Мәдениеттану

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Мәдениеттану пәні бойынша лекциялар кешені

Модуль №1 - 10 сағат

Тақырып 1.Мәдениет морфологиясы -1сағат
Дәріс жоспары:
Мәдениеттің қалыптасуының басты заңдылықтары.
Мәдениеттің басты қызметтері мен негіздері.
Мәдениеттанулық тұжырымдар өркениет феномені А. Тойнби, О.Шпенглер еңбектерінің түсініктемесі.
4. Мәдениет-күрделі қоғамдық құбылыс.
5. Мәдениеттің (дамуы) пайда болуы мен дамуының заңдылықтары.
Дәріс мазмұны:
Мәдениеттану қоғамдық - гуманитарлық пәндердің бірі болып, студенттік жастардың тарихи сана сезімін қалыптастыруға, яғни бүгінгі заман сабақтастығының талабымен түсінуге мүмкіндік береді. Мәдениеттану ілімінің теориялық қағидалары әлемдік және отандық мәдениет пен өркениет үлгілерінің тарихи тұрғысынан қарастырылып, талай ғасырлардың сын елегінен өткен мәдениеттің мейлінше бай тәжірибе - тағылымы туралы айтылады.
Мәдениеттану мәселелері бұрыннан қалыптасқан құндылықтар жүйесін заман талабына орай қалыптастыруға және халықтың рухани байлық бастауларын әлемдік өркениеттермен ұштастыра отырып, мәдениеттің қайта жаңғырып өркендеуіне, тұлғалық дамудың сара жолы мәдениеттіліктің парасаттылықтың абыройлы жолын меңгеру.
Мәдениет - адамдардың өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастыру тәсілінен, сондай- ақ олардың материалдық және рухани байлықты жасауынан көрінетін қоғам мен адамның белгілі даму дәрежесі.
Мәдениет ұғымы алғашқы пайда болған кезде, ол адамның табиғатқа ықпал етүін анықтау үшін, яғни оның дүлей күштерін бағындырып, көздеген мақсатына жететіндігін білдіру үшін қолданылады.
Заман талабынан туындаған, философиялық білімдердің бір саласы ретіндегі мәдениеттану отандық білім беру жүйесінде өз алдына пән болып қалыптасып келеді.
Мәдениеттану пәні Батыс елдерінде мәдени антропология (адам туралы ілім) құрамында қалыптасқан.
Мәдениет - ашық жүйе. Оның негізгі мақсаты өзін басқаға жеткізу, ол монологтан көрі диологқа - сұхбаттасуға жақын. Сондықтан мәдениеттануда өзін - өзі тарату (трансляция) мақсаты алдыңғы қатарға шығады және бұл жерде осы мәдениетті тарату құралдары (таңбалар, рәміздер, ғибадаттық әдет ғұрыптар т.б.) мен оның ішкі мән мағынасы ( менталитеті, ділі, діні, санасы т.б.) бірдей қызмет атқарады. Осы тұрғыдан төмендегідей тужырым жасауға болады: мәдениеттану мәдениетті нақтылы тарихи-әлеуметтік үдіріс түрінде қарастырады.
Әрбір дәуірдің өзіндік мәдениеті бар. Сол сияқты әрбір халықтың өзіндік өзіне ғана тән мәдени дәстүрлері бар.
Мәдениет - әр халықтың мыңдаған жылдар бойындағы шығармашылығы, онда қауым мен жеке адамның рухани ізденісі, халықтың даналығы мен адамгершілік нышандары жинақталады. Адамзаттың рухы мен келбеті, оның ерік бостандығы мен тарихи зейінi-ісі, философия жүйелері мен рәсім - таңбалық өсиеттері, орны толмайтын шығындары мен өмірлік сабақтары, діні мен тілі, ділі мен мұраты - осының бәрі мәдениетпен біте қайнасқан.
Мәдениеттің құрамды бөлігі ретінде экономикалық мәдениет, парасаттық, саяси, этикалық, еңбек мәдениеттерін айтуға болады.
Қазақстан Республикасының мәдени-әлеуметтік даму бағдарламасында мәдениет арқылы адам құңдылықтарды айырып, олардың ішінен таңдау жүргізеді,- деп көрсетілген. Мәдениеттанудағы құндылықтар ілімі негізінен грузин ғалымы Н.З. Чавчавадзенің атымен байланысты. Құндылықтар дүниесі адам әлемі (микрокосым) мен қоршаған ортаның (макрокосым) байланысын білдіреді. Адамдық әрекет шеңберімен қамтылған бейтарап заттар белгілі бір қоғамдық функцияларға: пайдалыға, қажеттіге, әдеміге, ыңғайлыға т. б айналып, біздің тіршілігіміздің тіректері болады.
Мәдениет термині қазақ тіліне арабтың маденият деген сөзінен енген, яғни қала, қалалық - деп аударылып келіп еуропалық тілде жерді өндеу, білім беру, құрметтеу болса - бүгінгі күні жанды өңдеу,- деп ұғамыз.
1.Мәдениет бір халықтың қолы жеткен шығармашылық жетістіктері.
2. Мәдениет адамның іс әрекетінің белгілі бір саласының жетілу
денгейі.(сөйлесу, еңбек құқық мәдениеттері)
Сонымен бірге үйреншікті болып кеткен мәдениет ұғымының тәрбие мен біліммен байланыстырғанның тамыры көне заманда жатыр. Мәдениет ұғымы - құрмет тұту, сыйлау, құрметтеу, табынушылдық деген мағыналарға да ие. Осылардың ішіндегі ең негізгі орын алған дінге табынушылық. Көне замандағы адамдар әр уақытта да құдайлар қоршауында болды, олардың санасынан тәңірі берік орын алды. Гректер бұл үдірісті пайдея, яғни баланы тәрбиелеу оқыту, білім беру өмірге лайықтау,- деп ұғындырады. Оқуды, граматиканы, музыканы, эстетиканы , 12 жастан мемлекет көреміндегі істерге қатыстыруды реттей білді.
Ұлы неміс философы Кант (1724-1804) ақыл-ойға табынған. Ол мен үшін екі құпия нәрсе бар, олар жулдызды аспан мен адамның ішкі рухани дүниесі, деген. Болмыстың адамгершілік жағына ерекше мән бере отырып ол мәдениетті адамдіы айуандардан айруға мүмкіндік беретін құдайдың адамға берген ерекше қабілеті деп қарастырды да адам бойындағы қайрымдылық пен ізгілік қажеттерді басты орынға қойды.
Ал ағылшын оқымыстысы Тайлор мәдениетке адамның ақыл-ойы мен еңбегінің жемісі ретінде - материалдық және рухани құндылықтар ретінде түсіндіре білді. Ол дін арқылы анимистик теорияны өмірге әкелді, яғни жан адам денесінен бөлініп шығады деген ұғымға сенген. Мысалы түс көру, өліп тірілу өзіндік алғашқы сатыларын әкелді деп тұжырымдайды.
Мәдениетті - ақыл ойдың не табиғи сезімнің көмегі арқылы түсіну.
Мәдениеттің адамгершілік заңдармен қалыптасуын - Кант.
Эстетикалық жолмен - Шеллинг.
Дүниежүзілік рухты жүзеге асыруды - Гегель.
20 ғасырда мәдениет жеке ғылым саласы ретінде қалыптаса бастады.
Жаңа көзқарас, зерттеу жұмыстары, философиялық ойлар бірнеше мәдениетану мектептерін қалыптастырды.
а) Қоғамдық-тарихи мектеп
б) Натуралистік мектеп
в) Социологиялық мектеп
г) Рәміздік мектеп
1. Қоғамдық - тарихи мектепке тарихшылар, философтар көптеген жұмыстар жүргізді, діни адамдар қатысты. Бұл ағымның негізгі қайраткерлері Батыс Европада Шпенглер мен Тойнби, Ресейде Данилевский.
Шпенглер мәдениетті тарихи тұрғыдан 8 түрге бөлді:
1.египеттік, 2-үнділік, 3-вавилондық, 4-қытайлық, 5-антикалық, 6-исламдық, византиалық, 7- батыс еуропалық, 8- америкалық медениет.
Жаңа туындап келе жатқан мәдениет қатарына орыс - сібір мәдениетін жатқызды. Әрбір мәдениет өмір сүру ұзақтығы 1 мың жыл. Кей кездерде өркениет - мәдениет синонимі болып қаралды.Мәдениет жүйелі түрде мистикалық жолмен өркениет - жарықтан, тоқырау, апатқа ұшырау мүмкін. Оқымысты Тоинби - мәдениетті дүниежүзілік діндерден нәр алған, тарихтың мәуелі ағашы адамзат бұтағының мән-мағынасы деген қорытындыға келеді. Олар ұлы тұлғалар - творчество адамдары, яғни адамзаттың дамуын ең алдымен рухани байлықта жетілдіру, дінге ерекше үміт артады.
2. Натуралистік мектеп.
Натуралистік мектеп биологиялық сипат алды, негізін реттеушілер, дәрігерлер, психологтар және биологтар.
20 ғасырда екі ғылым саласы дамыды: фрейдизм мен этология.
1. Зигмунт Фрейд (1856-39) австриалық невропотолог, психолаг болған, ғылымда қоғамның дамуын аңықтап, мәдениеттің дамуын және творчестволық процестерді түсіндіруде психологиялық концепцияларды қажет,-деп тапты. Жеке адамның психикасын қоғамдық экрандағы көрінісі бола отырып, адамзат баласын ғасырлар бойы жинаған білімі мен өмірлік тәжірбиесін қамтиды, екіншіден өзара қарым-қатынастың реттелуінің жолдарын көрсете білді.
2. Томас Стерн - Элист (1888-65) ағылшын оқымыстысы былай деген: "Мәдениет белгілі бір елдің тұрмыс тіршілігі, сол елдің өнері, әлеуметтік жүйесі, діні салт-дәстүрі дағдыларын алуымызға болады. Бірақ бәрін мәдениетерден қарауға болмайды, келеңсіз заттарға қарсы тосқауыл болатын күш керек - ол элита, яғни қоғам: рухани элита және қараңғы халық" - деп екіге бөлді.
3. Альфред Вебер - концепциясы бойынша әлеуметтік процесс (ғылым мен техника) және мәдени процесс (шығармашылық, өнер, дін, философия) бір-бірімен тығыз байланыста дамиды дейді. Мысалы: АҚШ-та әлеуметтік және өркениетті процесстің басымдылығы мәдениетке кедергі болса, Ресейде әлеуметтік техника жағым артта қалғанымен, орыс мәдениетінде 20 ғас Алтын ғасыр басталды. Ал Жапонияда мәдениет 2-ші дүниежүзілік соғыстан кейін дамыды дей келе Вебер рухани интеллектуалды элита ғана жасай алады деген қорытындыға келеді.
4. Рәміздік мектеп - жаппай ақпарат құралдарының қарқынды дамуы. өнер мен жазудың пайда болуы - адамның, ақпараттың қабілеттің жоғарғы сатыға көтерді, баспасөздің пайда болу - рәміздік жүйені адам әрі байыта түсті. ХХ ғ - телеграф, телефон, радио, кино, видео кеңінен келді де хабарларды тарату кеңінен орын алды. Осы техниканың жетістігі арқылы мәдениеттің барлық салаларымен хабарлас болуына мүмкіндік алды. Неміс философы Кассирер (1874-45) былай деген: адамзат символдық әлем дүниесінде өмір сүреді деді. Тіл, миф, өнер-осы бір жарық дүниенің бөлшектері деген.
Француз ғалымы Клод Леви Строс - сонау неолит дәуірінің адамдардың ойлау қабілетінің өзіндік ерекшеліктерін дәлелдеген. Алғашқы миф -сананың басты мазмұны: ғана емес қазіргі заман мен болашақтан да хабарлас. Басқаша айтқанда, мифология саяси идеалогияны еске түсіреді. Осы ХХ ғ талай мифтер фашист рейхынің мыңжылдық өмірі туралы гитлерлік миф. Коммунизм салтанаты жөніндегі миф, дүниежүзiлiк революция туралы миф өмірге келсе, ол көне заманда адам тәріздес құдайдың бар екендігі туралы миф кенінен тараған.
Сол себептен ежелгі замандағы мифтерді еске алсақ, түрлі ағымдар мен доктриналарға толы кәзіргі заман идеялогиясы сол мифтер негізінде құрылған жоқ па деген ойға да еріксіз келуге болады.
Негізгі ұғымдар:
Мәдениет, миф, антропология, диалог, трансляция, феномен, тотемизм, анимизм, гнесеология, антропология, диалектика.
Тақырып бойынша ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
Ғабитов Т. Мүтәліпов Ж., Құлсариева А. Мәдениеттану. Оқулық. - А., 2001-2003 ж.
Алтаев Ж: Философия және мәдениеттану .- А., 2000
Қанағатова А. Мәдениеттану негіздері .- А., 2001
Мәдениеттану сөздігі. Құрастырғандар: Құлсариева А., Ғабитов Т. жәнет.б .- А., 2001
С. Терминосова. Тіл және мәдениетаралық коммуникация. Ұлттық аударма бюросы, 2018 жыл.
Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздік белестері. - Алматы, 2003.
Назарбаев Н.Ә. Қазақстан жолы. - Астана, 2007.
Маданов Х. Қазақ мәдениет тарихы.-А., 1998.
Мырзалин С., Қоғам және мәдениет.-А., 1999
Назарбаев Н.Ә. Бейбітшілік кіндігі. - Астана, 2002.
Назарбаев Н.А. Евразийский Союз. Идеи, практика, перспективы. - М., 1997
Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. - Алматы, 1997.
Назарбаев Н.А. Ғасырлар тоғысында. - Алматы: Өнер, 1996. - 272 б.
Ғабитов Т.Х. Қазақ мәдениетінің типологиясы.- А., 1998.
Қоныратбаева А.Т. Көне мәдениет жазбалары.- А., 1991
Шаханова Н. Мир традиционной культуры казахов. - А., 1998

Тақырып 2. Мәдениет тілі -1сағат
Дәріс жоспары:
Мәдениет белгілер мен мәндер әлемі ретінде.
Мәдениетті ақпараттық-семиотикалық түсіну.
Мәдениет артефактілер әлемі ретінде. Мәдениет мағыналар әлемі ретінде.
Дәріс мазмұны:
Дүниедегі ең бағалы асыл байлық - адам. Ол барлық әлеуметтік қозғалыстар мен қимыл әрекеттердің негізі, өлшемі және мақсаты, жер шарындағы небір ғаламат табыстардың қайнар көзі, ақыл-ой туындыларының құдіретті иесі.Бұл арада адамның қоғамда алатын орны мен атқаратын ролінің сипаттамасын айтып отырмыз.Философиялық антропологияның материалистік концепциясын ұсынған Фейербахтың айтуынша, жеке-дара, жалғыз өзі ғана өмір сүре алатын адамның болуы мүмкін емес. Қоғамдық болмыс тәжірибесін бойына сіңіріп үлгермеген жас баланың тәуелсіз жеке өмір сүруге ешбір қабілеті болмайды.Ата-ананың, басқа адамдардың қамқорлық, көмегінсіз ол адам өсіп, жетіле алмайды.Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі-өмір сүру ортасын өз еңбегімен өзгерту, қайта жасау әдісін, ол үшін еңбек құралын оның ең жабайы түрінен бастап, бірте-бірте жетілдіру жолын меңгеру қабілеті болған. Тек еңбек процесінде ғана адамдар бір-бірімен қатынас, байланыс жасаудың керекті ойларын бір-біріне өткізуді үйренді. Бара-бара адам еңбегі бүкіл материалдық және рухани мәдениет дүниесінің жасаушысы болып шықты. Қоғамдық қатынастар адамның өмір сүруіне қажетті материалдық заттар (тамақ, киім, баспана) өндіру әдісінен туады. Олай болса адам дегеніміз - еңбек әрекетімен шұғылдана алатын, әлеуметтік қатынастар жасайтын, өзара байланыс жасауға толық қабілетті тіршілік иесі деп анықтама беруге болады.Қоғамдық болмыстың әсерінен адамның әрекеттену ой алмасу жолында қалыптасатын кісілік қасиеттерінің ішіндегі аса маңыздысы - дүниеге көзқарас.
Дүниеге көзқарасымен бірге адам ішкі сипаты қалыптасады.Кісілік сипат ешқашан жетілу шегіне жетіп тоқырап қалмайды. Психологтар адамдарды жігерлілер, жігерсіздер деп екі топқа бөледі. Жігерлі адам әрқашанда өзінің тұрақты қалпын сақтайды, өз алдына емін-еркін қызмет жасайды, ұстаған жолынан, қабылдаған шешімінен қашпауға тырысады. Ал жігерсіз адамның әділетті тұрақтылығы, батылдығы жетіспейді. Тіпті өте білімді, қабілеті мол, бірақ жігері аз адам өзінің бай рухани мүмкіндіктерін қолайлы жағдайлар болып тұрған күннің өзінде де іске асыра алмай қалатын фактілер жиі кездеседі.
Адамды адам ететін қоғам, еңбек. Адамның туып өскен, тәрбиеленген қоғамы қандай болса, оның өзі де сондай деп айтуға әбден болады. Әрине, мұны әрбір дара адамға жатқызып, тікелей түсіну дұрыс болмайды. Дүниеде қанша адам болса, сонша мінез, сипат бар. Әркімнің жеке басына тән қайталанбас ерекшеліктерінің болатыны талассыз ақиқат.
Алғашқы қауымдық қоғамда адамның жеке басының мүддесі түгелінен рудың ортақ мүддесіне бағынышты болды. Өйткені, рудың сыртында жалғыз адамның өзін-өзі асырап күн көруі мүмкін емес еді. Ол қоғамның өмір сүру тәсіліне байланысты қалыптасқан жабайы әдет-ғұрыптарымен ғана әрекет жасауға тиіс еді. Бұл жағдай оның әлеуметтік табиғи болып әлі бөліне қоймаған адамдық мәнін анықтады. Тарихтағы ең алғашқы өсіп-жетілмеген адам тұрпаты осындай болды. Мемлекеттің тууына байланысты адам құқықтары ресми түрде белгіленетін болды. Бостандықтағы адамдар өз құқықтары мен міндеттерінің иесі ретінде рухани қабілеттерін кезіндегі тарихи шеңбер шегінде іске асырудың мүмкіндіктеріне ие болса, қаналушы құлдардың ешқандай бостандығы да, құқықтары да болған жоқ, табиғи дарындарын сыртқа шығаруға жол таба алмай езгіге түсті, осылайша таптарға бөлінген алғашқы қоғамның өзінде әртүрлі әлеуметтік тұрпат пайда болды.
Осы жағдай феодалдық, капиталистік қоғамдарда да орын алды. Әр қоғамдық-экономикалық формация жағдайында әр таптың құрамына кіретін адамдардың қоғамдағы орны мен өмір сүру жағдайы, мақсат мүдделері, мәдениет жемістерін пайдалану мүмкіндіктері әртүрлі болғандықтан, олардың жеке басының қасиеттері де, қоғамдық қатынастарға көзқарасы, мінез-құлықтары мен әдептері, талғамдары мен адамгершілік түсініктері тағы басқа әлеуметтік психологиялық қырлары басқаша болды. Адам тұрпаттары айырмашылықтарының өлшемін сөз еткенде, аталған жеке қасиеттердің әрбір тап адамдарына тән осы ерекшеліктерін негізге алу қажет.
Адам - феномен. Оның табиғатын түрлі ғылымдар, айталық антропология, тарих, филология, саясаттану, этнография, саяси экономика, психология дәрігерлік т.б. ғылымдар, сондай-ақ философия зерттейді.
Адам мәдениет субъектісі. Адамның басты қасиеті оның әлеуметтік сипаты. Адам мен қоғам бірлікте. Тек қоғамда ғана адам өзін-өзі әлеуметтік құбылыс ретінде көрсете алады. Адамды адам еткен еңбек дейтін болсақ, сол еңбек нәтижесінде адамның санасы, тілі пайда болды. Олай болса, еңбек, сана, тіл - бәрі де қоғамдық құбылыс, олар қалыптасқан, даму тарихы бар.
Адам проблемасы философия ғылымымен құрдас десе де болады. Бұған философияның өзі сонау көне замандардағы ойшылдардың адам жөніндегі, оның дүниеде атқаратын қызметі мен алатын орны жөніндегі ой-толғауларынан туғанын дәлел бола алады. Бір нәрсенің сырын ашып, білу үшін алдымен адам бұл туралы ештеңе білмейтінін түсініп, оны түсінуге ұмтыла бастады. Мысалы, ағаш отқа жанады, тас жанбайды, тек қызады. Мұның себебін білмейтіндігін адам түсініп, онда таңдану сезімі пайда болды, ойланды, білуге ынта туды. Атақты грек философтары Платон мен Аристотель философиялық ойлардың психологиялық негізі адамның өзі түсінбейтін, түсіне алмайтын құбылыстарға ең алдымен таңдану, таңырқау сезімдерінде жатыр деп есептеді.
Ертедегі атақты Шығыс ойшылдарының көбі, өздерінің философиялық жүйелерінің негізгі өзегі етіп тікелей адам проблемаларын алған. Көне замандағы мысырлықтар философияның объектісі құдайлар мен әділеттілік деп білді. Бұдан 25 ғасыр бұрын өмір сүрген қытай философы Конфуций өз ілімінің түп қазығы етіп "адам сүйгіштік" (жэнь) проблемасын алды. Оның түсінуінше тек "адам сүйгіштік" қасиет қана адамды басқаларды сыйлайтын, ешкімнің алдынан кесіп өтпейтін, шындықтан басқаға мойын бұрмайтын, батыл да байсалды, ілтипатты да достыққа берік, сөзге ұстамды (біреуді өкпелетіп алмау үшін), көмекке (кімнің болса да адамгершілік жағын жетілдіре түсуге) дайын етіп қалыптастыра алады. Бұл қасиеттердің бәрін біріктіріп, әрқайсысын қамти алатын моральдық-философиялық ой түйінін Конфуций: "Өзіңе жасалғанын қаламайтын қылықтарды сен де басқаларға жасама" - деп қорытты.
Адам мәдениеттің субъектісі ретінде оның жан дүниесін қалыптасыру бүкіл қоғамның дұрыс іс-әрекетінің нәтижесінен келіп шығады. Мәдениет мәселесінің маңызды буындарының ішінде жеке адам мен мәдениет ара-қатынасы ерекше рөл атқарады. Жеке адам мәдениеттің субъектісі де, объектісі де болып табылады. Қоғамдық қатынастардың жемісі ретінде оның рухани қазынадан нәр алмауы, оны көркейтіп, мазмұнын байытуға қатыспауы мүмкін емес.
Негізгі ұғымдар: ақпараттық-семиотика, артефактілер әлемі, феномен.
Тақырып бойынша ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
Ғабитов Т. Мүтәліпов Ж., Құлсариева А. Мәдениеттану. Оқулық. - А., 2001-2003 ж.
Алтаев Ж: Философия және мәдениеттану .- А., 2000
Қанағатова А. Мәдениеттану негіздері .- А., 2001
Мәдениеттану сөздігі. Құрастырғандар: Құлсариева А., Ғабитов Т. жәнет.б .- А., 2001
С. Терминосова. Тіл және мәдениетаралық коммуникация. Ұлттық аударма бюросы, 2018 жыл.
Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздік белестері. - Алматы, 2003.
Назарбаев Н.Ә. Қазақстан жолы. - Астана, 2007.
Маданов Х. Қазақ мәдениет тарихы.-А., 1998.
Мырзалин С., Қоғам және мәдениет.-А., 1999
Назарбаев Н.Ә. Бейбітшілік кіндігі. - Астана, 2002.
Назарбаев Н.А. Евразийский Союз. Идеи, практика, перспективы. - М., 1997
Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. - Алматы, 1997.
Назарбаев Н.А. Ғасырлар тоғысында. - Алматы: Өнер, 1996. - 272 б.
Ғабитов Т.Х. Қазақ мәдениетінің типологиясы.- А., 1998.
Қоныратбаева А.Т. Көне мәдениет жазбалары.- А., 1991
Шаханова Н. Мир традиционной культуры казахов. - А., 1998

Тақырып 3. Мәдениет семиотикасы.-1сағат
Дәріс жоспары:
1.Мәдениетті зерттеулерге құрылымдық, семиотикалық ыңғайлар.
2.Мәдениеттің мәтіндік концециялары: Р. Барт, Ю. Кристева.
3.Мәдениеттің семиотикалық концепциялары: Ф. Соссюр, Ю.Лотман, Э. Кассирер, О. Сулейменов.
Дәріс мазмұны:
Мәдени код. Мәдени код түсінігі. Ұлттық мәдениеттің мәдени кодының қайталанбайтындығы. Мәдениет этосы. Этос және мәдениет коды. Жаһандық мәдени код типтері: жазуға дейінгі (дәстүрлі), жазбаша (кітаптық) және экрандық, сандық. Бұқаралық мәдениет коды. Қазақтың дәстүрлі мәдениетінің коды. Қазақстандық мәдениет коды.
Конвенционалды белгілер. Мәдениет рәмізі түсінігі. Мәдениеттің негізгі рәміздері. Мәдениеттің рәміздері мен архетиптері. Сақ және скиф мәдениетінің рәміздері. Материалдық мәдениеттегі ғұндардың рәміздері мен белгілері. Қазақ және түркі мәдениеттің рәміздері мен архетиптері. Заманауи қазақстандық мәдениет рәміздері. Миф рәміздері. Антикалық мифтер рәміздері. Шығыс мифтері рәміздері. Сақ мәдениеті мен мифтері рәміздері. Түркі мифтері рәміздері. Қазақ мифтері рәміздері. Дін рәміздері. Зороастризм рәміздері. Тәңіршілдік рәміздері. Буддизм рәміздері. Индуизм рәміздері. Иудаизм рәміздері. Христиандық рәміздері. Ислам рәміздері. Өнердегі рәміз. Көркем өнер рәміздері. Сәулет өнеріндегі рәміздер. Музыкадағы рәміздер. Би және балет рәміздері. Саясаттағы рәміздер. Мемлекеттік-саяси рәміздер. Қазақстан Республикасының мемлекеттік-саяси рәміздері. Ғылым мен техниканың негізгі рәміздері.
Жұмыстың мақсаты - тұжырымдамасын анықтауға:
- мәдениет белгісі жүйелерін типологиясы;
- ауызша белгісі жүйелер;
- мәтіндер мен олардың түсіндіру.
Мәдениет Семиотика туралы айтар болсақ - айтуға белгісі жүйесін, сондай-ақ кез келген қаралған мәдени құбылыстар ретінде мәдениет ақпарат және мағынасы бойынша жүк тасымалдары мәтіндер. Кез келген мәдениетті түсіну - құралдарын Семиотика оған пайдаланылған мәнді және белгілерін орнату мүмкіндігі болу үшін, оны түсіну Олардың алынған мәтіндерді қабылдамау. (Естеріңізге сала кетейік, сөз Quot керек; мәтін мәдениеттану жазылған байланыс, бірақ кез келген нысанды ғана емес түсінікті Тасымалдаушы ретінде қарастырылады (өнер туындысы, бір нәрсе, және тағы басқалар. D.), ақпарат).
Әрбір адам немесе одан кем айқын семиотикалық болып табылады оның туған мәдениеті. Көп жаман басқа адамдардың мәдениеттер болып табылады. Үшін оның символдар мен мәтіндерді маңызы мен мағынасы түсіру үйрену, көп талап етеді күш, ал сол деңгейде мұнда қол жеткізуге болады, кім аз туыстары, мәдениет бесігі достар түсіну болып табылады. Тіл кез келген мәдениет бастапқы және бірегей. Бірақ барлық мәдениетте кейбір i.te бірдей түрлерін пайдалану белгілері мен белгісі жүйелер. Сондықтан, кез-келген мәдениет түсіну үшін, оларды білу қажет.

Тақырып бойынша ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
Ғабитов Т. Мүтәліпов Ж., Құлсариева А. Мәдениеттану. Оқулық. - А., 2001-2003 ж.
Алтаев Ж: Философия және мәдениеттану .- А., 2000
Қанағатова А. Мәдениеттану негіздері .- А., 2001
Мәдениеттану сөздігі. Құрастырғандар: Құлсариева А., Ғабитов Т. жәнет.б .- А., 2001
С. Терминосова. Тіл және мәдениетаралық коммуникация. Ұлттық аударма бюросы, 2018 жыл.
Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздік белестері. - Алматы, 2003.
Назарбаев Н.Ә. Қазақстан жолы. - Астана, 2007.
Маданов Х. Қазақ мәдениет тарихы.-А., 1998.
Мырзалин С., Қоғам және мәдениет.-А., 1999
Назарбаев Н.Ә. Бейбітшілік кіндігі. - Астана, 2002.
Назарбаев Н.А. Евразийский Союз. Идеи, практика, перспективы. - М., 1997
Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. - Алматы, 1997.
Назарбаев Н.А. Ғасырлар тоғысында. - Алматы: Өнер, 1996. - 272 б.
Ғабитов Т.Х. Қазақ мәдениетінің типологиясы.- А., 1998.
Қоныратбаева А.Т. Көне мәдениет жазбалары.- А., 1991
Шаханова Н. Мир традиционной культуры казахов. - А., 1998

Тақырып 4. Арғытүркілердің мәдени мұрасы-1 сағат.
Дәріс жоспары:
1.Түрік халықтары мәдениетінің әлем өркениетінде алатын орны.
2.Түріктердің алғашқы көшпелі мемлекеттері.
3.Көшпелі және жартылай көшпелі халықтың материалды мәдениет жетістіктері.
Дәріс мазмұны:
Сақ-массагет, скиф мәдениетінің антика әлемі мәдениетімен мәдени өзара әрекеті мен бір-бірінеәсері Нақты мысал келтіре отырып, еуразиялық кеңістіктегі ежелгі мәдениеттер, Қазақстанды мекендегендердің мәдени мұрасы мен жетістіктері туралы білімді көрсетуҚазақ және басқа да түрік халықтарының мәдени мұраларынан бүкіл Еуразиялық Ұлы даланың түріктердің ата қонысы деп есептелінуі. Батыстық мәдениеттанудың көптеген өкілдері өздерінен бөлек өркениеттер болады деген ойдан тазартылуы. Түрік халықтарының кеңістігі Азия мен Еуропаның талай аймағын қамти отырып Қытай, Үнді, Иран елдерінің мәдениеті мен өркениетін байланыстыра білді. Түрік халықтарының мекен кеңістігі осы автохонды этностардың тұтас өркениеттік аясы болып табылды, ол Ұлы даламен шектелмей адамдық мәдениеттің ерте кезден қалыптасқан - оазистік ошақтарын, Алтай, Тянь-Шань, Памир тауларын қамтыды. Яғни түрік халықтарын тек жазық даланың тұрғындары деп қарастыру олардың мәдени кеңістігігін күрделілігін ескермеуге болмайды.Адам ең алдымен рухани тіршілік иесі бола отырып, айналасында болып жатқан табиғи және әлеуметтік процестерді әрқашан ұғынуға тырысты. Оларды бақылау, адамның өзінің осы процестерге тікелей қатысуы белгілі бір адамгершілік, эстетикалық және басқа да әлеуметтік құндылықтар тұрғысынан бағалау әлемнің тұтас бейнесін тудыруға алып келеді. Мифологияда, ең бастысы, ежелгі адамдар тұрмысының дүниетанымдық негіздері бейнеленген, ол негізгі дүниетаным мәселесін, Ол және Біз өзара қарым-қатынастартуралы мәселені тудырды. Ол адам мен ғарыш, адам мен табиғат, адам мен қоғам арасындағы өзара қарым-қатынасынтүсінумен нақтылануы мүмкін. Бірақ мифологиялық сана шеңберінде, оған сәйкес ойлау тәсілі негізінде жаратылыстан тыс тұрмыс туралы ұғым туады. Осылай дүние мен адам жаратылысы туралы дүниетанымдық мифтер туады. Олар ғарыштың хаостан жаралғаны, ақыр заман туралы, алғашқы адамның және халықтың арғы тегінің жаралуы туралы, адамның мәдениеттің түрлі жолдарын сыйлайтын мәдениет қаһармандары туралы, табиғи және ғарыш циклдарының жаралуы және т.б. туралы әңгімелейді. Осы себептер сол немесе басқа дәрежеде әрбір халықтың мифологиясында болады. Жалпы әлемдік мифологиялық сюжеттер көбінесе ертегіде, эпоста, аңыздар мен хикаяларда көрініс түрінде сақталған. Осындай кең эмпириялық материалдарды жалпылау дүниетаным қызметінің жалпы даму бағыттары мен заңдылықтарын, сонымен қатар түрік көшпенділер әлеміөкілдері санасының ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік берген болар еді. Л.Н.Гумилев ежелгі түріктерде Қытай, Иран, Византия және Индия мәдениетіне қарсы қойылған айқын қалыптасқан дүниетанымның болуын ерекше атап өтті. Орхон мәтіндерінің куәландыруынша, оныңсебебі көршілерінің белсенді мәдени экспансияға, түріктерге өз рухани құндылықтарынжапсыруға талпынуында болды: табғаш халқының ... тілдері - тәтті, ал асыл бұйымдары жұмсақ (яғни бай, үлбірететін) болды; тәтті тілмен және бай асыл бұйымдарымен қызықтырып, олар өздеріне алыс (тұратын) халықтарды соншалық еліктірді. (Солай) тығыз қоныстана отырып, онда жаман данасынуды орнатты [1, с. 336-337]. Осы шағын көріністен, түріктер саналы түрде қытай мәдениетін теріске шығарды, себебі оның әсерінің теріс нәти желерін айқын түсінді.
16Түріктер-номадтар рухани шығармалық процесінде дүниенің өзіндік моделін құрды. Бұл әлем картинасына Кеңістік пен Уақыт бейнелері, моральдық-адамгершілік құндылықтар, экологиялық өзара әрекеттесу принциптері, басқа халықтармен қарым-қатынасжәне әлемді рухани игеру тәсілдері енеді. Л.Г. Сатаева, рухани мәдениетті өзінің тұтастығы мен өзін-өзіанықтағыштығында санамен зерттеу, жекеше түрде мәдениет философиясы болып табылады, алайда мәдениет маңызының абстракты ұғымы өзіне Шығыс пен Батыс таңбасын түсірген нақты философиялық тұжырымдамаларда сөзсіз ұйғарылады деп, атап өтеді. Батыс пен Шығыс мәдениетінің рухы сөзсіз орталық Азия мәдениетінің рухымен толығады, себебі адамның өз тұрмысын мәдени мойындаудың барлық алғашқы үш негізі өзін-өзірухани анықтауда тұтастыққа, өзін-өзітолықтыруға ие. Олар барабар емес, алайда әлемді түсіну тереңдігінде олардың жолдары мәселенің берілгендігімен тоғысады - өзменіне талпынуда жеке тұлғалық сана рухани-мәдени интерпретацияның әр түрінде басқаша түсініледі [2, 372-б.]. Сонымен, номадтар санасының басты принципі - жолдар идеясының динамикалығы, өзгерістерге генетикалық төзімділік. Дүниетанымын қалыптастыру түрлі факторлардың әсерінен жүреді - бұл мекен ету ортасы, шаруашылық типі, басқа халықтармен мәдени ауызекі сөйлесу. Селенга өзеніндегі Тоныкөк жазбаларында: түріктер, шөп мен судың соңында жүргендіктен, тұрақты мекен ететін жерлері жоқ және тек әскериәдістерменжаттығады делінген. Көшпенді өмір бейнесі ежелгі түрік дүниетанымының ерекшеліктерін анықтады. Егер егіншінің әлемі ауылдық қауымаумағымен шектелсе, онда көшпенді алдында шексіз дала жатты. Бірақ осы кең байтақ кеңістік жақсы игерілген және оған қорқыныш ұялатпайтын еді. Онда көшу, жайылым, діни рәсімдерді өткізетін, бұрынғы шайқас орындары белгіленген, кеңістік әр тектіленген және оның әрбір бөлігінің ерекше маңыздылығы бар, эмоциялық бояудағы түйсіктермен байланысты. Зерттеушілер атап өткендей, бұл байланыс кеңістігі, жеке байланыс оқиғалары, Евклидтің сызған кеңістігіне қарама-қайшыкеңістік көзбен көруден гөрі алдымен дене арқылы сезіледі... Түріктердің психологиялық типі оларға тән өмір салты мен кеңістікті сезіну әсерінен қалыптасқан деген ой келеді. Еуразиялық идеологтардың бірі Н.С.Трубецкой өз кезінде ... әдеттегі түрік... негізгі, айқын қабылданатын бейнелермен операция жасауды және осы бейнелерді айқын және қарапайым сұлбаларға топтастыруды артық санайды деп, атап көрсетті [3]. Номадтың рухани әлемінің картинасы негізгі реңктерде, жалпақ жағындылармен жазылады. Ол үшін нақтылау мен жартылай реңк жат, ол кеңінен және ұзын бойына дамиды. Зерттеушілер буддизмнің, митраизмнің, манихействоның, несторианствоның ену фактілерін атайды. Алайда жоғары дәрежеде осы діни ойлардың бір де біреуі жан-жақты қамтитын өркениетті доминант ролін ойнаған жоқ. Сонымен, мысалы, Иран таулы өлкесінің патшалары мен батырларының жауы, Тұран қожасы Афрасиаб түрік болып шықты. Осылай түріктердің ирандық генеалогиясын құрудың және бір мезгілде түрік
17элементінің ирандық мәдени дәстүр жүйесіне тереңдеп енуінің алғашқы қадамы жасалды. Түрік-номадтар уақытты ұрпақтардың біртіндеп алмасуы ретінде қабылдады. Әрбір адам үшін өз генеалогиясын білу маңызды болды. Көбінесе белгілі бір мәдени батырды, тарихи тұлғаны, жануарды (қасқыр) арғы ата-аналары ретінде санады. Рудың көнелігі оның өкілдерінің әлеуметтік маңыздылығын анықтады. Мысалы, Күлтегін өзінің шыққан тегін әлемнің жаратылған күнінен бастайды. Номад өзін мына әлемге кездейсоқ тасталған деп сезбейді, ол өз тегіндегі ата-бабаларының ұзақ кезегінің жалғасы болды және өз ұрпағыныңжалғасы болды. Сол немесе басқа оқиғаның анағұрлым дәл күнін қою үшін аңдар циклі пайдаланылды, онда әрбір жыл қандай да бір жануарға сәйкес келді. Номадтар өміріндежануарлардың өмірлік циклі таңбалық мәнгеие болды. Уақытты ұғынуұрпақтарсабақтастығымен және ежелгі түріктердің шаруашылық нысанымен - жануарлармен тығыз байланысты болды, олардың қысқа өмірлік циклі олардың көз алдында бұлтарып кетті. Егер Көк тәңірі шексіздікті кейіптесе, онда Умай туу, некеге тұру және өмірден қайту актілерінен тұратын соңғы жер уақытын кейіптеді. Адам өміріндегі әрбір кезең ерекше салттарды орындаумен жүрді. Бірақ уақыт адам үшін жер үстіндегі өмірден кетумен аяқталған жоқ, ол о дүниедегі өмірде жалғасты. Номадтарда өлімніңкелгенін белгілеу үшін өткен деген сөзді пайдаланады, яғни тірілер әлемі мен өлілер әлеміненбөлетін шектен өтті. О дүниеде жақсы өмір болу үшін өлген адамның жанына шаруашылыққа қажетті пайдалы заттарды салды. Ежелгі түрік салты қайтысболған адамның тас мүсінін табытына қою және оның алдына құрбандыққашалу, адам қайтыс болғанмен тірілер өмірінен кетпегенін куәландырады, ол олардың арасында көрінбестен тіршілік етті, Тәңірі алдында олардың қорғаушысы болды [4, 211-б.]. Осының бәрі түрік-номадтарға уақыттыоқиғалардың қарапайым кезектесуі ретінде механистік қабылдау жат болғандығы туралы айтады. Бабалары туралы естелік арқылы, ұлы батырлар мен әскери жорықтар туралы аңыздар арқылы тарих адам өміріне органикалық түрде енді. Ол үшін уақыттың киелі мағынасы болды, кеңістік адам мен қоғамның табиғатқа кіретіндігін мойындаумен рухтанады. Дәстүр номадқа табиғатпен үйлесімде өмір сүруге, бабаларын құрметтеуге, өз халқының салт-дәстүрін сақтауға ұйғарым берді. Дәстүр түрінде ұжымдық естелік хаосқа қарсы тұружәне ғарышты ұйымдастырылғанбастау ретінде құтқару тәсілдері сақталды. Қазақменталитетінде қазіргі кезге дейін, ежелгі және жаңа заманғы батырлар психологиясы туралы ұғымдар беретін келесі түсініктер кездесіп, сақталып келді. Осы ұғымдардың біріншісі ар, Ар - намыс, қасиет, Адамның жоғары санаты. Екінші ұғым - ру. Ру - отбасы, тегі, қауым. Адамның ең маңызды мінедті - ар - ру еске сақтап, жоғалтпау. Үшінші ұғым ар - ру - ақ - бұл намыс, тек және киелі. Жер бетіндегі ұрпақ аруақ атына кіркелтірмеуі керек. Келесі ұғым - ел. Ел - бұл отан, өзінің тіршілік ету мақсатын мойындау. Елді сезінбестен адам мәңгілік мәңгүртке айналады. Ел қорғаны - ер. Еркектің намысын оның руы асқақтатады, ел: Ер намысы - Ел намысы.
18Бұл ақпарат ауыз әдебиет шығармашылығында, сондай-ақ әдебиетте көркемдік түрінде белгіленген. Тұтастай, номадтардың рухани мәдениетін екі үлкен кезеңге бөле отырып, қарастыруға болады. Бірінші кезең - Тәңірлік дәуірі, оның келесі ескерткіштердің пайда болуына байланысты төртбөліктен тұрады: 1. Қасиетті кітап Авеста және поэма Гильгамеш туралы аңыз ариялары.2. Сақтардың батырлық эпостары: Алып Ер Тоңға (Афрасиаб) және Шу.3. Ғұндардыңэпостық поэмалары: Оғыз-қаған , Аттила, Көк бөрі және Ергенекөн.4. Түрік қағанатыдәуірінің эпостық шығармалары: Күлтегін, Тоныкөк және Білге қаған. Екінші кезең - Ислам дәуірі, үш шектен тұрады: 1. Ислам немесе көшпенді рухани мәдениеттің шарықтау дәуірі, оған Әл-Фараби, Махмұт Қашқари, Жүсіп Хас Хажыба Баласағұн, Ахмет Йүгінеки, ҚожаАхмета Йассауи, Сүлеймен Бақырғани, Қорқыт, Кодекс куманикус және басқалардың еңбектері мен іс-әрекеттеріжатады. 2. Алтын Орда дәуірі, оған: Хорезмидің Махаббат наме, Құттубаның Хусрау Шырын, Сайф Сараидың Түрік Гүлістаны, Дүрбектің Жүсіп пен Зылиха және басқалары жатады. 3. ҚазақХандығы дәуіріне қазақ жазба әдебиеті жатады: Әбілғазы Бақадүрхан Түрік шежіресі, Қадырғали Жалаири Шежірелер жинағы, Бабур Бабур наме, Хайдар Дулати Рашида тарихы; казахская поэзия ХІV-ХVІ ғғ. қазақ поэзиясы немесе Жерұйық; зар заман дәуірі.Біздің заманымыздың алғашқы мың жылдығы ортасында түрік-номадтар руна жазуы деп аталатын жеке жазу жүйесін пайдаланды. Соңғы зерттеулерге сәйкес руна жазуы біздің заманымызға дейін туған, сақ заманында болуы мүмкін. Б.з.д. ΙΙΙ-V ғғ. руна жазуының Жетісу мен Моғолия аумағында кездесетін екі нұсқасы - ғұнжәне шығыс болды. VΙ-VΙΙғғ. соңғысы негізінде орхон-енесей деп аталатын ежелгі түрік жазуы дамиды. Ғұн руна жазуы бұлғар және хазар жазуының, сондай-ақ қыпшақтар жазуының дамуына негіз болды. Жазуды қолдану мәселесіне қарай кейбір қорытындылар мынадай. Номадтар немесе Қазақстанды қоныстаушылар арамей, соғды, тұрфан және түрік жазуларын пайдаланды:арамей жазулары арамейлер ортасында біздің заманымызға дейін алғашқы мың жылдық басында финики жазуы негізінде туды. Ол дауыссыз дыбыстардан тұрады. Оңнан бастап солға қарай жазылады; соғды жазуы, арамей жазуының бір түрі болып табылады деуге болады. Ол Соғдыианда немесе Соғды мемлекетінде қолданылды. Соғдыианның алғашқы тұрғындары сақтардың тұрғылықты және көшпенді тайпалары болды; турфан жазуы (ұйғыр жазуы) б.з.д. бірінші ғасырдан бастап біздің заманымыздың тоғызыншы ғасырына дейін пайдаланылды. Жоғарыдан төмен қарай жазылды. Әріптер сөздің басында, ортасында және аяғында әр түрлі сызуға ие болды; түрік жазуы (руна жазуы) - әріппенжазу, 35 әріптен тұрады. Оңнан солға қарайжазылады. Бұл жазуда 8 дауысты фонема қолданылады. Ол төрт полифониялық әріптермен белгіленеді. 16 дауыссыз фонема 31 әріппенбелгіленеді [5, с. 12]. Алматы түбіндегі Ыстық қорғаннан табылған - Ыстық тостағанындағы жазбаны Египетте Тутанхамон мазарынан табылғанмен салыстырады. Қорғанда Алтын Адам көмілген жер мен күміс тосаған табылған, онда 26 белгіден тұратын екі жол жазба бар. Тостаған сақтарда жазу болғанын куәландырады. Ғалымдардыңпікірінше, жазба ежелгі алтай тілінде руна алфавитімен орындалған. Түрік жазуының ескерткіштері - бұл шіркеулердің қабырғаларындағы, стелалардағы, кірпіштердегі, алтын және күмісыдыстардағы, ақшалардағы, қолаайналардағы, терідегі, қағаздағы мәтіндер. Олар жанры бойынша әр түрлі: жазба-эпитафиялар, тарихи-көркемдік, шаруашылық-тұрмыстық, сиқырлы, діни және заң мәтіндері. Көптеген орта ғасырлық және жаңа заманғы авторлар түркі тілдес халықтарда өзіндік монотеистік дін - тәңірге сыйынушылық белгілі болғанын атап өтеді. Бұл діни жүйе еуразияның көшпенді қоғамының қойнауларында біздің заманымызға дейін пайда болды және бүгінгі күні қазақтардың санасында, соңғыларының исламға сырттай үйренісіп кеткеніне қарамастан, өзініңұстанымдарынсақтап келеді. VΙ - VΙΙΙғғ. Қазақстанның тіркі тілдес халықтарының арасында, әлі де біршама ерте дәуірге көтерілетін ауызша-поэтикалық дәстүр болды. Түріктердің ежелгі поэтикалық дәстүр элементтері қытай тарихи әдебиетінде белгіленген. Қытай шежірелері аңыздар мен халықтық тарихи хикаяларды сақтаған, олардың сюжеттері тайпалардың ежелгі тотемдік ұғымдарын және олардың географиялық қоныстануын бейнелейді. Аңызға айналған жерлерді поэтикалау, орхон ескерткіштерінде және Әл Бируни, Марвази, Махмұд Қашқариеңбектерінде бірнеше рет ескерілетін қасиетті жер туралы Өтеген тарихи хикаясы кеңінен танылған. Ергенековтың ертегілік тау аңғары туралы поэтикалық аңыз қызығушылықтудырады. Аңғар жаудың қолы жетпейтін тайпалардың бейбітшілік мекендейтін жері болып бейнеленеді. Ол жан-жағынан өткізбейтін таулармен қоршалған және аңғарды мекендеушілер өмірі қауіпсіз. Бұл аңыз халықтың бейбір өмір туралы арманын бейнеледі. Ежелгі тарихи аңыздар негізінде VΙ - VΙΙΙғғ. халықтың ерлігін, оның еркіндікке талпынысын, бөтен жердің шапқыншыларына деген жек көрушілігін бейнелейтін ауызша шығармашылық. Сонымен қатар VΙ - VΙΙΙғғ. ауызша халық шығармашылығында ежелгі поэмалар мен орхон ескерткіштерінде белгіленген эпостық поэзия дәстүрлері туған. Оның элементтері V - VΙΙғғ. оқиғаларынан хабар беретін Күлтегін мен Білге қағанның қабірі үстінде стелалардағы мәтіндерден көрінеді. Күлтегін
20жазбалары эпитеттермен, метафоралармен қаныққан, олар соңында дәстүрлі болып кетті және ұрпақтан ұрпаққа жетті. Күлтегіннің әскери аттарының атаулары, мысалы Ақ - өксіз , Ақ - адман, Башғы - Боз, Ежелгі поэтикалық дәстүрмен байланысты, көк, ақ, құдіретті эпитеттері орхон мәтіндеріне тән. Күлтегін жазбасында кейінірек эпосқа айналғанәдет-ғұрыппоэзиясының әуендерісақталған. Батырлар түрлі эпостық аттармен аталады: Мойыншор Көнтері (сауыт терілі), Арслан - арыстан жүректі, Елтуған - тұтық (ел қорғаны). Батырлардың жалпы синонимдері - Алып, Ер (батыр).Сол кездегі халық шығармашылығыныңдамуы туралы, данышпан, поэтикалық халықтың мәдени және өмірлік тәжірибесі бейнеленген көптеген мақалдар мен мәтелдер түсінік береді. Тұжырымды нақыл сөздерде ғибраттар мен кеңестер берілген, адамдық кемістіктер әжуаланады. Ауызша шығармашылық мысалдарын келтірейік. Еңбек туралы мақалдар: Еңбек еш кетпейді, Тас басты жарады, еңбек тасты жарады, Соқаға бекітілген одақ, орақ кезінде жоғалмайды, Күздің келетіні көктемнен белгілі. Тұрмыстық мәтелдер: Диірменде туған тышқан тарсылдан қорықпайды, Киізді адам су болмайды, Біреуге ор қазба, өзің түсерсің, Атқан оқ кері қайтпайды, Түйеге мінген қой отарына жасырына алмас және басқалары. Қазақстанаумағында анағұрлым танымал ежелгі эпостар - Қорқыт ата және Оғыз наме тікелей құрастырылды.Осы дәуір шығармашылығының ең ірі шығармасы - Құтты Білік. Оны Баласағұннан шыққан қажы - Жүсіп Хас Қараханмемлекеті билеушілерінің бірі - Сатық Богра ханға арнап жазған. Шығарманың жалпы көлемі 13 мың екі шумақты өлең. Поэма сөйлесу, нақыл сөздер мен ғибрат сөздер түрінде құрылған. Терең мазмұны мен жарқын поэтикалық тіл оны анағұрлым әйгілі етті. Ол барлық сауатты адамдардың үстелүстікітабына айналды. Поэманың негізгі идеялық мазмұны, білім - билеушілердің де, сондай-ақ халықтың да жағдайын жақсартудың жалғыз ғана көзі екендігімен шектеледі. Мемлекетті білімді, нұрлы біліммен қаруланған билеуші басқаруы керек деп бекітеді Жүсіп. Халықтың мәдени өмірінде ислам діні ақындарының, уағызшыларының суфиттік мағынадағы шығармалары айтарлықтай орын алды. Осы жазушылардың арасында ірісі XΙ - XΙΙғғ. ислам уағызшысы Қожа Ахмет Яссауи болды. Ол Диуани Хикмет (Даналық туралы кітап) - ең алдымен діни-мистикалық мазмұндағы жинағын жазды. Сонымен қатар онда мәдени-тарихи, этнографиялық және әлеуметтік-тұрмыстық сипаттағы дәлелдерді табуға болады. Жинақ сол кездегі тайпалардың тілін, этнографиясын үйренуге маңызды ежелгі әдеби ескерткіш ретінде қызығушылық тудырады. Яссауидің кіші замандасы, оқушысы және пікірлесі, Хәкім Ата ретінде танымал Сүлеймен Батырғани болды. Сүлеймен Бакырғанидың Диуани Хикмет әсерінен жазылған кітабы Заму назир китабы (Ақыр заман туралы кітап) деп аталады. Шығарманың негізгі ойы: жер бетіндегі жақсы да жаман да - бәрі алланың еркімен жасалған. Ақыр заман болғанда, күнәлілер де, күнәсіздер де, періштелер де, шайтандар да, барлық Жаратылыс өледі, тек Құдайғанақалады, ол қайтадан әлемді ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.