Экономикалық теорияның құрылымы
Экономикалық теорияның құрылымы
Экономикалық теорияның құрылымы 4 бөлімнен тұрады:
I. Кіріспе: пәні, әдісі, қоғамдық өндірістің негіздері, экономикалық
жүйенің негізгі үлгілері.
II. Микроэкономика: жеке дара ұдайы өндіріс; жеке адамның, жанұяның,
кәсіпорынның деңгейіндегі мәселелер; сұраныс пен ұсыныс; шығындар;
пайда.
III. Макроэкономика: қоғам деңгейінде қарастырады; бұл жердегі мәселе –
жұмыссыздық мәселелері, циклдік даму мәселесі, дағдарыс, экономикалық
өсу мәселелері.
IV. Дүниежүзілік экономика.
Экономикалық теорияның тарихы. Экономика деген сөз - гректің эйкос –
шаруашылық, номос – заңдылық деген сөздерінен шыққан, яғни шаруашылықты
жүргізу заңдылықтары деген мағына береді. ⅩⅢ-ⅩⅣ ғасырларда ғылымдар жеке
дара болып бөлінеді. Саяси-экономикалық, экономикалық; пролетарлық,
буржуазиялық саяси-экономикалық құбылыстарды және т.б. зерттейді. Саяси
экономиканы топтың жағынан қарастырады.
Экономикалық теорияның пәні – шектеулі ресурстарды таңдамалы, тиімді
түрде пайдаланудағы адамның оптималды, рационалды іс-әрекеті.
1-тақырып.
Жоспар:
1. Экономикалық теория пәні және оның әдістері.
2. Экономикалық теорияның, саяси экономиканың және экономикстің өзара
байланыстары.
3. Экономикалық теория курсының логикасы және құрылымы. Экономикалық теория
және басқа экономикалық ғылымдар.
4. Экономикалық теорияның қызметтері.
5. Экономикалық үрдістерді зерттеп анықтаудың әдістері.
Қызметтері:
a) әдістемелік (методологическая);
b) танушы (познавательная);
c) болжамдық (прогнозтическая).
Әдістері диалектикалық-ойшыл болып келеді. Диалектика – ол даму жағынан
қарастыру.
Тану әдістері:
a) ғылыми абстракция;
b) сарап (анализ) және қосу (синтез);
c) индукция, дедукция;
d) математикалық, статистикалық;
e) тәжірибе (эксперимент).
2-тақырып. Қоғамдық Өндірістің негіздері.
Жоспар:
1. Адам және экономика. Адамның экономикадағы іс-қимылдары. Экономикалық
және басқа да мүдделер.
2. Экономикалық қорлар және өндіріс факторлары.
3. Қоғамдық өндіріс. Оның құрылымы және нәтижелері.
4. Ұдайы өндіріс: сатылары, түрлері және көріністері.
Экономикалық ресурстар дегеніміз – қоғамға қажетті тауарларды өндіретін
заттар саймандар.
• Labo(u)r (еңбек). Еңбек – жұмыс күшінің үрдісі.
• Territory (жер) – ешкім өндірмеген табиғат байлығы.
• Capital (капитал). Кең мағынада капиталға бәрі жатады. Тар мағынада
капитал дегеніміз – ол өндіріске тікелей қажетті құралдар мен қаржылар.
Өндіріс құралдары
Еңбек құралдары Еңбек заттары
Станок, машина және т.б. Шикізат, қуаттар және т.б.
• Биресми ресурс – кәсіпкерлер қызметі немесе кәсіпкерлік қасиет.
Өндіріс мүмкіншіліктерінің қисығы немесе альтернативті (баламалы) құн.
1 кг май – 350 тг
0,5 кг май – 175 тг
2,5 кг май – 875 тг
3. Қоғамдық өндіріс.
Оның құрылымы және нәтижелері. Өндіріс дегеніміз – қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру үрдісі. Нәтижесінде заттар өндіріледі және
қызметтер атқарылады.
Қоғамдық өндіріс
Материалдық
Материалдық емес
Заттар Т.б.
Қызмет көрсетулер
Ауыр өнеркәсіп Білім беру
Ауыл шаруашылығы (егін, мал және т.б.) Мәдениет
Құрылыс Денсаулық сақтау
Сауда-саттық
Туризм
Спорт
Сервис
СМИ
5. Қайта-қайта қайталанатын өндіріс – ұдайы өндіріс деп аталады.
Ұдайы өндірістің сатылары
Өндіріс Бөлу Қайта бөлу немесе айырбас
Тұтыну
Ұдайы өндіріс жай және ұлғаймалы болады. Жай ұдайы өндіріс -
өндірістен заттарды бұрынғы мөлшерде өндіру. Ұлғаймалы ұдайы өндіріс –
көбейген мөлшерде шығару. Ұлғаймалы ұдайы өндірістің интенсивті және
экстенсивті көріністері бар.
3-тақырып. Экономикалық жүйелердің негізгі үлгілері.
1. Экономикалық зерттеудегі жүйелік көзқарас.
2. Экономикалық жүйелердің түрлері.
3. Экономикалық жүйелердің негізгі үш сұрақтарға жауаптары.
Экономикалық жағынан қарастыру:
❖ Дәстүрлі;
❖ Әкімшіл-әміршіл;
❖ Нарықтық;
❖ Аралас.
1. Дәстүрлі экономика – бұл ежелгі, көне замандағы экономика. Ол дәстүрге
негізделеді. Еңбек сипаттары, қарапайым, қол еңбегі. Қажеттіліктер –
қарапайым. Қазақстанда ауыл және мал шаруашылығы – дәстүрлі.
2. Әкімшіл-әміршіл экономика классикалық саяси-экономикалық еңбекқұн
теориясына негізделген. Карл Маркс пен Фридрих Энгельс негізгі -
мемлекет меншігі, себебі бәрі мемлекет қолында. Сол себептен сол кезде
қоғам дамуы бюрократия, монополия (бір сатушы) қолында болады.
Мемлекеттендіру жоғары қарқынмен жүргізілді.
3. Нарықтық экономика – экономикалық, адамның еркіндігі әркім өзі,
жекеменшік қатынастары табысқа, пайдаға ие болу. Бәсекелік орын алды.
Не?
1) Өзіне қажетті, аз мөлшерде.
2) Мемлекет не өндір десе – сол.
3) Тұтынушы шешеді.
Қалай?
1) Қара жұмыспен, қолында барымен.
2) Мемлекет шешеді.
3) Неғұрлым арзан.
Кім үшін?
1) Өздері үшін.
2) Халық үшін.
3) Тұтынушы үшін (өз табысына қарай).
Экономикалық жүйенің элементтері.
Әр экономикалық жүйеде өзіне тән өндірістік қатынастар мен
өндірістік күштері болады. Өндірістік қатынастар ұдайы өндірістің (ҰӨ) әр
сатысына тән қалыптасады.
ҰӨ = Ө + Б +ҚБ + Т (Ұдайы өндіріс = Өндіріс + Бөлу + Қайта бөлу + Тұтыну)
ӨК = ЖК + ӨҚ (Өндіріс күштері = Жұмыс күші + Өндіріс құралдары)
4-тақырып. Меншік қатынастары жӘне олардың экономикадағы орны.
1. Экономикалық жүйедегі меншік қатынастарының орны.
2. Меншіктің экономикалық және құқықтық мазмұны.
3. Меншік құқығының экономикалық теориясы.
4. Нарықтық экономикада меншік нышандарының көп түрлі болуы. Меншіктің
көптүрлілігі.
5. Қазақстан Республикасында меншік объектілерін мемлекет иелігінен алу
және жекешелендіру.
Меншік қатынастары әр экономикалық жүйедегі қатынастардың ішінде ең
негізгі болып жүйенің қатынастарының мінездемелерін анықтайды. Меншік
дегеніміз – құрал-жабдықтарды және солардың көмегімен өндірілген өнім
нәтижелерін иемдену және пайдалану туралы экономикалық-қоғамдық
қатынастар. Меншікті екі жағынан сипаттауға болады – экономикалық және
құқықтық жағынан. Экономикалық жағынан, меншік ол - зат емес, ол –
қоғамның сый-сыяпатын білдіретін қоғамдық қатынастар. Ал құқықтық
жағынан, меншік дегеніміз – зат, затқа деген адамның қатынасы.
Меншік құқығының экономикалық теориясының алғашқы өкілдері ол – Нобель
лауреат сыйлығына ие болған американдық Чикаго университетінің профессоры
Рональд Коуз және Лос-Анджелес университетінің профессоры Алчеар. Бұлар
тек меншік ұғымын пайдаланбай, меншік құқығы дегенді енгізді. Ресурстар
өз басына меншік емес. Бұларды иемдену және пайдалану – “меншік шоғыры”.
“Меншік шоғырының” 11 элементі бар:
1) иелік құқығы, заңмен анықталып бекітіледі;
2) пайдалану құқығы, ресурстардың пайдалы қасиеттерін өзіне жұмсау;
3) меншікті басқару мен иелік жасау;
4) меншіктен түскен табыстарды иемдену құқығы;
5) меншік иесінің тәуелсіздік құқығы (право суевира);
6) қауіпсіздік құқығы, ешкім заңсыз тартып алуына құқығы жоқ;
7) мұраға қалдыру құқығы;
8) мезгілсіз ие болу құқығы;
9) сыртқы аумаққа зиян әкелетін әдіспен пайдаланбау;
10) жауапкершілік құқығы, қарызды жағдайда альт ретінде төлеу
құқығы;
11) өткен мерзімнен кейін кезінде альты қалған меншікті орнына
келтіру құқығы.
Қазақстан Республикасының ата заңы азаматтық кодекс және меншікті
дүниежүзілік жіктеу теориясының стандарттарына сай меншіктің 2 түрі
бекітілген: мемлекеттік және жекеменшік. Ал олардың өз басына нышандары
таралады: ұжымдық, кооперативтік, акционерлік, муниципалдық, серіктестік
және т.б.
Меншіктің түрлері көп болған жағдайда шаруашылық жүргізу түрлерінің
мүмкіншіліктері, таңдау мүмкіншілігі, бәсеке, монополизм жойылады.
Жекешелендіру дегеніміз – мемлекет иелігіндегі байлықтарды халыққа
әр түрлі жолмен жеткізу. Жекешелендіру Қазақстан Республикасында 3 сатыда
өтті: 1) 1991 – 1993 жылдар; 2) 1993 – 1995 жылдар; 3) 1995 –1998 жылдар.
Жекешелендірудің түрлері:1) сатып алу: а) конкурспен; б) аукционмен; 2)
жалға беру - кейін сатып алу мүмкіншілігін туғызады.
5-тақырып. Қоғамдық шаруашылықтың нышандары.
Тауарлы шаруашылық.
1. Натуралды шаруашылық және оның сипаттық белгілері.
2. Тауарлы шаруашылық: пайда болу жағдайлары және теориялық үлгілері.
3. Тауарлы шаруашылық категорияларын зерттеудің марксистік (Еңбекқұн
теориясы) және маржиналдық (субъективті бағалау теориясы және
салыстырмалы құндылық негізінде тауар айырбасы) әдістер.
4. Ақшаның пайда болуы, мәні. Ақшаның айналым заңы.
Тауарлы шаруашылықтың туындауының себептері:
1) Қоғамдық еңбек бөлінісі.
2) Тайпалардың, жанұяның шаруашылық субъектісінің экономикалық
жекешеленуі.
3) Заттарды арнайы айырбас үшін шығару.
4) Жеке дара меншіктің дүниеге келуі.
Тауарлы шаруашылықтың 2 түрі бар: жай және капиталистік
(нарықтық) тауарлы шаруашылық.
Жай және капиталистік тауарлы шаруашылықтың ортақ белгілері мен
айырмашылықтары.
Ортақ белгілері: 1) қоғамдық еңбек бөлінісі; 2) негізгі өндіріс құралдарына
жекеменшік; 3) арнайы айырбас үшін игіліктерді өндіру.
Айырмашылықтары:
№ ЖТӨ КТӨ
1 Тауар өндірушінің өзі – Өндірушінің өзі қолында
құрал-жабдықтардың иесі құрал-жабдықтарды иеленбейді, ие
бола алмайды
2 Өнім өндірушінің өз еңбегімен Өнім жалданбалы еңбекпен өндіріледі
өндіріледі
3 Өндірілген өнім - өндірушінікі Өндірілген өнім - өндірушінікі емес,
құрал-жабдықтар иесінікі
4 Жұмыс күші – тауар Жұмыс күші тауарға айналып жалданады
болмағандықтан, жалдану жоқ
ЖТӨ - өндіруші өзі еңбек етеді және бәрін де өзі жасайды.
Нарықтық экономикада игіліктердің бәрі тауарға айналады. Соның ішінде –
жұмыс күші де.
Жұмыс күшінің тауарға айналу себептері:
• Жеке адамдардың бас бостандығы
• Күн көру мүмкіншілігінің жоқтығы (капитал)
Тауар дегеніміз – арнайы айырбас үшін, адам еңбегімен өндірілген өнім.
Арнайы деген сөз – аса маңызды. Карл Маркстің көзқарасы бойынша тауардың
2 қасиеті бар:
1. Тұтыну құны. Ол - белгілі бір заттардың адамның белгілі бір
қажеттілігін қанағаттандыру мүмкіншілігі. Тауарлардың тұтыну құндары –
салыстырмалы емес. әрқайсысының өз қасиеті бар (қант, тұз, стол,
орындық және т.б.).
2. Айырбас құны. Белгілі бір тұтыну құндарының мөлшері басқа бір тұтыну
құндарына айырбасталуы. Айырбасталуының сандық көрсеткіші.
Неге тауардың 2 қасиеті бар? – Себебі, сол тауарды өндіретін еңбектің де
2 қасиеті бар.
Тауар
Тұтыну құны Айырбас құны
Нақты еңбек Еңбек Абстрактілі еңбек
Нақты еңбек дегеніміз – адамның маманданып, белгілі бір тұтыну құнын
өндіруге көзделген еңбек.
Абстрактілі еңбек дегеніміз – жалпы еңбек барлық адамдардың тауар
өндіруге физикалық, ақыл-ойлық жүйелік қуаттар. Маркстің айтуынша, тауардың
құны еңбекпен анықталады. Бұл - классикалық саяси-экономикалық кезеңде Адам
Смит қалаған бағдар.
Ал еңбек немен өлшенеді?
Еңбектің өлшемі – уақыт. Өндіріс үрдісінде әр өндірушіге сай өзіндік
құн пайда болды. Бірақ сол өнім сатылғанда өзіндік құнмен емес, қоғамдық
қажеттілік құнмен сатылады. Қоғамдық қажеттілік құн дегеніміз – нарықта
орташа жағдайлармен анықталатын құн. Маркстың теориясындағы құн заңы
бойынша бір кәсіпорындардың үстем пайдалары басқа кәсіпорындарға бөлінеді
(әкімшілік-әміршілік экономикалық немесе нашар жұмыс істейтін өнімді жоғары
құнмен шығаратын кәсіпорындар жабылады).
Бірақ нарықта (жалпы сатуда) тауарлар құнмен емес, бағамен сатылады.
Баға дегеніміз – құнның айналасында нарықтық болып, нарықтық мемлекеттің
саясатттарымен белгіленеді.
Құнға деген маржиналдық көзқарас немесе шекті пайдалылық.
ⅩⅨ ғасырдың Ⅱ жартысында пайда болған. Айтуларынша, игіліктің
құндылығы, қоғамдық қажеттілік еңбектің жұмсалуымен анықталмайды.
Тауарларды бір-біріне айырбасталатындай қылатын - сол тауарлардың
пайдалылығы. Игіліктердің құндылылығы жеке сатып алушы мен сатушының
бағалауымен анықталады. Бұл субъективті бағалау мөлшері келесі факторлармен
бағаланады:
1) тауардың көлемінен;
2) сол игіліктердің кең тарауымен не шектеулілігінен;
3) жеке субъектінің қажеттілігімен және табысымен;
4) заттың жалпы және шекті пайдалылығымен.
Total (жалпы) utility (пайдалылық)
TU – жалпы пайдалылық.
Сондықтан тауардың нарықтық бағасы оның шектілігімен, оның шекті
пайдалылығымен, шектеулікпен, тапшылықпен анықталады.
Ақшаның қызметтері: құн өлшем құралы,төлем құралы, айырбас құралы, қор
құралы және дүниежүзілік ақша. Дүниежүзілік қызметті қазіргі ақшалар
орындамайды. Бұл қызметті орындайтын ақшалар мемлекеттік рұқсат тарапынан
шығады.
6-тақырып. Нарықтық шаруашылықтың жалпы сипаттамасы.
1. Тауар-ақша қатынастарының эволюциясы және нарықтың дамып ұлғаюы.
2. Нарықтың мәні.
3. Нарықтық қатынастар – жүйе ретінде. Нарықтық қатынастардың
субъектілері.
4. Нарықтың негізгі элементтері.
5. Нарықтың түрлері. Нарықтық инфрақұрылым.
6. Нарықтың қызметтері. Нарық экономикасының артықшылықтары мен
кемшіліктері.
“Чтобы торговать - необязательно любить”
1. Қоғамның дамуында дүние игіліктерінің бәрі тауарға айналып, сауда-
саттыққа негізделеді. Содан тауар-ақша қатынастары қатты ұлғаяды.
Кеңес мемлекетінде саяси экономия марксистік-лениндік теорияға
негізделіп, тауарлы өндіріс және тауарлық айналысты тек қана
күнделікті тұтыну тауарларымен шектеген. Тауарлы шаруашылықтың
әкімшілік экономикада шектеулі болатынын, ал социалистік өндірістің
тауарлы еместігін И.В.Сталин анықтаған. Бірақ 80-інші жылдардың
ортасынан бастап, әкімшілік қатынастар ыдырап, біздің мемлекетіміз
нарықтық экономикаға аяқ басты.
2. Нарық экономикасының анықтамалары:
➢ Сатушылар мен сатып алушылардың арасындағы сұраныс пен ұсынысқа
негізделген арақатынастығы.
➢ Тауар өндірісі мен айналыс заңдары бойынша тауарлар мен
қызметтердің айырбасы.
➢ Ақша көмегімен тауарларды өндіру және айырбастау туралы
экономикалық қатынастардың жиынтығы.
➢ Өндірушілер мен тұтынушылардың арасындағы экономикалық
бәсекелестікке негізделген қатынастар.
➢ Нарықтық экономика өте тұрақсыз, сол себептен әр түрлі
жағдайларға байланысты құбылып, өзгеріп тұрады. Әрдайым бұзылып
тұратын макро және микроэкономикалық пропорцияларды тепе-
теңдікке келтіру қатынастары.
“Ешбір үкімет - нарықтан ақылды емес” (Пол Самуэльсон Экономика).
Нарықтық шаруашылық туралы ілімді бастаған Адам Смит ойынша, нарықтың
дүниеге келіп пайда болуының объективті себебі – адамның өндірістік
мүмкіншіліктерінің табиғи шектілігі. Адам Смит нарықты “көрінбейтін қол”
дейтін. Нарықтық экономикада нарықтың өзі тікелей өндіруші мен тұтынушының
арасында болып, баға тілімен экономиканың 3 негізгі сұрағын шешуге
көмектеседі. Нарықтық экономика негізгі экономикалық заңдарға бағынады: құн
заңы, сұраныс пен ұсыныс заңы, ақшаның айналыс заңы.
Құн заңы бойынша тауарлардың айырбасы - тауарды өндіруге жұмсалған
еңбектің саны мен сапасына тәуелді. Сұраныс пен ұсыныс заңы бойынша сатушы
мен сатып алушылар арасындағы келісім бағалары анықталады және сұраныс пен
ұсынысқа байланысты тауар өндірісі де реттеледі. Ақшаның айналыс заңы
бойынша қоғамға қажетті экономикалық тұрғыда негізделген ақша санының
мөлшері белгіленеді. Нарықтық экономиканың дүниеге келу себептері:
1) қоғамдық еңбек бөлінісі және мамандану (специализация);
2) нарықтық шаруашылықтың субъектілерінің экономикалық
еркіндігі;
3) барлық экономикалық ресурстарға жекеменшік, сол себептен
еркін айналуы;
4) бағалардың еркін қалыптасуы.
3. Нарықтық қатынастардың субъектілері:
1) Үй шаруашылықтар, бұлар – негізгі тұтынушылар, сонымен бірге өндіріс
факторларының (жұмыс күшінің, жердің, капиталдың) иелері;
2) Фирма, бизнес, кәсіпкерлер, іскерлік кәсіпорын. Негізгі мақсаты – табыс
алу, ол үшін өзіндік немесе қарыз капиталды пайдаланады, түскен табысты
ең негізінде ұдайы өндіріске жұмсайды және игіліктерді тұтынады. Бұл
субъект нарықта тауарлар мен қызметтерді өндіреді, сол себептен
өндірістік факторларды тұтынады;
3) Мемлекет бұл – бюджеттік ұйымдар, мақсаттары - пайда алу емес,
экономиканы мемлекет тарапынан реттеу, жауап беру, бірақ сонымен бірге
мемлекет те өз басына кәсіпкерлікпен айналысады.
4. Нарықтың элементтері.
Нарық негізгі 3 элементке негізделеді:
1) Баға
2) Сұраныс пен ұсыныс
Бәсеке
1) Баға дегеніміз – құнның ақшалай көрсеткіші. Бағаға барлық
экономикалық, саяси-әлеуметтік өзгерістердің бәрі тәуелді. Баға
механизмінің қалыптасуына қарай экономикалық тиімділік те
өзгереді. Өндіруші үшін бағаның өзгеруі, өндіріс көлемінің
технологиясын таңдауы жалақы қоры және де көптеген басқа
мәселелер анықталады.
2) Сұраныс дегеніміз – тұтынушының нарықтағы төлем қабілеттілігі.
Баға өскен сайын сұраныс азаяды және керісінше. Демек, баға мен
сұраныс арасындағы қатынас.
Ұсыныс дегеніміз - өндірушінің нарыққа шығаратын өнімдері. Бұнда баға
өскен сайын, өндіруші көбірек өнім өндіреді. Сұраныс пен ұсыныстың
арақатынасы нарықтық бағаларды білдіріп, тепе-теңдікті анықтайды.
3) Бәсеке дегеніміз – жеке меншік жағдайында әрбір кәсіпкер пайданы
көздейтін болғандықтан әрдайым әріптестерімен экономикалық
күресте болып тұрады. Бәсеке нарық механизмінің негізгі
бақылаушысы, өзіндік және қоғамдық мүдделердің арқасында
Көрінбейтін қолғап қын. Бәсеке өндірушілердің және өндіріс
ресурстарының иелерінің пайдақорлық ынталарын реттейді, соның
арқасында әр кәсіпкер шектеулі ресурстарын неғұрлым тиімді
пайдаланады. Бәсекенің 2 түрі бар: жетілген және жетілмеген. Тек
қана бәсеке түрлерін, нарықтың түрлерін ғана анықтайды.
▪ Жетілген (еркін) бәсеке - бұл ешқандай кедергісіз көптеген сатушының
біртүрлі еркін сатуға мүмкіндік беретін бәсеке. Мұндағы бағаның
қалыптасуы еркін, тек қана сұраныс пен ұсынысқа тәуелді. Шынайы
жағдайында бұндай бәсеке болмайды. Бұл – теориялық тұжырым. Жетілген
бәсекеде нарыққа кіру мен шығу - оңай, ешқандай кедергісіз, ақпарат
мәліметтері ашық, оңай, құпия жоқ, ресурстардың бәрі жеткілікті.
▪ Жетілмеген бәсеке. Тауарлардың бәрі қасиеттеріне қарай әртүрлі (сапа,
безендендіру, орау). Әр өндіруші өзінің өнімін өзі қалаған бағамен
сатады. Нарыққа кіріп-шығу өте ауыр және т.б.
Бәсекенің түрлері: ішкі салалық және салааралық.
a. Ішкі салалық бәсекенің арасында бір нарықтық баға қалыптасады.
b. Салааралық бәсекенің арасында барлық өндірушілердің пайда нормалары,
ортақ көрсеткіші қалыптасады.
Бәсекенің әдістері:
a. Баға арқылы: бағаның соғыстығы, баға жеңілдіктері, төлеу жағдайлары.
b. Баға емес әдістер: сапа, кепілдіктер, қызмет көрсету, субинститут.
Жетілмеген бәсекенің түрлі құрылымдары бар:
1) Полиполия. Сатушы көп, сатып алушы көп. Бұл - еркін жетілген бәсекенің
құрылымы.
2) Олигополия. Сатушы біраз, сатып алушы көп.
3) Монополия. Бір-ақ сатушы, көп сатып алушы. Бірақ фирма әрекет етеді.
4) Монопсония. Сатушы көп, бір-ақ қана сатып алушы. Мұнда көптеген фирмалар
әртүрлі өнімдер шығарады.
Нарықтың көріністері өте бай және құрылымы күрделі.
5. Нарықтың инфрақұрылымы. Әр экономикалық жүйенің өзіне тән
инфрақұрылымы бар. Алғаш рет инфрақұрылым деген категория өткен
ғасырдың алғашқы жылдарында қарулы күштерді дұрыс қамтумен
пайдаланылды. Инфрақұрылым дегеніміз – негізгі қызметтерді дұрыс
жүргізуге арналған салалар мен қызметтер. Өндірістік инфрақұрылым
негізгі өндіру қызметтерін жүргізуге арналған: байланыс жүйелері,
тасымалдау, жабдықтау, түрлі қуаттармен қамту және т.б. Әлеуметтік
инфрақұрылым ұйымдары: мектептер және басқа оқу орындары, тәрбие беру
мекемелері, зейнеттік қорлар және т.б. Нарықтық инфрақұрылым сатушы
мен сатып алушы арасындағы байланыстарын өркениетті жүргізуін қамтиды.
Нарықтық инфрақұрылымның негізгі қызметтері – іскерлік қатынастарды
дұрыс жүргізу және жүргізуін жеңілдету, құқықтық және экономикалық
бақылауды қамту, іскерлікті мемлекеттік және қоғамдық жағынан реттеу.
Мысалы, тауарлар және тауарлық биржаларды, бөлшек және көтерме сауданы
қамтитын маркетингтік ұйымдарды қажет етеді.
Өндіріс факторларының нарығында ресурстар сатылады. Олардың биржа
сияқты және ұйымдары бар. Қаржы-ақша нарығында ақшалар және акция мен
облигация сияқты бағалы қағаздар сатылады. Оларды сату үшін арнайы
ұйымдасқан биржа, банк, брокерлік ұйымдар болады. Шекаралық қатынастарды
реттеуде кедендік ұйымдар бар.
6. Нарықтың қызметтері, артықшылықтары мен кемшіліктері.
Нарықтың қызметтері:
1) бағаның қалыптасуы - ол үшін бағалар туралы жедел ақпараттарды
дайындау және беру;
2) келесі қызметі – делдалдық - тауарлар мен қызметтер арасында адамдар
мен мемлекеттер арасында болу;
3) реттеушілік қызметі – экономиканы сұраныс пен ұсыныс арқылы зерттеу;
4) ынталандыру – бәсекенің арқасында фирмалар тиімді ресурстар пайдалану
жолын іздестіріп, шығындарды азайтатын қызмет. Ол үшін ғылыми-
техникалық прогресстің (ҒТП) жетістіктерін неғұрлым тез пайдалану
керек;
5) объективті-бағалаушы – маманды, тұтынушыны, өндірушіні, кәсіпкерді
объективті бағалайтын қызмет;
6) адамдар арасындағы байланыс құралы, нарықтың негізгі тілі – тауар, оны
сатып алу, сату. Нарық ешқандай шек білмейді;
7) ақпаратты қызмет;
8) сауықтандыру (санирующие, оздоровительные).
Нарықтың кемшіліктері:
1) орны толмайтын табиғи ресурстарды сақтамайды (Арал);
2) қоршаған ортаны қорғайтын экономикалық механизмі жоқ (мемлекет);
3) пайдақорлықтың нәтижесінде сүйкімсіз нәрселерді туындатады;
4) еңбек пен табысқа кепілдік бермейді;
5) тиімсіздікті туындатады;
6) ақшаның құнсыздануы – инфляция және жұмыссыздық – нарықтық
экономиканың жазылмайтын, құтыла алмайтын ауруы.
7-тақырып. Сұраныс пен ұсыныс теориясының негіздері.
1. Сұраныс заңы. Сұраныс қисығы. Сұраныстың бағадан тыс
факторларының өзгеруі.
2. Ұсыныс заңы. Ұсыныс қисығы. Ұсыныстың бағадан тыс
факторларының өзгеруі.
3. Сұраныс пен ұсыныстың өзара байланыстығы. Нарық тепе-теңдігі.
4. Икемділік ұғымы. Сұраныс пен ұсыныс икемділігі.
5. Тұтынушылық мінез-құлық теориясының негіздері.
1. Сұраныс пен ұсыныс – бүкіл экономикалық жүйенің ырғақты жұмыс жасауын
көрсететін басты тұтқа. Нарық өндірушілер мен тұтынушыларды өзара
байланыстыратын ерекше нысаны ретінде өндіріс пен тұтыну арасындағы
тепе-теңдікті қажет етеді. Бұл теңдік сұраныс пен ұсыныс арасындағы
сәйкестік түрінде көрінеді. Әр экономикалық жүйе негізгі 3 сұраққа
жауап береді: Көптеген тауарлар мен қызметтер арасында қаншама
мөлшерде не өндірілу керек? Қоғамның өндіріс факторларын қалай
пайдалану керек? Өндірілген ұлттық өнім әртүрлі адамдардың арасында
кім үшін бөліну керек?
Нарық дегеніміз – сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы.
Сұраныс дегеніміз – ақшамен қамтамасыз етілетін қажеттіліктер. Сұраныс -
белгілі бір мерзімде, белгілі бір бағамен сатып алынатын тауарлар мен
қызметтердің мөлшері. Сұраныс – сатып алушылардың нарықта қалыптасқан
бағаға және ақшалай табысқа байланысты сатып алынатын қажеттіліктер.
Сұраныс – ұсынысқа қарсы тұратын нарықтың маңызды белгісі.
D (demand - сұраныс)
S (supply - ұсыныс)
Ұсыныс қисығы
Сұраныс заңы бойынша сұраныс арақатынастығы - кері. Демек баға
жоғарылаған сайын халық кедейленеді, тұтынуын азайтады және керісінше.
Сұраныс заңы сұранысқа баға факторының әсерлігін білдіреді. Баға
өзгергенде сұраныс қисығы өзгермейді. Сұранысқа әсер ететін баға емес
факторлар өзгергенде, сұраныс қисығы орнын өзгертеді, оңға, солға жылжиды:
Баға емес факторлар:
a) Халықтың табысының өзгеруі;
b) Елдің құрамының өзгерісі;
c) Алмастыруға болатын тауарлар немесе бірінің орнына жүретін тауарлар.
Бірін- бірінің орнына жүретін тауарларды – субститут, ал бірін-
бірінің орнын толтыратын тауарларды – комплемент деп атайды;
d) Өкіметтің экономикалық саясаты;
e) Жыл маусымы;
f) Табиғи апаттар;
g) Жарнама, моданың өзгеруі.
Сонымен, бағалар өзгергенде сұраныс қисығының бойымен жылжу қисығының
орнымен көлбеу өзгермейді. Баға емес, факторлар өзгергенде, сұраныс қисығы
орнын өзгертеді. Содан бұрыннан қалыптасқан тепе- теңдік бұзылады.
2. Ұсыныс дегеніміз - өндірушілер белгілі бір мерзімде, белгілі бір
бағамен нарыққа өндіретін тауарлар мен қызметтердің өлшемі. Ұсыныс
заңы бойынша ұсынысқа да әсер ететін негізгі фактор - баға. Баға мен
ұсыныс арақатынастығының – тіке. Баға өзгергенде ұсыныс қисығы орны
мен көлбеуін өзгертпейді. Ұсынысқа әсер ететін - баға емес,
факторлар.
Ұсынысқа әсер ететін факторлар:
a) техникалық жаңалықтардың арақатынасында өндіріс шығындардың ресурстар
бұлақтың және түрлерінің және салық саясатының өзгеруі;
b) нарыққа жаңа фирманың кетуі ұсынысты азайтады;
c) табиғи апаттар саяси және экономикалық тұрақсыздық, соғыстар, әрине,
ұсынысты азайтады.
Сонымен қайткенде де бағалардың өсуі ұсынысты жоғарылатады, бірақ ол
өсудің шегі бар. Нарықта ұсыныс тым көбейіп кетсе, бағалар төмендейді,
жұмыс істеу ынталары азаяды. Түбінде ұлттық өндіріс дағдарысқа ұшырайды.
3. Сұраныс ұсыныс арақатынастығы. Нарықтық тепе-теңдіктің қалыптасуы.
Нарық қатынастарының тепе-теңдікті қажет ететін. Е деген әріп те
сұраныс пен ұсыныс қиылысып, нарықтың тепе-теңдік бағасын анықтайды.
Осы бағамен сатушы белгілі мөлшердегі тауарларды сатуға дайын, ал
тұтынушы сатып алуға дайын. Е нүктесінің жоғарғы жағы нарықтағы
артықшылық жағдайды білдіріп, бағалар төмендеуге мәжбүр Е нүктесінің
төменгі жағы – тапшылық бағалар көрсетімі. Нарықтағы тепе-теңдік
бірден қалыптаспайды. Сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі – бұл
теоретикалық абстракция. Шынайы өмірде тепе-теңдік қалыптасуы - өте
қиын.
4. Икемділік. Сұраныс пен ұсыныс көптеген әсер ететін факторларға әртүрлі
жауап береді. Сұраныс пен ұсыныстың сол факторлардың өзгеріске
байланысты жауаптылығын икемділік (эластичность) дейді. Кейбір
факторлар сұранысты төмендетеді (бағаның алмастыруға немесе бірінің
орнына бірі жүретін тауарлардың көлемінің өсуі), ал басқа факторлар
(табыстың өсуі) сұранысты жоғарлатады. Белгілі бір факторлардың
әсерімен баға өзгерсе, қандай мөлшерге сұраныс көлемінің өзгеруін
икемділік көрсетеді.
Ep= сұраныс көлемінің проценттік өзгеруі.
EDp=105-2 баға деңгейі.
Мысалы, кір сабынның бағасы 5%-ға төмендесе, сұраныс көлемі 10%-ға өсіпті.
Егер EDp1 болса, онда сұраныс – икемді. Демек баға деңгейі белгілі бір
мөлшерде өзгергенде, сұраныс көлемі одан жоғары мөлшерге өседі.
Егер EDp1 болса, сұраныс – икемсіз. Демек баға белгілі бір мөлшерде
өзгерсе, сұраныс көлемі одан төмен мөлшерде өзгереді.
Егер EDp=1 болса, бірлік икемділік. Демек баға қандай мөлшерде өзгерсе,
тура солай сұраныс та өзгереді. P=300 тг.
Мысалы,баға 300 теңгеден 200 теңгеге дейін төмендейді. Онда 33% - сұраныс
2 есе өсіпті. Демек 200%-ға. EDp1, демек тауар - өте икемді.
300*10=3000
200*10=2000
Осындай жағдайда табыс та 2 есе өсті. Бұл келесі тауарға сай. Мысалы, гүл,
ал күнделікті өте қажетті заттарға сұраныс – икемсіз.
Баға 100 теңгеге төмендегенде сұраныстан тек қана ? затқа өсіпті. Жалпы
табыс көлемі осындай жағдайда мұндай тауарларды өндіретіндер бағаны
төмендетеді.
Ерекше тағы 2 жағдай бар:
1) икемділік - сұраныс баға бойынша шексіз көрсеткіші. Сұраныс мұндай
жағдайда өте икемді. Тауар белгілі бір бағамен сатылады. Мұндай
жағдайда баға өссе, мысалы Р2 болып, онда тауарды ешкім алмайды. Ал
төмендесе, Р3 болады;
2) сұраныс мүлдем абсолютті икемсіз. Бағаның өзгеруі қалай өссе де,
бағаға ешқандай әсер етпейді. Мысалы, дәрі, ақша.
Баға бойынша икемділіктің формуласы былай:
EDp= Q1Q : PP
P P
P2 P3
P1 P2
P3 P1
Q Q
Q1
Икемділік тек қана бағаға байланысты өзгермей, табысқа байланысты да
өзгереді. Табыс бойынша икемділіктің формуласы:
EDp= Q1Q : PP
Сұраныс көлемінің пайыздық өзгеруі, табыс мөлшерінің пайыздық
өзгеруі, тауарлардың көбісі бір қалыпты. Олардың табыстың өзгеруіне
сұраныстың икемділігі – тура. Демек табыс өскен сайын оларға деген сұраныс
жоғарылайды. Төменгі туарларға табыстың өзгеруіне сұраныс икемділігі –
кері. Ол – арзан, сапасыз заттар (second hand). Табыс өскен сайын сұраныс
кемімелі өте қымбат асыл заттардың табысқа деген сұраныс икемділігі бірден
көп. Күнделікті өте қажетті заттардың табысқа деген сұранысы өте аз. Ұсыныс
икемділігі: жоғарыда ұсыныс көлемінің пайыздық көлемі, астында баға
мөлшерінің пайыздық өлшемі.
Сұраныс икемділігі ES=0 , ұсыныс мүлдем икемсіз. Қандай баға болса
да, ұсыныс көлемі өспейді (Леонардо Давинчи Джаконда). Икемділік шексіз
болса, баға белгілі бір деңгейге жеткенше ұсыныс жоқ. Тауар өте төмен
бағамен өндірілмейді. Ал белгілі бір шекке жеткенде, РО тауар өндіру шексіз
болып кетеді. Баға белгілі бір деңгейге жеткенде өндірістегі тауарды
шексіз өндіре бастайды.
5. Әр тұтынушының алдында үш сұрақ тұрады:
1) Не алу?
2) Қанша алу?
3) Алуға ақшамыз жетер ме екен?
1: Тұтынушы үшін пайдалылық дәрежесі.
2: Бағаны зерттеумен бақылау. Әрбір тұтынушы базарға келгенде бәрін көріп
салыстырады.
3: Тұтынушының табыс деңгейі. Осы үш мәселе өнімнің пайдалылығы, бағасы,
табыс - тұтынушының мінез-құлық теориясының негізі. Пайдалылық ол -
экономиканың өнімдерінің адамның түрлі қажеттіліктерін қамтамасыз ету
қабілеттілігі. Сонда:
a) Адамның тұтынушы ерте-кеш қанағаттандырады, демек өнім пайдалылығы
кемімейді;
b) Бұл үрдіс бірте-бірте баяу, бірден болмайды. Шекті қосылған пайдалылық
(М;У) соңғы бөлім өнімдерінің қосқан қосымша пайдалылығы. Шекті
пайдалылықтың кему заңы: тұтынатын өнімдердің өсуіне сай сол
өнімдердің пайдалылығы төмендейді, яғни тұтынатын өнімдердің көлемі
артқан сайын оның шекті пайдалылығы кеми түседі.
P Es=0 Es=1
Es1 Es1
Es=∞
Q
Жалпы пайдалылығы тұтынатын өнімдердің өскенімен, оның әрбір қосымша
данасының пайдалылығы азаяды.
Дүние көбейген сайын оның пайдалылығы түседі. Өнімді тұтынушы жалпы
пайдалылықпен емес, шекті пайдалылықпен бағалайды. Соған орай өндіруші
әрбір қосылған жаңа өнімді тек бағасы төмендесе ғана сата алады. Себебі
тұтынушы қанағаттанған сайын, тұтынуын азайтады. Пайдалылықтың осы маңызы
тұтынушының таңдауында жатыр. Тұтынушылық таңдау теориясы болжайды:
1) Тұтынушының ақша табысының шектеулігі;
2) Сатып алынатын игіліктердің бағаларыөндірістік көлеміне байланыссыз;
3) Барлық тұтынушылар шекті пайдалылықты өте жақсы біледі;
4) Тұтынушылар жалпы пайдалылықты толық пайдалануға тырысады;
5) Шекті пайдалылық пен тұтыну көлемінің арасында кері қатынастық.
8-тақырып. КӘсіпкерлік қызметі. Оның негізгі түрлері мен бағыттары.
1. Кәсіпкерліктің мәні. Оның негізгі сипаттық белгілері.
2. Кәсіпкерліктің ұйымдық түрлері.
3. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің дамуы.
1. Нарықтық экономика ол – еркін кәсіпкерлік экономика. Қазақстан
экономикасының нарықтық шаруашылыққа өтуімен көптеген адамдар
кәсіпкерлікпен айналыса бастады. Бүгінгі күні кәсіпкер - өндірісті,
нарықты, шаруашылықты, қоғамды дамытатын негізгі күш. Көптеген
мемлекеттер осы кәсіпкерліктің арқасында дамып, сол кәсіпкерлік
мемлекеттің қолдауымен жүргізіледі. Кәсіпкерлікті қолдайтын және
реттейтін Қазақстан Республикасындағы заңда ең алғашындағы өтпелі
мерзімдегі 3-4 жылда қабылданды. Осы заңдар кәсіпкерліктің
экономикалық жағдайларын, тәртіптерін және түрлерін белгіледі.
Кәсіпкерлік – экономикалық дамудың негізгі факторы және жұмыспен
қамтудың маңызды бұлағы. Қазақстан Республикасының азаматтық
кодексында кәсіпкерлікті былай деп сипаттаған: Меншік түріне тәуелсіз
пайданы және өзіндік табысты тауарлар мен қызметтерге сұранысты
қанағаттандырып, азаматтардың және құқықтық тұлғалардың іс-әрекеттері.
Бұл іске кәсіпкер өзінің атынан тәуекелділікпен, игіліктік кепілдікпен
азамат жауапты. Осы анықтамада кәсіпкерліктің мінездемелері
анықталады:
1) Кәсіпкерлік тек қана жекеменшік жағдайында дамиды, бірақ капитал
иесі кәсіпкер болмауы да мүмкін. Осыған байланысты кәсіпкердің
пайдасы мен меншіктің пайдасын ажырата білу керек. Акцияға
түсетін дивидент, депозит бойынша пайыз да – жердің жалгерлік
төлемі, ол – меншік табыстарының түрлері. Бұл табыстың бұлағы –
кәсіпкердің өзінің табысы. Біреудің меншігімен кәсіпкер белсенді
нарықта қызмет етіп, пайдаға ұмтылады. Көп жағдайда меншік иесі
– пассивті, ал кәсіпкер – белсенді тұлға. Кәсіпкердің негізгі
капиталы – ақша, құралдар,еңбек заттары емес, бұл – білімділік,
тәжірибелік, белсенділік;
2) Қандай іспен араласса да кәсіпкер игіліктер мен қорларға жеке
жауапты;
3) Шаруашылық субьектісінің еркіндігі және тәуелсіздігі, тек заңға
бағынуы;
4) Экономикалық мұқтаждық пен мүдделік;
5) Шаруашылық тәуекелділік (риск) және жауапкершілік.
Йозеф Шум Петер 1911 жылғы Экономикалық дамудың теориялары атты
кітабында былай дейді: Кәсіпкер ол – жаңалық енгізетін тұлға. Альфред
Маршаллдың айтуынша, кәсіпкер қоғам өмірінде жаңалықтардың арқасында жаңа
тәртіп орнатып, қоғам даму үрдістерін шапшаңдаты. Хайерстің айтуынша,
кәсіпкерліктің маңызы – ізденіс және жаңа экономикалық мүмкіндіктерді
зерттеу. Сондықтан бүгінгі нарықтық экономикада кейбір жағдайларда кәсіпкер
және кәсіпкерлікті менеджментпен ұйқастырады. Бірақ кәсіпкер өз еркімен, өз
тәуекелділігімен, өз абайлығымен, өз жауапкершілігімен іс-әрекет жүргізеді.
Ал менеджер, ол жалданбалы жұмыскер болып, кәсіпкердің қойған мақсаттарын
орындап, игіліктер бойынша оның жауапкершілігі жоқ. Нарықтық экономиканың
дамуымен бірге, әсіресе ірі кәсіпорындарда кәсіпкердің орнына жақсы
сауатты, білімді менеджер келеді. Кәсіпкер – меншік иесі. Ал менеджер –
басқарушы.
Кәсіпкерліктің болуының негізгі шарттары:
1) Экономикалық, бұл келесі көрсеткіштермен анықталады:
тауарлардың сұранысы мен ұсынысы, ақшаның айналысы,
табыстардың мөлшері, жұмыс орындары мен жұмыс күшінің
артықшылықтары мен тапшылығы, жалақы мөлшері және т.б.;
2) әлеуметтік, тауарларды алуда тұтынушыларға рухани-діни
нормалар әсер білдіреді. Сонымен бірге адамдардың жұмысқа
деген көзқарастары, еңбектің жағдайлары, жалақымен қамтылуы;
3) құқықтық: кәсіпкерлікті реттейтін заңдар; кәсіпорынның ашылып
– жабылуының тәртіптері, мемлекеттік бюрократизмнен қорғалуы,
салық заңдылықтарының сәйкестенуі, кіші және орташа бизнесті
қолдау, аймақтық орталықтардың құрылуы және т.б
9-тақырып. КӘсіпорын қорларының (капиталының) ауыспалы айналымы.
1. Кәсіпорындар қорларының ауыспалы айналымы, негізгі және айналмалы
қорлар.
2. Инвестициялар - өндіріс қорларын қаржыландыру көзі ретінде.
Инвестициялар құрылымы.
3. Кәсіпорындардың айналыс қорлары. Айналыс қорлары.
Тұтыну тауарлары мен қызметтерінің нарығы
қ.т.к. шығын
с с
C G I фирма
т.к. т.к.
ресурстар
Ресурстардың нарығы
Government – мемлекет (G)
Consumer – тұтынушы (C)
Investor – сатушы (I)
1. Капитал өзінің қорғалысында өндіріс және айналыс
үрдістерінен өтеді. Өндіріске енгізілетін капиталдың жылжуы
аванстанған капиталдан басталады.
Қорлардың ауыспалы айналым формуласы:
Жұмыс күші Жұмыс күші
АА - Т Ө ... Т – A’- Т
Құрал-жабдықтар Құрал-жабдықтар
2
1 3
Ресурстар нарығында ақша иесі жұмыс күші мен құрал-жабдықтарға ие болады.
Үш сатыдан өтеді:
1) өндіріс факторларын сатып алу;
2) айналыс сатысы;
3) айырбас сатысы.
Капитал өз қозғалысында үш сатыдан өтеді бірінші сатыда, ақша
қорлары тауар қорларына айналады. Бірінші сатыдағы қорлар – ақша қорлары.
Бұл – айналыс сатысы. Ақша қорларының қызметтері қажетті өндіріс
факторларын сатып алып, өндіріске дайындық. Екінші сатысы, өндірістік
қорлар қызметі етіп, жаңа өнім және пайда өндіріледі. Үшінші
сатысында:негізгі қызметі өндірілген өнімді өткізу. Бұл жердегі қорлар
тауар қорлары деп аталады. Бұлар: дайын өнім.
Қорларының ауыспалы айналымы белгілі бір мерзімде өтеді. Аванстанған
капиталдың бәрі үш сатыдан өтіп, өзінің мөлшерін қайтарған мерзімді
капиталдық айналым уақыты деп аталады.
Әр саланың айналым мерзімі әртүрлі.
Капиталдың айналым мерзімі = өндіріс мерзімі + айналыс мерзімі
Өндіріс мерзімі = жұмыс мерзімі + әр түрлі үзілістер
Капиталдың айналуының шапшаңдығына түрлі факторлар әсер етеді.
Солардың бірі – капиталдың негізгі және айналмалы болып бөлетіндігі. Бұл
бөлініс капиталдың бөлшектерінің айналысымен және өзінің құнын жаңа өнімге
ауыстыру әдісімен белгіленеді. Негізгі және айналмалы капиталға тек қана
өндірістік капитал бөлінеді (бірінші себебі).
Қ.Ж. АА - Т Өндіріс
Қ.Ж.
Е.З. Е.Қ.
Е.Қ. Е.З. А Н
Өндірістік капиталдың өндірістік үрдісінде түгелімен қызмет етіп,
жаңа өнімге өзінің құнын бірте-бірте тозу жағдайында ауыстыратын капиталды
негізгі капитал деп атаймыз. Негізгі капитал еңбек құралдарын (ғимараттар,
машиналар, жабдықтар, т.б.) сатып алуға аванстанады.Кәсіпкер негізгі
капиталды бірден түгел мерзімде аванстайды, содан сол капитал жаңа өнім
өндіріп, сатудан өткеннен кейін қайтып оралады. Негізгі капиталға жұмсалған
қаржылар тұрақты шығындар (FC – fixing cost) болып жұмсалады. Негізгі
капитал пайдалану жағдайында тозып, өзінің құнын бірте-бірте жаңа өнімге
ауыстырады. Негізгі капиталдың тозуы физикалық және моральды түрде болып,
оның ақшалай көрінісі, ақшалай өлшеуі амортизация деп аталады.
Айналмалы капитал бұл өндіріс капиталдың бірден түгелімен жұмсалып,
жаңа өнімге өзінің құнын бірден өткізеді, содан кәсіпкерлер бір ауыспалы
айналымның мерзімінде ақша түрінде түгелдей оралады. Айналмалы капиталға
шикізаттарды, материалдарды, жанармайлар қуаттарды сатып алатын ақшалай
қорлар жатады. Айналмалы капитал (VC – variable cost) тұрақсыз шығындардың
ақшалай көрінісі болып табылады. Негізгі және айналмалы капиталдардың
айналу шапшаңдығы әртүрлі. Негізгі капитал бір-ақ айналым жасағанда,
айналмалы капитал көптеген айналымнан өтіп кетеді. Аванстанған капиталдың
мөлшерінде неғұрлым айналмалы капиталдың үлес салмағы жоғары, соғұрлым
жалпы капиталдың айналымы тез. Демек, пайдасы да жоғарылау.
1 млн
FC – 70% 30%
30% 70%
(негізгі капитал) (айналмалы капитал)
Негізгі капиталдың моральды және физикалық тозуы бар.
2. Инвестиция дегеніміз – жаңа ақша қорларын жаңа күрделі
істерге енгізу. Инвестициялар негізгі қорларды жаңартуға,
жаңа техниканың жетістіктерін пайдалануға жұмсалатын
шығындар. Инвестициялар, әсіресе, негізгі қорларды
жаңартуға пайдаланылғанымен, сонымен бірге айналмалы қорлар
да жаңарады.
Таза инвестициялар = жиынтық инвестициялар – орнын толтыру (возмещение)
Бұл тозған негізгі қорлардың орнын толтыру қорлары жаңа инвестицияларорнын
толтыру қорларынан жоғары болса, онда таза инвестициялар капитал қорларының
өсуін, кеңеюін көрсетеді. Жаңа инвестициялар орын толтыру қорларынан төмен
болса, онда бар капитал бекер жұмсалады екен. Таза инвестициялар болмайды.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің түрі – кемімелі. Егер жиынтық инвестициялар
орнына толтыру қорларына тең болса, онда капитал қорлары өспей, ұлғаймалы
ұдайы өндіріс жай түрде болады. Инвестициялардың көздері өзіндік қаржылар,
өзіндік қарыз (несиелер), мемлекеттік қаржыландыру, шетелдік қаржыландыру,
халықтың банктерде сақтайтын қорлары, жекешелендіруден түскен қаржылар.
Инвестициялар қысқа және ұзақ мерзімді болады. Инвестиция жасаған кезде әр
кәсіпкер бүгінгі шығын мен ертеңгі пайданы салыстырады. Нарықтық экономика
тұрақсыз болғандықтан инвестициялық жобаларды, демек, шығындар мен пайданы
әрдайым қатты сараптау керек. Сонымен бірге, нарықтық экономикада ақшаның
мерзімдік құны бар. Сол себептен:
1) Ақшалар құнсызданады. Бүгінгі 1 теңге мен бір жылдан кейінгі 1
теңгенің сатып алу мүмкіншілігін салыстырып, санау қажет;
2) Инвестициялар жасауға қаржылар бөлінгенде, қаржы иесі банк пайызын
бақылайды. Мүмкін банкке қаржысын салып, инвестицияларға қарағанда
пайыз жоғарылау болар;
3) Тәуекелділік (риск). Бүгін біреуге берген қаржылардың қайтуы екіталай.
3. Кәсіпорындардың айналмалы қорлары.
Ж.К.
А - Т ... Ө ... Т’ – А’
Қ.Ж.
1 Е.Қ. Е.З. айналыс қор 2 3
АҚ = А1 + Т3 + Айырбас2
Айналыс қорлар өндірістік капиталмен бірге жылжып, оның үзілмеуін
қамтиды. Қорлардың ауыспалы айналымында айналыс қорлары қызмет істеуіне
қарай айналмалы қорларымен ұқсас. Айналмалы қорлар ұқсап, бұлар әрбір
айналғаннан кейін жаңарады. Ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтуда айналыс
қорлары әрбір сатыда өзіне тән түрінде айналады. 1 сатыда - ақша түрінде,
3 сатыда – дайын тауар түрінде, 2 сатыда – шикізаттар, жанармайлар, складта
жатқан өндіріске қажетті заттар көздеріне қарай. Айналыс қорлар өзіндік
немесе қарызды болып келеді. Өзіндік қорлар кәсіпорындікі болғандықтан,
жаңа өнімді өндіруге және сатуға арналады. Ал қарызды қорлар уақытша
қажеттіліктерге пайдаланылып, қайтарылуы керек. Өндірістің тиімділігі
айналыс қорларының айналу шапшаңдығына байланысты, сол себептен түрлі
катализаторлар пайдаланылып, қорлардың ауыспалы айналымын әрдайым тездету
керек.
10-тақырып. Жеке дара ұдайы Өндірістің теориялық негіздері.
1. Өндіріс функциясы.
2. Жалпы орташа және шекті (қосымша) өнім факторлар - өнімділігінің
көрсеткіші ретінде.
3. Шекті өнімділіктің кему заңы.
1. Бұл тақырыпта өндіріс факторларының тауар ретіндегі айналысының
ерекшеліктерін зерттейміз. Өндіріс факторларына сұраныс пен
ұсыныс заңы ықпал жасайды. Содан өндіріс факторлары тауар
ретінде осы заңның баға қалыптасу механизміне бағынады. Өндіріс
факторларының нарығында өндіріске қажетті жер, табиғи және
жасанды ресурстар, түрлі маманданған еңбек түрлері, материалды-
техникалық, сонымен бірге ақпараттар, білімдер, оларды жеткізу
ерекше ресурстарға айналады. Өндірістік факторлардың жылжуына
мемлекеттік-экономикалық саясат әсерлі пен реттеушілік
білдіріп,бағалы қағаздар және ақша нарығымен қамтылады.
Ресурстардың көбі шектеулі болғандықтан, оларға нарықтық
экономиканың заңдарының ішіндегі негізгі заңдарының бірі –
сиректік әсерлік білдіреді. Ресурстардың құндылығы әрдайым
жоғарылауда, сол сияқты өндіріс тиімділігінің мәселелері ең
басты болып табылады. Пайдаға жету үшін өндіріс көлемін өсіреді,
ол шығындардың өсуіне әкеліп соғады. Өндіріс факторларына деген
сұраныс туынды, демек осы факторлардың көмегімен өндірілген
дайын өнімнің сұранысына тәуелді. Дайын тауарларға сұраныс өссе,
өндіріс факторларға да сұраныс өседі. Өндіріс факторларының
сұранысына әсер ететін тағы бір себеп ол – сол факторлардың
бағасы. Өндіріс үрдісінде факторлардың бәрі бір-бірімен
байланысты болғандықтан, өндіруші өзіне тиімді факторлардың
жиынтығын таңдайды. Неғұрлым жоғары табысты мақсаттанған
кәсіпкер шығындарын минималдау қажет. Өндірістік функция
дегеніміз - өндіріс нәтижесінің факторларының жиынтық көлеміне
тәуелділігі.
Өндіріс факторларының формуласы:
Q = f (F1, F2 ... Fn)
Қанша дегенмен ең негізгі факторлар, ол – еңбек пен капитал.
K L 1 2 3 4 5
1 6 11 15 18 20
2 11 15 18 20 21
3 15 18 20 21 22
4 18 20 20 22 23
5 20 21 22 23 24
Осы кесте еңбек пен капиталдың пайдалануы мен кәсіпкердің өнімін
максималдау тиімді жолдарын көруімізге болады. Өндіріс функция әртүрлі
өндіріс факторларының комбинацияларын пайдалану мен белгілі мөлшердегі
өндіріс көлеміне жету мүмкіншіліктерін көрсетеді.
Факторлардың бәрін дер кезінде өзгерту мүмкін емес. Сол себептен
кейбір факторларды – тұрақты (жер, капитал, т.б.), басқа біреулерін –
ауыспалы (көбінесе, еңбек) деп атайды.
2. Еңбек шығыны – Labo(u)r (L).
Капитал шығыны – К.
Өндірілген өнім көлемі – Total product (TP, Q)
Орташа өнім – Average product (AP).
Шекті өнім – Marginal product (MP).
L К TP, Q AP MP
0 10 0 - 10
1 10 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономикалық теорияның құрылымы 4 бөлімнен тұрады:
I. Кіріспе: пәні, әдісі, қоғамдық өндірістің негіздері, экономикалық
жүйенің негізгі үлгілері.
II. Микроэкономика: жеке дара ұдайы өндіріс; жеке адамның, жанұяның,
кәсіпорынның деңгейіндегі мәселелер; сұраныс пен ұсыныс; шығындар;
пайда.
III. Макроэкономика: қоғам деңгейінде қарастырады; бұл жердегі мәселе –
жұмыссыздық мәселелері, циклдік даму мәселесі, дағдарыс, экономикалық
өсу мәселелері.
IV. Дүниежүзілік экономика.
Экономикалық теорияның тарихы. Экономика деген сөз - гректің эйкос –
шаруашылық, номос – заңдылық деген сөздерінен шыққан, яғни шаруашылықты
жүргізу заңдылықтары деген мағына береді. ⅩⅢ-ⅩⅣ ғасырларда ғылымдар жеке
дара болып бөлінеді. Саяси-экономикалық, экономикалық; пролетарлық,
буржуазиялық саяси-экономикалық құбылыстарды және т.б. зерттейді. Саяси
экономиканы топтың жағынан қарастырады.
Экономикалық теорияның пәні – шектеулі ресурстарды таңдамалы, тиімді
түрде пайдаланудағы адамның оптималды, рационалды іс-әрекеті.
1-тақырып.
Жоспар:
1. Экономикалық теория пәні және оның әдістері.
2. Экономикалық теорияның, саяси экономиканың және экономикстің өзара
байланыстары.
3. Экономикалық теория курсының логикасы және құрылымы. Экономикалық теория
және басқа экономикалық ғылымдар.
4. Экономикалық теорияның қызметтері.
5. Экономикалық үрдістерді зерттеп анықтаудың әдістері.
Қызметтері:
a) әдістемелік (методологическая);
b) танушы (познавательная);
c) болжамдық (прогнозтическая).
Әдістері диалектикалық-ойшыл болып келеді. Диалектика – ол даму жағынан
қарастыру.
Тану әдістері:
a) ғылыми абстракция;
b) сарап (анализ) және қосу (синтез);
c) индукция, дедукция;
d) математикалық, статистикалық;
e) тәжірибе (эксперимент).
2-тақырып. Қоғамдық Өндірістің негіздері.
Жоспар:
1. Адам және экономика. Адамның экономикадағы іс-қимылдары. Экономикалық
және басқа да мүдделер.
2. Экономикалық қорлар және өндіріс факторлары.
3. Қоғамдық өндіріс. Оның құрылымы және нәтижелері.
4. Ұдайы өндіріс: сатылары, түрлері және көріністері.
Экономикалық ресурстар дегеніміз – қоғамға қажетті тауарларды өндіретін
заттар саймандар.
• Labo(u)r (еңбек). Еңбек – жұмыс күшінің үрдісі.
• Territory (жер) – ешкім өндірмеген табиғат байлығы.
• Capital (капитал). Кең мағынада капиталға бәрі жатады. Тар мағынада
капитал дегеніміз – ол өндіріске тікелей қажетті құралдар мен қаржылар.
Өндіріс құралдары
Еңбек құралдары Еңбек заттары
Станок, машина және т.б. Шикізат, қуаттар және т.б.
• Биресми ресурс – кәсіпкерлер қызметі немесе кәсіпкерлік қасиет.
Өндіріс мүмкіншіліктерінің қисығы немесе альтернативті (баламалы) құн.
1 кг май – 350 тг
0,5 кг май – 175 тг
2,5 кг май – 875 тг
3. Қоғамдық өндіріс.
Оның құрылымы және нәтижелері. Өндіріс дегеніміз – қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру үрдісі. Нәтижесінде заттар өндіріледі және
қызметтер атқарылады.
Қоғамдық өндіріс
Материалдық
Материалдық емес
Заттар Т.б.
Қызмет көрсетулер
Ауыр өнеркәсіп Білім беру
Ауыл шаруашылығы (егін, мал және т.б.) Мәдениет
Құрылыс Денсаулық сақтау
Сауда-саттық
Туризм
Спорт
Сервис
СМИ
5. Қайта-қайта қайталанатын өндіріс – ұдайы өндіріс деп аталады.
Ұдайы өндірістің сатылары
Өндіріс Бөлу Қайта бөлу немесе айырбас
Тұтыну
Ұдайы өндіріс жай және ұлғаймалы болады. Жай ұдайы өндіріс -
өндірістен заттарды бұрынғы мөлшерде өндіру. Ұлғаймалы ұдайы өндіріс –
көбейген мөлшерде шығару. Ұлғаймалы ұдайы өндірістің интенсивті және
экстенсивті көріністері бар.
3-тақырып. Экономикалық жүйелердің негізгі үлгілері.
1. Экономикалық зерттеудегі жүйелік көзқарас.
2. Экономикалық жүйелердің түрлері.
3. Экономикалық жүйелердің негізгі үш сұрақтарға жауаптары.
Экономикалық жағынан қарастыру:
❖ Дәстүрлі;
❖ Әкімшіл-әміршіл;
❖ Нарықтық;
❖ Аралас.
1. Дәстүрлі экономика – бұл ежелгі, көне замандағы экономика. Ол дәстүрге
негізделеді. Еңбек сипаттары, қарапайым, қол еңбегі. Қажеттіліктер –
қарапайым. Қазақстанда ауыл және мал шаруашылығы – дәстүрлі.
2. Әкімшіл-әміршіл экономика классикалық саяси-экономикалық еңбекқұн
теориясына негізделген. Карл Маркс пен Фридрих Энгельс негізгі -
мемлекет меншігі, себебі бәрі мемлекет қолында. Сол себептен сол кезде
қоғам дамуы бюрократия, монополия (бір сатушы) қолында болады.
Мемлекеттендіру жоғары қарқынмен жүргізілді.
3. Нарықтық экономика – экономикалық, адамның еркіндігі әркім өзі,
жекеменшік қатынастары табысқа, пайдаға ие болу. Бәсекелік орын алды.
Не?
1) Өзіне қажетті, аз мөлшерде.
2) Мемлекет не өндір десе – сол.
3) Тұтынушы шешеді.
Қалай?
1) Қара жұмыспен, қолында барымен.
2) Мемлекет шешеді.
3) Неғұрлым арзан.
Кім үшін?
1) Өздері үшін.
2) Халық үшін.
3) Тұтынушы үшін (өз табысына қарай).
Экономикалық жүйенің элементтері.
Әр экономикалық жүйеде өзіне тән өндірістік қатынастар мен
өндірістік күштері болады. Өндірістік қатынастар ұдайы өндірістің (ҰӨ) әр
сатысына тән қалыптасады.
ҰӨ = Ө + Б +ҚБ + Т (Ұдайы өндіріс = Өндіріс + Бөлу + Қайта бөлу + Тұтыну)
ӨК = ЖК + ӨҚ (Өндіріс күштері = Жұмыс күші + Өндіріс құралдары)
4-тақырып. Меншік қатынастары жӘне олардың экономикадағы орны.
1. Экономикалық жүйедегі меншік қатынастарының орны.
2. Меншіктің экономикалық және құқықтық мазмұны.
3. Меншік құқығының экономикалық теориясы.
4. Нарықтық экономикада меншік нышандарының көп түрлі болуы. Меншіктің
көптүрлілігі.
5. Қазақстан Республикасында меншік объектілерін мемлекет иелігінен алу
және жекешелендіру.
Меншік қатынастары әр экономикалық жүйедегі қатынастардың ішінде ең
негізгі болып жүйенің қатынастарының мінездемелерін анықтайды. Меншік
дегеніміз – құрал-жабдықтарды және солардың көмегімен өндірілген өнім
нәтижелерін иемдену және пайдалану туралы экономикалық-қоғамдық
қатынастар. Меншікті екі жағынан сипаттауға болады – экономикалық және
құқықтық жағынан. Экономикалық жағынан, меншік ол - зат емес, ол –
қоғамның сый-сыяпатын білдіретін қоғамдық қатынастар. Ал құқықтық
жағынан, меншік дегеніміз – зат, затқа деген адамның қатынасы.
Меншік құқығының экономикалық теориясының алғашқы өкілдері ол – Нобель
лауреат сыйлығына ие болған американдық Чикаго университетінің профессоры
Рональд Коуз және Лос-Анджелес университетінің профессоры Алчеар. Бұлар
тек меншік ұғымын пайдаланбай, меншік құқығы дегенді енгізді. Ресурстар
өз басына меншік емес. Бұларды иемдену және пайдалану – “меншік шоғыры”.
“Меншік шоғырының” 11 элементі бар:
1) иелік құқығы, заңмен анықталып бекітіледі;
2) пайдалану құқығы, ресурстардың пайдалы қасиеттерін өзіне жұмсау;
3) меншікті басқару мен иелік жасау;
4) меншіктен түскен табыстарды иемдену құқығы;
5) меншік иесінің тәуелсіздік құқығы (право суевира);
6) қауіпсіздік құқығы, ешкім заңсыз тартып алуына құқығы жоқ;
7) мұраға қалдыру құқығы;
8) мезгілсіз ие болу құқығы;
9) сыртқы аумаққа зиян әкелетін әдіспен пайдаланбау;
10) жауапкершілік құқығы, қарызды жағдайда альт ретінде төлеу
құқығы;
11) өткен мерзімнен кейін кезінде альты қалған меншікті орнына
келтіру құқығы.
Қазақстан Республикасының ата заңы азаматтық кодекс және меншікті
дүниежүзілік жіктеу теориясының стандарттарына сай меншіктің 2 түрі
бекітілген: мемлекеттік және жекеменшік. Ал олардың өз басына нышандары
таралады: ұжымдық, кооперативтік, акционерлік, муниципалдық, серіктестік
және т.б.
Меншіктің түрлері көп болған жағдайда шаруашылық жүргізу түрлерінің
мүмкіншіліктері, таңдау мүмкіншілігі, бәсеке, монополизм жойылады.
Жекешелендіру дегеніміз – мемлекет иелігіндегі байлықтарды халыққа
әр түрлі жолмен жеткізу. Жекешелендіру Қазақстан Республикасында 3 сатыда
өтті: 1) 1991 – 1993 жылдар; 2) 1993 – 1995 жылдар; 3) 1995 –1998 жылдар.
Жекешелендірудің түрлері:1) сатып алу: а) конкурспен; б) аукционмен; 2)
жалға беру - кейін сатып алу мүмкіншілігін туғызады.
5-тақырып. Қоғамдық шаруашылықтың нышандары.
Тауарлы шаруашылық.
1. Натуралды шаруашылық және оның сипаттық белгілері.
2. Тауарлы шаруашылық: пайда болу жағдайлары және теориялық үлгілері.
3. Тауарлы шаруашылық категорияларын зерттеудің марксистік (Еңбекқұн
теориясы) және маржиналдық (субъективті бағалау теориясы және
салыстырмалы құндылық негізінде тауар айырбасы) әдістер.
4. Ақшаның пайда болуы, мәні. Ақшаның айналым заңы.
Тауарлы шаруашылықтың туындауының себептері:
1) Қоғамдық еңбек бөлінісі.
2) Тайпалардың, жанұяның шаруашылық субъектісінің экономикалық
жекешеленуі.
3) Заттарды арнайы айырбас үшін шығару.
4) Жеке дара меншіктің дүниеге келуі.
Тауарлы шаруашылықтың 2 түрі бар: жай және капиталистік
(нарықтық) тауарлы шаруашылық.
Жай және капиталистік тауарлы шаруашылықтың ортақ белгілері мен
айырмашылықтары.
Ортақ белгілері: 1) қоғамдық еңбек бөлінісі; 2) негізгі өндіріс құралдарына
жекеменшік; 3) арнайы айырбас үшін игіліктерді өндіру.
Айырмашылықтары:
№ ЖТӨ КТӨ
1 Тауар өндірушінің өзі – Өндірушінің өзі қолында
құрал-жабдықтардың иесі құрал-жабдықтарды иеленбейді, ие
бола алмайды
2 Өнім өндірушінің өз еңбегімен Өнім жалданбалы еңбекпен өндіріледі
өндіріледі
3 Өндірілген өнім - өндірушінікі Өндірілген өнім - өндірушінікі емес,
құрал-жабдықтар иесінікі
4 Жұмыс күші – тауар Жұмыс күші тауарға айналып жалданады
болмағандықтан, жалдану жоқ
ЖТӨ - өндіруші өзі еңбек етеді және бәрін де өзі жасайды.
Нарықтық экономикада игіліктердің бәрі тауарға айналады. Соның ішінде –
жұмыс күші де.
Жұмыс күшінің тауарға айналу себептері:
• Жеке адамдардың бас бостандығы
• Күн көру мүмкіншілігінің жоқтығы (капитал)
Тауар дегеніміз – арнайы айырбас үшін, адам еңбегімен өндірілген өнім.
Арнайы деген сөз – аса маңызды. Карл Маркстің көзқарасы бойынша тауардың
2 қасиеті бар:
1. Тұтыну құны. Ол - белгілі бір заттардың адамның белгілі бір
қажеттілігін қанағаттандыру мүмкіншілігі. Тауарлардың тұтыну құндары –
салыстырмалы емес. әрқайсысының өз қасиеті бар (қант, тұз, стол,
орындық және т.б.).
2. Айырбас құны. Белгілі бір тұтыну құндарының мөлшері басқа бір тұтыну
құндарына айырбасталуы. Айырбасталуының сандық көрсеткіші.
Неге тауардың 2 қасиеті бар? – Себебі, сол тауарды өндіретін еңбектің де
2 қасиеті бар.
Тауар
Тұтыну құны Айырбас құны
Нақты еңбек Еңбек Абстрактілі еңбек
Нақты еңбек дегеніміз – адамның маманданып, белгілі бір тұтыну құнын
өндіруге көзделген еңбек.
Абстрактілі еңбек дегеніміз – жалпы еңбек барлық адамдардың тауар
өндіруге физикалық, ақыл-ойлық жүйелік қуаттар. Маркстің айтуынша, тауардың
құны еңбекпен анықталады. Бұл - классикалық саяси-экономикалық кезеңде Адам
Смит қалаған бағдар.
Ал еңбек немен өлшенеді?
Еңбектің өлшемі – уақыт. Өндіріс үрдісінде әр өндірушіге сай өзіндік
құн пайда болды. Бірақ сол өнім сатылғанда өзіндік құнмен емес, қоғамдық
қажеттілік құнмен сатылады. Қоғамдық қажеттілік құн дегеніміз – нарықта
орташа жағдайлармен анықталатын құн. Маркстың теориясындағы құн заңы
бойынша бір кәсіпорындардың үстем пайдалары басқа кәсіпорындарға бөлінеді
(әкімшілік-әміршілік экономикалық немесе нашар жұмыс істейтін өнімді жоғары
құнмен шығаратын кәсіпорындар жабылады).
Бірақ нарықта (жалпы сатуда) тауарлар құнмен емес, бағамен сатылады.
Баға дегеніміз – құнның айналасында нарықтық болып, нарықтық мемлекеттің
саясатттарымен белгіленеді.
Құнға деген маржиналдық көзқарас немесе шекті пайдалылық.
ⅩⅨ ғасырдың Ⅱ жартысында пайда болған. Айтуларынша, игіліктің
құндылығы, қоғамдық қажеттілік еңбектің жұмсалуымен анықталмайды.
Тауарларды бір-біріне айырбасталатындай қылатын - сол тауарлардың
пайдалылығы. Игіліктердің құндылылығы жеке сатып алушы мен сатушының
бағалауымен анықталады. Бұл субъективті бағалау мөлшері келесі факторлармен
бағаланады:
1) тауардың көлемінен;
2) сол игіліктердің кең тарауымен не шектеулілігінен;
3) жеке субъектінің қажеттілігімен және табысымен;
4) заттың жалпы және шекті пайдалылығымен.
Total (жалпы) utility (пайдалылық)
TU – жалпы пайдалылық.
Сондықтан тауардың нарықтық бағасы оның шектілігімен, оның шекті
пайдалылығымен, шектеулікпен, тапшылықпен анықталады.
Ақшаның қызметтері: құн өлшем құралы,төлем құралы, айырбас құралы, қор
құралы және дүниежүзілік ақша. Дүниежүзілік қызметті қазіргі ақшалар
орындамайды. Бұл қызметті орындайтын ақшалар мемлекеттік рұқсат тарапынан
шығады.
6-тақырып. Нарықтық шаруашылықтың жалпы сипаттамасы.
1. Тауар-ақша қатынастарының эволюциясы және нарықтың дамып ұлғаюы.
2. Нарықтың мәні.
3. Нарықтық қатынастар – жүйе ретінде. Нарықтық қатынастардың
субъектілері.
4. Нарықтың негізгі элементтері.
5. Нарықтың түрлері. Нарықтық инфрақұрылым.
6. Нарықтың қызметтері. Нарық экономикасының артықшылықтары мен
кемшіліктері.
“Чтобы торговать - необязательно любить”
1. Қоғамның дамуында дүние игіліктерінің бәрі тауарға айналып, сауда-
саттыққа негізделеді. Содан тауар-ақша қатынастары қатты ұлғаяды.
Кеңес мемлекетінде саяси экономия марксистік-лениндік теорияға
негізделіп, тауарлы өндіріс және тауарлық айналысты тек қана
күнделікті тұтыну тауарларымен шектеген. Тауарлы шаруашылықтың
әкімшілік экономикада шектеулі болатынын, ал социалистік өндірістің
тауарлы еместігін И.В.Сталин анықтаған. Бірақ 80-інші жылдардың
ортасынан бастап, әкімшілік қатынастар ыдырап, біздің мемлекетіміз
нарықтық экономикаға аяқ басты.
2. Нарық экономикасының анықтамалары:
➢ Сатушылар мен сатып алушылардың арасындағы сұраныс пен ұсынысқа
негізделген арақатынастығы.
➢ Тауар өндірісі мен айналыс заңдары бойынша тауарлар мен
қызметтердің айырбасы.
➢ Ақша көмегімен тауарларды өндіру және айырбастау туралы
экономикалық қатынастардың жиынтығы.
➢ Өндірушілер мен тұтынушылардың арасындағы экономикалық
бәсекелестікке негізделген қатынастар.
➢ Нарықтық экономика өте тұрақсыз, сол себептен әр түрлі
жағдайларға байланысты құбылып, өзгеріп тұрады. Әрдайым бұзылып
тұратын макро және микроэкономикалық пропорцияларды тепе-
теңдікке келтіру қатынастары.
“Ешбір үкімет - нарықтан ақылды емес” (Пол Самуэльсон Экономика).
Нарықтық шаруашылық туралы ілімді бастаған Адам Смит ойынша, нарықтың
дүниеге келіп пайда болуының объективті себебі – адамның өндірістік
мүмкіншіліктерінің табиғи шектілігі. Адам Смит нарықты “көрінбейтін қол”
дейтін. Нарықтық экономикада нарықтың өзі тікелей өндіруші мен тұтынушының
арасында болып, баға тілімен экономиканың 3 негізгі сұрағын шешуге
көмектеседі. Нарықтық экономика негізгі экономикалық заңдарға бағынады: құн
заңы, сұраныс пен ұсыныс заңы, ақшаның айналыс заңы.
Құн заңы бойынша тауарлардың айырбасы - тауарды өндіруге жұмсалған
еңбектің саны мен сапасына тәуелді. Сұраныс пен ұсыныс заңы бойынша сатушы
мен сатып алушылар арасындағы келісім бағалары анықталады және сұраныс пен
ұсынысқа байланысты тауар өндірісі де реттеледі. Ақшаның айналыс заңы
бойынша қоғамға қажетті экономикалық тұрғыда негізделген ақша санының
мөлшері белгіленеді. Нарықтық экономиканың дүниеге келу себептері:
1) қоғамдық еңбек бөлінісі және мамандану (специализация);
2) нарықтық шаруашылықтың субъектілерінің экономикалық
еркіндігі;
3) барлық экономикалық ресурстарға жекеменшік, сол себептен
еркін айналуы;
4) бағалардың еркін қалыптасуы.
3. Нарықтық қатынастардың субъектілері:
1) Үй шаруашылықтар, бұлар – негізгі тұтынушылар, сонымен бірге өндіріс
факторларының (жұмыс күшінің, жердің, капиталдың) иелері;
2) Фирма, бизнес, кәсіпкерлер, іскерлік кәсіпорын. Негізгі мақсаты – табыс
алу, ол үшін өзіндік немесе қарыз капиталды пайдаланады, түскен табысты
ең негізінде ұдайы өндіріске жұмсайды және игіліктерді тұтынады. Бұл
субъект нарықта тауарлар мен қызметтерді өндіреді, сол себептен
өндірістік факторларды тұтынады;
3) Мемлекет бұл – бюджеттік ұйымдар, мақсаттары - пайда алу емес,
экономиканы мемлекет тарапынан реттеу, жауап беру, бірақ сонымен бірге
мемлекет те өз басына кәсіпкерлікпен айналысады.
4. Нарықтың элементтері.
Нарық негізгі 3 элементке негізделеді:
1) Баға
2) Сұраныс пен ұсыныс
Бәсеке
1) Баға дегеніміз – құнның ақшалай көрсеткіші. Бағаға барлық
экономикалық, саяси-әлеуметтік өзгерістердің бәрі тәуелді. Баға
механизмінің қалыптасуына қарай экономикалық тиімділік те
өзгереді. Өндіруші үшін бағаның өзгеруі, өндіріс көлемінің
технологиясын таңдауы жалақы қоры және де көптеген басқа
мәселелер анықталады.
2) Сұраныс дегеніміз – тұтынушының нарықтағы төлем қабілеттілігі.
Баға өскен сайын сұраныс азаяды және керісінше. Демек, баға мен
сұраныс арасындағы қатынас.
Ұсыныс дегеніміз - өндірушінің нарыққа шығаратын өнімдері. Бұнда баға
өскен сайын, өндіруші көбірек өнім өндіреді. Сұраныс пен ұсыныстың
арақатынасы нарықтық бағаларды білдіріп, тепе-теңдікті анықтайды.
3) Бәсеке дегеніміз – жеке меншік жағдайында әрбір кәсіпкер пайданы
көздейтін болғандықтан әрдайым әріптестерімен экономикалық
күресте болып тұрады. Бәсеке нарық механизмінің негізгі
бақылаушысы, өзіндік және қоғамдық мүдделердің арқасында
Көрінбейтін қолғап қын. Бәсеке өндірушілердің және өндіріс
ресурстарының иелерінің пайдақорлық ынталарын реттейді, соның
арқасында әр кәсіпкер шектеулі ресурстарын неғұрлым тиімді
пайдаланады. Бәсекенің 2 түрі бар: жетілген және жетілмеген. Тек
қана бәсеке түрлерін, нарықтың түрлерін ғана анықтайды.
▪ Жетілген (еркін) бәсеке - бұл ешқандай кедергісіз көптеген сатушының
біртүрлі еркін сатуға мүмкіндік беретін бәсеке. Мұндағы бағаның
қалыптасуы еркін, тек қана сұраныс пен ұсынысқа тәуелді. Шынайы
жағдайында бұндай бәсеке болмайды. Бұл – теориялық тұжырым. Жетілген
бәсекеде нарыққа кіру мен шығу - оңай, ешқандай кедергісіз, ақпарат
мәліметтері ашық, оңай, құпия жоқ, ресурстардың бәрі жеткілікті.
▪ Жетілмеген бәсеке. Тауарлардың бәрі қасиеттеріне қарай әртүрлі (сапа,
безендендіру, орау). Әр өндіруші өзінің өнімін өзі қалаған бағамен
сатады. Нарыққа кіріп-шығу өте ауыр және т.б.
Бәсекенің түрлері: ішкі салалық және салааралық.
a. Ішкі салалық бәсекенің арасында бір нарықтық баға қалыптасады.
b. Салааралық бәсекенің арасында барлық өндірушілердің пайда нормалары,
ортақ көрсеткіші қалыптасады.
Бәсекенің әдістері:
a. Баға арқылы: бағаның соғыстығы, баға жеңілдіктері, төлеу жағдайлары.
b. Баға емес әдістер: сапа, кепілдіктер, қызмет көрсету, субинститут.
Жетілмеген бәсекенің түрлі құрылымдары бар:
1) Полиполия. Сатушы көп, сатып алушы көп. Бұл - еркін жетілген бәсекенің
құрылымы.
2) Олигополия. Сатушы біраз, сатып алушы көп.
3) Монополия. Бір-ақ сатушы, көп сатып алушы. Бірақ фирма әрекет етеді.
4) Монопсония. Сатушы көп, бір-ақ қана сатып алушы. Мұнда көптеген фирмалар
әртүрлі өнімдер шығарады.
Нарықтың көріністері өте бай және құрылымы күрделі.
5. Нарықтың инфрақұрылымы. Әр экономикалық жүйенің өзіне тән
инфрақұрылымы бар. Алғаш рет инфрақұрылым деген категория өткен
ғасырдың алғашқы жылдарында қарулы күштерді дұрыс қамтумен
пайдаланылды. Инфрақұрылым дегеніміз – негізгі қызметтерді дұрыс
жүргізуге арналған салалар мен қызметтер. Өндірістік инфрақұрылым
негізгі өндіру қызметтерін жүргізуге арналған: байланыс жүйелері,
тасымалдау, жабдықтау, түрлі қуаттармен қамту және т.б. Әлеуметтік
инфрақұрылым ұйымдары: мектептер және басқа оқу орындары, тәрбие беру
мекемелері, зейнеттік қорлар және т.б. Нарықтық инфрақұрылым сатушы
мен сатып алушы арасындағы байланыстарын өркениетті жүргізуін қамтиды.
Нарықтық инфрақұрылымның негізгі қызметтері – іскерлік қатынастарды
дұрыс жүргізу және жүргізуін жеңілдету, құқықтық және экономикалық
бақылауды қамту, іскерлікті мемлекеттік және қоғамдық жағынан реттеу.
Мысалы, тауарлар және тауарлық биржаларды, бөлшек және көтерме сауданы
қамтитын маркетингтік ұйымдарды қажет етеді.
Өндіріс факторларының нарығында ресурстар сатылады. Олардың биржа
сияқты және ұйымдары бар. Қаржы-ақша нарығында ақшалар және акция мен
облигация сияқты бағалы қағаздар сатылады. Оларды сату үшін арнайы
ұйымдасқан биржа, банк, брокерлік ұйымдар болады. Шекаралық қатынастарды
реттеуде кедендік ұйымдар бар.
6. Нарықтың қызметтері, артықшылықтары мен кемшіліктері.
Нарықтың қызметтері:
1) бағаның қалыптасуы - ол үшін бағалар туралы жедел ақпараттарды
дайындау және беру;
2) келесі қызметі – делдалдық - тауарлар мен қызметтер арасында адамдар
мен мемлекеттер арасында болу;
3) реттеушілік қызметі – экономиканы сұраныс пен ұсыныс арқылы зерттеу;
4) ынталандыру – бәсекенің арқасында фирмалар тиімді ресурстар пайдалану
жолын іздестіріп, шығындарды азайтатын қызмет. Ол үшін ғылыми-
техникалық прогресстің (ҒТП) жетістіктерін неғұрлым тез пайдалану
керек;
5) объективті-бағалаушы – маманды, тұтынушыны, өндірушіні, кәсіпкерді
объективті бағалайтын қызмет;
6) адамдар арасындағы байланыс құралы, нарықтың негізгі тілі – тауар, оны
сатып алу, сату. Нарық ешқандай шек білмейді;
7) ақпаратты қызмет;
8) сауықтандыру (санирующие, оздоровительные).
Нарықтың кемшіліктері:
1) орны толмайтын табиғи ресурстарды сақтамайды (Арал);
2) қоршаған ортаны қорғайтын экономикалық механизмі жоқ (мемлекет);
3) пайдақорлықтың нәтижесінде сүйкімсіз нәрселерді туындатады;
4) еңбек пен табысқа кепілдік бермейді;
5) тиімсіздікті туындатады;
6) ақшаның құнсыздануы – инфляция және жұмыссыздық – нарықтық
экономиканың жазылмайтын, құтыла алмайтын ауруы.
7-тақырып. Сұраныс пен ұсыныс теориясының негіздері.
1. Сұраныс заңы. Сұраныс қисығы. Сұраныстың бағадан тыс
факторларының өзгеруі.
2. Ұсыныс заңы. Ұсыныс қисығы. Ұсыныстың бағадан тыс
факторларының өзгеруі.
3. Сұраныс пен ұсыныстың өзара байланыстығы. Нарық тепе-теңдігі.
4. Икемділік ұғымы. Сұраныс пен ұсыныс икемділігі.
5. Тұтынушылық мінез-құлық теориясының негіздері.
1. Сұраныс пен ұсыныс – бүкіл экономикалық жүйенің ырғақты жұмыс жасауын
көрсететін басты тұтқа. Нарық өндірушілер мен тұтынушыларды өзара
байланыстыратын ерекше нысаны ретінде өндіріс пен тұтыну арасындағы
тепе-теңдікті қажет етеді. Бұл теңдік сұраныс пен ұсыныс арасындағы
сәйкестік түрінде көрінеді. Әр экономикалық жүйе негізгі 3 сұраққа
жауап береді: Көптеген тауарлар мен қызметтер арасында қаншама
мөлшерде не өндірілу керек? Қоғамның өндіріс факторларын қалай
пайдалану керек? Өндірілген ұлттық өнім әртүрлі адамдардың арасында
кім үшін бөліну керек?
Нарық дегеніміз – сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы.
Сұраныс дегеніміз – ақшамен қамтамасыз етілетін қажеттіліктер. Сұраныс -
белгілі бір мерзімде, белгілі бір бағамен сатып алынатын тауарлар мен
қызметтердің мөлшері. Сұраныс – сатып алушылардың нарықта қалыптасқан
бағаға және ақшалай табысқа байланысты сатып алынатын қажеттіліктер.
Сұраныс – ұсынысқа қарсы тұратын нарықтың маңызды белгісі.
D (demand - сұраныс)
S (supply - ұсыныс)
Ұсыныс қисығы
Сұраныс заңы бойынша сұраныс арақатынастығы - кері. Демек баға
жоғарылаған сайын халық кедейленеді, тұтынуын азайтады және керісінше.
Сұраныс заңы сұранысқа баға факторының әсерлігін білдіреді. Баға
өзгергенде сұраныс қисығы өзгермейді. Сұранысқа әсер ететін баға емес
факторлар өзгергенде, сұраныс қисығы орнын өзгертеді, оңға, солға жылжиды:
Баға емес факторлар:
a) Халықтың табысының өзгеруі;
b) Елдің құрамының өзгерісі;
c) Алмастыруға болатын тауарлар немесе бірінің орнына жүретін тауарлар.
Бірін- бірінің орнына жүретін тауарларды – субститут, ал бірін-
бірінің орнын толтыратын тауарларды – комплемент деп атайды;
d) Өкіметтің экономикалық саясаты;
e) Жыл маусымы;
f) Табиғи апаттар;
g) Жарнама, моданың өзгеруі.
Сонымен, бағалар өзгергенде сұраныс қисығының бойымен жылжу қисығының
орнымен көлбеу өзгермейді. Баға емес, факторлар өзгергенде, сұраныс қисығы
орнын өзгертеді. Содан бұрыннан қалыптасқан тепе- теңдік бұзылады.
2. Ұсыныс дегеніміз - өндірушілер белгілі бір мерзімде, белгілі бір
бағамен нарыққа өндіретін тауарлар мен қызметтердің өлшемі. Ұсыныс
заңы бойынша ұсынысқа да әсер ететін негізгі фактор - баға. Баға мен
ұсыныс арақатынастығының – тіке. Баға өзгергенде ұсыныс қисығы орны
мен көлбеуін өзгертпейді. Ұсынысқа әсер ететін - баға емес,
факторлар.
Ұсынысқа әсер ететін факторлар:
a) техникалық жаңалықтардың арақатынасында өндіріс шығындардың ресурстар
бұлақтың және түрлерінің және салық саясатының өзгеруі;
b) нарыққа жаңа фирманың кетуі ұсынысты азайтады;
c) табиғи апаттар саяси және экономикалық тұрақсыздық, соғыстар, әрине,
ұсынысты азайтады.
Сонымен қайткенде де бағалардың өсуі ұсынысты жоғарылатады, бірақ ол
өсудің шегі бар. Нарықта ұсыныс тым көбейіп кетсе, бағалар төмендейді,
жұмыс істеу ынталары азаяды. Түбінде ұлттық өндіріс дағдарысқа ұшырайды.
3. Сұраныс ұсыныс арақатынастығы. Нарықтық тепе-теңдіктің қалыптасуы.
Нарық қатынастарының тепе-теңдікті қажет ететін. Е деген әріп те
сұраныс пен ұсыныс қиылысып, нарықтың тепе-теңдік бағасын анықтайды.
Осы бағамен сатушы белгілі мөлшердегі тауарларды сатуға дайын, ал
тұтынушы сатып алуға дайын. Е нүктесінің жоғарғы жағы нарықтағы
артықшылық жағдайды білдіріп, бағалар төмендеуге мәжбүр Е нүктесінің
төменгі жағы – тапшылық бағалар көрсетімі. Нарықтағы тепе-теңдік
бірден қалыптаспайды. Сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі – бұл
теоретикалық абстракция. Шынайы өмірде тепе-теңдік қалыптасуы - өте
қиын.
4. Икемділік. Сұраныс пен ұсыныс көптеген әсер ететін факторларға әртүрлі
жауап береді. Сұраныс пен ұсыныстың сол факторлардың өзгеріске
байланысты жауаптылығын икемділік (эластичность) дейді. Кейбір
факторлар сұранысты төмендетеді (бағаның алмастыруға немесе бірінің
орнына бірі жүретін тауарлардың көлемінің өсуі), ал басқа факторлар
(табыстың өсуі) сұранысты жоғарлатады. Белгілі бір факторлардың
әсерімен баға өзгерсе, қандай мөлшерге сұраныс көлемінің өзгеруін
икемділік көрсетеді.
Ep= сұраныс көлемінің проценттік өзгеруі.
EDp=105-2 баға деңгейі.
Мысалы, кір сабынның бағасы 5%-ға төмендесе, сұраныс көлемі 10%-ға өсіпті.
Егер EDp1 болса, онда сұраныс – икемді. Демек баға деңгейі белгілі бір
мөлшерде өзгергенде, сұраныс көлемі одан жоғары мөлшерге өседі.
Егер EDp1 болса, сұраныс – икемсіз. Демек баға белгілі бір мөлшерде
өзгерсе, сұраныс көлемі одан төмен мөлшерде өзгереді.
Егер EDp=1 болса, бірлік икемділік. Демек баға қандай мөлшерде өзгерсе,
тура солай сұраныс та өзгереді. P=300 тг.
Мысалы,баға 300 теңгеден 200 теңгеге дейін төмендейді. Онда 33% - сұраныс
2 есе өсіпті. Демек 200%-ға. EDp1, демек тауар - өте икемді.
300*10=3000
200*10=2000
Осындай жағдайда табыс та 2 есе өсті. Бұл келесі тауарға сай. Мысалы, гүл,
ал күнделікті өте қажетті заттарға сұраныс – икемсіз.
Баға 100 теңгеге төмендегенде сұраныстан тек қана ? затқа өсіпті. Жалпы
табыс көлемі осындай жағдайда мұндай тауарларды өндіретіндер бағаны
төмендетеді.
Ерекше тағы 2 жағдай бар:
1) икемділік - сұраныс баға бойынша шексіз көрсеткіші. Сұраныс мұндай
жағдайда өте икемді. Тауар белгілі бір бағамен сатылады. Мұндай
жағдайда баға өссе, мысалы Р2 болып, онда тауарды ешкім алмайды. Ал
төмендесе, Р3 болады;
2) сұраныс мүлдем абсолютті икемсіз. Бағаның өзгеруі қалай өссе де,
бағаға ешқандай әсер етпейді. Мысалы, дәрі, ақша.
Баға бойынша икемділіктің формуласы былай:
EDp= Q1Q : PP
P P
P2 P3
P1 P2
P3 P1
Q Q
Q1
Икемділік тек қана бағаға байланысты өзгермей, табысқа байланысты да
өзгереді. Табыс бойынша икемділіктің формуласы:
EDp= Q1Q : PP
Сұраныс көлемінің пайыздық өзгеруі, табыс мөлшерінің пайыздық
өзгеруі, тауарлардың көбісі бір қалыпты. Олардың табыстың өзгеруіне
сұраныстың икемділігі – тура. Демек табыс өскен сайын оларға деген сұраныс
жоғарылайды. Төменгі туарларға табыстың өзгеруіне сұраныс икемділігі –
кері. Ол – арзан, сапасыз заттар (second hand). Табыс өскен сайын сұраныс
кемімелі өте қымбат асыл заттардың табысқа деген сұраныс икемділігі бірден
көп. Күнделікті өте қажетті заттардың табысқа деген сұранысы өте аз. Ұсыныс
икемділігі: жоғарыда ұсыныс көлемінің пайыздық көлемі, астында баға
мөлшерінің пайыздық өлшемі.
Сұраныс икемділігі ES=0 , ұсыныс мүлдем икемсіз. Қандай баға болса
да, ұсыныс көлемі өспейді (Леонардо Давинчи Джаконда). Икемділік шексіз
болса, баға белгілі бір деңгейге жеткенше ұсыныс жоқ. Тауар өте төмен
бағамен өндірілмейді. Ал белгілі бір шекке жеткенде, РО тауар өндіру шексіз
болып кетеді. Баға белгілі бір деңгейге жеткенде өндірістегі тауарды
шексіз өндіре бастайды.
5. Әр тұтынушының алдында үш сұрақ тұрады:
1) Не алу?
2) Қанша алу?
3) Алуға ақшамыз жетер ме екен?
1: Тұтынушы үшін пайдалылық дәрежесі.
2: Бағаны зерттеумен бақылау. Әрбір тұтынушы базарға келгенде бәрін көріп
салыстырады.
3: Тұтынушының табыс деңгейі. Осы үш мәселе өнімнің пайдалылығы, бағасы,
табыс - тұтынушының мінез-құлық теориясының негізі. Пайдалылық ол -
экономиканың өнімдерінің адамның түрлі қажеттіліктерін қамтамасыз ету
қабілеттілігі. Сонда:
a) Адамның тұтынушы ерте-кеш қанағаттандырады, демек өнім пайдалылығы
кемімейді;
b) Бұл үрдіс бірте-бірте баяу, бірден болмайды. Шекті қосылған пайдалылық
(М;У) соңғы бөлім өнімдерінің қосқан қосымша пайдалылығы. Шекті
пайдалылықтың кему заңы: тұтынатын өнімдердің өсуіне сай сол
өнімдердің пайдалылығы төмендейді, яғни тұтынатын өнімдердің көлемі
артқан сайын оның шекті пайдалылығы кеми түседі.
P Es=0 Es=1
Es1 Es1
Es=∞
Q
Жалпы пайдалылығы тұтынатын өнімдердің өскенімен, оның әрбір қосымша
данасының пайдалылығы азаяды.
Дүние көбейген сайын оның пайдалылығы түседі. Өнімді тұтынушы жалпы
пайдалылықпен емес, шекті пайдалылықпен бағалайды. Соған орай өндіруші
әрбір қосылған жаңа өнімді тек бағасы төмендесе ғана сата алады. Себебі
тұтынушы қанағаттанған сайын, тұтынуын азайтады. Пайдалылықтың осы маңызы
тұтынушының таңдауында жатыр. Тұтынушылық таңдау теориясы болжайды:
1) Тұтынушының ақша табысының шектеулігі;
2) Сатып алынатын игіліктердің бағаларыөндірістік көлеміне байланыссыз;
3) Барлық тұтынушылар шекті пайдалылықты өте жақсы біледі;
4) Тұтынушылар жалпы пайдалылықты толық пайдалануға тырысады;
5) Шекті пайдалылық пен тұтыну көлемінің арасында кері қатынастық.
8-тақырып. КӘсіпкерлік қызметі. Оның негізгі түрлері мен бағыттары.
1. Кәсіпкерліктің мәні. Оның негізгі сипаттық белгілері.
2. Кәсіпкерліктің ұйымдық түрлері.
3. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің дамуы.
1. Нарықтық экономика ол – еркін кәсіпкерлік экономика. Қазақстан
экономикасының нарықтық шаруашылыққа өтуімен көптеген адамдар
кәсіпкерлікпен айналыса бастады. Бүгінгі күні кәсіпкер - өндірісті,
нарықты, шаруашылықты, қоғамды дамытатын негізгі күш. Көптеген
мемлекеттер осы кәсіпкерліктің арқасында дамып, сол кәсіпкерлік
мемлекеттің қолдауымен жүргізіледі. Кәсіпкерлікті қолдайтын және
реттейтін Қазақстан Республикасындағы заңда ең алғашындағы өтпелі
мерзімдегі 3-4 жылда қабылданды. Осы заңдар кәсіпкерліктің
экономикалық жағдайларын, тәртіптерін және түрлерін белгіледі.
Кәсіпкерлік – экономикалық дамудың негізгі факторы және жұмыспен
қамтудың маңызды бұлағы. Қазақстан Республикасының азаматтық
кодексында кәсіпкерлікті былай деп сипаттаған: Меншік түріне тәуелсіз
пайданы және өзіндік табысты тауарлар мен қызметтерге сұранысты
қанағаттандырып, азаматтардың және құқықтық тұлғалардың іс-әрекеттері.
Бұл іске кәсіпкер өзінің атынан тәуекелділікпен, игіліктік кепілдікпен
азамат жауапты. Осы анықтамада кәсіпкерліктің мінездемелері
анықталады:
1) Кәсіпкерлік тек қана жекеменшік жағдайында дамиды, бірақ капитал
иесі кәсіпкер болмауы да мүмкін. Осыған байланысты кәсіпкердің
пайдасы мен меншіктің пайдасын ажырата білу керек. Акцияға
түсетін дивидент, депозит бойынша пайыз да – жердің жалгерлік
төлемі, ол – меншік табыстарының түрлері. Бұл табыстың бұлағы –
кәсіпкердің өзінің табысы. Біреудің меншігімен кәсіпкер белсенді
нарықта қызмет етіп, пайдаға ұмтылады. Көп жағдайда меншік иесі
– пассивті, ал кәсіпкер – белсенді тұлға. Кәсіпкердің негізгі
капиталы – ақша, құралдар,еңбек заттары емес, бұл – білімділік,
тәжірибелік, белсенділік;
2) Қандай іспен араласса да кәсіпкер игіліктер мен қорларға жеке
жауапты;
3) Шаруашылық субьектісінің еркіндігі және тәуелсіздігі, тек заңға
бағынуы;
4) Экономикалық мұқтаждық пен мүдделік;
5) Шаруашылық тәуекелділік (риск) және жауапкершілік.
Йозеф Шум Петер 1911 жылғы Экономикалық дамудың теориялары атты
кітабында былай дейді: Кәсіпкер ол – жаңалық енгізетін тұлға. Альфред
Маршаллдың айтуынша, кәсіпкер қоғам өмірінде жаңалықтардың арқасында жаңа
тәртіп орнатып, қоғам даму үрдістерін шапшаңдаты. Хайерстің айтуынша,
кәсіпкерліктің маңызы – ізденіс және жаңа экономикалық мүмкіндіктерді
зерттеу. Сондықтан бүгінгі нарықтық экономикада кейбір жағдайларда кәсіпкер
және кәсіпкерлікті менеджментпен ұйқастырады. Бірақ кәсіпкер өз еркімен, өз
тәуекелділігімен, өз абайлығымен, өз жауапкершілігімен іс-әрекет жүргізеді.
Ал менеджер, ол жалданбалы жұмыскер болып, кәсіпкердің қойған мақсаттарын
орындап, игіліктер бойынша оның жауапкершілігі жоқ. Нарықтық экономиканың
дамуымен бірге, әсіресе ірі кәсіпорындарда кәсіпкердің орнына жақсы
сауатты, білімді менеджер келеді. Кәсіпкер – меншік иесі. Ал менеджер –
басқарушы.
Кәсіпкерліктің болуының негізгі шарттары:
1) Экономикалық, бұл келесі көрсеткіштермен анықталады:
тауарлардың сұранысы мен ұсынысы, ақшаның айналысы,
табыстардың мөлшері, жұмыс орындары мен жұмыс күшінің
артықшылықтары мен тапшылығы, жалақы мөлшері және т.б.;
2) әлеуметтік, тауарларды алуда тұтынушыларға рухани-діни
нормалар әсер білдіреді. Сонымен бірге адамдардың жұмысқа
деген көзқарастары, еңбектің жағдайлары, жалақымен қамтылуы;
3) құқықтық: кәсіпкерлікті реттейтін заңдар; кәсіпорынның ашылып
– жабылуының тәртіптері, мемлекеттік бюрократизмнен қорғалуы,
салық заңдылықтарының сәйкестенуі, кіші және орташа бизнесті
қолдау, аймақтық орталықтардың құрылуы және т.б
9-тақырып. КӘсіпорын қорларының (капиталының) ауыспалы айналымы.
1. Кәсіпорындар қорларының ауыспалы айналымы, негізгі және айналмалы
қорлар.
2. Инвестициялар - өндіріс қорларын қаржыландыру көзі ретінде.
Инвестициялар құрылымы.
3. Кәсіпорындардың айналыс қорлары. Айналыс қорлары.
Тұтыну тауарлары мен қызметтерінің нарығы
қ.т.к. шығын
с с
C G I фирма
т.к. т.к.
ресурстар
Ресурстардың нарығы
Government – мемлекет (G)
Consumer – тұтынушы (C)
Investor – сатушы (I)
1. Капитал өзінің қорғалысында өндіріс және айналыс
үрдістерінен өтеді. Өндіріске енгізілетін капиталдың жылжуы
аванстанған капиталдан басталады.
Қорлардың ауыспалы айналым формуласы:
Жұмыс күші Жұмыс күші
АА - Т Ө ... Т – A’- Т
Құрал-жабдықтар Құрал-жабдықтар
2
1 3
Ресурстар нарығында ақша иесі жұмыс күші мен құрал-жабдықтарға ие болады.
Үш сатыдан өтеді:
1) өндіріс факторларын сатып алу;
2) айналыс сатысы;
3) айырбас сатысы.
Капитал өз қозғалысында үш сатыдан өтеді бірінші сатыда, ақша
қорлары тауар қорларына айналады. Бірінші сатыдағы қорлар – ақша қорлары.
Бұл – айналыс сатысы. Ақша қорларының қызметтері қажетті өндіріс
факторларын сатып алып, өндіріске дайындық. Екінші сатысы, өндірістік
қорлар қызметі етіп, жаңа өнім және пайда өндіріледі. Үшінші
сатысында:негізгі қызметі өндірілген өнімді өткізу. Бұл жердегі қорлар
тауар қорлары деп аталады. Бұлар: дайын өнім.
Қорларының ауыспалы айналымы белгілі бір мерзімде өтеді. Аванстанған
капиталдың бәрі үш сатыдан өтіп, өзінің мөлшерін қайтарған мерзімді
капиталдық айналым уақыты деп аталады.
Әр саланың айналым мерзімі әртүрлі.
Капиталдың айналым мерзімі = өндіріс мерзімі + айналыс мерзімі
Өндіріс мерзімі = жұмыс мерзімі + әр түрлі үзілістер
Капиталдың айналуының шапшаңдығына түрлі факторлар әсер етеді.
Солардың бірі – капиталдың негізгі және айналмалы болып бөлетіндігі. Бұл
бөлініс капиталдың бөлшектерінің айналысымен және өзінің құнын жаңа өнімге
ауыстыру әдісімен белгіленеді. Негізгі және айналмалы капиталға тек қана
өндірістік капитал бөлінеді (бірінші себебі).
Қ.Ж. АА - Т Өндіріс
Қ.Ж.
Е.З. Е.Қ.
Е.Қ. Е.З. А Н
Өндірістік капиталдың өндірістік үрдісінде түгелімен қызмет етіп,
жаңа өнімге өзінің құнын бірте-бірте тозу жағдайында ауыстыратын капиталды
негізгі капитал деп атаймыз. Негізгі капитал еңбек құралдарын (ғимараттар,
машиналар, жабдықтар, т.б.) сатып алуға аванстанады.Кәсіпкер негізгі
капиталды бірден түгел мерзімде аванстайды, содан сол капитал жаңа өнім
өндіріп, сатудан өткеннен кейін қайтып оралады. Негізгі капиталға жұмсалған
қаржылар тұрақты шығындар (FC – fixing cost) болып жұмсалады. Негізгі
капитал пайдалану жағдайында тозып, өзінің құнын бірте-бірте жаңа өнімге
ауыстырады. Негізгі капиталдың тозуы физикалық және моральды түрде болып,
оның ақшалай көрінісі, ақшалай өлшеуі амортизация деп аталады.
Айналмалы капитал бұл өндіріс капиталдың бірден түгелімен жұмсалып,
жаңа өнімге өзінің құнын бірден өткізеді, содан кәсіпкерлер бір ауыспалы
айналымның мерзімінде ақша түрінде түгелдей оралады. Айналмалы капиталға
шикізаттарды, материалдарды, жанармайлар қуаттарды сатып алатын ақшалай
қорлар жатады. Айналмалы капитал (VC – variable cost) тұрақсыз шығындардың
ақшалай көрінісі болып табылады. Негізгі және айналмалы капиталдардың
айналу шапшаңдығы әртүрлі. Негізгі капитал бір-ақ айналым жасағанда,
айналмалы капитал көптеген айналымнан өтіп кетеді. Аванстанған капиталдың
мөлшерінде неғұрлым айналмалы капиталдың үлес салмағы жоғары, соғұрлым
жалпы капиталдың айналымы тез. Демек, пайдасы да жоғарылау.
1 млн
FC – 70% 30%
30% 70%
(негізгі капитал) (айналмалы капитал)
Негізгі капиталдың моральды және физикалық тозуы бар.
2. Инвестиция дегеніміз – жаңа ақша қорларын жаңа күрделі
істерге енгізу. Инвестициялар негізгі қорларды жаңартуға,
жаңа техниканың жетістіктерін пайдалануға жұмсалатын
шығындар. Инвестициялар, әсіресе, негізгі қорларды
жаңартуға пайдаланылғанымен, сонымен бірге айналмалы қорлар
да жаңарады.
Таза инвестициялар = жиынтық инвестициялар – орнын толтыру (возмещение)
Бұл тозған негізгі қорлардың орнын толтыру қорлары жаңа инвестицияларорнын
толтыру қорларынан жоғары болса, онда таза инвестициялар капитал қорларының
өсуін, кеңеюін көрсетеді. Жаңа инвестициялар орын толтыру қорларынан төмен
болса, онда бар капитал бекер жұмсалады екен. Таза инвестициялар болмайды.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің түрі – кемімелі. Егер жиынтық инвестициялар
орнына толтыру қорларына тең болса, онда капитал қорлары өспей, ұлғаймалы
ұдайы өндіріс жай түрде болады. Инвестициялардың көздері өзіндік қаржылар,
өзіндік қарыз (несиелер), мемлекеттік қаржыландыру, шетелдік қаржыландыру,
халықтың банктерде сақтайтын қорлары, жекешелендіруден түскен қаржылар.
Инвестициялар қысқа және ұзақ мерзімді болады. Инвестиция жасаған кезде әр
кәсіпкер бүгінгі шығын мен ертеңгі пайданы салыстырады. Нарықтық экономика
тұрақсыз болғандықтан инвестициялық жобаларды, демек, шығындар мен пайданы
әрдайым қатты сараптау керек. Сонымен бірге, нарықтық экономикада ақшаның
мерзімдік құны бар. Сол себептен:
1) Ақшалар құнсызданады. Бүгінгі 1 теңге мен бір жылдан кейінгі 1
теңгенің сатып алу мүмкіншілігін салыстырып, санау қажет;
2) Инвестициялар жасауға қаржылар бөлінгенде, қаржы иесі банк пайызын
бақылайды. Мүмкін банкке қаржысын салып, инвестицияларға қарағанда
пайыз жоғарылау болар;
3) Тәуекелділік (риск). Бүгін біреуге берген қаржылардың қайтуы екіталай.
3. Кәсіпорындардың айналмалы қорлары.
Ж.К.
А - Т ... Ө ... Т’ – А’
Қ.Ж.
1 Е.Қ. Е.З. айналыс қор 2 3
АҚ = А1 + Т3 + Айырбас2
Айналыс қорлар өндірістік капиталмен бірге жылжып, оның үзілмеуін
қамтиды. Қорлардың ауыспалы айналымында айналыс қорлары қызмет істеуіне
қарай айналмалы қорларымен ұқсас. Айналмалы қорлар ұқсап, бұлар әрбір
айналғаннан кейін жаңарады. Ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтуда айналыс
қорлары әрбір сатыда өзіне тән түрінде айналады. 1 сатыда - ақша түрінде,
3 сатыда – дайын тауар түрінде, 2 сатыда – шикізаттар, жанармайлар, складта
жатқан өндіріске қажетті заттар көздеріне қарай. Айналыс қорлар өзіндік
немесе қарызды болып келеді. Өзіндік қорлар кәсіпорындікі болғандықтан,
жаңа өнімді өндіруге және сатуға арналады. Ал қарызды қорлар уақытша
қажеттіліктерге пайдаланылып, қайтарылуы керек. Өндірістің тиімділігі
айналыс қорларының айналу шапшаңдығына байланысты, сол себептен түрлі
катализаторлар пайдаланылып, қорлардың ауыспалы айналымын әрдайым тездету
керек.
10-тақырып. Жеке дара ұдайы Өндірістің теориялық негіздері.
1. Өндіріс функциясы.
2. Жалпы орташа және шекті (қосымша) өнім факторлар - өнімділігінің
көрсеткіші ретінде.
3. Шекті өнімділіктің кему заңы.
1. Бұл тақырыпта өндіріс факторларының тауар ретіндегі айналысының
ерекшеліктерін зерттейміз. Өндіріс факторларына сұраныс пен
ұсыныс заңы ықпал жасайды. Содан өндіріс факторлары тауар
ретінде осы заңның баға қалыптасу механизміне бағынады. Өндіріс
факторларының нарығында өндіріске қажетті жер, табиғи және
жасанды ресурстар, түрлі маманданған еңбек түрлері, материалды-
техникалық, сонымен бірге ақпараттар, білімдер, оларды жеткізу
ерекше ресурстарға айналады. Өндірістік факторлардың жылжуына
мемлекеттік-экономикалық саясат әсерлі пен реттеушілік
білдіріп,бағалы қағаздар және ақша нарығымен қамтылады.
Ресурстардың көбі шектеулі болғандықтан, оларға нарықтық
экономиканың заңдарының ішіндегі негізгі заңдарының бірі –
сиректік әсерлік білдіреді. Ресурстардың құндылығы әрдайым
жоғарылауда, сол сияқты өндіріс тиімділігінің мәселелері ең
басты болып табылады. Пайдаға жету үшін өндіріс көлемін өсіреді,
ол шығындардың өсуіне әкеліп соғады. Өндіріс факторларына деген
сұраныс туынды, демек осы факторлардың көмегімен өндірілген
дайын өнімнің сұранысына тәуелді. Дайын тауарларға сұраныс өссе,
өндіріс факторларға да сұраныс өседі. Өндіріс факторларының
сұранысына әсер ететін тағы бір себеп ол – сол факторлардың
бағасы. Өндіріс үрдісінде факторлардың бәрі бір-бірімен
байланысты болғандықтан, өндіруші өзіне тиімді факторлардың
жиынтығын таңдайды. Неғұрлым жоғары табысты мақсаттанған
кәсіпкер шығындарын минималдау қажет. Өндірістік функция
дегеніміз - өндіріс нәтижесінің факторларының жиынтық көлеміне
тәуелділігі.
Өндіріс факторларының формуласы:
Q = f (F1, F2 ... Fn)
Қанша дегенмен ең негізгі факторлар, ол – еңбек пен капитал.
K L 1 2 3 4 5
1 6 11 15 18 20
2 11 15 18 20 21
3 15 18 20 21 22
4 18 20 20 22 23
5 20 21 22 23 24
Осы кесте еңбек пен капиталдың пайдалануы мен кәсіпкердің өнімін
максималдау тиімді жолдарын көруімізге болады. Өндіріс функция әртүрлі
өндіріс факторларының комбинацияларын пайдалану мен белгілі мөлшердегі
өндіріс көлеміне жету мүмкіншіліктерін көрсетеді.
Факторлардың бәрін дер кезінде өзгерту мүмкін емес. Сол себептен
кейбір факторларды – тұрақты (жер, капитал, т.б.), басқа біреулерін –
ауыспалы (көбінесе, еңбек) деп атайды.
2. Еңбек шығыны – Labo(u)r (L).
Капитал шығыны – К.
Өндірілген өнім көлемі – Total product (TP, Q)
Орташа өнім – Average product (AP).
Шекті өнім – Marginal product (MP).
L К TP, Q AP MP
0 10 0 - 10
1 10 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz