Салықтың пайда болу тарихы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

1. Салықтың пайда болу тарихы.

Жер бетінде мемлекеттер пайда болғанда, олардың қарапайым салық жүйесі
болған. Уақыт өте келе бұл жүйе жетілдіріле түсіп, мемлекет табысының
негізгі қайнар көзіне айналды.
Ежелгі Грецияның өзінің салық жүйесі болған. Ол жүйе бойынша табыс
салығының мөлшері 10 % - 20 % болатын. Ал Афинаның еркін тұрғындары
салықтан мүлдем босатылған, олар тек өз еріктерімен сыйақылар беретін.
Бірақ мемлекетке ірі шығындар қауіп төндірсе: үлкен құрылыс, соғыс болған
жағдайда, халық жиналысында міндетті салық енгізілетін. Салық төлеушілердің
ақшасы жалдамалы әскерге, шіркеулер салуға, жол салуға жұмсалатын.
Ежелгі Рим. Оның мемлекеттік құрылысы кейінгі пайда болған Еуропалық
мемлекеттерге үлгі болды. Тіпті, салық жүйесінен де үлгі алды. Мысалы, сол
кезде Римде акциз, фискал, ценз деген экономикалық ұғымдар пайда болды.
Рим қаласы – мемлекет болып тұрғанда, оның салық жүйесі күрделі болған
жоқ. Елде бейбітшілік жағдайлар болғанда, халық салық төлеуден мүлдем
босатылды. Ал егер үлкен шығындар қауіп төндірген жағдайда, онда салықтың
мөлшері төлеушінің табысына байланысты салынатын.
Уақыт өте келе Рим қаласы – мемлекеттен ұлы империяға айналды. Жеңіске
жеткен соғыстар, империя құрамына жаңа жерлерді қосып алу мүмкіндігін
тудырды. Ол жерлер – провинция деп аталды. Жаулап алған жерлерге
коммуналдық салық және міндеттемелер енгізілді. Римде салықты құн
төлеушілер жинайтын. Олардың жұмысын қадағалайтын органдар болмағандықтан,
коррупция мен билікті өз иелігіне пайдалану б э.д.1 ғ. экономикалық
дағдарысқа (кризиске) әкеліп соқтырды.
Б э.д. 27-14 жылдары Римді Октавиан Август биледі. Ол өзінің билік
уақытында қаржы жүйесінің реформаларын жүргізумен есімін тарихта қалдырды.
Ол салықты: тура, жанама деп екіге бөлді.Айта кететін жайт, сол кездің
өзінде Римде салық фискалды рөл ойнайтын және шаруашылықтың дамуына негіз
болды, себебі салық ақшалай төленетін.
Қазіргі Еуропалық мемлекеттер жаңа тарих кезеңінде (ХҮІ-
ХҮІІ ғ.ғ.) қалыптасты. Бір қалыпты салықтың болмау себебінен, салық жүйесі
жоғарғы деңгейде болған жоқ. Тек ХҮІІ -ХҮІІІ ғ.ғ. ғана Еуропада рационалды
салық жүйесі пайда болды. Римдегі секілді салықтың тура және жанама түрлері
болды. Адам басына шаққанда тура салықтың деңгейі 10 % - 20 %, ал жанама
салықтың мөлшері 5 % - 25 % құрайтын. Салықтар - мемлекет қазынасына
көптеп пайда әкелгенімен, сауданың тежеліп қалуына әкеліп соқтырды.
Мемлекеттерге салық жүйесі мен салық салу теориясы ауадай қажет бола
бастады. Осындай теорияның негізін салушы, шотланд экономисті Адам Смит
болып есептелінеді. Фома Аквиннің пікіріне қарсы шыққан ол: салық
құлдықтың емес, бостандықтың белгісі деп айтқан. Адам Смит салық салудың
негізгі принциптерін анықтады. Оның анықтап берген принциптері әлі күнге
дейін күшін жойған жоқ. Олар:
1. Әділдік принципі – салық салық төлеушінің әрқайсысының тасына
сәйкес алынуы тиіс
2. Анықтылық принципі – салықтың мөлгері мен оны төлеу мерзімі алдын
ала және дәл анықталуы қажет
3. Қолйлылық принципі - әрбәр салық салық төлеуші үшін неғұрлым
қолайлы уақытта және әдіспен алынуы тиіс
4. Үнемдеу принципі - салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс
Қазақстан территориясында салық салу тарихының өзіндік ерекшелігі бар.
Ол сол кездегі айырбас, жеке меншік және ақша реформаларының болуынан деп
есептеледі.
Жазба деректерде Батыс Түрік және Түркеш қағанатының жеке меншік иелігі
мен міндеттіліктері туралы көп айтылмаған. Алайда, ең негізгі міндеттілік
қан салығы болды. Бұл салықты вассалдар руына жататын ерлер, сүзерен
руына төлейтін болған. Соғыста тұтқынға алынған адамдар құлдар тобын
құрайтын. Бірақ құл дегенді классикалық мағынада түсінбеген дұрыс.
Себебі, ол тұтқындар кейін вассалдар руына қосылды. Өлімнен аман қалғандары
үшін, вассалдар сүзерендерге тері, жүн және т.б. сыйларды беруге міндетті
болды.
Кейінгі Х-ХІҮ ғ. орта ғасырда дамыған Қарахан қағанатының мемлекеттік
жүйесі, жоғарыда аталып өткен мемлекеттердің экономикалық және әлеуметтік
дамуынан мүлдем басқаша болды. Біріншіден, мемлекет феодалдық бағытта
дамыды. Екіншіден, Қарахандықтар мемлекетінің әлеуметтік-саяси институтының
негізгі жүйесі - әскери құлшылық болды. Елді билеген хан өзінің туысқандары
мен жақындарына маңайдағы аудандардан, қалалардан салық жинау құқығын
берді. Ол салықты түрік халқы икта деп атап кетті. Ал оны жинайтын адамды
мукта (араб сөзі) және иктарар (парсы сөзі) деп атады.
Қазақстан территориясындағы икта туралы мәліметтерге сүйенсек, ол
оңтүстік және оңтүстік шығыс Қазақстанның шаруашылық және саяси өмірінде
үлкен рөл атқарды. Иктаның құрамы мен иктандардың құқықтық регламентациясы
нақты бекітілген болатын. Низам-Аль-Мульканың айтуынша: Мукта тек заңды
түрдегі алым-салық, оны бәрі төлеуге міндетті, егер ол төлейтін болса, онда
жеке мүлігіңіз, жұбайыңыз, балаларыңыз аман болады (Сиасет-наме Книга о
проявлении вазира ХҮ столетия Низам-Аль-Мулька, Москва, 1949, стр.34).
Х-ХІ ғ.ғ. Жетісу, Қашқар, Түркістан, Қарахан және осы хандықтарға
кірген Қазақстан территориясында әскери (коммендациялық) институттар
қалыптасты. Оның негізгі мақсаттары ұсақ меншік иесі өзінің жерін байдың
қарамағына беруі болып табылады.
Сөйтіп, ол басқа феодалдардың езгісінен, салым-салығынан құтылатын.
Көрсетілген көмек үшін, жер иесі салық төлейтін немесе байдың шаруашылығына
қарауы міндетті болды.
СССР құрамына кірген басқа республикалар сияқты, Қазақстанның қаржы
саясаты жалпы әлемдік даму процесіне кері дамыды. Мемлекет салық жинаудан
әкімшілдік әдіске көшті. Ақша құралдарының орталықтандырылуы өнеркәсіп
иелеріне қаржылық сұрақтарды шешуге мүмкіндік бермеді. Осының салдарынан
1980 - 1990 жылдары елде қаржы дағдарысы болды.
ТМД елдерінің ішінде Қазақстан ең бірінші болып Салық кодексін
қабылдады. Ол кодекс бойынша салық төлеушілердің барлығы бюджеттің алдында
тең болды.
1995 жылдың шілде айында жүргізілген реформалардан кейін, мемлекеттің
экономикасына өзгерістер енгізіле бастады. Сол себепті, 1999 бастап,
Зейнолла Кәкімжановтың басшылығымен экономистер жаңа салық кодексін жазуға
кіріседі. ХҮІІІ ғасырда өмір сүрген шотланд ғалымы мен философы Адам
Смиттің принциптері жаңа салық кодексінде қаралды.

2. Салықтың түрлері мен функциялары

Салық, алым, баж және басқа да төлемдер заң актілерімен белгіленген
тәртіп және шарттарға сәйкес, төлеушілердің бюджетке немесе бюджеттен тыс
қорларға міндетті түрде жасалатын жарналары аталады. Ұлттық табысты қайта
бөлу факторы бола отырып, салықтар мына жағдайларды жүзеге асырады: бөлу
жүйесінде пайда болатын қателіктерді жоюға мүмкіндік туғызады, адамдардың
осы немесе басқа да әрекеттерінің дамуын ынталандырады (немесе
ынталандырмайды).
Мемлекетке түсетін салықтардың, алымдардың, баждардың және басқа да
төлемдердің (бұдан кейінгі - салықтар) жиынтығы және олардың құрылу
формалары мен әдістерінің жиынтығы салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі мемлекеттің сәйкес келетін заңдылық актілеріне
негізделеді. Соның арқасында салықтың құрылу және жинақталуының нақты
әдістері, яғни салықтың элементтері белгіленеді:
1. Салықтың субьектісі немесе салық төлеуші – заң арқылы салық төлеу
міндеті артылған адам. Бірақ, салықтың ауыртпашылығы бағалар механизмі
арқылы басқа тұлғаға жүктелуі мүмкін, сондықтан арнайы салық төлеу
қызметін атқарушы – салықты ақиқат төлейтін тұлға белгіленеді;
2. Салықтың обьектісі - салық болып есептелетін табыс немесе мүлік
жалақы, пайдалы құнды қағаздар, жылжымайтын мүліктер т.б.;
3. Табыстың көзі – есебінен салық төленетін табыс;
4. Салық ставкасы – салық салыну бірлігіне келетін салықтың көлемі
табыстардың ақша түріндегі бірлігі, тауардың өлшем бірлігі және т.б.
Салық ставкаларының тұрақты, пропорционалдық, прогрессивтік,
регрессивтік түрлері болады.
Тұрақты ставкалар – табыстар көлемінің мөлшеріне байланысты емес,
салым бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді.
Пропорционалдық ставкалар – салық обьектісіне, оның жіктелуіне
байланысты болмай, біркелкі проценттік қатынаста саналады.
Прогрессивтік ставкалар – табыстың отыруына байланысты прогрессивтік
салықтың орташа ставкасы отырады. Салық алудың прогрессивтік ставкасы
бойынша, салық төлеуші табыстың үлкен абсолюттік көлемін төлеп қана
қоймайды, ол оның үлкен үлесін төлейді. Прогрессивтік салықтардыңң
зардабын үлкен табысы бар адамдар тартады.
Регрессивтік – табыстың өсіп отыруына сәйкес, регрессивтік салықтың
орташа ставкасы төмендейді. Регрессивтік салықтар үлкен табыстары бар
адамдарға пайдалы, ал табыстары аз физикалық және заңды тұлғалар үшін өте
ауыр келеді.
Төлем жасау қабілеттілігіне байланысты салықтар: тікелей және жанама
болып бөлінеді.
Тікелей салықтарды салық субьектілері тікелей төлейді. Олар заңды
және физикалық тұлғалардан алынады. Тікелей салықтар- төлем
қабілеттілігіне тікелей пропорционалды болады.
Оған жататындар:
1. Азаматтарға салынатын табыс салығы және корпорациялар-дың,
фирмалардың пайдасына салынатын салық;
2. Мүлік салығы, осының ішінде меншікке (жерге, қозғалмайтын
мүлікке), әлеуметтік жарналар деп аталатындар салынатын салықтар; пайданы
шетелге аударған үшін салынатын салықтар.
Жанама салықтар – бұл белгілі тауарлар мен қызметтерге салынатын
салықтар. Жанама салықтар баға үстеме жасалып алынады (мысалы, акциздер).
Бұлар жарым – жартылай немесе толық тауар немесе қызметтер бағасына
аударылады. Жанама салықтың негізгі түрлері:
1. Үстеме құнға салынатын салық, акциздер (тауар немесе қызметтердің
бағасына қосылатын салықтар);
2. Мұрагерлік салық;
3. Жылжымайтын мүліктермен және құнды қағаздармен жасалатын
келісімдерге салынатын салық және басқалар.
Дамыған елдердің салық салу тәжірибесіне жүгенсек, салықтардың
жетекші екі түрі болады. Мұның негізін табыс салығы – азаматтар мен заңды
тұлғалар табыстарының салық салу және үстеме құнға салынатын салық
құрайды.
Табысқа салынатын салықтар: физикалық тұлғаларға салынатын табыс
салығы деп және заңды тұлғаларға салынатын табыс салығы деп ажыратылады.
Индивидуалдық табыс салығы – бұл жеке табыстар салығы, салық төлеуші
физикалық тұлғаның табыстарынан әдетте жылдық алынатын алым болып
табылады. Төлемдер жылдар бойы жасалынады, бірақ түпкі есеп жылдың
аяғында жасалады. Салықтың бұл түрі тікелей прогрессивтік салыққа жатады.
Әр елдердің салық жүйелерінің ортақ ұқсастықтары болады, бірақ солардың
әр қайсысында өздерінің ерекше салық ставкалары мен салық салуға
жатпайтын салық несиелері мен төлем даталары болады. Сонымен қатар, салық
жүйелерінің көбіне серіктестіктер салық салудың обьектісі деп саналмайды.
Олар пайда серіктестіктің мүшелеріне түседі деп есептелінетіндіктен табыс
салығы серіктестікке емес, оның мүшелеріне салынады (партнерлерге).
Соңғы жылдары табыс салығының ставкасынынң төмендеу тенденциясы
байқалып отыр. Көп экономисттердің тұжырымдауы бойынша, әділетті салық
жүйесі үшін табыс салығының ашық бейнеленген прогрессивтік ставкалары
қажет, яғни байлар кедейлермен салыстырғанда үлкен салық төлеулері керек.
Заңды тұлғаларға табыс салығы – корпорациялардың фирмалардың
пайдасына салынатын салық. Бұл салық корпорация, фирма заңды тұлға болса
ғана салынады.
Функциялары:
1. Қазыналық функциясы - сәйкес табысты қаржыландыру үшін меншікті
салық жинауы;
1. Үлестіру функциясы - салық жинау арқылы мемлекет әр түрлі экономика
салаларына, халық топтары арасындағы табысты қайта бөлу арқылы әлеуметтік
саясатты жүзеге асырады;
2. Реттеуші функциясы – бұл функция халық үшін ағымдағы табысты айырып және
оны өндірістің дамуына бағыттау;
3. Ынталандыру функциясы – экономиканың дамуы үшін, техникалық жаңарту
үшін, әр түрлі ынталандырмалар жасау үшін, халықтық санын өсіру үшін;
4. Шектеулілік функциясы – салық саясаты арқылы мемлекет әр түрлі
өндірістің дамуына тежеу немесе шектеу қоя алады;
5. Бақылау – есеп функциясы - өндіріс табыстарына, өндіру структурасына,
қаржылық потоктардың әрекетіне есеп жасау.

3. Қазақстан Республикасының салық жағдайына шолу

Егер кімде-кім басқа елдердегі процестерді қадағалап, бақылап жүрсе
онда олар нарықтың экономикаға өтіп жатқанын байқаған болар еді.
Нарыққа өтудің өзі мемлекеттегі салық саясатының қаншалықты
қалыптасқанына тәуелді. Себебі, дәл осы салық саясаты мемлекеттің
экономикалық жағдайын жан – жақты көрсете алады.
Салық саясатының негізгі құралы – салық жүйесі болып табылады. Ол
меншіктің түрлеріне қарамай субъектілердің барлығына жағдай жасауы керек;
кәсіпкерлік қызмет пен еңбек белсенділігін ынталандыру; әлеуметтік
ақталмаған ақша табыстарына шек қою; балансталған инфляцияның есебімен
бағалардың және табыстардың өсуіне шек қою;
Мемлекеттік бюджеттік табыстың өсуі мен тұрақтылығын қамтамасыз етуі
шарт.
Бұл қатынастардың өзара жақын мемлекеттердің салық жүйесін
экономикалық саясатқа соғұрлым жақындатады.
Салық жүйесінің белсенділігі оның атқаратын екі қызметінен көрінеді:
фискалды және реттеуші. Салықтың фискалды қызметі салық төлеушілердің
(шетелдік азаматтарды қосқанда) міндеттерін көрсетеді. Осы қызмет
мемлекеттің қаржы қорын қалыптастырып, экономикалық саясаттың жүзеге
асырылуына ықпалын тигізеді.
Салық реттеуші қызметі ынталандырушы әсерге ие. Ол мемлекеттің
біркелкі және позитивті дамуын қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының алғашқы салық жүйесі 1990-шы жылдың басында
енгізілді. Кеңес үкіметі уақытындағы салық жүйесін түбегейлі өзгерту
керек болды, ол мемлекеттің жүргізген жаңа экономикалық саясаты мен
нарыққа көшуінен көрінеді. Салық жүйесіндегі реформалар Халықаралық
валюта қорының (ХВҚ) бағдарламасымен жүрді.
Ол бағдарлама бойынша нарыққа көшу үшін, экономиканы либерализациялау
мен макроэкономикалық тұрақтылығы және экономиканың ашық болғаны
жеткілікті деп есептеді. Ал қалған нысаналарды нарық өзі автоматты түрде
шешеді деп ұйғарылды. Сол уақытта кейбір экономистер бұл әдісті қолдағысы
келмейді, олардың ойынша Қазақстанның экономикасын Жапония мен Қытайдағы
өткізілген жоспарлы нарыққа көшу тәсілі бізге тиімді деп есептейді.
Қазақстанның экономикасы сұранысқа ие болмағандықтан, жүргізілген
реформалардың барлығы экономикалық дамуға өзінің әсерін тигізді.
Теориялық тұрғыдан алғанда, нарыққа көшу кезеңінде біздің
мемлекетіміз Батыс Еуропа елдеріндегі қалыптасқан салық жүйесін
қайталауға болар еді. Бірақ Батыс Еуропа елдерінің салық жүйесі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.