Экологиялық факторлар және олардың өзара ықпалы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Экологиялық факторлар

Кез келген тiрi организм өзiн айнала қоршаған табиғи орта мен тығыз
байланысты ғана өмiр сүре алады. Олар – топырақ, су, минералды заттар, жер
бедерi және атмасфералық әр түрлi құбылыстар. Табиғи ортаның
компаненттерi (iрi немесе ұсақ бөлiктерi) тiрi организмдерге оң немесе
терiс әсер етуi мүмкiн.
Сондықтан әрбiр организмнiң өзiне ғана қолайлы ортаснем немесе мекенi
болуы тиiс. Мәселен, көлбақа үшiн қалыпты өсiпкөбеюiне қолайлы орта ылғалы
мол көл жағасы. Ал, қуаң дала немесе шөлейтті жерлер ол үшін қолайсыз, өмір
сүре алмайтын орта болп табылады. Бірақ та организм үшін таиғаттың барлық
элементтері белгілім өлшерде қажет және жиынтық күйінде әсер етді. Oлардың
біреуі өте қажет, екіншілері орташа, ал үшіншілері мүлдем қажет емес зиянды
болуы мүмкін. Cонымен орта дегенміз -организмнің өсіп-көбеюіне,
тіршілігіне, дамуымен таралуына, тікелей жанма әсер ететін айнала қоршаған
орта компоненттерің жиынтығы. Aл, организмге қажетті жағдайлар деп - тек
сол организм үшін алмаструға келмейтін табиғи ортаның элменттерін айтамыз.
Экологиялық факторлар дегеніміз – организм үшін қажетті немесе теріс
әсерін тигізетін ортаның элементтерін айтамыз табиғатта эколгиялық
факторлар жиынтық күйінде әсер етеді организмдер болса фактрлардың әсеріне
әр түрлі реакция(жауап) береді. Мәселен, ащы суда тіршілік ететін
организмдер үшін тұз және минералды заттар шешуші роль атқаса,ал тұщы су
оргнизмдері үшін қажеті шамалы.
Шөл - шөлейтті жерлердегі өсімдіктері үшін жоғары температура,
ылғалдың аздығы қолайлы фаќторлар болса, ал орман өсімдіктеріне бұл
қолайсыз ортаның факорлары болып табылады. Міне, осы жағдайлар мен
факторлар оларға организмдердің бейімделуі ұзақ жылдар бойы қалыптасқан
тарихи дамудың жемісі деп білеміз нәтижесінде өсімдіктр мен жануарлардың
түбегейлі қалыптасқан геогрфиялық белдемдері айқындалады.
Факторлар үш негізгі топқа жіктеледі абиотикалық, биотикалық және
антропикалық.
Абиотикалық факторлар дегеніміз - организмдерге әсер ететін
бейорганиҝалық ортаның җиынтығы. Олар химиялық(атмосфераның химиялық құрамы
теңіз және тұщы сулар шөгінділер т.б.) және физикалық (температура қысымы
ылғал жел радиацият.б.) деп бөлінеді.Сол сияқты жердің рельефі геологиялық
және геоморфологиялық құрылымы ортаның сілтілік немесе қышқлдығы космостық
сәулелер т. б. факторлар организм үшін әртүрлі деңгейде әсер етеді.
Биотикалық факторлар дегенміз - тірі организмдерің бір-біріне және
ортаға жағымды немесе жағымсыз әсер етуі. Бұл өте күрделі процестер
жиынтығы.Өйткені, тірі организмдер бір-бірімен қоректену, бәсекеге
,парзиттік,жыртқыштық, селбесіп тіршілік ету арқылы алуан түрлі қарым
–қатнаста болады. Аталған қарым – қатнастар өсімдік жануар мен өсімдік
немесе жануарлар мен жануар арасында болуы мүмкін.
Антропикалық факторлар дегеніміз – айнала қоршаған ортаға тигізетін адам
баласы іс- әрекетінің тікелей немесе жанама әсері. Адам баласы өзінің
матералдық игіліг үшін табиғат байлықтарын игеруге мжбүр болады.
Нәтижесінде ірі кешендер, өнеркәсіп, зауыт, Кен байыту, автокөліктер, ауыл
шаруашылығы салалары дами түседі. Ал олардан зиянды әр түрлері газдар,
қалдқтар, лас сулар, химиялық зиянды қосынды заттар айнала қоршаған
ортаға түседі.Зиянды заттардың көршілігі табиғатта айналымға түспей,
жинақталып бүкіл тіршілік кері әсерін тигзеді. Яғни атмосфера ауасының
ластануы, суайналасының бұзылуы, жердің құнарсыздануы, қуаңшылық өзен
-көлдердің таралуы, өсімдіктер мен жануарлардың сиреп немесе құрып кетуі
Адам баласының денсаулығының бұзлуы және жалпы биосфера шегіндегі бұрын -
сонды болмған климттың өзгеру құбылыстары үдей түседі. Сңғы жылдары
антропикалық факторлардың өзгеру құбылстары үдей түседі. Соңғы жылдары
антропикалық факторлардың табиғи ортаға және жалпы биосфераға әсері айқын
білене бастады. Осыған орай адам баласының іс-әрекеті бақлауға алынып
табиғат тепе – теңдінің бұзылмауына жол бермеу жолдарға ғаламдық
проблемалар деңгейінде қарастырылауда.

Факторлардың организмге әсері

Экологиялық факторлардың организмге әсер етуі мен оған организмнің
реакциясы бірдей болмайды. Сондықтан организм үшін факторлардың бұрыннан
қалыптасқан жиынтығы ғана қжет. Ал, басқа факторлар оның қалыпы
тіршілігне кері әсері тигізеді. Яғни әрбір организімге әсер ететін
фактордың төмегі және жоғары шегі болады және бір фктор шеуші роль
атқарады. Бұл заңдылықты неміс химигі Ю.Либих (1948жылы) ашқан.Оны "Минимум
заңы" дейді. "Минимум" заңының өмірде практикалық маңызы зор.Өйткені,
организмдердің ең қажетті шектеуші фак – торларын біле отырып мол өнім
алуға немесе табиғат ресурстарын тиімді пайдалануға жол ашады.
Шешуші факторлармен жиынтығына деген ең жоғарғы төзімділік қасиетті
болады. Төзімділік (толерантность)заңы В.Шелфордың есімімен аталады.Заңның
негізігі организмдердің факторларға деген талғамның шектеулі. Кез келген
организмнің төзімділік шегі болады.Егер төзімділік шегінен шығып кетсе
организм тіршілігін жояды. Мәселен қатты қуаңшылық жылдары өсімдіктердің
құрып кетпеуі ал су қоймаларының пестицидтермен ластануы балықтардың
жойылуына әкеп соғды. Организмдердің төзімділік шегін білудің практикалық
маңызы бар.Әсіресе, жабайы аңдар мен құстарды өсімдіктерді жерсіндіру
жұмыстарында төзімділік заңының негізігі тәртіптері ескеріледі.
Табиғатта организмдердің көптеген түрлері экологиялық факторлар
жиынтығына, оның шекті мөлшері мен төзімділік шегіне бағына бермейді.
Керісінше қолайсыз экологиялық орталарда қалыпты тіршілігін жалғастыра
береді. Организмдердің бұл тобы эврибионты түрлер дейді. Мысалы:
Қзақстанға жерсіндірілен ондатра, акөглдір түлкі, бұлғынды, ал кездейсоқ
жолдарм ененген колорадо қоңызын, ақ қанатты американдық көбелекті, т.б.
көптеген арам шөптерді келтіруге болады.
Кейбір организмдер орта мен факторларға талғамы жоғары болады.Оларды
біз степбионтты организмдер дейміз.Стебионтты организмдердің таралу аймағы
шектеулі болады.Шектеулі фактор абиотикалық немесе биотикалық болуы
мүмкін.
Экологиялық факторлардың организмдерге тікелей немесе жанама әсер етуі
олардың белгілі бір биотопқа бейімделген тіршілік формаларын
қалыптастырады.

Экология ғылымы, оның міндеттері. Экологиялық факторлар және олардың өзара
ықпалы

Қазіргі кездегі кез келген аймақтарда таралған тірі ағзалар ұзақ
уақыттарды қамтитын геологиялық дәуірлерде бірте-бірте қалыптасқан және
олар өздері тіршілік ететін орта жағдайларына бейімделген. Тірі ағзалар
өзара және айналадағы табиғи орта жағдайларымен үнемі қарым-қатынаста, әрі
өзара тығыз байланыста болады. Оны ғылым тілінде
экологиялық немесе табиғи тепе-теңдік құбылысы деп атайды.
Экология деген сөзді ғылымға алғаш рет енгізген көрнекті неміс
ғалымы Эрнест Геккель (1834—1919).
Экология сөзі гректің ойкос сөзінен алынып, қоныс, мекен
ететін жер, тұратын үй деген мағыналарды білдіреді. Геккельдің пікірі
бойынша, экология ғылымы тірі ағзалардың бір-бірімен өзара қарым-қатынасын
және олардың айналадағы табиғи орта жағдайларымен байланысын зерттейді.
Тірі ағзалар белгілі бір табиғи орта жағдайларында ғана тіршілік
етуге бейімделген және олардың арасында тығыз үйлесімділік, бір-біріне
тәуелділік қалыптасқан. Сондықтан да тірі ағзаларды өздері тіршілік ететін
орта жағдайларынан бөліп қарауға мүлде болмайды.
Экология ғылымының негізгі міндеттеріне ағзалар мен
айналадағы орта арасында болатын өзара қарым-қатынастарды, тығыз
байланыстарды зерттеу жатады. Сонымен қатар, оған тірі
ағзалардың өз ішінде болатын байланыстарды да және айналадағы орта
жағдайларының сол ағзалардың құрылысына, тіршілік әрекетіне, таралуына
және мінез-қылығына тигізетін әсерін анықтау да қамтылады.
Мысалы, Қазақстан жерінің 70%-ке жуығын шөлді және шөлейтті
аймақтар алып жатыр, Ондағы өсетін өсімдіктер мен тіршілік ететін
жануарлар арасында және оларды айналадағы жағдайларының арасында да
өзара тығыз байланыстылықты көруге болады. Бұл аймақта өсетін
сексеуіл, жүзгін, қоянсүйек, қияқ, құмаршық, изен, бүрген, т. б. өсімдіктер
шөлді жердің табиғатына мейлінше бейімделген. Олардың
жапырақтарының пішіні тікенекті — ине тәрізді немесе жапырағы
ұсақ, ал тамырлары өте тереңге таралған. Ал бұл аймақтарда
кездесетін көптеген жорғалаушылар, құстар және сүтқоректілер шөлді жерге
бейімделгені өздеріңе жануартану пәнінен белгілі. Әрбір бірлестіктегі
жеке түрлерге жататын даралардың өзара және олардың басқа түрлер
популяцияларымен қарым-қатынасын, дамуы мен алмасуына айналадағы орта
жағдайларының тигізетін әсерін зерттеу де — экологиялық міндеттердің бірі.

Әрбір бірлестік үнемі өзгеріп отыратын және өзін-өзі реттейтін жүйе
болғандықтан, ондағы тіршілік үшін күрес, табиғи сұрыпталу бағыттары да
үнемі өзгеріп отырады, мұны анықтау да экология міндеттеріне кіреді. Тірі
ағзалардың өздері тіршілік ететін орта жағдайларына геологиялық дәуірлерде
бірте-бірте бейімделгендігін эволюциялық тұрғыдан анықтау да — экологиялық
міндеттерге тиесі мәселе.
Қазіргі таңда халық шаруашылығының кез келген салаларын дамыту үшін
экологиялық білімнің қажеттілігі арта түсуде. Әсіресе ауыл шаруашылығын
дамытуда, өнеркәсіпті өркендетуде және табиғат байлықтарын пайдалану мен
табиғатты көркейту шараларының бәрінде де экология ғылымының көрсетер
көмегі орасан зор. Сондықтан да экология халық шаруашылығының барлық
салаларын дамытуда әрі ғылыми, әрі іс жүзінде негіз болып
саналады.
Экологиялық факторлар. Тірі ағзалардың таралуы негізінен
экологиялық жағдайларға тікелей тәуелді болады. Әрбір орта жағдайы түрлі
ағзаларға түрліше әсер етеді. Сонымен қатар, тірі ағзалардың бір-біріне
әсері және орта жағдайлары мен ағзаларға адамның іс-әрекетінің әсері де
экологиялық жағдайларға жатады. Сондықтан да ағзаларға, популяцияларға,
бірлестіктерге, экологиялық жүйелерге және биосфераға ықпалын тигізетін,
табиғи ортаның әрбір жеке құрамды бөліктерінің жиынтығы экологиялық
факторлар деп аталады.
Экологиялық факторлардың жеке дара ерекшеліктеріне байланысты
олардың үш тобын ажыратады.
Бейбиотикалық факторларға айналадағы ортаны, яғни өлі табиғатты
құрайтын жеке құрамды бөліктері жатады. Оған біріншіден, белгілі
бір аймақта тіршілік ететін барлық ағзалар тобына әсер ететін
климаттық факторларды (ауаның ылғалдылығы, жауын-шашынның мөлшері,
ауаның температурасы, жарық мөлшері, күн мен түннің ұзақтығы, желдің
әсері, ауа қысымы, ауаның құрамы) жатқызуға болады,
екіншіден — құрлықта тіршілік ететін ағзаларға топырақтың әсері
(химиялық құрамы, физикалық және механикалық ерекшелігі) жатады;
үшіншіден суда тіршілік ететін ағзалар үшін гидрологиялық
факторлар (судың тұнықтығы, күн сәулесінің түсуі, құрамы,
қысымның түсуінің өзгеруі, ластануы, т. б.) жатады; төртіншіден
— жер бедерінің әсері (күн сәулесінің түсу ерекшелігі,
беткейдің кеңістігі, т. б.) да жатады.
Биотикалық факторларға ағзалардың тіршілік әрекетіне байланысты
бір-біріне тигізетін сан алуан әсерлері жатады. Оған ағзалардың
өзара селбесу арқылы тіршілік етуі, арамтамақтық тіршілікке
көшуі, жыртқыш пен жемтігі, т. б. жағдайлар жатады.
Биотикалық факторлар бір популяция ішіндегі даралар арасында және жеке
популяциялар арасында байқалады. Мысалы, бөкендердің жайылымдардағы
өсімдіктерге әсері, бөкендердің тіршілік үшін бір-біріне өзара
әсері немесе қасқырдың бөкенге шабуылы, т. б. әсерлерді атауға болады.
Антропогендік факторларды биотикалық факторлар қатарына жатқызып
келген болатын. Бірақ соңғы кездегі адамның іс әрекетінің
табиғатқа қарқынды, әрі жан-жақты ықпал етуіне байланысты ол
жеке қарастырылады. Антропогендік факторлар тікелей ағзаларға және
айналадағы жағдайларына да әсер ете алады. Қазіргі кезде
адамның іс-әрекетінің кең көлемде бүкіл биосфераға ерекше әсер етуі
жер шарының барлық аймақтарында айқын байқалуда. Оған мысал ретінде
Арал өңірінің, Семей жерінің, Балқаш маңының, Каспий
алқабының экологиялық апатты аймақтарға айналғандығына антропогендік
факторлар негіз болғанын атап айтуға болады.
Әрбір ағзаға бір мезгілде осы айтылған факторлар жиынтығы да
ықпалын тигізеді. Бұл жағдайлардың қалыпты жағдайдан ерекше ауытқуы сол
ағзаның тарихи дәуірлерде қалыптасқан тіршілігіне әсерін тигізбей қоймайды,
соның нәтижесінде табиғи тепе-теңдік бұзылады да, өз кезегінде сол
бірлестіктегі басқа да ағзаларға нұқсан келтіреді.
Кез келген ағзаның тіршілік жағдайына өте қолайлы әсерлер жиынтығын
қолайлы немесе оптимум факторлар деп атайды.
Әр түр үшін белгілі бір факторлардың қолайлы мәні түрліше болады. Бір
түрге қолайлы әсер, екінші бір түрге керісінше зиянды болуы мүмкін.
Сондықтан да қазіргі кездегі жер бетіндегі және су айдындарындағы барлық
ағзалар белгілі бір заңдылықтар бойынша экологиялық факторларға байланысты
таралған.
Факторлардың ағзаға ықпалы. Шектеуші фактор. Кез келген ағзаларға
ықпал ететін факторлар бір-біріне байланысты болады және оған ағза түрліше
бейімделе алады. Ағзаға әсер ететін орта жағдайларының қолайлы әсері мен
оның шегі басқа әсерлердің ықпал ету деңгейіне де тікелей байланысты
болады. Мысалы, егер қолайлы температуралық жағдай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.