Қазақстан экономикасы: нәтижелер, басымдықтар және міндеттер

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

ҚазаҚстан экономикасы: нәтижелер, басымдықтар және міндеттер

Уақыты: 2006-02-01

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев тұжырымдап, 2006
жылғы 18 қаңтарда Парламент палаталарының бірлескен отырысында ұсынған
“Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясында” таяудағы он жылға арналған алты басымдық пен тиісті
міндеттер атап көрсетілген. Аталған басымдықтарды іске асыру
Қазақстанның экономикасын дамытып, өркениет көшіндегі орнын ілгерілете
түседі. Қазірдің өзінде Дүниежүзілік экономикалық форумның деректері
бойынша, бәсекеге қабілеттіліктің әлемдік рейтингінде Қазақстан ТМД
елдерінің барлығының алдына шығып, 61-ші орында тұр.

Мыңжылдықтар тоғысында Қазақстан дамудың жаңа кезеңіне кірді.
Халықаралық сарапшылардың пікірінше, 2005 жылы Қазақстанда жалпы ішкі
өнімнің көлемі Орталық Азия мен Кавказдағы жеті мемлекеттің ІЖӨ-лерінің
жиынтық көлемінен асып түскен. Жан басына шаққандағы ІЖӨ 5 есеге жуық –
1994 жылғы 700 доллардан 2005 жылғы 3400 долларға дейін өсті. 2006 жылы
бұл көрсеткіштің 4150 АҚШ долларына дейін өсуі болжанып отыр. Қазақстан
жан басына шаққандағы ІЖӨ көлемі бойынша ТМД елдері ішінде көш
бастаушыға айналды. Алайда, Еуропаның дамыған елдерімен, АҚШ-пен,
Канадамен, Жапониямен, Аустралиямен және кейбір дамып келе жатқан
(Корея, Малайзия, Шығыс Еуропа елдері) елдермен салыстырғанда жан басына
шаққандағы қазақстандық ІЖӨ әлдеқайда төмен.

Факторлық талдау соңғы жылдардағы экономикалық өсу көп ретте негізгі
қорлардың ұлғаюы есебінен қамтамасыз етілгенін көрсетеді. Сарапшылардың
деректері бойынша, экономикалық өсудегі капитал факторының үлесі
өнімділік өсімінің үлесінен екі есе дерлік артық. Экономикадағы негізгі
қорлардың қатты тозғанын ескерсек, дамудың осы кезеңінде бұл оң жағдай
болып табылады. Болашақта өсудің негізгі факторы еңбектің жиынтық
өнімділігінің артуы болуы керек.

Осы жылдар ішінде жаңа бюджеттік жүйе қалыптасты. 2000 жылдан бастап
мемлекеттік бюджеттің кірістері 2,6 есе ұлғайды. Елдің одан әрі
экономикалық өсуін көтермелеу мақсатында салық жүктемесін азайту бойынша
түбегейлі шаралар қабылданды.

Қазақстанда ел экономикасына қаржы ресурстарын тартуды жандандыру үшін
институттық және нормативтік-құқықтық алғышарттар жасалды. Нәтижесінде
жан басына шаққандағы игерілген тікелей шетел инвестицияларының көлемі
бойынша Қазақстан ТМД елдерінің ішінде көш бастаушыға айналды. Тұтастай
алғанда тәуелсіздік жылдарында 40 млрд. АҚШ долларына жуық шетел
инвестициялары тартылды. Ұлттық қордың ақшасын қоса алғанда, елдің
халықаралық резервтері 15,4 млрд. долларды құрайды. Халықаралық “Муудис”
рейтинг агенттігі тарапынан кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістіктегі
республикалар ішінде Қазақстанға инвестициялық сыныптағы елдік рейтинг
берілді.

Соңғы 10 жылда ең төменгі жалақы 25 есеге жуық өсті; зейнетақылардың
орташа айлық мөлшері 4,6 есе ұлғайды; жеке тұлғалардың банктердегі
депозиттері мен бір тұрғынға шаққандағы салым көлемі іс жүзінде 36 есе
өсті. 2005 жылы бюджет саласы қызметкерлерінің: мұғалімдердің,
дәрігерлердің, мәдениет, әлеуметтік қамсыздандыру қызметкерлерінің,
сондай-ақ мемлекеттік қызметшілер жалақысының мөлшері орташа есеппен
30%-ға ұлғайтылды. 2007 жылы кезекті ұлғайту жоспарлануда. Мұндай
ұлғайту жеке секторда нақты жалақының және тұтастай алғанда экономиканың
өсуімен қатар жүргізілуде. Қазіргі кезде Қазақстандағы жалақы ТМД
елдерінде Ресейден кейін ең жоғарылардың бірі екенін және 2005 жылғы 1
қарашадағы жағдай бойынша 282 АҚШ долларын құрағанын атап өту қажет. Бұл
көрсеткіш Қырғызстанда – 64, Тәжікстанда – 32, Ресейде – 322, Беларусьте
– 231, Украинада – 166, Әзірбайжанда – 126, Молдовада – 110, Арменияда –
111 АҚШ доллары.

Бізде бірнеше жылдан бері тек қана ТМД елдерінің арасында ғана емес,
жалпы үздіктердің бірі деп танылған жинақтаушы зейнетақы жүйесі жұмыс
істейді. Зейнетақы жүйесін реформалау 2000 жылға қарай зейнетақылар мен
әлеуметтік жәрдемақылар бойынша жиналған берешектің барлығын өтеуге
мүмкіндік берді. Қазақстан Республикасында әлеуметтік реформаларды одан
әрі тереңдетудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасына сәйкес
зейнетақы жүйесін одан әрі дамыту зейнетақымен қамтамасыз етудің үш
деңгейлі жүйесін жасауға бағытталған. Егер осы шаралар қабылданғанға
дейін Қазақстан ең төменгі зейнетақы мөлшері бойынша ТМД елдерінің
бәрінен алда, зейнетақының орташа мөлшері бойынша Ресей Федерациясымен,
Беларусь Республикасымен деңгейлес болса, 2005 жылғы 1 шілдеден бастап
зейнетақымен қамтамасыз ету деңгейі бойынша Қазақстан кеңестен кейінгі
кеңістіктегі елдер ішінде ең жоғары орынға шықты. Базалық зейнетақы
төлемімен қоса алғанда ең төменгі зейнетақы мөлшері бүгінде 70 АҚШ
долларын құрайды, ал зейнетақының орташа мөлшері 90 АҚШ долларынан
артық.

Индустриялық-инновациялық даму стратегиясына сәйкес Қазақстанның даму
банкі, Инвестициялық қор, Инновациялық қор, Экспорттық несиелер мен
инвестицияларды сақтандыру жөніндегі корпорация сияқты даму институттары
құрылған. Бүгінде оларды жалпы капиталдандыру 1 миллиард АҚШ долларынан
асады. Тұтастай алғанда 2004-2005 жылдары республика бойынша
қаржыландыру көздері есебінен 1,5 млрд. АҚШ долларына жуық сомаға 395
жоба іске асырылды. Нәтижесінде 18 мыңдай жұмыс орны ашылды. Тұтастай
алғанда Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын іске асыру
экономиканың жылына 9%-дан кем емес өсу қарқынын қамтамасыз етеді деп
күтілуде.

Ашық экономиканы дамыту және оны жаңарта отырып жетілдіру жөніндегі
Қазақстанның басым міндеттерінің бірі Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру
болып табылады. БСҰ-ға кіру бойынша келіссөз үдерісі қарқынды түрде
жүріп жатыр. Республиканың сыртқы сауда режімін реттейтін заңдарының
80%-ы дерлік БСҰ нормаларына сәйкес келтірілді немесе Парламентте
талқылану үстінде. БСҰ-ға кіру отандық тауар өндірушілердің бизнес
жүргізудің халықаралық стандарттарына көшуіне қуатты ынталандырғыш
болады.

Сонымен бірге экономика мен әлеуметтік салада кешенді түрде шешілуге
тиіс проблемалар баршылық. Қазіргі кезде кедейшілікпен күрес және елдегі
жұмыссыздықты азайту өзекті мәселеге айналды. Бұл саладағы негізгі
мақсат экономиканы әртараптандыру және индустриялық-инновациялық даму
есебінен экономикалық өсу, өнімділікпен еңбек ету үшін жағдайлар жасау,
еңбек рыногындағы белсенді саясат және халық кірісін ұлғайту, инфляцияны
саналы түрде ірку, кедейлердің денсаулық сақтау және білім беру
қызметтеріне қолжетімділігін арттыру, әлеуметтік көмектің атаулылығын,
мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету болып табылады.

Одан әрі даму үшін біз жоғары технологиялар мен білімге, сондай-ақ жеке
сектордың жаңашыл бастамаларына негізделетін инновациялық жолды
таңдадық. Негіз ретінде кластерлік әдіс алынды. Бірінші кезеңде біз
өзіміз үшін мұнай-газ мәшинелерін жасау, тағам және тоқыма өндірісі,
көліктік-логистикалық қызметтер көрсету, металлургия және құрылыс
материалдары, туризм сияқты салаларды айқындадық. Ел экономикасының
шикізаттық емес салалардағы ұзақ мерзімді мамандандырылуын осылар
айқындайды. Осыған байланысты Мемлекет басшысы Қазақстанның әлемдегі
бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында бірінші
басымдық ретінде Қазақстан экономикасын жаңарту және оған серпінді сипат
беруді атады. Бұл ретте салықтардың жиналуына, салық салу құрылымын
жеңілдетуге және салықтар санын шектеуге, сондай-ақ жеке тұлғалар үшін
табыс салығының белгіленген ставкасын енгізу және бизнес мүддесі үшін
Салық кодексін жеңілдету мүмкіндігіне баса назар аударылды.

Салық саясатын жүзеге асыруда болжам жасаудың жеткіліксіз деңгейін
көрсететін белгілі бір кемшіліктер орын алуда. Бұл айтылғандарға соңғы
жылдары салық түсімдерінің параметрлерін негізсіз төмендету үрдісі дәлел
бола алады. Айталық, 2000 жылы республикалық бюджетке түсімдердің
бастапқы көлемі 340,3 млрд. теңге мөлшерінде айқындалып, енгізілген
түзетулерді ескере отырып, ол 347,5 млрд. теңгеге дейін ұлғайтылған
болатын, ал іс жүзінде есеп деректері бойынша 381,8 млрд. теңгені немесе
бастапқы мәнінен 12,2% (41,5 млрд. теңге), 2001 жылы бюджетке
түсімдердің бұл мәні тиісінше 412,4 млрд., 489,0 млрд. және 490,0 млрд.
немесе 11,9%-ға (77,6 млрд. теңгеге) артық болды. 2003 жылғы
республикалық бюджеттің нақтыланған түсімдер көлемі 710,2 млрд. теңге
немесе бекітілген бюджеттің осындай көрсеткішімен салыстырғанда 78,6
млрд. теңгеге артық болып көзделген. Бұл үдеріс әлі де болса сақталып
отыр.

Одан басқа, жоспарлау кезінде салық түсімдері қандай факторлардың
есебінен алынатынын, атап айтқанда, “көлеңкелі секторды” қысқарту
қаншалықты жақсартуға – капиталдың қаншалықты өсуіне әлде еңбек
өнімділігінің қанша артуына жеткізетінін ашып көрсету керек еді. Бұл
ретте сарапшылардың есептеулері ҚҚС бойынша ғана оның шекті ықтимал
шамасы 330 млрд. теңгедей болуы керектігін көрсетеді, ал 2004 жылғы
ҚҚС-тың жалпы түсімдері 242,1 млрд. теңге мөлшерінде белгіленді, яғни
резервтер өте үлкен, оның ішінде “көлеңкелі экономиканың” да ықпалы бар.
ІЖӨ мен ҚҚС-тың іс жүзіндегі деректеріне қатысты
корреляциялық-регрессивтік модельдеуді пайдалану негізінде есептелген
ҚҚС болжамы 1995 жылдан бастап 2003 жыл аралығындағы кезеңде абсолюттік
мәнінде корреляцияның (немесе тәуелділіктің) коэффициенті былайша
құралатынын көрсетеді: R2=0,9055, ал регрессияның теңдеуі (желілік
модель): у=0,0547х-22,965 немесе у=243,8. Осы тәуелділікке сәйкес 2004
жылға ҚҚС болжамының есебі 243,8 млрд. теңгені құрады, бұл болжамнан 1,7
млрд. теңгеге артық.

Оның үстіне, 2004 жылғы жасалған болжам бойынша нөлдік ставкамен
салынатын және республикалық бюджеттен қайтарылуға жататын ҚҚС сомалары
2006 жылғы 1 қаңтардағы 37,5 млрд. теңгенің орнына 78 млрд. теңге
мөлшерінде жоспарланған.

Сонымен бірге, мемлекет өндірілген бір тонна мұнайдан қандай пайда алады
деген сұрақ туындайды. Сарапшылардың деректері бойынша, 2002 жылы мұнай
өндіретін компаниялардың кірістері 2001 жылмен салыстырғанда 16%-ға
өскен, мұнай өндіру көлемі 18%-ға ұлғайған, ал бюджетке төленетін
салықтар 12%-ға азайған. 1998-2002 жылдар арасындағы кезеңге жасалған
талдау 1998 жылы мемлекетке салық түрінде 12 АҚШ доллары; 1999 жылы – 9;
2000 жылы – 24; 2001 жылы – 29 АҚШ доллары түскенін, ал 2002 жылы бұл
көрсеткіш 22 АҚШ долларына төмендегенін көрсетті. Мысалы, Ресей
Федерациясында өндірілген бір тонна мұнай құнынан мемлекеттік бюджет 50
доллардан кем алмайды. Шикізат компанияларына салықтық жүктеме
коэффициенті сияқты көрсеткіштің маңызы да аз емес, яғни, 1998 жылы бұл
көрсеткіш 8%-ды құрады, 2000 жылы – 13%-ды; 2001 жылы – 18%-ды көрсетті,
ал 2002 жылы бұл көрсеткіш 14%-ға дейін төмендеп кетті. Біз тәжірибесіне
жиі жүгінетін, әсіресе Ұлттық қорды қалыптастырған кезде жүгінетін
Норвегияда бұл көрсеткіш 50-80%-дан кем емес. Осылайша, мұнай өндіруші
секторға тіпті тағам өнеркәсібінен де төмен салық салынады. Қазақстанның
тағам өнеркәсібі бойынша бұл көрсеткіш 14,4%-ды құрайды.

Елбасы стратегиясында бірінші басымдықтың екінші міндеті ретінде елдегі
инфляцияны іркудің негізі болуға тиіс несие-ақша саясатын атады. Бұл
ретте жекелеген экономистер бюджет шығыстарының өсуі айналыстағы ақша
санының ұлғаюына ықпал етеді және инфляцияны тудыруы мүмкін деп санайды.
Осы жағдайда, біздің ойымызша, инфляцияның ең қарапайым, ақша
айналысының жылдамдығы мен олардың санының көрсеткішіне негізделетін
үлгісі ескеріледі. Ал экономика өсуінің басты көзі болып табылатын –
өндіріс көлемінің ұлғаю ықтималдығына мән берілмейді. Сондықтан жан
басына шаққандағы ІЖӨ өсуінің өзара байланысын мемлекеттік шығыстар
көлеміне, барлық инвестицияларға, соның ішінде жеке сектордағы
инвестицияларға, тұтыну ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.