Экономикалық теорияның пәні

1 . Меркантилистер экономика ғылымының зерттеу пәні ретінде сыртқы сауда және елге ақшаны тартумен байланысты іс-әрекеттерді зерттейді деп қарастырады. Классикалық

Мектеп экономика ғылымын байлық туралы ғылым деп қарастырады. Маркстік теория экономика ғылымын өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну қатынастары туралы ғылым деп анықтайды. Тарихи мектептің өкілдері экономикға ғылымын ұлттық шаруашылық туралы деп анықтайды. Неоклассикалық экономиканың негізін салушы Маршалл: «Экономикалық теория адамзат қоғамының, адамның нақты өмір сүру жағдайларының мәселелерін қарайды» деген болатын. Қазіргі экономикалық теория экономика ғылымының зерттеу пәнін ресурстардың сиректігі мәселесіне байланысты анықтайды.

Экономикалық теория шектелген ресурстарды шексіз қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында қоғамның, топтардың, жеке адамның мінез құлқын зерттейтін ғылым.

Кез келген ғылымның өзіндік зерттеу әдістері бар. Әдіс дегеніміз экономикалық құбылыстар мен үрдістерді танудың тәсілі. Әдістер жалпы әдістер және жеке немесе арнайы әдістерге бөлінеді. Жалпы әдістер: абстракция әдісі, талдау және синтездеу әдісі, индукция, дедукция әдістері, гипотеза, эксперимент, жүйелік талдау әдісі, аналогиялық әдіс. Жеке әдістер: экономикалық, математикалық модельдеу, функционалдық және

шекті талдау, экстраполяция, баланстық әдіс, графиктік әдіс, ойындар теориясы.

Экономикалық теорияның пәні - адамдар мен әртүрлі әлеуметтік топтар арасында игіліктерді өндіру, бөлуғ айырбастау және тұтыну процес терімен байланысты қалыптасатын экономикалық қатынастарды зерттеу. Нобель сыйлығының лауреаты П Самуэльсон өзінің «Экономика» атты еңбегінде экономикалық теорияның зерттеу пәнін тұтыну және өндіруді жүзеге асыру, адамдар арасында айырбас, ақшалай келісім шарттардан туындайтын қызмет түрлерімен байланыстырады және экономикалық теорияның пәні өзгермейді, оны нақты деп айту қиын деген қорытынды жасайды. Ол экономикалық теорияның бірнеше анықтамаларын берді. Олар:

1. адамдар арасында ақшалай келісім шарттар мен айырбасқа байланысты қызмет түрін зерттейтін ғылым
2. әртүрлі тауарды өндіру және оларды қоғам мүшелері арасында бөлу үшін қажет шектеулі ресурстарды тиімді пайдалану туралы ғылым
3. адамның күнделікті өмірде тұтыну мен өндіріс саласындағы міндеттерін жүзеге асыруды қарастыратын ғылым
4. байлық туралы ғылым.

2. Экономика туралы ғылым табиғат пен қоғам туралы адам білімінің жүйесі ретінде дамыған құлдық қоғамда пайда болды.

Экономика туралы алғашқы түсініктер Ксенофонт, Платон, Аристотель және басқа да ойшылдардың еңбектерінде берілген. «Экономия» терминін алғаш ұсынған Ксенофонт, мұның мағынасы үй шаруашылығы (ойкос- үй, шаруашылық; номос - заң) деген ұғымды білдіреді. Термин Аристотель еңбектерінде де кездеседі, ол шаруашылықты екі түрге бөледі: экономия және хрематистика (баю, пайда таба білу шеберлігі) . Оның түсіндіруі бойынша экономикадан хрематистика пайда болды.

Көп ғасырлар бойы «экономия (ойкономия) » сөзі үй шаруашылығын ұйымдастырып, жүргізу ережелерін қамтыған. Сонымен қатар феодалдық бытыраңқылықты жеңу, орталықтандырылған мемлекеттердің бірлесуі үй шаруашылығын жүргізу ережелері емес, жалпы ұлттық мемлекеттік шаруашылықты жүргізу ережелерінің анықталуын қажет етті. Осыған байланысты «эконмия» ұғымы жаңа мәнге ие болып, «саяси экономияға» айналды, ол грек тілінде полис - мемлекет; ойкос - үй шаруашылығы; номос - заң дегенді білдіреді.

«Саяси экономия» ұғымын ғылымға алғаш енгізген А. Монкретьен болатын. 1615ж. оның «Саяси экономия трактаты» деген еңбегі жарық көрді, мұнда мемлекеттік шаруашылықты жүргізу кеңестері мазмұндалған.

Саяси экономия ғылым ретінде XVI-XVII ғасырлар аралығында пайда болды. Бұл кезеңде шаруашылықтың жаңа құрылымы - өзіне тән буржуазия табы бар капитализм қалыптаса бастаған еді.

4. Экономикалық заңдар-адам қоғамы дамуының түрлі сатыларында өндіру, бөлу, айырбас пен материалдық игіліктерді тұтыну салаларында қатынастарды анықтайды. Олар қоғамның экономикалық өмірінің аса маңызды, тұрақты құбылыстары мен процестерінің байланысын көрсетеді. Экономикалық заңдар объективті сипатта болады, яғни адамдардың еркі мен санасынган тәуелсіз туып, әрекет етеді. Бұл заңдар белгілі бір экономикалық жағдайлармен бірге өзгеріп, дамып отырады. Экономикалық заңдар экономикалық процестердің, оның ішкі себеп-салдарының өзара тәуелділігін сипаттайды. Олар табиғат заңдары сияқты объективті. Олар адамдардың өндірістік экономикалық іс-қимылымен байланысты туындайды, ұзақ мерзімді бола алмайды, яғни көпшілігі белгілі бір тарихи кезеңде әрекет етеді де, кейін жаңа экономикалық заңдарға орын береді. Ескі кономикалық заңдар адамдар еркімен жойылып кетпейді, тек жаңа экономикалық жағдайларының туындауымени өз күшін жояды. Экономикалық заңдар өздігінен, адамдардың шаруашылық қызметінен тыс және оған байланыссыз жүзеге аспайды, адамдардың санасынан тәуелсіз болғанымен олардың іс-қарекетінен тәуелсіз емес. Адамдар экономикалық заңдарды танып біліп, олардың объективті талаптарына сай шешімдер қабылдап, санасатын болса ғана заң жүзеге аса алады. Экономикалық заңдар әрекет ету сипатына қарай ерекше және жалпы болып бөлінеді. Ерекше экономикалық заңдар жекелей алынған дәуірлерге, формацияларға тән. Жалпы экономикалық заңдар барлық экономикалық формацияларда әпекет етеді(еңбекөнімділігін арттыру, уақытты үнемдеу заңы) . Сонымен, экономикалық заңдар-адамдар арасындағы экономикалық қатынастарды бейнелеу формасы.

Экономикалық категориялар-адамдардың қоғамдық өндірістік қатынастарының теориялық көрінісі. Өндірістік қатынастардың мәнін ашу, талдау нәтижесі экономикалық категориялар болып табылады. Экономикалық категориялар тарихи сипатта болады, олар қоғамдық формацияның қалыптасу, даму процесін сипаттайды. Тауар, құн, ақша, капитал, пайда және т. б. экономикалық категорияларды жіктеп, талдау экономикалық заңдардың объктивті сипатын, қоғамдық өндірістегі рөлін, экономикалық өмірдегі құбылыстарды сипаттап қорытындылауға көмектеседі.

1-сұрақтағы кестені қой

7. Экономикалық теориядағы негізгі аксиома - адам қажеттіктері шексіз, ал ресурстар шектеулі.

Табиғи ортаға табиғи және еңбек ресурстары мен басқа да өмір сүру жағдайлары жатады.

А) Табиғаттың берген сыйлары табиғи ресурстарды құрайды. Әлемде іс жүзінде барлық табиғи ресурстарға аса бай елдер бар. Олардың қатарына Ресей, Қазақстан, АҚШ, Қытайды жатқызуға болады. Көптеген елдер өздерінің экономикалық қызметтерін ресурстардың табиғи шектелгендігі жағдайында жүзеге асырады. Барланып және шығарылған табиғи ресурстар материалды өндірістің әр түрлі салаларында шикізатқа айналады. Өз кезегінде шикізат материалдары қоғамдық өндіріске тартылып және онда сан мәрте өңделгеннен соң ғана экономикалық ресурстарға айналады.

Қазіргі заманғы өнеркәсіп 75%- ке дейін зор көлемде шикізатты жұмсайды. Бұл жағдай көптеген елдердің шаруашылық қызметін шикізатпен жабдықтаушы елдерге тәуелді етеді. Сондықтан дамыған елдерде өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтарды пайдалану жолдары жасалуда. Бұл салада жұмыс істейтін экономистер айналма эрасының туатындығын, яғни экономикада табиғи қорлар жабдықтаудың резервті көздері ролін атқарып, ол басты шикізат материал қалдықтарын өңдеп, ресурстар қайталанып қолданылады деп болжауда.

Б) Табиғи ортаның екінші маңызды элементі - еңбек ресурстары. Олардың материалдық немесе өндірістік сфераларда қамтылған бөлігі экономикалық белсенді халықты құрайды. Батыстың дамыған елдерінде бұл барлық еңбек ресурстарының 70%-не, ал дамушы елдерде - 45-55%-не тең. Еңбекке жарамды және жұмыс істемейтін халықтың арақатынасын ескерудің маңызы зор. Оны демографиялық ауырлық (жүк) деп атайды. Әлемде орташа шамамен 100 еңбекке жарамды адам өз табыстарымен 70 бала мен зейнеткерлерді қамтамасыз етеді.

Барлық ресурстардың бір қасиеті бар: сиректігі немесе шектеулі көлемде болуы.

Әрбір қоғамда «ресурстардың шектеулілігі - өз мүмкіндіктерінің шектеулілігі» басты мәселе. Ал, қажеттіліктердің орны қандай?

Қажеттілік - жеке тұлғаның немесе қоғамның өз өмір жағдайын немесе дамуын қалыпты деңгейде жүргізуге қажет қандай да бір нәрсеге талабы.

Қажеттіліктерді үш топқа бөлеміз: материалдық, рухани, әлеуметтік.

Алдыңғы кезекте, әрқашан материалдық қажеттіліктер, яғни киім, тамақ, тұрғын үйге деген қажеттіліктер тұрады.

Рухани қажеттіліктер ғылыммен, өнермен шұғылдану, білім алу, адамгершілікті жетілдіру және т. б. барысында қанағаттандырылады. Кең мағынада рухани азыққа адамның қабылдайтын барлық ақпарат түрлері жатады.

Қоғамның дамуына орай қоғамдық және ұжымдық қызмет формаларына қатысуына байланысты әлеуметтік қажеттіліктерді кеңейту мен қанағаттандыру мүмкіндіктері де өсуде. Олар материалдық та, рухани да болуы мүмкін, бірақ, ең бастысы олар қоғамдық сипатта және көптеген адамдардың бірге өмір сүруі мен ынтымақтасу қажеттігіне байланысты.

8. Өндіріс- адам қоғамының өмір сүру негізі. . Өндірістің түпкі мақсаты- тұтыну. Ол әр түрлі мұқтаждықтарды қанағаттандыру үрдісі. Экономика екі іргелі экономикалық аксиомаға негізделеді:шексіз мұқтаждықтар мен шектеулі ресурстар. Мұқтаждықтар- бұл адамдардың белгілі бір пайдалылығы бар игіліктерді иелену мен пайдалануға деген ынталылығы. Мұқтаждықтарды қанағаттантандыратын құралдар игіліктер болып табылады. Бір игіліктер шектеусіз мөлшерде болады, ал екіншісі шектеулі. Соңғылары экономикалық игіліктер деп аталады. Игіліктер:материалдық заттар және материалдық емес заттар болып бөлінеді. Өндірістің дамуын үш сатыға бөлуге болады: 1. Индустриялдыққа дейінгі өндіріс-ауыл шаруашылығы және қол еңбегі үстемдік етеді.

2. Индустриялдық өндіріс - ірі механикаланған машина өндірісі үстемдік етеді.

3. Постиндустриялдық өндіріс - ғылым, білім, денсаулық сақтау, қызмет көрсету.

Өндірістік факторлар- Өндіріс мүмкіндігіне және нәтижесіне әсер ететін өте маіызды объектілер. Өндірістік факторларды екі мектеп бөліп қарастырған:

Маркстік мектеп өндірістік факторды екіге бөледі: 1. жеке-еңбек үшін, яғни адамның еңбекке деген физикалық және интелектуалдық қабілеттерінің жиынтығы

2. заттық-барлық құрал -жабдықтардың жиынтығы. Олар еңбек заттары және еңбек құралдары болып бөлінеді. Еңбек заттары-адамның дайын өнім өндіру мақсатында өз еңбегі арқылы әсер ететін заттар. Екі түрі бар: а) табиғи- руда, мұнай. ә) белгілі бір табиғи процестен, өңдеуден өткен-шикізат, материал. Еңбек құралдары - бұл адамның еңбек затына әсер ететін қаруы. Түрлері:а) аспаптар, құралдар, машиналар, механизмдер. ә) қндірістің ыдыс жүйесі. б) өндірістік объектілер. в) жер. г) электр қуаты, химиялы, ядролық реакциялар.

Маржиналистік мектеп өндірістік факторларды төртке бөледі: 1. Жер-табиғаттың адамға берген сыйы, табиғи фактор

2. Еңбек -игілікті және қызметтерді өндіруге қабілеті бар адамдар жиынтығы

3. Капитал- тауарлар мен өызметтердің өндірісте қолданатын игіліктердің жиынтығы

4. Кәсіпкерлік қабілет- тәуелділікке, іскерлікке, ұйыдасулыққа, саналыққа, жауапкерлікке кең пайдалануды талап ететін қабілет.

Өндіріс-адамның еңбегі арқылы кез келген өнімді жасау, оған ресурстарды өңдеу үрдісі.

9. Өндіріс - бұл адамдардың табиғи заттарға әсер ете отырып, материалдық және рухани игіліктерді өндіру процессі.

Игіліктер деп қажеттіліктерді қанағаттандыратын заттарды айтамыз. Өндіріс үш элементтің: адам еңбегі, еңбек заты мен еңбек құралдары өзара әрекеті арқасында жүзеге асырылады. Оларды еңбек процесінің қарапайым моменттері деп атайды.

Өндіріс пайдалы өнім шығару процесі. Бұл бастапқы саты. Оның қоғамдық өнімнің қозғалысындағы орнына қарай экономистер әр түрлі бағыттар ұсынады. Біреулері, бұл саты шешуші мағынаға ие, себебі, егер материалды және рухани игіліктер өндірілмесе, нені бөліп, айырбастап, тұтынылар еді. Кейбір зерттеушілер пікірінше, экономика тек айырбас болғанда қалыптасады, сол себепті тек айырбас пен бөлу шешуші сфераларға жататындығын айтады. Өз пайымдауларында олар, әдетте, айырбас пен бөлуден басталатын батыстық зерттеулерге сүйенеді.

Экономикадағы басты мәселе: ресурстардың шектеулілігі және адамдардың шексіз қажеттіліктері жағдайында таңдау мүмкіндігінің болуы.

Қажеттіліктерді қанағаттандыру дәрежесі екі сфераның даму деңгейімен анықталады: біріншіге материалдық өндіріс, екіншіге материалдық емес өндіріс жатады.

Материалдық өндіріс сферасында заттық игіліктер өндіріледі (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс және т. б. ) және материалдық қызметтер көрсетіледі (транспорт, сауда, тұрмыстық қызмет көрсету және т. б. ) .

Өндірістік емес сферада рухани және басқа да құндылықтар жасалынып, сәйкес қызметтер көрсетіледі (білім беру, мәдениет және т. б. ) .

Екі сфера да ұдайы қарым қатынаста болады, әсіресе бұл қазіргі заманғы жағдайларда бірден күшейіп кетті. Осылайша, бірқатар елдерде материалдық өндірістің жоғары даму деңгейі материалдық емес өндірісте жалпы елдегі еңбектенушілердің көп бөлігін (50-70%) қолдануға мүмкіндік береді. Өз кезегінде, ғылыми жаңалық ашулар, техникалық өнер табыстары түріндегі материалдық емес өндіріс сферасының жетістіктері өндірістік сфераның дамуына зор ықпал етеді.

10. Экономикалық жүйенің өндірістік мүмкіндіктері өндірісте қолдпанылатын ресурстардың сиректілігімен шектелінеді. Олар қоғамның дамуымен бірге сақталынып қана қоймай, сонымен қатар түсуде. Бұл шектеулі табиғи ресурстардың сарқылуына, жаңа тауарлар мен қызметтердің өндірісті дамытуға жаңа серпілістерінің төмендеуіне әкеледі. Өз ретінде тауарлар мен қызметтердің сапалық сипаттамасы өзгеріп, тұтыну тауарлары мен инвестицияларға деген қажеттілік өседі. Бірақ, ресурстар шекеулі болғандықтанң қоғам таңдау жасауы қажет. Таңдау жасай отырып, қоғам біреуінен бас тартуы керек,, күткен нәтижеге жету үшін құрбандыққа баруға тура келеді.

Ресурстардың сирек болғандықтан, тіпті толық жұмысбастылық пен толық өндіріс көлемі болғандығына, тіпті толық жұмысбастылық пен толық өндіріс көлемі болғанның өзінде экономика тауарлар мен қызметтерді шексіз шығара алмайды.

Айталық, шексіз тауарлар мен қызметтер санын емес тек екі өнім: май мен роботтар өндірсін, май тұтыну тауарларын, роботтар өндіріс құралдарын бейнелесін. Егер бүкіл ел болып май өндірсе: 15000тг, ал роботтар өндірсе 6000 дана алады деп есептейік, әрине май мен роботтар қатар өндірілуі мүмкін.

Май, мың тонна

15

12

9

6

3

роботтар ( мың дана)

1 2 3 4 5 6 7

График роботтар мен май өндірісінің максималды мүмкіндігін көрсетеді. Мысалы, С нүктесінде 1 т. Май өндірісі кезінде 3000 роботты өндіруге болады. Егер роботтар өндірісін 8000 дейін арттыру қажет болса, май өндірісі 6000 дейін қысқартуға тура келеді. Бұл қосымша 2000 роботтар өндірісі 4000 т. Май өндірісі бас тартуға мәжбүр болады. Бұл мысалда елдің үкіметі келесі шешім қабылдады, роботтар үшін май өндірісін қысқартты. Май роботтарға трансформацияланды. Сондықтан өндіріс мүмкіндіктерінің қисығы АЕ сонымен қатар трансформация қисығы деп аталады.

11. Өндіріс процесінің қоғамдық түрі қандай болмасын ол алдымен үзіліссіз болуы керек, яғни белгілі сатылары кезеңмен қайталанып және қайта қайталанып жүріп отыруы қажет. Өндіріс процесінің тұрақты қайталануы және үзіліссіз жаңғыруы ұдайы өндіріс деп аталады. Ұдайы өндірісті екі типке бөліп қарайды: жай және ұлғаймалы. Өндіріс процесінің көлемі мен ауқымының үзіліссіз өзгермеген күйде жаңалануын жай ұдайы өндіріс дейміз. Өндіріс процесінің көлемі мен масштабының еселене үзіліссіз қайталануы және жаңғыруын ұлғаймалы ұдайы өндіріс дейміз. Жай ұдайы өндірісте өндіріс нәтижесінде алынған қосымша құн өндірушінің өзіндік тұтынуына жұмсалады. Егер қоғам жай ұдайы өндіріс шеңберінде шыға алмайтын күйде болса, онда ол өзінің болашағын «жеп қояды». Демек, оның заттық негізі: алдыңғы циклде жиналған ұлттық байлықты жояды. Ұлғаймалы ұдайы өндірісте қосымша құнның бір бөлшегі тағы да қажет өндіріс құрал жабдығы мен жұмыс күшін сатып алуға жұмсалады

12 . Экономикалық жүйе-материалдық игіліктердің(субъектілердің) салт-дәстүрге, экономикалық принциптерге, мемлекеттік стратегияға қарым-қатынасын жасау жүйесі. Экономикалық жүйенің қалыптасуына әсер ететін факторлар:

- елдегі шаруашылық шешімдерін қабылдау жөніндегі шаралар жүйесі

-меншік құрылымы

-ақпаратпен және үйлестірумен қамтамасыз ететін механизмдер

-мақсат қою мен адамдарды еңбекке тарту механизмдері

Экономикалық жүйенің түрлері:

1. дәстүрлі-салт-дәстүрге, әдет-ғұрыптарға негізделген экономикалық қызметтерді қамтитын жүйе. Бұл жүйеде реформалар жүргізу қиынға түседі, жүйедегі әрбәр субъектінің экономикалық қызметі қауымдық болып табылады. Қоғамдық меншік басым болады, артта қалған технологиялар болады.
2. әміршіл - әкімшілік экономикалық жүйе-бір орталыққа негізделген барлығы жоспармен жүретін жүйе. Мемлекеттік меншік басым болады. Өнімді тіркелген баға мен сәйкестендірілген жалақы арқылы тікелей тарату, экономикалық ресурстар мен қаржыны қатаң бөледі. Экономикалық тәртіп қатаң әкімшілік және қылмыстық-құқықтық шаралар қолдану арқылы қамтамасыз ету. Бұл жүйеде кәсіпкерлік жоқ, саясат экономикадан басым болады, көлеңкелі экономика барлық шаруашылық қызметін қолдайды, экономикалық даму бағасының жалпы көрсеткіштері басым болып келеді.
3. нарықтық- еркіндікке негізделген жүйе. Мұнда сатушылар мен сатып алушылар көп кездеседі. Жке меншік басым болады, бәсекелестік жоғары, еркін баға белгілеуге болады, мамлекеттің араласуы шектеулі болады. Жеке қызығушылық - қылықтың негізі.

аралас - бұл әміршіл және нарықтық экономикалық жүйелерінің ұштастырылуынан пайда болады. Көртүрлі меншік болады, күшті кәсіподақ қозғалысы, мемлекеттің реттеу және түзету ролі белсенді болып келеді

13. Меншіктің экономикалық мазмұнын заттың, материалдық игіліктің біреудің иелігіндегі деген түсінік арқылы жеткізу жеткіліксіз, мысалы, біз айтамыз: «мына жер аумағы менің меншігімде». Міне, осы әңгіме меншіктің экономикалық мазмұнын түсіндіре ала ма? Байқап отырсақ, меншіктің экономикалық мән мазмұнын бір сөбен айтып түсіндіру қиын екен. Меншіктің экономикалық мазмұнын сол қоғамның бүкіл жиынтық өндірістік қатынастарын талдау арқылы ашып түсіндіру мүмкін. Бұл қатынастар өндіріс, айырбас, бөлу және тұтыну қатынастарын қамтиды. Меншіктің экономикалық тұрғыдан өсіп өрбуін түсіндірудек тікелей өндірушілердің өндіріс құрал жабдықтарымен қосылу әдісі де аса маңызды. Меншіктің әр қилы тарихи типтерін осы әдіс анықтайды (әлеуметтік экономикалық дамуға формация шеңберінде талдау жасағанда) :

• Бір адамның екінші адамға күш көрсету жолымен қосылуы, құл иеленушілік және көпшілік жағдайда феодалдық меншік типі;
• Жұмыс күшін сатып алу, сату арқылы қосылуы, меншіктің капиталистік (буржуазиялық) типі.

Меншік: бұл зат емес, заттарға байланысты туындайтын қатынас. Меншік ретінде тұлғаның нысанды пайдалануына байланысты құқығы көрінеді. Тұлға ретінде мемлекет, ұжым, жеке тұлға болуы мүмкін. Негізгі нысандары: жер, ғимараттар, матеиалдық және рухани мәдениет заттары және т. б. жатады.

Басқаша айтсақ, меншік - бұл адамдар арасындағы өндіріс факторлары мен нәтижелерін иемденуге байланысты объективті қатынастар жүйесі. Иемдену: бұл нақты қоғамдық затты иелену әдісі.

14. Меншік - меншік объектілерінің қатыстылығы жөніндегі адамдар арасындағы экономикалық қатынастар. Меншік нысаны меншік объектілерінің кімге тиесілі екендігін көрсетеді. Меншіктрің заңдық мазмұны меншік иелерінің қоғамдық өндірісте әр түрлі еңбек өнімдерін иелену құқықтары арқылы анықталады.

Меншік құқығы - белгілі бір тұлғаларға материалдық және материалдық емес игіліктердің тиістілігін бекітетін және осы құқықтарды қорғайтын заң нормаларының жиынтығы. Не, қалай, кім үшін өндіру - экономиканың іргелі сұрақтарын шешу шаруашылық жүргізіп жатқан субъектілердің өндіріс құралдарына меншік құқығын тәуелді.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс