Рухани мәдениеттің түрлері
1. Мәдениеттану тарихы ғылыми пән ретінде.
Мәдениеттану пәні мен әдістері, оның ғылым жүйесіндегі орны Мәдениеттану ғылым ретінде мәдени үрдістің заңдылықтарын, материалдық және рухани мәдениеттің ескерткіштері мен құбылыстарын, сондай-ақ адамдардың мәдени мүдделері мен қажеттіліктерін, олардың мәдени құндылықтарды сақтауға, көбейтуге және беруге қатысуын зерттейді.
Мәдениеттану оқу пәні ретінде философиямен, археологиямен, тарихпен, психологиямен, этнографиямен, дінтанумен, әлеуметтанумен, өнертанумен көп дәрежелі өрлеуде пайда болды және сондықтан толық негізбен білімнің интегративті саласы деп аталуы мүмкін. Бұл адам мен қоғамның болмысы мен қызметіне бағдарланатын әлеуметтік-гуманитарлық ғылым. Этимологиялық тұрғыдан мәдениеттану сөзі орыс тіліне Мәдениет туралы ғылым ретінде аударылады.
Мәдениеттану пәні мен объектісі
Мәдениеттану пәні (тәсілге байланысты) осы ғылымның қалыптасуының әр түрлі кезеңдерінде түсінді. Негізгі анықтамалар пән мәдениеттану жинақталады келесі:
1. Мәдениеттану мәдениеттің мазмұнын, құрылымы мен динамикасын, оның шығу тегін, мәдени құндылықтарды іріктеу мен беруді зерттейді (А. Я. Флиер).
2. Мәдениеттану семиотикалық жүйелерді зерттейді: белгілер, символдар, өнер тілі және адам шығармашылығының барлық саласы (Ю. Лотман, А. Кармин).
3. Мәдениеттану мәдениетті адам өмірінің мәнін бекіту арқылы шығармашылықпен өзін-өзі іске асырудың әмбебап тәсілі ретінде зерттейді.
Мәдениеттің көптеген анықтамалары бар. Бұл мәдениеттің әртүрлілігімен, оны түсінумен байланысты. Мәдениеттің антропологиялық түсінігі туралы айтуға болады. Кез келген мәдениет -- бұл жеке адамның немесе қоғамның өмір салты. Ол бірегей және бірегей. Міне, осы тәсілдің кейбір анықтамалары:
-- мәдениет-адамзаттың өмір сүру тәсілі;
-- мәдениет-адамзат құрған нәрсенің барлығы;
-- мәдениет -- бұл жалпы өмір салты, адамның табиғи ортасы мен экономикалық қажеттіліктеріне бейімделу тәсілі.
Мәдениетті әлеуметтік түсінуде қоғамның дамуын анықтайтын мәдени құндылықтарға екпін жасалады:
-- Мәдениет-тіл, эстетикалық талғам, білім, сенім мен салт-дәстүр;
-- мәдениет-бұл мұра өнертабыстар, заттар, техникалық процестер, идеялар менәдет-ғұрыптар;
-- мәдениет-ойлаудың жалпы қабылданған тәсілі.
Мәдениетке философиялық көзқарас қоғам өмірінде мәдениеттің негізін немесе оның даму себебін құрайтын кейбір заңдылықтарды бөліп көрсетеді. Бұл мәдениет құбылыстарының сыртқы сипаттамасы немесе аударылуы емес, қоғамда болып жатқан процестердің мәніне ену. Мұндай түсінікте:
-- мәдениет-бұл өмірді ұйымдастырудың түрлері мен формаларында көрсетілген қоғамның, адамның шығармашылық күші мен қабілеттерінің Тарихи белгілі бір даму деңгейі;
-- мәдениет-әлеуметтендіру процесінің көмегімен қоғамда берілетін тұрақты материалдық емес мазмұн.
Мәдениет тракторларының мұндай көптүрлілігінің себебі адам болмысының Сарқылмас және көп қырлылығы болып табылады. Әрбір зерттеуші мәдениеттің бір жағына назар аударады. Оны тек мәдениеттанушылар ғана емес, философтар, әлеуметтанушылар, тарихшылар, аксиологтар, антропологтар да зерттейді... Және мәдениет сияқты көп өлшемді құбылысқа жалпы көзқарас оңай емес. Философиялық ғылымда (ал біз осындай тәсілді ұстанатын боламыз) адам қызметінің жиынтық нәтижесі ретінде Мәдениет туралы түсінік болып табылады. Бұл көзқарас белгілі философтар-мәдениеттанушылардың (П. С. Гуревич, А. Я. Гуревич, А. А. Аверинцев, В. В. Иванов, М. С. Каган, Ю. М. Лотман, М. К. Межуев, В. И. Полшцук, В. Н. Ескерту. Кейбір авторлар мәдениет ұғымына және қызметтің өзіне, өзге де технологиялық қызметті (құралдар мен тетіктерді), үшіншісі -- тек шығармашылықты қамтиды. Бірақ оларды философиялық тұрғыдан мәдениет идеялардың немесе заттардың жиынтығы ретінде емес, адамның өмір сүруінің және оның өзіне деген қарым-қатынасының тәсілі ретінде түсінеді. Мұндай тәсілде әрбір мәдениеттің қарапайым сипаттамасы аз. Әрбір мәдениеттің ерекше сипатын түсіндіру және түсіну қажет. Осы тектес зерттеумен айналысатын ғылыми пәннің атауы пайда болды -- мәдениеттану.
Мәдениеттану объектісі әлеуметтанушылар мен тарихшыларды қызықтыратын мәдениет болып табылады, бірақ мәдениеттану пәні қандай да бір мәдениеттің жетістіктерінің қарапайым сипаттамасы емес, оның тууының, қалыптасуының, одан әрі дамуы мен тағдырының ерекшеліктері болып табылады.
Мәдениеттану Еуропадағы XX ғасырдың сыну оқиғаларының әсерімен де дамыды. Бірінші әлемдік соғыс, Ресейде және Еуропаның бірқатар басқа да елдерінде төңкеріс, фашистік режимдер, адам билігінің табиғаттан өсуі және осы өсудің жойылатын салдары, тоталитарлық режимдердің пайда болуы -- осының барлығы еуропалық мәдениеттің сипатына, оның қоғам өміріндегі рөліне жаңа көзқарас туғызды.
Қорытынды жасай отырып, мәдениеттану пәнін келесідей анықтауға болады: бұл мәдениет, оның шығу тегі мен мағынасы сияқты көп мағыналы ұғымның мәні мен ерекшеліктері.
Қазіргі ғылымдағы мәдениет термині көп мағыналы түсіндіріледі. Ең тұрақты анықтамалар:
1. мәдениет-бұл адам болмысының түрі, оның ерекшелігі ол адам болып табылады;
2. мәдениет-бұл бейбітшілікті игерудегі адамдардың белсенді шығармашылық қызметін көрсететін материалдық және рухани құндылықтардың жиынтығы;
3. мәдениет-бұл адамның өмір сүру тәсілі, адамның өзін және осы әлемдегі өз орнын іздеу процесі мен нәтижесі;
4. мәдениет-бұл идеялар, материалдық Нысандар, технологиялар жиынтығы.
Мәдениет теориясы мен тарихының жалпы мәселелерін әзірлеу философиямен, әлеуметтанумен, психологиямен, этикамен, эстетикамен, информатикамен жасалатын ұғымдық және әдіснамалық аппаратты тартуды талап етеді. Осылайша мәдениетті зерттеудің эмпирикалық және теориялық деңгейлерін біріктіруге қол жеткізіледі. Бұл ретте танымның жалпы ғылыми, философиялық және арнайы әдістері қолданылады. Мысалы, Мәдениет фактілерін бақылау, сипаттау және мүмкіндігінше олардың параметрлерін өлшеу оларды танудың бастапқы тармағы болып табылады. Бұл процестің міндетті шарты талдау және синтездеу, логикалық дедукция және индукция процедураларын қолдану болып табылады. Осы уақытқа дейін мәдениеттанудағы танымның ежелгі әдісі ұқсастығы бойынша танымал. Соңғы онжылдықта мәдени процестерді, атап айтқанда компьютерлік модельдеу әдістері кеңінен қолданылады.
Алайда, мәдениеттанудағы жалпы ғылыми әдістерді қолдану кейбір философиялық бағыттар өкілдерінің дау айтқанын атап өткен жөн. Мәселен, XIX ст. (Риккерт, Кассирер және т. б.) неокантианттардың оқуларында табиғат туралы ғылым әдістерінің Мәдениет туралы ғылым әдістеріне күрт қарама-қайшылық жасалды. Бірінші, генерализациялаушы әдістер олардың жалпы Заңын анықтау мақсатында табиғаттың алуан түрлі құбылыстарындағы ұқсас сәттерді, қайталанатын белгілерді зерттеуге бағытталған.
Мәдениет туралы ғылым әдістері мүлдем өзгеше: олар бірегей, қайталанбас мәдени феномендерді зерттеуге арналған. Нәтижесінде, бұл әдістер тек сипаттамалық (даралаушы, идеографиялық) болып табылады.
Кейінгі мәдениеттанулық зерттеулер тәжірибесі екі ғылым тобы әдістерінің айырмашылығы мәдени нысандардың бірегейлігін асыра көрсетпейтінін көрсетті. Мұнда әр түрлі әдістер мен әдістемелік қондырғылардың үйлесімі ақталған. Мысалы, философиялық әдістер арасында диалектикалық (абстрактіден нақтылыққа көтерілу, тарихи және логикалық тәсілдердің үйлесуі), феноменологиялық, сондай-ақ құрылымдық-функционалдық әдістер (жүйе элементтерін анықтау, өзара байланыс орнату) ерекше маңызға ие
2. Мәдениет ұғымының қалыптасу тарихы. Материалдық және рухани мәдениет.
Мәдениеттану -- мәдениет туралы ғылым әрі философиялық ілім. Мәдениеттау жеке пән ретінде XIX ғасырдың соңғы ширегінде қалыптасты. Мәдениеттау пәні жергілікті және аймақтық мәдениеттердің сапалық ерекшеліктерін, олардың өзара байланыстары мен мәдениеттің басқа түрлерімен сабақтастығын, қарым-қатынасын зерттей отырып, адамзат қоғамының біртұтас мәдени даму процесінің жалпы заңдылықтарын анықтайды.
Мәдениет дегеніміз не? деген сұраққа жауап беру үшін бұл сөздің этимологиясына, яғни осы бір күрделі ұғымды білдіретін сөздің шығу тегіне тоқталуды жөн кәрдік. Қазақ тіліне бұл термин арабтың мадавият қала, қалалық деген сөзінен енген. Бұл ортағасырлардағы мұсылман мәдениетінің өркендеу кезеңінде қалыптасқан түсінікпен байланысты. Мәдениетке берілген көптеген анықтамаларды альтернативтік (қарсы қоюшылық) деп атауға болады. Бұл жерде алдымен көзге түсетіні мәдениет пен табиғатты культура мен натураны қарсы қоюшылық. Көне заманда культура деген ұғым жерді өңдеу деген мағынаны берген. Кейінірек, дәлірек айтқанда, Цицеронның еңбектерінде (б.э.д. 45 ж.) бұл сөздің мағынасы тереңдеп, жанды жетілдіру деген ұғымды білдірді. Уақыт өткен сайын еуропалық тілдерде мәдениет сөзі білім беру, даму, қабілеттілік, құрметтеу сияқты мағыналарға ие бола бастады. Қазіргі заманғы сөздіктерде мәдениетке төмендегідей анықтамалар берілген:
*мәдениет белгілі бір халықтың қол жеткен табыстары мен шығармашылығының жиынтығы;
*мәдениет адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі қызметі мен өзіндік ерекшеліктері (палеолит мәдениеті, критмикен мәдениеті, қазақ мәдениеті және тағы басқалары;
*мәдениет адамдық әрекеттің белгілі бір саласының жетілу деңгейі (сөйлеу мәдениеті, еңбек мәдениеті, құқық мәдениеті және тағы басқалары);
*агро мәдениет (дәнді өсімдіктер мәдениеті, цитрустық мәдениет және тағы басқалары).
Материалдық мәдениет өзіне шаруашылық және экономикалық мәдениетті қосады. Кез-келген мәдениет көп қырлы және көп жүзді, оның мазмұны әр түрлі түрлермен көмкерілген. Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдарда бұл әр алуандылық адамзат қарекетінің түрлерінің негізінде жиірек құрылымданады, кейде оларды мәдениеттің шығармашылық өрістері деп атайды.
Адамдар тұрақты түрде өз биологиялық қажеттіліктерінен тыс өздері үшін өз қарекеттерінде жаңа мақсаттар жасайды, бірақ биологиялық жан иесі болып қала береді. Сол себептен, оның өмір қарекеттерінің мақсаттары бір жағынан биологиялық, екінші жағынан биологиялықтан тыс сипатқа ие болады. Ғылымда бұл мақсаттардың екі түрін материалдық және рухани деп бөлу қабылданған. Осы мақсаттарға сәйкес адамдар мәдениеттің материалдық және рухани құндылықтар түрлерін жасайды, нәтижесінде мәдениеттің материалдық және рухани өрістері пайда болады.
Рухани мәдениет" деген ұғым қоғамның ғылымда, өнерде, мемлекеттік және қоғамдық өмір мен құқықтарда қол жеткен жайларды қамтиды. Рухани мәдениет материалдық өмір жағдайының бейнесі болып табылады, оның мазмұны мен сипатын қоғамның экономикалық құрылысы белгілейді. Ұлттардың тууы мен дамуына сәйкес мәдениет ұлттық формада дамиды.
Адамзат дамуының қазіргі кезеңнің ең жоғарғы сатысы болып табылатын өркениет мәдениеті өткен заманның озық мәдениетінің табыстарын қорытады және дамытады. Бұл мәдениеттің идеялық мазмұны және негізі - дүниеге ғылыми көзқарас. Бұл мәдениет қоғам мүшелерін адамгершілік рухында тәрбиелейді.
3.Өркениет пен мәдениеттің арақатынасы
Ғылыми әдебиеттерде бұл сұрақтың үш ұстанымы бар: теңдестіру, қарама-қарсы қою және өзара себептілі ретінде. Алғашқыда бұл ұғымдар мәндес сөздер сияқты көрінді, ешқандай да қарама-қарсы қойылған емес. Ағартушылық дәуірінің философтары тек қана дамыған мәдениеттен өркениеттілік туады деуден табжылмады. Ал осыған сәйкес, өркениет мәдениеттіліктің кемелдігінің және халділігінің көрсеткіші болып саналды. Дәл осындай ұстанымдарды біз А. Гумбольдтың және Э.Тайлордың еңбектерінен көреміз, олар мәдениет ұғымымен қатар өркениет ұғымын бір-бірімен жиі ауыстырып пайдаланды. Ал Фрейд болса мәдениет және өркениет адамдарды жануарлардан айырады деп табандылық танытты. Бұндай ұстанымдардың негізі бар, өйткені мәдениет және өркениет өзара көптеген көрсеткіштері арқылы үйлесімді. Мәдениеттің, дәл солайша өркениеттің әлеуметтік табиғатты бар, тек қана адами қарекеттің нәтижесінде болып, адамның табиғат әлеміне қарсы тұратын жасанды мекені екінші табиғатты жасайды.
XVIII ғ. соңына таман неміс философтары және ағартушылары арасында мәдениет және өркениетті қарама-қарсы қою дәстүрі көріне бастайды. Сайып келгенде, мәдениет адамның ішкі дәулеті болып келеді, оның рухани дамуы, бостандығының өлшемі. Ал өркениет болса адамның өзіне арналмаған заттарды түрлендіру арқылы оның өзгертілген әлемі сияқты, сонымен қатар оларға сол қоғамдағы әртүрлі әлеуметтік топтардың қол жетерлік дәрежесі. Мәдениет жетілген тұлғаны, жасампаз-адамды қалыптастыруға бағытталған. Өркениет идеалды заң бұзбайтын азаматты тәрбиелеуге бағытталған, өйткені ол жалпы қабылданған ақиқаттың абсолютті дұрыстығына дәл келетін стандартты ойлаумен байланысты. Дәл осылайша өркениет ұғымы урбанизациямен, тығыздықпен, машина тираниясымен синонимдес болып келеді.
О.Шпенглердің, Н.Бердяевтің, Г.Маркузенің және басқаларының әйгілі мәдениеттанымдық теориялары осы рухта жасалған. Мысалы, Шпенглерде, мәдениет тірі организмдермен салыстырылады. Сол себептен де, олар өздерінің дамуында туу, гүлдеу және өлім сатыларынан өтеді. Мәдениеттің дамуының соңғы қорытынды даму фазасы -- құлдырауды және опат болуды Шпенглер өркениет деп атайды. Сондықтан ол үшін өркениеттің негізгі сипаттарына мыналар жатады: діни сенімнің құлдырауы, өнердің азуы, материализмнің және құрғақ рационализмнің таралуы, шығармашылықтың нәтижесіздікке ауысуы, рухсыз техникалық.
Бердяев өз жұмысында мәдениет пен өркениеттің, ерекше сипаттарын айшықтайды бірақ ол, сонымен қатар оларды синхронды дамиды деп есептейді. Оның ойынша, мәдениетте руханилықтың, жеке адамдылықтың, ақсүйектіліктің басталымы дамиды. Сонымен қатар мәдениетке сапалылық, мәнерлілік, эстетикалық, тұрақгылыққа деген ұмтылыс және консерватизм сияқты сипаттар тән. Ал өркениеттілік материалдылықтың, әлеуметтік-ұжымдықтың, демократиялықтың дамуымен байланысты. Сонысымен өркениет тираждауға, жалпы қол жетімділікке, пайдалылыққа ұмтылады. Сондықтан, Бердяев өркениеттің пайда болуы тіршіліктіктен, ол адамның табиғатпен күресінде храмдардан және діни дәстүрлерден тысқарылықтан келді. Егер мәдениеттің жаны болса, ал өркениетте -- тек әдістер мен құрал-саймандар -- дейді.
Мәдениет пен өркениеттің арақатынасы туралы бұдан да ашырақ айтқан философ және социолог Г.Маркузе (1898-1979) болды. Ол үшін өркениет -- бұл қатал, салқын, күнделікті нақтылық, ал мәдениет -- мәңгі мейрам. Ол мәдениеттің рухани еңбегін өркениеттің материалдық еңбегіне қарама-қарсы қойды, қалайша жай күндер мейрам күндеріне қарама-қарсы тұрса, қажеттіліктің патшалығы -- бостандық патшалығына, табиғат -- рухқа.
Алайда, мәдениет пен өркениетті қарама-қарсы қойғанмен, философтар және мәдениетті танушылар олардың бір-бірімен өзара байланысты екендігін, тіпті бірі біріне себеп екендігі жайлы білді. Сол себептен, бүл проблема жайлы парасатты және өлшемді көзқарастар пайда болады, енді оның жақтаушылары мәдениет пен өркениеттердің айырмасына селқос қарамайды, бірақ, олар өзара әрекеттестікте және бір-біріне сіңсіп кетуі де мүмкін екендігі жайлы көзқарастар қалыптасты.
Мәселенің осындай түсінігін біз Л.Морганан таба аламыз, ол адамзат тарихын үш сатыға бөлді -- жабайылық, тағылық және өркениеттер. Бұл тұрғыны марксизмнің негізін салушылар бөлісті. Бұл тұрғыдағы мәдениет ұғымы өркениет ұғымынан кеңірек, өйткені мәдениет адамзат қаншалықты болса соншалықты бар болады
Сонымен қатар мәдениет өзіне тән айрықша коды арқылы өркениеттің тұқым қуалаушылық механизмімен есепке жатқызылады, онда оның ұрпақтан ұрпаққа берілетін барлық өмірінің негізгі кезеңдері жазылған. Басқаша айтқанда, өркениет материалдық дене болып табылады және адамдар өмірінің әлеуметтік ұйымы, ал мәдениет әлемдегі өмір үшін құндылықтық бағдарларды береді. Сонымен қатар, мәдениет сақтайды және белгілі бір қоғамның өзіне тән ерекшелікті тапсырады. Ол мәдениеттің түйінін құрастырушы ерекше құндылықтар жүйесінде нықталып бекиді. Мәдениет әлеуметтік организмнің тұрақтылығын, сонымен қатар бейімделуін және өркениеттің динамикасын қамсыздандырады. Сол себептен, мәдениет пен өркениет тек бірлікте ғана бола алады.
Дегенмен, мәдениет немесе өркениеттің қайсысы маңыздырақ екендігін түсінуді -- қоғамның құндылықтарының парадигмасы анықтайды. Егер өркениет мәдениетке қызмет етіп және оны одан әрі қарай дамуына жағдай жасаса, онда қоғамда материалдық және рухани құндылықтардың арасында үйлесім байқалады, бұл әрине тап осы қоғамның нақты алға басуын қамсыздандырады.
Егер мәдениет өркениетке бағынса және оған қызмет етсе, онда материалдық қажеттіліктер және құндылықтар басым болып келеді, прагматизм және пайдакүнемділік қожалық етеді, рухани таяздыққа әкеледі. Өкінішке орай, соңғы кезде өркениет өзінің прагматизмімен мәдениетті дағдарысқа жиірек ұшыратуда.
Сонымен, өркениет пен мәдениеттің арасында не абсолютті үйлесімдік, не толыққанды сыйымсыздық жоқ. Олардың арасында нақты үш түрлі байланыс бар. Олардың біріншісіне -- генетикалық, өйткені дәл сол мәдениет өркениетті туындатады, сонда өзін объективтендіреді. Мәдениеттің генетикалық коды өркениеттің материалдық денесінде іске асады. Олардың байланыстарының екінші түрі -- құрылымды-функционалдық, өйткені мәдениет және өркениет адам қарекеттерінің бірінсіз бірі болмайтын рухани және материалдық жақтарын іске асыруға қызмет етеді. Ал, үшінші түрі, өркениет өзіне мәдениетті бағындыруға ұмтылдыратын дисфункциональды байланыс. Бұл жағдайда мәдениет құндылықтары ұмытылады және оның жаны жоғалады. Бұл жаңа мәдениеттің фундаментіне жатқызылатын жаңа кұндылықтардың көрінуі тиісті екендігін білдіреді, бұлар осы құндылықтардың объективтелінетін жаңа өркениет көрінуіне тиісті болады.
4.Қоғам дамуының өркениеттілік,формациялық концепциялары
Қоғам дегеніміз адамдардың алуан түрлі сапалы іс әрекеті мен қызметінің нәтижесінде жай адамдар бірлігі. Адамдар қоғамда өмір сүріп әрекет етеді, ол қоғамның ажырамас бір бөлігі. Адамзат қоғамы табиғаттың ерекше бөлігі, ол табиғаттың ұзақ уақыт эволюциялық даму нәтижесінде пайда болады. Адамзат қоғамы әлемдегі барлық тірі жүйенің ең жоғарғы сапалы даму дәрежесінің көрсеткіші. Ең, маңызды үлесiн қоғам түсiнiгiне қосқан К.Маркс болып табылады. Оның пiкiрiнше, қоғам организмiнде бiртұтас материалды негiз бар (материалды игiлiктердi өндiру тәсiлдерi) және ол адамдар тiршiлiк ету барысында кiретiн, қоғамдық қатынастар жиынтығы болып табылады. Маркс қ.э.ф. туралы ұғымды қалыптастырды, мұнда қоғам дамуының нақты кезенiнде қалыптасатың материалды және рухани жақтарының бiрлiгi орын алады. Бұл iлiм бойынша, қоғам тарихында антогонистiк (құлиеленушiлiк, феодалдық, капиталистiк) және антогонистiк емес (алғашқа қауымдық құрылыс, коммунистiк) формациялар болады. Олардың әрқайсысы меншiк формасымен айрықшаланады, бiр формацияның келесi формациямен ауысуы қоғам дамуының негiзi. Сонымен қатар, К.Маркстің теориясындағы тарихи үрдістегі революцияның, зорлық-зомбылықтың рөлін асыра көрсетуі - сол кезде болған әлеуметтік-саяси ақуалдан, содан ашынудан шықса керек. Қандай ұлы адам болғанымен, бұл тұлға да өз заманының ұлы болғанын айтып кету қажет. Олай болса, ол да қателескен. Бүгінгі заманның шыңынан тарихқа көз жіберсек, бірде-бір тарихтағы болған революцияның алдына қойған мақсат-мұраттарына жетпегенін, керісінше, миллиондаған адамдарды қайғы-қасіретке, адам шошынарлық қантөгіске әкелгенін көреміз. Тарихи үрдістен шығатын бүгінгі адамзаттың көзі жеткен тұжырымы - қоғамды күнбе-күнгі қажымас еңбек, өзара келісімге келу, қайшылықтарды бейбіт жолмен шешу арқылы даму болмақ.
Бүгінгі таңдағы қоғамды зерттеудің кең тараған әдістемесі - цивилизациялық талдау. Оның негізгі үлгісі ХХ ғасырдың 60-ж.ж. аяғында жасалған болатын. Осы кезде К.Маркстің жасаған формациялық теориясына қанағаттанбаушылық байқалды. Ал К.Маркстің формациялық теориясы бойынша, социализм капиталистік қоғамның жеткен жетістіктерін басып озып, одан да гөрі асқан өндіргіш күштерді тудыруы керек еді. Осы ақуалды ескере отырып Д.Бэлл, Р.Арон, У.Ростоу сияқты Батыс ойшылдары К.Маркстің коммунизм теориясын "утопиялық, ешқашанда өмірге келмейтін сағым" ретінде қарап, олай болса қоғамды талдаудағы жаңа әдістеменің керек екенін алға тартты. Сондықтан, Батыс әлеуметтік философиясында формациялық талдаудың орнына цивилизациялық сараптау жолы келді.
5.Рухани және материалды мәдениет.
Қазіргі заманғы сөздіктерде мәдениетке төмендегідей анықтамалар берілген:
*мәдениет белгілі бір халықтың қол жеткен табыстары мен шығармашылығының жиынтығы;
*мәдениет адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі қызметі мен өзіндік ерекшеліктері (палеолит мәдениеті, критмикен мәдениеті, қазақ мәдениеті және тағы басқалары;
*мәдениет адамдық әрекеттің белгілі бір саласының жетілу деңгейі (сөйлеу мәдениеті, еңбек мәдениеті, құқық мәдениеті және тағы басқалары);
*агро мәдениет (дәнді өсімдіктер мәдениеті, цитрустық мәдениет және тағы басқалары).
Материалдық мәдениет өзіне шаруашылық және экономикалық мәдениетті қосады. Кез-келген мәдениет көп қырлы және көп жүзді, оның мазмұны әр түрлі түрлермен көмкерілген. Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдарда бұл әр алуандылық адамзат қарекетінің түрлерінің негізінде жиірек құрылымданады, кейде оларды мәдениеттің шығармашылық өрістері деп атайды.
Адамдар тұрақты түрде өз биологиялық қажеттіліктерінен тыс өздері үшін өз қарекеттерінде жаңа мақсаттар жасайды, бірақ биологиялық жан иесі болып қала береді. Сол себептен, оның өмір қарекеттерінің мақсаттары бір жағынан биологиялық, екінші жағынан биологиялықтан тыс сипатқа ие болады. Ғылымда бұл мақсаттардың екі түрін материалдық және рухани деп бөлу қабылданған. Осы мақсаттарға сәйкес адамдар мәдениеттің материалдық және рухани құндылықтар түрлерін жасайды, нәтижесінде мәдениеттің материалдық және рухани өрістері пайда болады.
Рухани мәдениет" деген ұғым қоғамның ғылымда, өнерде, мемлекеттік және қоғамдық өмір мен құқықтарда қол жеткен жайларды қамтиды. Рухани мәдениет материалдық өмір жағдайының бейнесі болып табылады, оның мазмұны мен сипатын қоғамның экономикалық құрылысы белгілейді. Ұлттардың тууы мен дамуына сәйкес мәдениет ұлттық формада дамиды.
Адамзат дамуының қазіргі кезеңнің ең жоғарғы сатысы болып табылатын өркениет мәдениеті өткен заманның озық мәдениетінің табыстарын қорытады және дамытады. Бұл мәдениеттің идеялық мазмұны және негізі - дүниеге ғылыми көзқарас. Бұл мәдениет қоғам мүшелерін адамгершілік рухында тәрбиелейді.
6.Мәдениет типологиясы: мәдениет типінің түсінігі, мәдениеттің тарихи типологиясы.
Мәдениет құбылысының толық және табысты зерттеу үшін жеткізу немесе типология әдістері қолданылады. Мәдениет типологиясы - ғылыми таным әдісі, оның негізінде әлеуметтік мәдени жүйешелер мен объектілерді және олардың топталуын қорытындылаған, идеяланған үлгінің немесе тектің көмегімен бөлшектеу жатыр.
Типологияға қажеттілік құрамы, көптігі бойынша әр түрлі объектілерге ғылым ұшырасқан жағдайда пайда болады және олардың реттеу жазбасы мен түсіндірме мәселелерін шешеді. Мәдениетті зерттеу барысында типологиялық құрылым ғалымдар бірыңғай құрылым жоспарын іздеумен әуестене бастаған XVIII-XIX ғасырларда кең қолдана бастады. Н.Я. Данилевскийдің, О.Шпенглердің, А. Тойынбидің мәдени- тарихи мектептері зерттеуді осы бағытта жүргізді. Марксизм өз жүйесін қоғамның экономикалық үлгілерінеқұрып, оның негізгі өндіріс қабілетінің өлшемін алды. Неміс әлеуметтанушысы М. Вебер идеялық үлгілерді құрудың әдісін әзірледі. Нақты өмір сүрмейтін, атап айтқанда, абстрактылы, таза түріндегі мәдениетің типологиялық моделі ретінде мәдениет типологиясының мәнін, тетіктерінің құрылымын М.Вебер толық қарастырды.
Мәдениеттерді типологияландыру немесе типтердің әлдебір жүйесін құрастыру, яғни мәдениеттер типологиясы екі маңызды, бастапқы логикалық- танымдық амалдардың көмегімен жүзеге асады.
Мәдениеттер типтерін көрсету үшін бөлінген жалпы маңызды сипаттамалар ретіндегі негізлердің өздері әр түрлі бола алады. Олар мыналар:
* этнографиялық критарийлер (олардың сапасында тұрмыс, шаруашылық уклады, тіл және т.б. көрініс таба алады);
* мәдениеттердің аймақтық типологиясының негізінде жататын, кеңістік- географиялық критерийлер: батысеуропалық, латынамерикандық, қиыршығыстық, африкалық, сібірлік т.б.;
* төмендегідей мәдениет типтерін көрсетуге негіз болатын, хронологиялық- уақыттық: алғашқы адамдар мәдениеті, мәдениеттің антикалық типі, орта ғасырлық мәдениет, қайта өрлеу мәдениеті, ағартушылық мәдениеті, жаңа заман мәдениеті, модернистік мәдениет, постмодерн т.б.
Мәдениет типологиясын анықтайтын басқа маңызды логикалық-танымдық тәсілге осындай жіктемелік құрастырудың танымдық мақсаттарын, міндеттерін анықтау жатады. Зерттеулік танымдық міндеттер оларды мәдениеттің осы жіктемесінің негіздерісапасында таңдап алынатын сипаттамалардың жиынтығын анықтайды. Сондықтан, міндетті орындардың бірнеше негіздері бола алады, ол осыдан мәдениеттерді типологияладырудыңкритерийлері де бірнешеу болады.
Белгілі отандық мәдениеттанушы Э.А. Орлова мәдениеттерді ойлаудың негізгі формалардың функционалдық рөлі және жүзеге асыру тентіктері критерийлері бойынша топтастырды. А.Е. Глебов осы негізде мәдениеттің екі типін атап өтеді: олардың бірі - абстрактылық басымдылығы, басқасы -- ассоциативтік ойлау формаларының басымдылығы. Осыған сәйкес, бірінші типте әмбебаптықтың, концептуализацияның, жалпылаудың, генерализацияның үстемдік етуіне иеміз, ал екіншісінде - партикумеризмнің, яғни қайталанбайтын жеке-дара, ерекше мәдени сипаттамалардың басымдық танытатынын көреміз. Әмбебаптың мәдениетті анықтамағандық төмен деңгейімен сипаттайды, еуропалық абстрактылы бейнелеу өнерін қытайлық немесе жапондықпен салыстырыңыз. Ол сол немесе басқа мәдениетке мәселенің шешімін таңдау қалай жүзеге асатынын, ненің негізінде және қандай сапада ақпарат іріктеліп алынатынын, жағдайдың қалай анықталатынын көрсетеді.
Типтері бойынша тарихи бірінші қалыптасқан мәдениеттер жіктемесіне тарихи-этнографиялық типология жатады. Ол типографияның - этнографиялық пайда болуы және этникалық тарихы туралы ғылымның шектерінде қалыптасты және бұл кездейсоқ емес, өйткені мәдениеттанудың өзі білімнің дербес саласы ретінде бастапқыда этнография шеңберінде дамығанын еске алсақ, жеткілікті. Қазіргі этнос ұғымы өзіне, бір жағынан, ерекшелігі табиғи факторлардың ықпалымен анықталатын адамның табиғи жаны ретінде өмір сүру формаларының сипаттамасын, ал басқа жағынан нақтылы тарихи әлеуметтік жүйе ретіндегі адам сипаттамасын енгізетіндіктен, этнография мәдениеттер типтерінің сипаттамасы үшін негіздер сапасына адам өмірінің, оның мәдени ортасының көптеген көрініс формаларын: нәсілге жатуын, табиғи факторлар, шаруашылық-тұрмыстық бітімдерін, тілді және т.б. қамтуға ұмтылады. Осыған байланысты мәдениеттің этнографиялық типология жүргізу тәжірибесінде түпкілікті критерийлердің үш маңызды тобын және соған сай үшін түрлі этнографиялық типологиялық құрылымды бөліп көрсетуіне болады. Оның басты критерийлері түрлі нәсілдерге жатуы ( шығуы бойынша, туысқандық), тәндік (табиғи) белгілері және территориялық ортақтық болып табылады.
Мәдениеттің тарихи-этнографиялық типологиясының екінші түрі - мәдениеттердің шаруашылық-тұрмыстық типологиясы, оның баксты біріктіруші белгісі шаруашылықтың бірегей типі, шаруашылық әрекеті, ұйымдастырудың ортақ формалары болып табылады. Бұл ортақтық ұқсас табиғи-географиялық жағдайдағы әлеуметтік-экономикалық, өндірістік дамудың жақын деңгейімен анықталады.
Әрине бұл шаруашылықтың мәдени типі шеңберінде, оның қойнауларында тек дайын табиғи өнімді тұтыну емес, сонымен бірге сол шаруашылықтың белгілі бір ұйымдасу формаларын қажет ететін алғайқы еңбек құралдарын дайындау жүзеге асады. Сонда да бұл шаруашылық-мәдени типтегі басым, приоритеті, жүйе қарастырушы белгіге құралдарды жасау емес, дайынды алу жатады, сонымен бірге шаруашылықтың төмен өнімділігі және кездейсоқ факторлардан үлкен тәуелділігі себептелді, ал оларды жеңу қиын, кейде тіпті мүмкін емес болып келді.Одан ерекше басқа шаруашылық- тұрмыстық тарихи- этнографиялық мәдени тип- қолөнер, жер өңдеу мен малшылыққа негізделген шаруашылық мәдени тіршіліктің типі- отырықшылық, мүліктік теңсіздік, әлеуметтік бөлінудің бастамасы, саяси биліктің ұжымы ретіндегі мемлекеттің пайда болуы сияқты көптеген ортақ белгілеріне ие болады.
Этностық маңызды сипаттамалардың біріне оның тек ортақ пайда болуы ғана емес, сонымен бірге ортақ тілді пайдалануы жататындығы белгілі, этнолингвистикалық типология шектерінде екі түрлі мәдениет типі көрсетіледі. Олардың бірі - мәдениеттің типологиялық немесе генетикалық тілдік типі, онда ортақ мәдениет тілдерінің шығу тегі бойынша туыстығымен анықталады. Бүгін үш мың тіл саналған, олардың ішінде 3796- сы суреттелген және оларды лингвистер 13 тіл шоғырына топталған.
Мәдениеттің басқа лингвистикалық типі -- морфологиялық, онда тілдер ортақтығы тілдердің шығу тегіндегі туыстығы бойынша белгіленеді. Бұл белгілер бойынша романдық халықтар және соған сай романдық мәдениет, ағылшын - саксондық, славияндық, арабтық, түркілік, латынамерикалық және т.б. халықтар мен мәдениеттер болып жіктеледі.
Н.Я. Данилевскийдің мәдениеттер типологиясы.
Н.Я. Данилевский локалды мәдени- тарихи типтер ілімін құрастырды. Және бұл типтер өз дамуында туындау, құлдырау, гүлдену және жойылу кезеңдерінен өтеді делінеді. Алайда Н.Я. Данилевскийдің көрнеккті жетістігіне мәдениеттер типологиясын жүзеге асыра отырып алғашқыларыдң бірі болып, мәдениеттер жіктемесінде мәдениеттің әрекетшіл табиғаты тұрғысынан келгені жатады. Қалыптасқан, әсіресе, қазіргі деңгейге дейін жеткен адамның әрекеті біртекті болмағандықтан, осыны жақсы түсіне отырып, оның түрлі типтерге жіктелетіндігіне, жүзеге асатынына ол басты назар аударды.
Н.Я. Данилевский төрт түбегейлі әрекет түрлерін атап өтеді:
1. Ол, біріншіден, өзінің құдайға қатынасын қамтитын діни әрекетті бөліп көрсетеді, оның пікірінше, ол адамгершілік және кез келген басқа әрекеттің негізінде жатыр.
2. Әлдебір дербес түр ретінде құрастырылған әрекеттің басқа түрі- бұл, Н.Я. Данилевскийдің өзінің айтуы бойынша, адамның сыртқы дүниеге қатынасын қамтитын және теориялық- ғылыми, эстетикалық- көркем, техникалық өнеркәсіптік формаларда жүзеге асатын мәдени әрекеттің өзі.
3. Н.Я. Данилевский бөліп көрсеткен дербес әрекеттің үшінші түрі - бұл өзіне қалай ішкі, солай сыртқы сан- сатты енгізетін саяси әрекет.
4. Ақырында әрекеттің төртінші дербес түрі - нәтижесінде белгілі бір экономикалық қатынастар мен жүйелер құрастырылатын экономикалық әрекет.
Бірінші типті дайын сатылардан соң ілескен және әрекеттің бір түрі негізінен айқын және толық көрініс табатын бірнегізді мәдениеттерқұрастырады. Мәдениеттердің осындай типіне, оның пікірінше, діни- дүниетанымдық әрекет басым болған, християндық негізгі қалаған, монтеистік дінді әлемге әкелген, еврейлік мәдениетті жатқызады. Мәдениеттің бұл бірнегізді типіне ол өзіндік мәдени әрекетті жүзеге асырған, жетекші әрекет ретінде өнер мен философия көрініс тапқан грек мәдениетін жатқызады.
Сонан соң қоснегізді мәдениеттер ілеседі, Бұд типке ол герман-раналдық немесе еуропалық мәдениетті жатқызады. Оны ол саяси- мәдени тип деп атайды, себебі әрекеттің осы екі түрі- саяси және жеке мәдени - оның сенімділігі бойынша, еуропалық халықтардың бүкіл шығармашылық әрекетінің негізі болады.Н.Я. Данилевскийдің пайымдауынша, мәдениет бағдары үшінші- төртіншімізді типке орай бұрылған. Бұл тип, оның айтуынша, тек енді ғана қалыптасып келеді, бірақ ол- болашақтық. Бұл Н.Я. Данилевскийдің ойы бойынша, адамзат мәдениеті тарихындағы, барлық төрт әрекет түрлері үйлесімді дамитын, соған сай құндылықтардың негізгі түрлерін шын сенімді, саяси дәне экономикалық әділдікті, еркіндікті ғылымды, ақиқат пен өнерді үйлесімді сәйкестендіретін рекше тип болып табылады, Н.Я. Данилевский осындай тип ретінде, егер ол еуропалықтапрдан дайын үргілерді алуға бейімделіп кетпесе, славияндық мәдени тип қалыптаса алады дейді.
7.Мәдениет функциялар
Мәдениеттің бұл рөлі бірнеше функциялар арқылы жүзеге асырылады
Білім беру - тәрбиелеу функциясы. Мәдениет адамды тұлға етеді деуге болады. Индивид қоғам мүшесіне айналады, әлеуметтену шамасына қарай, яғни білімдерді, тілді, символдарды, өз халқының, өз әлеуметтік тобының және бүкіл адамзаттың құндылықтарын, нормаларын, әдеттерін, дәстүрлерін меңгеруіне қарай тұлғаға айналады. Тұлға мәдениетінің деңгейі оның әлеуметтенуімен-мәдени мұраға ортақтасуымен, сондай-ақ жеке қабілеттерінің даму дәрежесімен анықталады. Тұлғаның мәдениеті, әдетте, дамыған шығармашылық қабілеттермен, білгірлікпен, өнер туындыларын түсіне білумен, туған және шетел тілдерін еркін меңгерумен, ұқыптылықпен, сыпайлылықпен, өзін-өзі ұстай білумен, жоғары адамгершілікпен және т.с.с. анықталады. Мұның барлығына тәрбиелеу және білім беру барысында қол жеткізіледі.
Мәдениеттің ықпалдастық және ыдыратушы функциялары. Мәдениетті меңгеру адамдарда - қандай да бір қауымдастық мүшелерінде ортақтық, бір ұлтқа, халыққа, дінге, топқа және т.с.с. қатыстылық сезімін тудырады. Осылайша, мәдениет адамдарды топтастырады, біріктіреді, қауымдастықтың біртұтастығын қамтамасыз етеді. Алайда біреулерді қандай да бір қосалқы мәдениет негізінде топтастыра отырып, ол оларды басқаларға қарсы қояды, әлдеқайда кең қауымдастықтардан және қауымдардан ажыратады. Сондай әлдеқайда кең қауымдастықтар мен қауымдарда мәдени жанжалдар туындауы мүмкін. Осылайша, мәдениет ыдыратушы функцияны да атқаруы мүмкін.
Мәдениеттің реттеуші функциясы. Бұдан бұрын айтылғандай, әлеуметтену барысында құндылық, идеалдар, нормалар мен жүріс-тұрыс үлгілері тұлғаның өзін-өзі тану бөлігіне айналады. Олар оның жүріс-тұрысын қалыптастырады және реттейді. Мәдениет жалпы алғанда адам әрекет ете алатын және әрекет етуі тиіс шекараларын анықтайды. Мәдениет нұсқаулар және тыйымдар жүйесін ұсынып, адамның отбасындағы, мектептегі, өндірістегі, тұрмыстағы және т.с.с. жүріс-тұрысын реттейді. Осы нұсқаулар мен тыйымдарды бұзу қауымдастықпен белгіленген және қоғамдық пікірлер және институциялық мәжбүрлеудің әртүрлі нысандармен қолдау табатын белгілі бір санкцияларға әкеледі.
Әлеуметтік тәжірибені беру (тапсыру) функциясын тарихи сабақтастық немесе ақпараттық функция деп жиі атайды. Мәдениет күрделі таңбалық жүйе түрінде болады, әлеуметтік тәжірибені ұрпақтан ұрпаққа, дәуірден дәуірге жеткізеді. Мәдениеттен басқа қоғамда адамдармен жинақталған
тәжрибенің бүкіл байлығын шоғырландырудың тетіктері жоқ. Сондықтан да мәдениетті адамзаттың әлеуметтік жадысы деп санайтыны тегін емес.
Танымдық (гносеологиялық) функциясы әлеуметтік тәжірибені беру функциясымен тығыз байланысты және белгілі мағынада содан туындайды. Мәдениет адамдардың көптеген ұрпақтарының үздік әлеуметтік тәжірибесін шоғырландырып, әлем туралы аса бай білімдерді жинақтау қабілетіне ие болады және осылайша оны тану және меңгеру үшін қолайлы мүмкіндіктер жасайды. Қоғамды адамзаттың мәдени гендік қорда қамтылған аса бай білімдерді қаншалықты толық пайдалану шамасына қарай зияткерлік деп айтуға болады. Бүгінде әлемде өмір сүретін қоғамның барлық типтері ең алдымен осы белгісі бойынша ерекшеленеді.
Реттеуші (нормативтік) функциясы бірінші кезекте адамдар қызметінің қоғамдық және жеке түрінің әртүрлі жақтарын анықтаумен (реттеумен) байланысты. Еңбек, тұрмыс, тұлғаралық қатынастар саласында мәдениет қалай болса да адамдардың жүріс-тұрысына ықпал етеді және олардың әрекеттерін реттейді және тіпті белгілі бір материалдық және рухани құндылықтарын таңдауға әсер етеді. Мәдениеттің реттеуші функциясы Таңбалық функция мәдениет жүйесінде аса маңызды. Белгілі бір таңбалық жүйе түрінде бола отырып, мәдениет оны білуді, оған иелік етуді көздейді. Тиісті таңбалық жүйелерді зерттемей, мәдениет жетістіктерін меңгеру мүмкін емес. Осылай тіл (ауызша немесе жазбаша) адамдардың қарым-қатынас жасау құралы болып табылады. Әдеби тіл ұлттық мәдениетті меңгерудің аса маңызды құралы ретінде әрекет етеді. Арнайы тілдер музыка, өнер, театр әлемін тану үшін қажет. Жаратылыстану ғылымдарында өзіндік таңбалық жүйелері бар.
Құндылық немесе аксиологиялық функция мәдениеттің аса маңызды сапалық күйін көрсетеді. Мәдениет құндылықтардың белгілі бір жүйесі ретінде адамда белгілі бір құндылық қажеттілік пен бағдарды қалыптастырады. Соның деңгейі мен сапасы бойынша адамдар, әдетте, қандай да бір адам мәдениеттілігінің дәрежесін сынайды. Адамгершілік және зияткерліктің мазмұны, әдетте, тиісті бағалаудың критерийі ретінде болады.
8. Ф. Боастің, Л. Уайттің, З. Фрейдтің, К. Леви-Стросстің, К. Маркстің, Э. Тайлордің, О. Шпенглердің, А. Тойнбидің, Л. Гумилевтің, П. Сорокиндің, С. Хантингтонтің теориялық тәсілдер.
Ф.Боаст
Теориялық лингвистикада Ф.Боастың еңбектері тікелей ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы лингвистикалық ғылымның бет-бейнесін анықтайтын екі академиялық мектептен - дескриптивизм мен этнолингвистикадан бастау алады.
Дескриптивизм, оның негізгі фигурасы Боас болған, оның тікелей шәкірті болмаса да, Л.Блумфилд қатты әсер еткен, белгілі бір тілді сипаттаудың әмбебап және қатаң процедураларын жасауға бағытталған бағыт.Теориялық тұрғыдан Ф.Боастың осы бағыттың дамуына қосқан ең маңызды үлесі евроцентризмнен бас тарту болды, яғни. Еуропа тілдерін сипаттауда қалыптасқан лингвистикалық сипаттаманың принциптері мен әдістері басқа тілдерге таңылмауы керек деген ойдың тұжырымы. Тіл біліміндегі евроцентризмді қабылдамаудың арқасында фонема, морфема, сөз, грамматикалық мағына, грамматикалық категория және т.с.с. сияқты ұғымдарды анықтаудың әмбебап негіздерін қарқынды іздеу басталды.Р.Джейкобсон арқылы грамматикалық категорияны қазіргі заманғы түсіну тікелей Боасқа оралды.
Л.Уайт
Мәдениет, Уайт бойынша, адамның рәміздер жасау қабілеті. ... Уайт мәдениетте үш нақты демаркацияланған процесс және нәтижесінде оларды түсіндірудің бір-бірін толықтыратын үш әдісі бар деп есептеді: тарихи, функционалды және эволюциялық.
З. Фрейд
Фрейдтің психоанализі
Фрейд алғаш рет психоанализ терминін қолданды, ол психикалық процестерді зерттеу әдісін білдіреді, бұл невроздарды емдеудің жаңа әдісі. 1900 жылы ол Фрейдтің ең көп сатылатын кітаптарының бірі - Түс туралы түсінік шығарды.
Леви-Стросс
Леви-Стросс Фердинанд де Соссюрдің құрылымдық лингвистикасын жақтаушы болды және бүкіл адамзаттық мәдени тәжірибелер жалпы қайталанатын құрылымдарға негізделген және жеке бөлшектерді олардың жалпы жүйеде алатын орнын сипаттау арқылы ғана түсінуге болады деп санап, сол әдісті антропологияға қолдануға тырысты.
К.Маркс
Марксизм - Карл Маркс пен Фридрих Энгельс негізін қалаған философиялық, экономикалық және саяси ілім [1]. Қоғамдық ой мен саяси практикадағы әртүрлі саяси партиялар мен қозғалыстармен байланысты Маркстің ілімдерін әр түрлі түсіндіру бар. Саяси марксизм - бұл социализмнің сол анархизммен бірге нұсқаларының бірі (қараңыз: әлеуметтік анархизм), христиандық социализм және демократиялық социализм мен марксизмді қабылдамайтын әлеуметтік демократияның бөлігі.
Э.Тайлор
Тилордың анимистік теориясы - бұл тарихи процестің бірлігі идеясынан және мәдениеттің үдемелі дамуы идеясынан туындаған біртұтас, жан-жақты түсінік. [1] Тейлор Е.Б. Қарабайыр мәдениет.
О.Шпенглер
Шпенглердің негізгі идеясы - тарихтың дискреттілігі, тоқтаусыздығы, кеңістік пен уақыт шеңберінде шектеулі жергілікті мәдениеттердің айналымы. Мәдениеттерді Шпенглер жоғары деңгейдегі тірі жан ретінде түсінеді. Олар күтпеген жерден пайда болады, өрістегі гүлдер сияқты өседі, жалпы байланыстардан ада, мүлдем оқшауланған.
А.Тойнби
А.Тойнбидің жергілікті өркениеттер теориясы ... А.Тойнбидің тұжырымдамасы - бұл тарих бір-бірімен әлсіз байланыстағы тәуелсіз, олардың бір-бірімен әлсіз байланыстағы көптігінен тұрады, олардың әрқайсысы тірі ағза сияқты, тірі ағза сияқты өтеді деген жолға негізделген мәдени циклдар теориясының нұсқасы. өлімге туу.
Л.Гумилев
Лев Гумилевтің (1912-1992) этногенездің құмарлық теориясы (пассионарлық және этногенез теориясы) тарихи процесті дамушы этностардың қоршаған ландшафтпен және басқа этникалық топтармен өзара әрекеті ретінде сипаттайды.
П.Сорокин
Питирим Сорокин әлеуметтік стратификация теориясын, байлыққа, билікке, білімге және т.б. байланысты қоғамның көптеген әлеуметтік қабаттарға (қабаттарға) бөлінуін дамытты, сонымен қатар оның әлеуметтік мобильдік, бір әлеуметтік қабаттан екінші әлеуметтік қабатқа өту теориясын ашудағы басымдығы бар.
С.Хантингтон
Хантингтон қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан бергі жаһандық қақтығыстар тенденциялары осы өркениеттік бөліністерде көбірек пайда болады деп сендіреді. Югославия ыдырағаннан кейін, Шешенстанда және Үндістан мен Пәкістан арасында болған соғыстар өркениеттер арасындағы қақтығыстың дәлелі деп аталды.
9. Мәдениет артефактілер әлемі ретінде. Мәдениет мағыналар әлемі ретінде.
Материалдық мәдениеттің символикалық аспектілері археологтар 1970-ші жылдардың аяғынан бастап зерттелді. Археологтар әрдайым мәдени топтарды олар жинаған және пайдаланған заттармен, мысалы, үй құрылысы әдістерімен анықтады; қыш бұйымдарының стильдері; сүйек, тас және металл құралы; және заттарға боялған және тоқымаға тігілген қайталанатын рәміздер. Бірақ 1970-жылдардың соңына дейін археологтар адами-мәдени материалдық қатынастар туралы белсенді ойлауды бастады.
Олар материалдық мәдениет сипаттамаларының қарапайым сипаттамасы мәдени топтарды жеткілікті түрде анықтайды ма, әлде ежелгі мәдениетті жақсы түсіну үшін артефактілердің әлеуметтік қатынастары туралы білетін және түсінетіндігімізді пайдалануы керек пе?
Материалдық мәдениетті бөлісетін адамдардың топтары бірдей тілде сөйлеспеуі немесе бірдей діни немесе зайырлы әдет-ғұрыптармен бөлісуі немесе бір-бірімен материалдық тауарлармен алмасудан басқа бір-бірімен қарым-қатынас жасауы мүмкін екенін мойындаған. Артефакты жинақтары шындықсыз археологиялық конструкцияға тән емес пе?
Бірақ материалдық мәдениетті қалыптастыратын артефактілер белгілі бір мақсаттарға қол жеткізу үшін, мысалы, мәртебені белгілеу, дау-дамай билігі, этникалық сәйкестікті белгілеу, жеке өзін-өзі анықтау немесе гендер көрсету арқылы белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталған. Материалдық мәдениет қоғамды бейнелейді және оның конституциясы мен трансформациясына қатысады. Объектілерді құру, айырбастау және тұтыну белгілі бір қоғамдық тұлғаны көрсету, келісу және жетілдірудің қажетті бөліктері болып табылады. Нысандарды біздің қажеттіліктерімізді, тілектерімізді, идеяларымыз бен құндылықтарымызды жобалайтын таза слаттар ретінде қарастыруға болады.
10.Қазақ тілі және оның тұлғаны мәдени-этникалық сәйкестендірудегі рөлі.
Тіл біліміндегі зерттеулерде қарастырылып жүрген жаңа бағыттың бірі тіл мен мәдениет байланысына арналған. Көптеген зерттеу еңбектерінде тілдегі ұлттық танымды, ұлттық рухты, ұлттық құндылықтарды дамытуға бағытталған жұмыстар сөз болып келеді.
Бірқатар зерттеушілер тіл - мәдениетті танытушы құрал ғана емес, тілдің бойын-да оның (мәдениеттің) арқауын құрап, негізін қалайтын ұлттық рухтың ізін айқындап тұратын ұлы күш. Ұлттық мәдениеттің тірегі тілде. Қазақ халқының этностық, ұлттық мәдениеті, негізінен тілде көрініс тапқан. Осы орайда тіл - ұлттық болмысымен қалыптасқан төл мәдениетіміз сақталған негізгі көздердің бірі екенін айтады.
Біздіңше, сонымен қатар тіл - мәдени мұраларды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырушы құрал. Тілші-ғалым Ә.Қайдар: Кез келген тілдің қоғамда өзара байланысты үш түрлі қызметі бар. Оның басты қызметі - коммуникативтік, яғни қоғам мүшелерінің өзара қарым-қатынас жасап, бір-бірін түсінуі, пікір алысуы үшін қажетті қызметі. Оның екінші қызметі - көркем шығарма тіліне тән, адам баласына образ арқылы ерекше әсер ететін, ләззат сыйлайтын эстетикалық қызметі. Тілдің бұл қызметі, әрине қаламгердің шеберлігіне, сөз саптау мәдениетіне тікелей байланыс-ты. Ал тілдің үшінші бір қызметі, ғылыми терминмен айтқанда аккумулятивті қызметі деп аталады. Ол - тілдің ғасырлар бойы дүниеге келіп, қалыптасқан барлық сөз байлығын өз бойына жиып, сөйтіп оны келешек ұрпаққа асыл мұра ретінде түгел жеткізіп отыратын қасиеті...тіл фактілері мен деректері - тұла бойы тұнып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мәдениеттану пәні мен әдістері, оның ғылым жүйесіндегі орны Мәдениеттану ғылым ретінде мәдени үрдістің заңдылықтарын, материалдық және рухани мәдениеттің ескерткіштері мен құбылыстарын, сондай-ақ адамдардың мәдени мүдделері мен қажеттіліктерін, олардың мәдени құндылықтарды сақтауға, көбейтуге және беруге қатысуын зерттейді.
Мәдениеттану оқу пәні ретінде философиямен, археологиямен, тарихпен, психологиямен, этнографиямен, дінтанумен, әлеуметтанумен, өнертанумен көп дәрежелі өрлеуде пайда болды және сондықтан толық негізбен білімнің интегративті саласы деп аталуы мүмкін. Бұл адам мен қоғамның болмысы мен қызметіне бағдарланатын әлеуметтік-гуманитарлық ғылым. Этимологиялық тұрғыдан мәдениеттану сөзі орыс тіліне Мәдениет туралы ғылым ретінде аударылады.
Мәдениеттану пәні мен объектісі
Мәдениеттану пәні (тәсілге байланысты) осы ғылымның қалыптасуының әр түрлі кезеңдерінде түсінді. Негізгі анықтамалар пән мәдениеттану жинақталады келесі:
1. Мәдениеттану мәдениеттің мазмұнын, құрылымы мен динамикасын, оның шығу тегін, мәдени құндылықтарды іріктеу мен беруді зерттейді (А. Я. Флиер).
2. Мәдениеттану семиотикалық жүйелерді зерттейді: белгілер, символдар, өнер тілі және адам шығармашылығының барлық саласы (Ю. Лотман, А. Кармин).
3. Мәдениеттану мәдениетті адам өмірінің мәнін бекіту арқылы шығармашылықпен өзін-өзі іске асырудың әмбебап тәсілі ретінде зерттейді.
Мәдениеттің көптеген анықтамалары бар. Бұл мәдениеттің әртүрлілігімен, оны түсінумен байланысты. Мәдениеттің антропологиялық түсінігі туралы айтуға болады. Кез келген мәдениет -- бұл жеке адамның немесе қоғамның өмір салты. Ол бірегей және бірегей. Міне, осы тәсілдің кейбір анықтамалары:
-- мәдениет-адамзаттың өмір сүру тәсілі;
-- мәдениет-адамзат құрған нәрсенің барлығы;
-- мәдениет -- бұл жалпы өмір салты, адамның табиғи ортасы мен экономикалық қажеттіліктеріне бейімделу тәсілі.
Мәдениетті әлеуметтік түсінуде қоғамның дамуын анықтайтын мәдени құндылықтарға екпін жасалады:
-- Мәдениет-тіл, эстетикалық талғам, білім, сенім мен салт-дәстүр;
-- мәдениет-бұл мұра өнертабыстар, заттар, техникалық процестер, идеялар менәдет-ғұрыптар;
-- мәдениет-ойлаудың жалпы қабылданған тәсілі.
Мәдениетке философиялық көзқарас қоғам өмірінде мәдениеттің негізін немесе оның даму себебін құрайтын кейбір заңдылықтарды бөліп көрсетеді. Бұл мәдениет құбылыстарының сыртқы сипаттамасы немесе аударылуы емес, қоғамда болып жатқан процестердің мәніне ену. Мұндай түсінікте:
-- мәдениет-бұл өмірді ұйымдастырудың түрлері мен формаларында көрсетілген қоғамның, адамның шығармашылық күші мен қабілеттерінің Тарихи белгілі бір даму деңгейі;
-- мәдениет-әлеуметтендіру процесінің көмегімен қоғамда берілетін тұрақты материалдық емес мазмұн.
Мәдениет тракторларының мұндай көптүрлілігінің себебі адам болмысының Сарқылмас және көп қырлылығы болып табылады. Әрбір зерттеуші мәдениеттің бір жағына назар аударады. Оны тек мәдениеттанушылар ғана емес, философтар, әлеуметтанушылар, тарихшылар, аксиологтар, антропологтар да зерттейді... Және мәдениет сияқты көп өлшемді құбылысқа жалпы көзқарас оңай емес. Философиялық ғылымда (ал біз осындай тәсілді ұстанатын боламыз) адам қызметінің жиынтық нәтижесі ретінде Мәдениет туралы түсінік болып табылады. Бұл көзқарас белгілі философтар-мәдениеттанушылардың (П. С. Гуревич, А. Я. Гуревич, А. А. Аверинцев, В. В. Иванов, М. С. Каган, Ю. М. Лотман, М. К. Межуев, В. И. Полшцук, В. Н. Ескерту. Кейбір авторлар мәдениет ұғымына және қызметтің өзіне, өзге де технологиялық қызметті (құралдар мен тетіктерді), үшіншісі -- тек шығармашылықты қамтиды. Бірақ оларды философиялық тұрғыдан мәдениет идеялардың немесе заттардың жиынтығы ретінде емес, адамның өмір сүруінің және оның өзіне деген қарым-қатынасының тәсілі ретінде түсінеді. Мұндай тәсілде әрбір мәдениеттің қарапайым сипаттамасы аз. Әрбір мәдениеттің ерекше сипатын түсіндіру және түсіну қажет. Осы тектес зерттеумен айналысатын ғылыми пәннің атауы пайда болды -- мәдениеттану.
Мәдениеттану объектісі әлеуметтанушылар мен тарихшыларды қызықтыратын мәдениет болып табылады, бірақ мәдениеттану пәні қандай да бір мәдениеттің жетістіктерінің қарапайым сипаттамасы емес, оның тууының, қалыптасуының, одан әрі дамуы мен тағдырының ерекшеліктері болып табылады.
Мәдениеттану Еуропадағы XX ғасырдың сыну оқиғаларының әсерімен де дамыды. Бірінші әлемдік соғыс, Ресейде және Еуропаның бірқатар басқа да елдерінде төңкеріс, фашистік режимдер, адам билігінің табиғаттан өсуі және осы өсудің жойылатын салдары, тоталитарлық режимдердің пайда болуы -- осының барлығы еуропалық мәдениеттің сипатына, оның қоғам өміріндегі рөліне жаңа көзқарас туғызды.
Қорытынды жасай отырып, мәдениеттану пәнін келесідей анықтауға болады: бұл мәдениет, оның шығу тегі мен мағынасы сияқты көп мағыналы ұғымның мәні мен ерекшеліктері.
Қазіргі ғылымдағы мәдениет термині көп мағыналы түсіндіріледі. Ең тұрақты анықтамалар:
1. мәдениет-бұл адам болмысының түрі, оның ерекшелігі ол адам болып табылады;
2. мәдениет-бұл бейбітшілікті игерудегі адамдардың белсенді шығармашылық қызметін көрсететін материалдық және рухани құндылықтардың жиынтығы;
3. мәдениет-бұл адамның өмір сүру тәсілі, адамның өзін және осы әлемдегі өз орнын іздеу процесі мен нәтижесі;
4. мәдениет-бұл идеялар, материалдық Нысандар, технологиялар жиынтығы.
Мәдениет теориясы мен тарихының жалпы мәселелерін әзірлеу философиямен, әлеуметтанумен, психологиямен, этикамен, эстетикамен, информатикамен жасалатын ұғымдық және әдіснамалық аппаратты тартуды талап етеді. Осылайша мәдениетті зерттеудің эмпирикалық және теориялық деңгейлерін біріктіруге қол жеткізіледі. Бұл ретте танымның жалпы ғылыми, философиялық және арнайы әдістері қолданылады. Мысалы, Мәдениет фактілерін бақылау, сипаттау және мүмкіндігінше олардың параметрлерін өлшеу оларды танудың бастапқы тармағы болып табылады. Бұл процестің міндетті шарты талдау және синтездеу, логикалық дедукция және индукция процедураларын қолдану болып табылады. Осы уақытқа дейін мәдениеттанудағы танымның ежелгі әдісі ұқсастығы бойынша танымал. Соңғы онжылдықта мәдени процестерді, атап айтқанда компьютерлік модельдеу әдістері кеңінен қолданылады.
Алайда, мәдениеттанудағы жалпы ғылыми әдістерді қолдану кейбір философиялық бағыттар өкілдерінің дау айтқанын атап өткен жөн. Мәселен, XIX ст. (Риккерт, Кассирер және т. б.) неокантианттардың оқуларында табиғат туралы ғылым әдістерінің Мәдениет туралы ғылым әдістеріне күрт қарама-қайшылық жасалды. Бірінші, генерализациялаушы әдістер олардың жалпы Заңын анықтау мақсатында табиғаттың алуан түрлі құбылыстарындағы ұқсас сәттерді, қайталанатын белгілерді зерттеуге бағытталған.
Мәдениет туралы ғылым әдістері мүлдем өзгеше: олар бірегей, қайталанбас мәдени феномендерді зерттеуге арналған. Нәтижесінде, бұл әдістер тек сипаттамалық (даралаушы, идеографиялық) болып табылады.
Кейінгі мәдениеттанулық зерттеулер тәжірибесі екі ғылым тобы әдістерінің айырмашылығы мәдени нысандардың бірегейлігін асыра көрсетпейтінін көрсетті. Мұнда әр түрлі әдістер мен әдістемелік қондырғылардың үйлесімі ақталған. Мысалы, философиялық әдістер арасында диалектикалық (абстрактіден нақтылыққа көтерілу, тарихи және логикалық тәсілдердің үйлесуі), феноменологиялық, сондай-ақ құрылымдық-функционалдық әдістер (жүйе элементтерін анықтау, өзара байланыс орнату) ерекше маңызға ие
2. Мәдениет ұғымының қалыптасу тарихы. Материалдық және рухани мәдениет.
Мәдениеттану -- мәдениет туралы ғылым әрі философиялық ілім. Мәдениеттау жеке пән ретінде XIX ғасырдың соңғы ширегінде қалыптасты. Мәдениеттау пәні жергілікті және аймақтық мәдениеттердің сапалық ерекшеліктерін, олардың өзара байланыстары мен мәдениеттің басқа түрлерімен сабақтастығын, қарым-қатынасын зерттей отырып, адамзат қоғамының біртұтас мәдени даму процесінің жалпы заңдылықтарын анықтайды.
Мәдениет дегеніміз не? деген сұраққа жауап беру үшін бұл сөздің этимологиясына, яғни осы бір күрделі ұғымды білдіретін сөздің шығу тегіне тоқталуды жөн кәрдік. Қазақ тіліне бұл термин арабтың мадавият қала, қалалық деген сөзінен енген. Бұл ортағасырлардағы мұсылман мәдениетінің өркендеу кезеңінде қалыптасқан түсінікпен байланысты. Мәдениетке берілген көптеген анықтамаларды альтернативтік (қарсы қоюшылық) деп атауға болады. Бұл жерде алдымен көзге түсетіні мәдениет пен табиғатты культура мен натураны қарсы қоюшылық. Көне заманда культура деген ұғым жерді өңдеу деген мағынаны берген. Кейінірек, дәлірек айтқанда, Цицеронның еңбектерінде (б.э.д. 45 ж.) бұл сөздің мағынасы тереңдеп, жанды жетілдіру деген ұғымды білдірді. Уақыт өткен сайын еуропалық тілдерде мәдениет сөзі білім беру, даму, қабілеттілік, құрметтеу сияқты мағыналарға ие бола бастады. Қазіргі заманғы сөздіктерде мәдениетке төмендегідей анықтамалар берілген:
*мәдениет белгілі бір халықтың қол жеткен табыстары мен шығармашылығының жиынтығы;
*мәдениет адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі қызметі мен өзіндік ерекшеліктері (палеолит мәдениеті, критмикен мәдениеті, қазақ мәдениеті және тағы басқалары;
*мәдениет адамдық әрекеттің белгілі бір саласының жетілу деңгейі (сөйлеу мәдениеті, еңбек мәдениеті, құқық мәдениеті және тағы басқалары);
*агро мәдениет (дәнді өсімдіктер мәдениеті, цитрустық мәдениет және тағы басқалары).
Материалдық мәдениет өзіне шаруашылық және экономикалық мәдениетті қосады. Кез-келген мәдениет көп қырлы және көп жүзді, оның мазмұны әр түрлі түрлермен көмкерілген. Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдарда бұл әр алуандылық адамзат қарекетінің түрлерінің негізінде жиірек құрылымданады, кейде оларды мәдениеттің шығармашылық өрістері деп атайды.
Адамдар тұрақты түрде өз биологиялық қажеттіліктерінен тыс өздері үшін өз қарекеттерінде жаңа мақсаттар жасайды, бірақ биологиялық жан иесі болып қала береді. Сол себептен, оның өмір қарекеттерінің мақсаттары бір жағынан биологиялық, екінші жағынан биологиялықтан тыс сипатқа ие болады. Ғылымда бұл мақсаттардың екі түрін материалдық және рухани деп бөлу қабылданған. Осы мақсаттарға сәйкес адамдар мәдениеттің материалдық және рухани құндылықтар түрлерін жасайды, нәтижесінде мәдениеттің материалдық және рухани өрістері пайда болады.
Рухани мәдениет" деген ұғым қоғамның ғылымда, өнерде, мемлекеттік және қоғамдық өмір мен құқықтарда қол жеткен жайларды қамтиды. Рухани мәдениет материалдық өмір жағдайының бейнесі болып табылады, оның мазмұны мен сипатын қоғамның экономикалық құрылысы белгілейді. Ұлттардың тууы мен дамуына сәйкес мәдениет ұлттық формада дамиды.
Адамзат дамуының қазіргі кезеңнің ең жоғарғы сатысы болып табылатын өркениет мәдениеті өткен заманның озық мәдениетінің табыстарын қорытады және дамытады. Бұл мәдениеттің идеялық мазмұны және негізі - дүниеге ғылыми көзқарас. Бұл мәдениет қоғам мүшелерін адамгершілік рухында тәрбиелейді.
3.Өркениет пен мәдениеттің арақатынасы
Ғылыми әдебиеттерде бұл сұрақтың үш ұстанымы бар: теңдестіру, қарама-қарсы қою және өзара себептілі ретінде. Алғашқыда бұл ұғымдар мәндес сөздер сияқты көрінді, ешқандай да қарама-қарсы қойылған емес. Ағартушылық дәуірінің философтары тек қана дамыған мәдениеттен өркениеттілік туады деуден табжылмады. Ал осыған сәйкес, өркениет мәдениеттіліктің кемелдігінің және халділігінің көрсеткіші болып саналды. Дәл осындай ұстанымдарды біз А. Гумбольдтың және Э.Тайлордың еңбектерінен көреміз, олар мәдениет ұғымымен қатар өркениет ұғымын бір-бірімен жиі ауыстырып пайдаланды. Ал Фрейд болса мәдениет және өркениет адамдарды жануарлардан айырады деп табандылық танытты. Бұндай ұстанымдардың негізі бар, өйткені мәдениет және өркениет өзара көптеген көрсеткіштері арқылы үйлесімді. Мәдениеттің, дәл солайша өркениеттің әлеуметтік табиғатты бар, тек қана адами қарекеттің нәтижесінде болып, адамның табиғат әлеміне қарсы тұратын жасанды мекені екінші табиғатты жасайды.
XVIII ғ. соңына таман неміс философтары және ағартушылары арасында мәдениет және өркениетті қарама-қарсы қою дәстүрі көріне бастайды. Сайып келгенде, мәдениет адамның ішкі дәулеті болып келеді, оның рухани дамуы, бостандығының өлшемі. Ал өркениет болса адамның өзіне арналмаған заттарды түрлендіру арқылы оның өзгертілген әлемі сияқты, сонымен қатар оларға сол қоғамдағы әртүрлі әлеуметтік топтардың қол жетерлік дәрежесі. Мәдениет жетілген тұлғаны, жасампаз-адамды қалыптастыруға бағытталған. Өркениет идеалды заң бұзбайтын азаматты тәрбиелеуге бағытталған, өйткені ол жалпы қабылданған ақиқаттың абсолютті дұрыстығына дәл келетін стандартты ойлаумен байланысты. Дәл осылайша өркениет ұғымы урбанизациямен, тығыздықпен, машина тираниясымен синонимдес болып келеді.
О.Шпенглердің, Н.Бердяевтің, Г.Маркузенің және басқаларының әйгілі мәдениеттанымдық теориялары осы рухта жасалған. Мысалы, Шпенглерде, мәдениет тірі организмдермен салыстырылады. Сол себептен де, олар өздерінің дамуында туу, гүлдеу және өлім сатыларынан өтеді. Мәдениеттің дамуының соңғы қорытынды даму фазасы -- құлдырауды және опат болуды Шпенглер өркениет деп атайды. Сондықтан ол үшін өркениеттің негізгі сипаттарына мыналар жатады: діни сенімнің құлдырауы, өнердің азуы, материализмнің және құрғақ рационализмнің таралуы, шығармашылықтың нәтижесіздікке ауысуы, рухсыз техникалық.
Бердяев өз жұмысында мәдениет пен өркениеттің, ерекше сипаттарын айшықтайды бірақ ол, сонымен қатар оларды синхронды дамиды деп есептейді. Оның ойынша, мәдениетте руханилықтың, жеке адамдылықтың, ақсүйектіліктің басталымы дамиды. Сонымен қатар мәдениетке сапалылық, мәнерлілік, эстетикалық, тұрақгылыққа деген ұмтылыс және консерватизм сияқты сипаттар тән. Ал өркениеттілік материалдылықтың, әлеуметтік-ұжымдықтың, демократиялықтың дамуымен байланысты. Сонысымен өркениет тираждауға, жалпы қол жетімділікке, пайдалылыққа ұмтылады. Сондықтан, Бердяев өркениеттің пайда болуы тіршіліктіктен, ол адамның табиғатпен күресінде храмдардан және діни дәстүрлерден тысқарылықтан келді. Егер мәдениеттің жаны болса, ал өркениетте -- тек әдістер мен құрал-саймандар -- дейді.
Мәдениет пен өркениеттің арақатынасы туралы бұдан да ашырақ айтқан философ және социолог Г.Маркузе (1898-1979) болды. Ол үшін өркениет -- бұл қатал, салқын, күнделікті нақтылық, ал мәдениет -- мәңгі мейрам. Ол мәдениеттің рухани еңбегін өркениеттің материалдық еңбегіне қарама-қарсы қойды, қалайша жай күндер мейрам күндеріне қарама-қарсы тұрса, қажеттіліктің патшалығы -- бостандық патшалығына, табиғат -- рухқа.
Алайда, мәдениет пен өркениетті қарама-қарсы қойғанмен, философтар және мәдениетті танушылар олардың бір-бірімен өзара байланысты екендігін, тіпті бірі біріне себеп екендігі жайлы білді. Сол себептен, бүл проблема жайлы парасатты және өлшемді көзқарастар пайда болады, енді оның жақтаушылары мәдениет пен өркениеттердің айырмасына селқос қарамайды, бірақ, олар өзара әрекеттестікте және бір-біріне сіңсіп кетуі де мүмкін екендігі жайлы көзқарастар қалыптасты.
Мәселенің осындай түсінігін біз Л.Морганан таба аламыз, ол адамзат тарихын үш сатыға бөлді -- жабайылық, тағылық және өркениеттер. Бұл тұрғыны марксизмнің негізін салушылар бөлісті. Бұл тұрғыдағы мәдениет ұғымы өркениет ұғымынан кеңірек, өйткені мәдениет адамзат қаншалықты болса соншалықты бар болады
Сонымен қатар мәдениет өзіне тән айрықша коды арқылы өркениеттің тұқым қуалаушылық механизмімен есепке жатқызылады, онда оның ұрпақтан ұрпаққа берілетін барлық өмірінің негізгі кезеңдері жазылған. Басқаша айтқанда, өркениет материалдық дене болып табылады және адамдар өмірінің әлеуметтік ұйымы, ал мәдениет әлемдегі өмір үшін құндылықтық бағдарларды береді. Сонымен қатар, мәдениет сақтайды және белгілі бір қоғамның өзіне тән ерекшелікті тапсырады. Ол мәдениеттің түйінін құрастырушы ерекше құндылықтар жүйесінде нықталып бекиді. Мәдениет әлеуметтік организмнің тұрақтылығын, сонымен қатар бейімделуін және өркениеттің динамикасын қамсыздандырады. Сол себептен, мәдениет пен өркениет тек бірлікте ғана бола алады.
Дегенмен, мәдениет немесе өркениеттің қайсысы маңыздырақ екендігін түсінуді -- қоғамның құндылықтарының парадигмасы анықтайды. Егер өркениет мәдениетке қызмет етіп және оны одан әрі қарай дамуына жағдай жасаса, онда қоғамда материалдық және рухани құндылықтардың арасында үйлесім байқалады, бұл әрине тап осы қоғамның нақты алға басуын қамсыздандырады.
Егер мәдениет өркениетке бағынса және оған қызмет етсе, онда материалдық қажеттіліктер және құндылықтар басым болып келеді, прагматизм және пайдакүнемділік қожалық етеді, рухани таяздыққа әкеледі. Өкінішке орай, соңғы кезде өркениет өзінің прагматизмімен мәдениетті дағдарысқа жиірек ұшыратуда.
Сонымен, өркениет пен мәдениеттің арасында не абсолютті үйлесімдік, не толыққанды сыйымсыздық жоқ. Олардың арасында нақты үш түрлі байланыс бар. Олардың біріншісіне -- генетикалық, өйткені дәл сол мәдениет өркениетті туындатады, сонда өзін объективтендіреді. Мәдениеттің генетикалық коды өркениеттің материалдық денесінде іске асады. Олардың байланыстарының екінші түрі -- құрылымды-функционалдық, өйткені мәдениет және өркениет адам қарекеттерінің бірінсіз бірі болмайтын рухани және материалдық жақтарын іске асыруға қызмет етеді. Ал, үшінші түрі, өркениет өзіне мәдениетті бағындыруға ұмтылдыратын дисфункциональды байланыс. Бұл жағдайда мәдениет құндылықтары ұмытылады және оның жаны жоғалады. Бұл жаңа мәдениеттің фундаментіне жатқызылатын жаңа кұндылықтардың көрінуі тиісті екендігін білдіреді, бұлар осы құндылықтардың объективтелінетін жаңа өркениет көрінуіне тиісті болады.
4.Қоғам дамуының өркениеттілік,формациялық концепциялары
Қоғам дегеніміз адамдардың алуан түрлі сапалы іс әрекеті мен қызметінің нәтижесінде жай адамдар бірлігі. Адамдар қоғамда өмір сүріп әрекет етеді, ол қоғамның ажырамас бір бөлігі. Адамзат қоғамы табиғаттың ерекше бөлігі, ол табиғаттың ұзақ уақыт эволюциялық даму нәтижесінде пайда болады. Адамзат қоғамы әлемдегі барлық тірі жүйенің ең жоғарғы сапалы даму дәрежесінің көрсеткіші. Ең, маңызды үлесiн қоғам түсiнiгiне қосқан К.Маркс болып табылады. Оның пiкiрiнше, қоғам организмiнде бiртұтас материалды негiз бар (материалды игiлiктердi өндiру тәсiлдерi) және ол адамдар тiршiлiк ету барысында кiретiн, қоғамдық қатынастар жиынтығы болып табылады. Маркс қ.э.ф. туралы ұғымды қалыптастырды, мұнда қоғам дамуының нақты кезенiнде қалыптасатың материалды және рухани жақтарының бiрлiгi орын алады. Бұл iлiм бойынша, қоғам тарихында антогонистiк (құлиеленушiлiк, феодалдық, капиталистiк) және антогонистiк емес (алғашқа қауымдық құрылыс, коммунистiк) формациялар болады. Олардың әрқайсысы меншiк формасымен айрықшаланады, бiр формацияның келесi формациямен ауысуы қоғам дамуының негiзi. Сонымен қатар, К.Маркстің теориясындағы тарихи үрдістегі революцияның, зорлық-зомбылықтың рөлін асыра көрсетуі - сол кезде болған әлеуметтік-саяси ақуалдан, содан ашынудан шықса керек. Қандай ұлы адам болғанымен, бұл тұлға да өз заманының ұлы болғанын айтып кету қажет. Олай болса, ол да қателескен. Бүгінгі заманның шыңынан тарихқа көз жіберсек, бірде-бір тарихтағы болған революцияның алдына қойған мақсат-мұраттарына жетпегенін, керісінше, миллиондаған адамдарды қайғы-қасіретке, адам шошынарлық қантөгіске әкелгенін көреміз. Тарихи үрдістен шығатын бүгінгі адамзаттың көзі жеткен тұжырымы - қоғамды күнбе-күнгі қажымас еңбек, өзара келісімге келу, қайшылықтарды бейбіт жолмен шешу арқылы даму болмақ.
Бүгінгі таңдағы қоғамды зерттеудің кең тараған әдістемесі - цивилизациялық талдау. Оның негізгі үлгісі ХХ ғасырдың 60-ж.ж. аяғында жасалған болатын. Осы кезде К.Маркстің жасаған формациялық теориясына қанағаттанбаушылық байқалды. Ал К.Маркстің формациялық теориясы бойынша, социализм капиталистік қоғамның жеткен жетістіктерін басып озып, одан да гөрі асқан өндіргіш күштерді тудыруы керек еді. Осы ақуалды ескере отырып Д.Бэлл, Р.Арон, У.Ростоу сияқты Батыс ойшылдары К.Маркстің коммунизм теориясын "утопиялық, ешқашанда өмірге келмейтін сағым" ретінде қарап, олай болса қоғамды талдаудағы жаңа әдістеменің керек екенін алға тартты. Сондықтан, Батыс әлеуметтік философиясында формациялық талдаудың орнына цивилизациялық сараптау жолы келді.
5.Рухани және материалды мәдениет.
Қазіргі заманғы сөздіктерде мәдениетке төмендегідей анықтамалар берілген:
*мәдениет белгілі бір халықтың қол жеткен табыстары мен шығармашылығының жиынтығы;
*мәдениет адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі қызметі мен өзіндік ерекшеліктері (палеолит мәдениеті, критмикен мәдениеті, қазақ мәдениеті және тағы басқалары;
*мәдениет адамдық әрекеттің белгілі бір саласының жетілу деңгейі (сөйлеу мәдениеті, еңбек мәдениеті, құқық мәдениеті және тағы басқалары);
*агро мәдениет (дәнді өсімдіктер мәдениеті, цитрустық мәдениет және тағы басқалары).
Материалдық мәдениет өзіне шаруашылық және экономикалық мәдениетті қосады. Кез-келген мәдениет көп қырлы және көп жүзді, оның мазмұны әр түрлі түрлермен көмкерілген. Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдарда бұл әр алуандылық адамзат қарекетінің түрлерінің негізінде жиірек құрылымданады, кейде оларды мәдениеттің шығармашылық өрістері деп атайды.
Адамдар тұрақты түрде өз биологиялық қажеттіліктерінен тыс өздері үшін өз қарекеттерінде жаңа мақсаттар жасайды, бірақ биологиялық жан иесі болып қала береді. Сол себептен, оның өмір қарекеттерінің мақсаттары бір жағынан биологиялық, екінші жағынан биологиялықтан тыс сипатқа ие болады. Ғылымда бұл мақсаттардың екі түрін материалдық және рухани деп бөлу қабылданған. Осы мақсаттарға сәйкес адамдар мәдениеттің материалдық және рухани құндылықтар түрлерін жасайды, нәтижесінде мәдениеттің материалдық және рухани өрістері пайда болады.
Рухани мәдениет" деген ұғым қоғамның ғылымда, өнерде, мемлекеттік және қоғамдық өмір мен құқықтарда қол жеткен жайларды қамтиды. Рухани мәдениет материалдық өмір жағдайының бейнесі болып табылады, оның мазмұны мен сипатын қоғамның экономикалық құрылысы белгілейді. Ұлттардың тууы мен дамуына сәйкес мәдениет ұлттық формада дамиды.
Адамзат дамуының қазіргі кезеңнің ең жоғарғы сатысы болып табылатын өркениет мәдениеті өткен заманның озық мәдениетінің табыстарын қорытады және дамытады. Бұл мәдениеттің идеялық мазмұны және негізі - дүниеге ғылыми көзқарас. Бұл мәдениет қоғам мүшелерін адамгершілік рухында тәрбиелейді.
6.Мәдениет типологиясы: мәдениет типінің түсінігі, мәдениеттің тарихи типологиясы.
Мәдениет құбылысының толық және табысты зерттеу үшін жеткізу немесе типология әдістері қолданылады. Мәдениет типологиясы - ғылыми таным әдісі, оның негізінде әлеуметтік мәдени жүйешелер мен объектілерді және олардың топталуын қорытындылаған, идеяланған үлгінің немесе тектің көмегімен бөлшектеу жатыр.
Типологияға қажеттілік құрамы, көптігі бойынша әр түрлі объектілерге ғылым ұшырасқан жағдайда пайда болады және олардың реттеу жазбасы мен түсіндірме мәселелерін шешеді. Мәдениетті зерттеу барысында типологиялық құрылым ғалымдар бірыңғай құрылым жоспарын іздеумен әуестене бастаған XVIII-XIX ғасырларда кең қолдана бастады. Н.Я. Данилевскийдің, О.Шпенглердің, А. Тойынбидің мәдени- тарихи мектептері зерттеуді осы бағытта жүргізді. Марксизм өз жүйесін қоғамның экономикалық үлгілерінеқұрып, оның негізгі өндіріс қабілетінің өлшемін алды. Неміс әлеуметтанушысы М. Вебер идеялық үлгілерді құрудың әдісін әзірледі. Нақты өмір сүрмейтін, атап айтқанда, абстрактылы, таза түріндегі мәдениетің типологиялық моделі ретінде мәдениет типологиясының мәнін, тетіктерінің құрылымын М.Вебер толық қарастырды.
Мәдениеттерді типологияландыру немесе типтердің әлдебір жүйесін құрастыру, яғни мәдениеттер типологиясы екі маңызды, бастапқы логикалық- танымдық амалдардың көмегімен жүзеге асады.
Мәдениеттер типтерін көрсету үшін бөлінген жалпы маңызды сипаттамалар ретіндегі негізлердің өздері әр түрлі бола алады. Олар мыналар:
* этнографиялық критарийлер (олардың сапасында тұрмыс, шаруашылық уклады, тіл және т.б. көрініс таба алады);
* мәдениеттердің аймақтық типологиясының негізінде жататын, кеңістік- географиялық критерийлер: батысеуропалық, латынамерикандық, қиыршығыстық, африкалық, сібірлік т.б.;
* төмендегідей мәдениет типтерін көрсетуге негіз болатын, хронологиялық- уақыттық: алғашқы адамдар мәдениеті, мәдениеттің антикалық типі, орта ғасырлық мәдениет, қайта өрлеу мәдениеті, ағартушылық мәдениеті, жаңа заман мәдениеті, модернистік мәдениет, постмодерн т.б.
Мәдениет типологиясын анықтайтын басқа маңызды логикалық-танымдық тәсілге осындай жіктемелік құрастырудың танымдық мақсаттарын, міндеттерін анықтау жатады. Зерттеулік танымдық міндеттер оларды мәдениеттің осы жіктемесінің негіздерісапасында таңдап алынатын сипаттамалардың жиынтығын анықтайды. Сондықтан, міндетті орындардың бірнеше негіздері бола алады, ол осыдан мәдениеттерді типологияладырудыңкритерийлері де бірнешеу болады.
Белгілі отандық мәдениеттанушы Э.А. Орлова мәдениеттерді ойлаудың негізгі формалардың функционалдық рөлі және жүзеге асыру тентіктері критерийлері бойынша топтастырды. А.Е. Глебов осы негізде мәдениеттің екі типін атап өтеді: олардың бірі - абстрактылық басымдылығы, басқасы -- ассоциативтік ойлау формаларының басымдылығы. Осыған сәйкес, бірінші типте әмбебаптықтың, концептуализацияның, жалпылаудың, генерализацияның үстемдік етуіне иеміз, ал екіншісінде - партикумеризмнің, яғни қайталанбайтын жеке-дара, ерекше мәдени сипаттамалардың басымдық танытатынын көреміз. Әмбебаптың мәдениетті анықтамағандық төмен деңгейімен сипаттайды, еуропалық абстрактылы бейнелеу өнерін қытайлық немесе жапондықпен салыстырыңыз. Ол сол немесе басқа мәдениетке мәселенің шешімін таңдау қалай жүзеге асатынын, ненің негізінде және қандай сапада ақпарат іріктеліп алынатынын, жағдайдың қалай анықталатынын көрсетеді.
Типтері бойынша тарихи бірінші қалыптасқан мәдениеттер жіктемесіне тарихи-этнографиялық типология жатады. Ол типографияның - этнографиялық пайда болуы және этникалық тарихы туралы ғылымның шектерінде қалыптасты және бұл кездейсоқ емес, өйткені мәдениеттанудың өзі білімнің дербес саласы ретінде бастапқыда этнография шеңберінде дамығанын еске алсақ, жеткілікті. Қазіргі этнос ұғымы өзіне, бір жағынан, ерекшелігі табиғи факторлардың ықпалымен анықталатын адамның табиғи жаны ретінде өмір сүру формаларының сипаттамасын, ал басқа жағынан нақтылы тарихи әлеуметтік жүйе ретіндегі адам сипаттамасын енгізетіндіктен, этнография мәдениеттер типтерінің сипаттамасы үшін негіздер сапасына адам өмірінің, оның мәдени ортасының көптеген көрініс формаларын: нәсілге жатуын, табиғи факторлар, шаруашылық-тұрмыстық бітімдерін, тілді және т.б. қамтуға ұмтылады. Осыған байланысты мәдениеттің этнографиялық типология жүргізу тәжірибесінде түпкілікті критерийлердің үш маңызды тобын және соған сай үшін түрлі этнографиялық типологиялық құрылымды бөліп көрсетуіне болады. Оның басты критерийлері түрлі нәсілдерге жатуы ( шығуы бойынша, туысқандық), тәндік (табиғи) белгілері және территориялық ортақтық болып табылады.
Мәдениеттің тарихи-этнографиялық типологиясының екінші түрі - мәдениеттердің шаруашылық-тұрмыстық типологиясы, оның баксты біріктіруші белгісі шаруашылықтың бірегей типі, шаруашылық әрекеті, ұйымдастырудың ортақ формалары болып табылады. Бұл ортақтық ұқсас табиғи-географиялық жағдайдағы әлеуметтік-экономикалық, өндірістік дамудың жақын деңгейімен анықталады.
Әрине бұл шаруашылықтың мәдени типі шеңберінде, оның қойнауларында тек дайын табиғи өнімді тұтыну емес, сонымен бірге сол шаруашылықтың белгілі бір ұйымдасу формаларын қажет ететін алғайқы еңбек құралдарын дайындау жүзеге асады. Сонда да бұл шаруашылық-мәдени типтегі басым, приоритеті, жүйе қарастырушы белгіге құралдарды жасау емес, дайынды алу жатады, сонымен бірге шаруашылықтың төмен өнімділігі және кездейсоқ факторлардан үлкен тәуелділігі себептелді, ал оларды жеңу қиын, кейде тіпті мүмкін емес болып келді.Одан ерекше басқа шаруашылық- тұрмыстық тарихи- этнографиялық мәдени тип- қолөнер, жер өңдеу мен малшылыққа негізделген шаруашылық мәдени тіршіліктің типі- отырықшылық, мүліктік теңсіздік, әлеуметтік бөлінудің бастамасы, саяси биліктің ұжымы ретіндегі мемлекеттің пайда болуы сияқты көптеген ортақ белгілеріне ие болады.
Этностық маңызды сипаттамалардың біріне оның тек ортақ пайда болуы ғана емес, сонымен бірге ортақ тілді пайдалануы жататындығы белгілі, этнолингвистикалық типология шектерінде екі түрлі мәдениет типі көрсетіледі. Олардың бірі - мәдениеттің типологиялық немесе генетикалық тілдік типі, онда ортақ мәдениет тілдерінің шығу тегі бойынша туыстығымен анықталады. Бүгін үш мың тіл саналған, олардың ішінде 3796- сы суреттелген және оларды лингвистер 13 тіл шоғырына топталған.
Мәдениеттің басқа лингвистикалық типі -- морфологиялық, онда тілдер ортақтығы тілдердің шығу тегіндегі туыстығы бойынша белгіленеді. Бұл белгілер бойынша романдық халықтар және соған сай романдық мәдениет, ағылшын - саксондық, славияндық, арабтық, түркілік, латынамерикалық және т.б. халықтар мен мәдениеттер болып жіктеледі.
Н.Я. Данилевскийдің мәдениеттер типологиясы.
Н.Я. Данилевский локалды мәдени- тарихи типтер ілімін құрастырды. Және бұл типтер өз дамуында туындау, құлдырау, гүлдену және жойылу кезеңдерінен өтеді делінеді. Алайда Н.Я. Данилевскийдің көрнеккті жетістігіне мәдениеттер типологиясын жүзеге асыра отырып алғашқыларыдң бірі болып, мәдениеттер жіктемесінде мәдениеттің әрекетшіл табиғаты тұрғысынан келгені жатады. Қалыптасқан, әсіресе, қазіргі деңгейге дейін жеткен адамның әрекеті біртекті болмағандықтан, осыны жақсы түсіне отырып, оның түрлі типтерге жіктелетіндігіне, жүзеге асатынына ол басты назар аударды.
Н.Я. Данилевский төрт түбегейлі әрекет түрлерін атап өтеді:
1. Ол, біріншіден, өзінің құдайға қатынасын қамтитын діни әрекетті бөліп көрсетеді, оның пікірінше, ол адамгершілік және кез келген басқа әрекеттің негізінде жатыр.
2. Әлдебір дербес түр ретінде құрастырылған әрекеттің басқа түрі- бұл, Н.Я. Данилевскийдің өзінің айтуы бойынша, адамның сыртқы дүниеге қатынасын қамтитын және теориялық- ғылыми, эстетикалық- көркем, техникалық өнеркәсіптік формаларда жүзеге асатын мәдени әрекеттің өзі.
3. Н.Я. Данилевский бөліп көрсеткен дербес әрекеттің үшінші түрі - бұл өзіне қалай ішкі, солай сыртқы сан- сатты енгізетін саяси әрекет.
4. Ақырында әрекеттің төртінші дербес түрі - нәтижесінде белгілі бір экономикалық қатынастар мен жүйелер құрастырылатын экономикалық әрекет.
Бірінші типті дайын сатылардан соң ілескен және әрекеттің бір түрі негізінен айқын және толық көрініс табатын бірнегізді мәдениеттерқұрастырады. Мәдениеттердің осындай типіне, оның пікірінше, діни- дүниетанымдық әрекет басым болған, християндық негізгі қалаған, монтеистік дінді әлемге әкелген, еврейлік мәдениетті жатқызады. Мәдениеттің бұл бірнегізді типіне ол өзіндік мәдени әрекетті жүзеге асырған, жетекші әрекет ретінде өнер мен философия көрініс тапқан грек мәдениетін жатқызады.
Сонан соң қоснегізді мәдениеттер ілеседі, Бұд типке ол герман-раналдық немесе еуропалық мәдениетті жатқызады. Оны ол саяси- мәдени тип деп атайды, себебі әрекеттің осы екі түрі- саяси және жеке мәдени - оның сенімділігі бойынша, еуропалық халықтардың бүкіл шығармашылық әрекетінің негізі болады.Н.Я. Данилевскийдің пайымдауынша, мәдениет бағдары үшінші- төртіншімізді типке орай бұрылған. Бұл тип, оның айтуынша, тек енді ғана қалыптасып келеді, бірақ ол- болашақтық. Бұл Н.Я. Данилевскийдің ойы бойынша, адамзат мәдениеті тарихындағы, барлық төрт әрекет түрлері үйлесімді дамитын, соған сай құндылықтардың негізгі түрлерін шын сенімді, саяси дәне экономикалық әділдікті, еркіндікті ғылымды, ақиқат пен өнерді үйлесімді сәйкестендіретін рекше тип болып табылады, Н.Я. Данилевский осындай тип ретінде, егер ол еуропалықтапрдан дайын үргілерді алуға бейімделіп кетпесе, славияндық мәдени тип қалыптаса алады дейді.
7.Мәдениет функциялар
Мәдениеттің бұл рөлі бірнеше функциялар арқылы жүзеге асырылады
Білім беру - тәрбиелеу функциясы. Мәдениет адамды тұлға етеді деуге болады. Индивид қоғам мүшесіне айналады, әлеуметтену шамасына қарай, яғни білімдерді, тілді, символдарды, өз халқының, өз әлеуметтік тобының және бүкіл адамзаттың құндылықтарын, нормаларын, әдеттерін, дәстүрлерін меңгеруіне қарай тұлғаға айналады. Тұлға мәдениетінің деңгейі оның әлеуметтенуімен-мәдени мұраға ортақтасуымен, сондай-ақ жеке қабілеттерінің даму дәрежесімен анықталады. Тұлғаның мәдениеті, әдетте, дамыған шығармашылық қабілеттермен, білгірлікпен, өнер туындыларын түсіне білумен, туған және шетел тілдерін еркін меңгерумен, ұқыптылықпен, сыпайлылықпен, өзін-өзі ұстай білумен, жоғары адамгершілікпен және т.с.с. анықталады. Мұның барлығына тәрбиелеу және білім беру барысында қол жеткізіледі.
Мәдениеттің ықпалдастық және ыдыратушы функциялары. Мәдениетті меңгеру адамдарда - қандай да бір қауымдастық мүшелерінде ортақтық, бір ұлтқа, халыққа, дінге, топқа және т.с.с. қатыстылық сезімін тудырады. Осылайша, мәдениет адамдарды топтастырады, біріктіреді, қауымдастықтың біртұтастығын қамтамасыз етеді. Алайда біреулерді қандай да бір қосалқы мәдениет негізінде топтастыра отырып, ол оларды басқаларға қарсы қояды, әлдеқайда кең қауымдастықтардан және қауымдардан ажыратады. Сондай әлдеқайда кең қауымдастықтар мен қауымдарда мәдени жанжалдар туындауы мүмкін. Осылайша, мәдениет ыдыратушы функцияны да атқаруы мүмкін.
Мәдениеттің реттеуші функциясы. Бұдан бұрын айтылғандай, әлеуметтену барысында құндылық, идеалдар, нормалар мен жүріс-тұрыс үлгілері тұлғаның өзін-өзі тану бөлігіне айналады. Олар оның жүріс-тұрысын қалыптастырады және реттейді. Мәдениет жалпы алғанда адам әрекет ете алатын және әрекет етуі тиіс шекараларын анықтайды. Мәдениет нұсқаулар және тыйымдар жүйесін ұсынып, адамның отбасындағы, мектептегі, өндірістегі, тұрмыстағы және т.с.с. жүріс-тұрысын реттейді. Осы нұсқаулар мен тыйымдарды бұзу қауымдастықпен белгіленген және қоғамдық пікірлер және институциялық мәжбүрлеудің әртүрлі нысандармен қолдау табатын белгілі бір санкцияларға әкеледі.
Әлеуметтік тәжірибені беру (тапсыру) функциясын тарихи сабақтастық немесе ақпараттық функция деп жиі атайды. Мәдениет күрделі таңбалық жүйе түрінде болады, әлеуметтік тәжірибені ұрпақтан ұрпаққа, дәуірден дәуірге жеткізеді. Мәдениеттен басқа қоғамда адамдармен жинақталған
тәжрибенің бүкіл байлығын шоғырландырудың тетіктері жоқ. Сондықтан да мәдениетті адамзаттың әлеуметтік жадысы деп санайтыны тегін емес.
Танымдық (гносеологиялық) функциясы әлеуметтік тәжірибені беру функциясымен тығыз байланысты және белгілі мағынада содан туындайды. Мәдениет адамдардың көптеген ұрпақтарының үздік әлеуметтік тәжірибесін шоғырландырып, әлем туралы аса бай білімдерді жинақтау қабілетіне ие болады және осылайша оны тану және меңгеру үшін қолайлы мүмкіндіктер жасайды. Қоғамды адамзаттың мәдени гендік қорда қамтылған аса бай білімдерді қаншалықты толық пайдалану шамасына қарай зияткерлік деп айтуға болады. Бүгінде әлемде өмір сүретін қоғамның барлық типтері ең алдымен осы белгісі бойынша ерекшеленеді.
Реттеуші (нормативтік) функциясы бірінші кезекте адамдар қызметінің қоғамдық және жеке түрінің әртүрлі жақтарын анықтаумен (реттеумен) байланысты. Еңбек, тұрмыс, тұлғаралық қатынастар саласында мәдениет қалай болса да адамдардың жүріс-тұрысына ықпал етеді және олардың әрекеттерін реттейді және тіпті белгілі бір материалдық және рухани құндылықтарын таңдауға әсер етеді. Мәдениеттің реттеуші функциясы Таңбалық функция мәдениет жүйесінде аса маңызды. Белгілі бір таңбалық жүйе түрінде бола отырып, мәдениет оны білуді, оған иелік етуді көздейді. Тиісті таңбалық жүйелерді зерттемей, мәдениет жетістіктерін меңгеру мүмкін емес. Осылай тіл (ауызша немесе жазбаша) адамдардың қарым-қатынас жасау құралы болып табылады. Әдеби тіл ұлттық мәдениетті меңгерудің аса маңызды құралы ретінде әрекет етеді. Арнайы тілдер музыка, өнер, театр әлемін тану үшін қажет. Жаратылыстану ғылымдарында өзіндік таңбалық жүйелері бар.
Құндылық немесе аксиологиялық функция мәдениеттің аса маңызды сапалық күйін көрсетеді. Мәдениет құндылықтардың белгілі бір жүйесі ретінде адамда белгілі бір құндылық қажеттілік пен бағдарды қалыптастырады. Соның деңгейі мен сапасы бойынша адамдар, әдетте, қандай да бір адам мәдениеттілігінің дәрежесін сынайды. Адамгершілік және зияткерліктің мазмұны, әдетте, тиісті бағалаудың критерийі ретінде болады.
8. Ф. Боастің, Л. Уайттің, З. Фрейдтің, К. Леви-Стросстің, К. Маркстің, Э. Тайлордің, О. Шпенглердің, А. Тойнбидің, Л. Гумилевтің, П. Сорокиндің, С. Хантингтонтің теориялық тәсілдер.
Ф.Боаст
Теориялық лингвистикада Ф.Боастың еңбектері тікелей ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы лингвистикалық ғылымның бет-бейнесін анықтайтын екі академиялық мектептен - дескриптивизм мен этнолингвистикадан бастау алады.
Дескриптивизм, оның негізгі фигурасы Боас болған, оның тікелей шәкірті болмаса да, Л.Блумфилд қатты әсер еткен, белгілі бір тілді сипаттаудың әмбебап және қатаң процедураларын жасауға бағытталған бағыт.Теориялық тұрғыдан Ф.Боастың осы бағыттың дамуына қосқан ең маңызды үлесі евроцентризмнен бас тарту болды, яғни. Еуропа тілдерін сипаттауда қалыптасқан лингвистикалық сипаттаманың принциптері мен әдістері басқа тілдерге таңылмауы керек деген ойдың тұжырымы. Тіл біліміндегі евроцентризмді қабылдамаудың арқасында фонема, морфема, сөз, грамматикалық мағына, грамматикалық категория және т.с.с. сияқты ұғымдарды анықтаудың әмбебап негіздерін қарқынды іздеу басталды.Р.Джейкобсон арқылы грамматикалық категорияны қазіргі заманғы түсіну тікелей Боасқа оралды.
Л.Уайт
Мәдениет, Уайт бойынша, адамның рәміздер жасау қабілеті. ... Уайт мәдениетте үш нақты демаркацияланған процесс және нәтижесінде оларды түсіндірудің бір-бірін толықтыратын үш әдісі бар деп есептеді: тарихи, функционалды және эволюциялық.
З. Фрейд
Фрейдтің психоанализі
Фрейд алғаш рет психоанализ терминін қолданды, ол психикалық процестерді зерттеу әдісін білдіреді, бұл невроздарды емдеудің жаңа әдісі. 1900 жылы ол Фрейдтің ең көп сатылатын кітаптарының бірі - Түс туралы түсінік шығарды.
Леви-Стросс
Леви-Стросс Фердинанд де Соссюрдің құрылымдық лингвистикасын жақтаушы болды және бүкіл адамзаттық мәдени тәжірибелер жалпы қайталанатын құрылымдарға негізделген және жеке бөлшектерді олардың жалпы жүйеде алатын орнын сипаттау арқылы ғана түсінуге болады деп санап, сол әдісті антропологияға қолдануға тырысты.
К.Маркс
Марксизм - Карл Маркс пен Фридрих Энгельс негізін қалаған философиялық, экономикалық және саяси ілім [1]. Қоғамдық ой мен саяси практикадағы әртүрлі саяси партиялар мен қозғалыстармен байланысты Маркстің ілімдерін әр түрлі түсіндіру бар. Саяси марксизм - бұл социализмнің сол анархизммен бірге нұсқаларының бірі (қараңыз: әлеуметтік анархизм), христиандық социализм және демократиялық социализм мен марксизмді қабылдамайтын әлеуметтік демократияның бөлігі.
Э.Тайлор
Тилордың анимистік теориясы - бұл тарихи процестің бірлігі идеясынан және мәдениеттің үдемелі дамуы идеясынан туындаған біртұтас, жан-жақты түсінік. [1] Тейлор Е.Б. Қарабайыр мәдениет.
О.Шпенглер
Шпенглердің негізгі идеясы - тарихтың дискреттілігі, тоқтаусыздығы, кеңістік пен уақыт шеңберінде шектеулі жергілікті мәдениеттердің айналымы. Мәдениеттерді Шпенглер жоғары деңгейдегі тірі жан ретінде түсінеді. Олар күтпеген жерден пайда болады, өрістегі гүлдер сияқты өседі, жалпы байланыстардан ада, мүлдем оқшауланған.
А.Тойнби
А.Тойнбидің жергілікті өркениеттер теориясы ... А.Тойнбидің тұжырымдамасы - бұл тарих бір-бірімен әлсіз байланыстағы тәуелсіз, олардың бір-бірімен әлсіз байланыстағы көптігінен тұрады, олардың әрқайсысы тірі ағза сияқты, тірі ағза сияқты өтеді деген жолға негізделген мәдени циклдар теориясының нұсқасы. өлімге туу.
Л.Гумилев
Лев Гумилевтің (1912-1992) этногенездің құмарлық теориясы (пассионарлық және этногенез теориясы) тарихи процесті дамушы этностардың қоршаған ландшафтпен және басқа этникалық топтармен өзара әрекеті ретінде сипаттайды.
П.Сорокин
Питирим Сорокин әлеуметтік стратификация теориясын, байлыққа, билікке, білімге және т.б. байланысты қоғамның көптеген әлеуметтік қабаттарға (қабаттарға) бөлінуін дамытты, сонымен қатар оның әлеуметтік мобильдік, бір әлеуметтік қабаттан екінші әлеуметтік қабатқа өту теориясын ашудағы басымдығы бар.
С.Хантингтон
Хантингтон қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан бергі жаһандық қақтығыстар тенденциялары осы өркениеттік бөліністерде көбірек пайда болады деп сендіреді. Югославия ыдырағаннан кейін, Шешенстанда және Үндістан мен Пәкістан арасында болған соғыстар өркениеттер арасындағы қақтығыстың дәлелі деп аталды.
9. Мәдениет артефактілер әлемі ретінде. Мәдениет мағыналар әлемі ретінде.
Материалдық мәдениеттің символикалық аспектілері археологтар 1970-ші жылдардың аяғынан бастап зерттелді. Археологтар әрдайым мәдени топтарды олар жинаған және пайдаланған заттармен, мысалы, үй құрылысы әдістерімен анықтады; қыш бұйымдарының стильдері; сүйек, тас және металл құралы; және заттарға боялған және тоқымаға тігілген қайталанатын рәміздер. Бірақ 1970-жылдардың соңына дейін археологтар адами-мәдени материалдық қатынастар туралы белсенді ойлауды бастады.
Олар материалдық мәдениет сипаттамаларының қарапайым сипаттамасы мәдени топтарды жеткілікті түрде анықтайды ма, әлде ежелгі мәдениетті жақсы түсіну үшін артефактілердің әлеуметтік қатынастары туралы білетін және түсінетіндігімізді пайдалануы керек пе?
Материалдық мәдениетті бөлісетін адамдардың топтары бірдей тілде сөйлеспеуі немесе бірдей діни немесе зайырлы әдет-ғұрыптармен бөлісуі немесе бір-бірімен материалдық тауарлармен алмасудан басқа бір-бірімен қарым-қатынас жасауы мүмкін екенін мойындаған. Артефакты жинақтары шындықсыз археологиялық конструкцияға тән емес пе?
Бірақ материалдық мәдениетті қалыптастыратын артефактілер белгілі бір мақсаттарға қол жеткізу үшін, мысалы, мәртебені белгілеу, дау-дамай билігі, этникалық сәйкестікті белгілеу, жеке өзін-өзі анықтау немесе гендер көрсету арқылы белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталған. Материалдық мәдениет қоғамды бейнелейді және оның конституциясы мен трансформациясына қатысады. Объектілерді құру, айырбастау және тұтыну белгілі бір қоғамдық тұлғаны көрсету, келісу және жетілдірудің қажетті бөліктері болып табылады. Нысандарды біздің қажеттіліктерімізді, тілектерімізді, идеяларымыз бен құндылықтарымызды жобалайтын таза слаттар ретінде қарастыруға болады.
10.Қазақ тілі және оның тұлғаны мәдени-этникалық сәйкестендірудегі рөлі.
Тіл біліміндегі зерттеулерде қарастырылып жүрген жаңа бағыттың бірі тіл мен мәдениет байланысына арналған. Көптеген зерттеу еңбектерінде тілдегі ұлттық танымды, ұлттық рухты, ұлттық құндылықтарды дамытуға бағытталған жұмыстар сөз болып келеді.
Бірқатар зерттеушілер тіл - мәдениетті танытушы құрал ғана емес, тілдің бойын-да оның (мәдениеттің) арқауын құрап, негізін қалайтын ұлттық рухтың ізін айқындап тұратын ұлы күш. Ұлттық мәдениеттің тірегі тілде. Қазақ халқының этностық, ұлттық мәдениеті, негізінен тілде көрініс тапқан. Осы орайда тіл - ұлттық болмысымен қалыптасқан төл мәдениетіміз сақталған негізгі көздердің бірі екенін айтады.
Біздіңше, сонымен қатар тіл - мәдени мұраларды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырушы құрал. Тілші-ғалым Ә.Қайдар: Кез келген тілдің қоғамда өзара байланысты үш түрлі қызметі бар. Оның басты қызметі - коммуникативтік, яғни қоғам мүшелерінің өзара қарым-қатынас жасап, бір-бірін түсінуі, пікір алысуы үшін қажетті қызметі. Оның екінші қызметі - көркем шығарма тіліне тән, адам баласына образ арқылы ерекше әсер ететін, ләззат сыйлайтын эстетикалық қызметі. Тілдің бұл қызметі, әрине қаламгердің шеберлігіне, сөз саптау мәдениетіне тікелей байланыс-ты. Ал тілдің үшінші бір қызметі, ғылыми терминмен айтқанда аккумулятивті қызметі деп аталады. Ол - тілдің ғасырлар бойы дүниеге келіп, қалыптасқан барлық сөз байлығын өз бойына жиып, сөйтіп оны келешек ұрпаққа асыл мұра ретінде түгел жеткізіп отыратын қасиеті...тіл фактілері мен деректері - тұла бойы тұнып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz