ЖЕЗҚАЗҒАН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Қалмырза Р.Н.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жезқазған қаласының қазіргі экологиялық жағдайын талдау
5В060800 – Экология мамандығы бойынша
Қорғауға жіберілді
Экология кафедрасының меңгерушісі
Г.К. Сатыбалдиева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жезқазған қаласының қазіргі экологиялық жағдайын талдау
5В060800 – Экология мамандығы бойынша
Орындаған Қалмырза Р.Н.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., доцент
Шынбергенова Қ.Т.
ТАПСЫРМА 4
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 6
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 7
АНЫҚТАМАЛАР 8
КІРІСПЕ 9
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 11
1.1 Қоршаған орта жағдайының мониторингісінің негізделуі 11
1.2 Экологиялық мониторинг 12
2. ЖЕЗҚАЗҒАН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ 15
2.1 Жезқазған қаласының табиғи ортасы және географиялық
жағдайы,орналасуы 15
2.2 Жезқазған қаласындағы судың экологиялық жағдайы 15
2.3 Жезқазған қаласындағы жер ресурстары 19
2.4 Жезқазған қаласындағы топырақтың экожүйесі 22
2.5 Жезқазған қаласының атмосфералық ауаның ластануы 27
2.6 Жезқазған қаласының өсімдігі және жануарлар дүниесі 39
2.7 Жезқазған қаласының қала тұрғындарының экологиялық және денсаулық
жағдайына зерттеу 39
2.8 Жезқазған қаласының жалпы экологиялық жағдайы 40
ҚОРЫТЫНДЫ 59
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 61
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті КеАҚ
Экология кафедрасы
5В060800-Экология мамандығы
Бекітемін
Экология кафедрасының меңгерушісі
Сатыбалдиева Г. К.
ТАПСЫРМА
Дипломдық жұмысты орындау бойынша
Студент:
Жұмыстың тақырыбы:
30 қараша 2020ж. №1729-Б бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі _
Жұмыстың бастапқы деректері:
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
_________________________________
Дипломдық жұмыстың өзектілігі мен міндеттері:
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
_________________________________
Графикалық материалдардың тізімі (міндетті сызбаларды көрсету):
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
Жұмыстың таралуы бойынша кеңесшілер
Тарау Кеңесші Бақылау
мерзім қолы
Кіріспе 01.11.20-31.11.20
Әдебиеттік шолу 01.11.20-31.12.20
Негізгі бөлім 01.01.21-28.02.21
Пайдаланылған 01.03.21-31.03.21
әдебиеттер
Норма бақылау 01.04.21-30.04.21
Тапсырма берілген күн 1.09.20 _
Жұмыс жетекшісі _______________
Тапсырманы орындауға қабылданған студент___________________
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға
сілтеме жасалынған:
Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. 9 қаңтар 2007 №212
Заңымен бекітілген.
Қазақстан Республикасының Жер кодексі. 20 маусым 2003 жылы № 442-II
Заңымен бекітілген.
Экологиялық сараптау туралы Қазақстан Республикасының 18 наурыз 1997
жылы қабылданған № 85-1 Заңы.
Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі, Қоршаған орта жай-
күйінің мониторингі. 141 бап, 9 қаңтар 2007 №2012 Заңымен бекітілген.
Қоршаған ортаны қорғау 15 шілде 1997 жылы қабылданған №160-1 ҚР
Заңы.
Осы дипломдық жобада келесі стандарттарға сәйкес
сілтемелер қолданылған:
МемСТ 27753.2-88 – Жылыжай топырақтары. Су сығындысын дайындау әдісі.
МемСТ 26423-85 – Топырақтар. Су сығындысының электр өткізгіштігін, pH
және қатты қалдықтарын анықтау әдістері.
МемСТ 26424-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы карбонат және
бикарбонат иондарын анықтау әдісі.
МемСТ 26425-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы хлорид ионын анықтау
әдістері.
МемСТ 26426-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы сульфат ионын анықтау
әдістері.
МемСТ 26428-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы кальций
мен магнийді анықтау әдістері.
СТ ҚР 1277-2004 – Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарты.
Топырақ. Жалпы ережелер.
Дипломдық жұмыста келесі қысқартулар мен белгілер пайдаланылған: м –
метр
мм – миллиметр см – сантиметр км – километр мс – метр секунд г –
грамм
т - тонна
млн – миллион млрд – миллиард га – гектар
т.б. – тағы басқа
ЖЭО – жылу электр орталығы АЛИ – ауа ластану индексі
ШРК – шекті рұқсат етілген концентрация БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
ШЖШ – шекті жол берілген қоспаның шоғыры СИ – стандартты индекс
трлн – триллион тг – теңге
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылды:
Топырақ – күрделі жартылай функционалды және поли-компонеттік
құнарлылықтан тұратын, тау жыныстарының желге мүжілу қабығының жоғарғы
қабатындағы ашық көпфазалы құрылымдық жүйе, тау жыныстарының, ағзалардың,
климаттың, жер бедері мен уақыттың кешенді функциясы болып табылады.
Топырақ құнарлығы – өсімдіктердің өсуі мен өндірілуін барлық қажетті
жағдайлармен қамтамасыз ететін топырақтың басты функциясы. Табиғи және
жасанды, потенциалды және тиімді құнарлылық түрлерінен тұрады.
Норма - ауыл шаруашылық дақылдарға 1 га аудан бірлігіне енгізілетін,
кг, ц немесе т өлшем бірлігіндегі тыңайтқыштар саны (негізгі + егу
алдындағы + үстеп қоректендіру).
Мөлшер – бұл ауыл шаруашылық дақылдарға жыл бойында әртүрлі
тәсілдермен және әртүрлі мерзімде берілетін қоректік элементтер саны.
Өсімдіктердің қоректік заттарға қажеттілігі – бұл өсімдіктердің
әртүрлі мүшелерінде болатын қоректік заттардың жиынтық саны.
Сұрып – белгілі ботаникалық таксондардың шеңберін селекция нәтижесінде
алынған, белгілі бір сипаттамалар жиынтығынан тұратын (пайдалы немесе
декоративті), өсімдік тобын сол өсімдіктің басқа тобынан ерекшелейтін
мәдени өсімдіктер тобы.
Өнімділік – аудан бірлігінен алынатын егіншілік өнімдерінің саны.
Өнімділікті 1 гектарға центнер немесе тоннамен есептейді.
Биологиялық шығым – өнімнің барлық биологиялық (дән - сабан - аңызақ –
тамыр қалдықтары) массасын құру үшін өсімдіктермен пайдаланылатын қоректік
заттардың жалпы саны.
Экологиялық жүйе – тірі ағзалар жиынтығының қоректену, даму және ұрпақ
қалдырып, тарату мақсатында, қандай да бір тіршілік ету кеңістігін бірлесе
жүріп пайдалануының көне қалыптасқан жүйесі.
Экологиялық мониторинг – бұл қоршаған ортаның жай-күйін бақылаудың,
табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен қоршаған орта жай-күйінің
өзгеруін бағалау мен болжаудың кешенді жүйесі.
КІРІСПЕ
Адамзат жаһандық проблемалардың ауыр жүгін арқалап, XXI ғасырға қадам
басты, олардың шешімі әлеуметтік прогресс және адамзаттың өркениетінің аман
қалуы тәуелді болып тұр. Ол мәселелердің қатарындағы ең өткірі экологиялық
проблема болып табылады. Адамзат үшін атомдық және химиялық әлемде өмір
сүру неғұрлым қолайлы болуда, бірақ радиация, қоршаған ортаның улы
қосылыстармен ластануы, химиялық қарулардың әлеуетті қаупі адамдардың
денсаулығы мен өміріне қауіп төндіретін қосымша мәселелердің пайда болуына
әкелді.
Экологиялық проблемалардың барлық түрлері тең дәрежеде Қазақстанның
алдында да тұр. Алайда біздің елімізде жағдайды күрделілендіретін мәселе -
Қазақстанның ұзақ уақыт бойы ядролық қаруларды сынаудың базасы болып
табылуы. Қазақстандағы қазіргі экологиялық жағдайдың нашарлауы тұрғындардың
өміріне қауіп төндіруде
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі уақытта әр түрлі кәсіпорындар
орналасқан қалалардың экономикалық базасының дамуы концентрацияның,
комбинациялаудың, өнеркәсіп кәсіпорындарының өндірістік процестерінің
интенсификациясының көбеюімен сәйкестенеді. Нәтижесінде көп қалдықты
технологиямен сипатталатын өндірістің өсуі атмосфераның ластануына әкеліп
соғады.
Атмосфераның потенцияалды ластануы (зиянды заттардан шағылуы)
метеорологиялық белгілеріне және климатологиялық жағдайына байланысты
болады. Оның ішінде ең маңыздыларына желдің жылдамдығы мен бағыты,
атмосфераның стратификациясы, тұманның және жауын-шашынның саны, күн
радиациясы мен ауа температурасының мөлшері жатады. Сонымен қатар,
техногенді әрекеттерді күшейтетін: құрғақшылық, құрғақ сай, шаңды дауылдар
және т.б. табиғи процестер есептелінеді. Осының барлығын ескерсек,
Жезқазған қаласы атмосыералық потенциалды ластанудың жоғарылаған зонасына
жатады. Сондықтан да Жезқазған қаласының экологиялық талдау жасау өзекті
тақырып болып табылады.
Қазіргі кезде біздің республикамыздың көптеген өңірлерінде экологиялық
ахуал тек қолайсыз ғана емес, сонымен қатар өте апатты жағдайда. Қазақстан
Республикасының көптеген қалалары экологиялық тұрақсыздықтарымен
сипатталады Бүгінгі кезде барынша қауіптісі экологиялық дағдарыстың пайда
болуы болып табылады, техногендік босауға, топырақтың құлдырауы, су
ресурстарының азаюы мен ластануы, ормандар санының қысқаруы, биологиялық әр
түрліліктің қайтарымсыз қысқаруы және тірі табиғаттың генетикалық қорының
бұзылуы, радиациялық бұзылу, қауіпті және улы заттардың жинақталуы жатады.
Қоршаған ортаны ластаушы және табиғат жүйесінің құлдырауын тудыратын
негізгі көздері өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, автомобиль көлігі, басқа
антропогендік факторлар болып табылады. Биосфера және қоршаған ортаны
қорғаудың қосылған компоненттерінің арасынан атмосфера барынша сезгіш болып
табылады, оған тек газ тәріздес ластаушылар ғана емес, сонымен бірге сұйық
және қатты заттар да келіп түседі.
Қазіргі уақытта Қазақстан аумағының топырақ-экологиялық жағдайын
қанағаттанарлықсыз ретінде бағалауға болады. Экологиялық жағдайды
тұрақсыздандыру топырақты өздігінен қалпына келтіру мүмкін емес процестерге
дейінгі дәрежеге жетті.
Бұзылған топырақты рационалды пайдалану, қорғау және қалпына
келтіруді, топырақ құлдырауының алдын алу, эрозияға ұшыраған және
техногенді бұзылған топырақты, сондай-ақ жайылымдарды қалпына келтіру
бойынша бағдарламаны әзірлеу талап етіледі. Қазақстанның экологиялық
жағдайын экономика мен қоғамды, заңды тұрғыда экологияландыру арқылы оң
бағыттарға қарай өзгертуге болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Жезқазған қаласының экологиялық жағдайын
талдау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына байланысты келесі міндеттер қойылды.
1. Жезқазған қаласының экологиялық мәселелерінің жалпы теориялық
зерттеулерін қарастыру.
2. Жезқазған қаласының атмофералық ауаның және топырақтың ластануын
талдау.
3. Жезқазған қаласының жалпы климаттық жағдайын зерттеу.
Дипломдық жұмыста келесі негізгі әдістер қолданылды:
Зерттеу әдісі, алынған обьектінің географиялық жағдайы және
геологиялық сипаттамасы берілген әдебиеттеге талдау жасау.
Статистикалық (қажетті кестелер, диаграммалары берілген).
Салыстыру әдісі (Жезқазған қаласын басқа Қазақстанның қалаларымен
геологиялық жағдайы бойынша салыстыру).
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Қоршаған орта жағдайының мониторингісінің негізделуі
Жыл сайын адам мен қоршаған орта арасындағы байланыс барған сайын өте
қарқынды болып жатыр. Осыған байланысты табиғи орта жағдайы туралы бөлшекті
объективті ақпараттың қажеттілігі туа бастады.
Қазіргі кезде қоршаған табиғи ортаның жағдайын бақылау адамдар
ұйымдастырған іс-шараны құрайтын маңызды құрама бөлігі болып табылады.
Табиғи ортаның жағдайы туралы ақпараттың болуы шаруашылықты дұрыс
бағытта жүргізуде, әр түрлі табиғи қорларды ұтымды пайдалануда, яғни
табиғат пен адам қоғамы арасындағы қатынасты сенімді етуде өз көмегін
тигізеді.
Қоршаған ортаға антропогендік әрекеттердің қауіпті зардаптарының бірі
болып әр түрлі қоршаған ортаның – атмосфералық ауа, құрлық және мұхит суы,
топырақтың ластануы. Табиғи ортаның ластануы өндіріс өнеркәсіпорындарының,
тұрғын үй және ауыл шаруашылығы жұмыстары есебінен шығатын газ тәрізді,
сұйық және қатты тасталым қалдықтарының есебінен болады. Сондықтан да
табиғи ортаның ластануының мониторинг жүйесін ұйымдастыру табиғи орта
жағдайының антропогендік өзгеріс мониторингісі жүйесінің маңызды элементі
болып табылады. Сонымен қатар қоршаған ортаны басқаруда, табиғи ортаның
сапасын қазіргі кездегі реттеудің стратегиясының маңызды құрама элементі
болып табылады.
Антропогендік әсерлерден туған өзгерістерді анықтап көрсетуге
мүмкіндік беретін табиғи орта жағдайының мониторингісі жүйесін ұйымдастыру
үшін ортаның жағдайының өзгерісі мен табиғи тербелісі туралы бөлшектік
ақпарат керек.
Мониторинг істің негізгі келесідей бағыттарын қамтиды:
1. Қоршаған ортаның жағдайына және оған әсер ететін факторларға
бақылау жасауға;
2. Қоршаған ортаның фактілерге негізделген бағалау және әсер етуші
факторлар;
3. Қоршаған ортаның жағдайын болжау және осы жағдайды бағалау.
Сонымен қатар мониторинг жүйесі – ол басқарудың қандай да бір
элементін қамтымайтын қоршаған ортаны басқарудың өте маңызды звеносы екенін
атап кету керек.
Осылайша, мониторинг көп мақсатты ақпараттық жүйе болып табылады. Оның
негізгі міндеттері: биосфераның жағдайын бақылау, оның жағдайын болжау және
бағалау, қоршаған ортаға антропегендік әсерлердің деңгейін анықтау; сонымен
қатар әсер етуші факторларды анықтау, олардың көздерін анықтау және осы
көздер мен факторларды бағалау.
Мониторингтің жүйелілігін анықтаудың әр түрлі әдістері бар. Олар
қоршаған ортаға әсер ететін факторлар мен эффекттердің әсерін бақылаудың әр
түрлі принциптеріне негізделген. Бұл жүйелерді биосфераны құрайтын қандай
бақылау объектісі – биотикалық (биологиялық мониторинг) және абиотикалық
(геофизикалық мониторинг) екеніне сәйкес келуі бойынша жіктеуге болады.
Сонымен қатар мониторинг жүйелерін әсер етудің көлемі және масштабы бойынша
да жіктеуге болады. Осылайша академик И.П. Герасимов мониторингті үш сатыға
бөлуді ұсынды: бірінші сатысы – адам денсаулығына әсер ететін жағынан
қоршаған ортаның жағдайына бақылау жасауды қамтамасыз ететін биоэкологиялық
(санитарлы-гигиеналық) мониторинг, екінші сатысы – геоэкологиялық
геожүйелік, табиғи-шаруашылық мониторинг (табиғи экожүйелердің өзгеруіне
бақылау жасау, оларды табиғи-техникалық қайта құру), үшінші сатысы –
әлемдік масштабта биосфера параметрлеріне бақылау жасауды қамтитын
биосфералық мониторинг [3].
1.2 Экологиялық мониторинг
Мемлекеттiк экологиялық мониторинг (қоршаған орта мен табиғи ресурстар
мониторингi) - табиғи және антропогендiк факторлардың әсерiнен қоршаған
ортаның, табиғи ресурстардың жай-күйiнiң өзгеруiн бағалау, болжау және
бақылау мақсатында олардың жай-күйiн қадағалаудың кешендi жүйесi.
Атмосфералық ауа, жер, жер үстi мен жер асты сулары, жер қойнауы, жануарлар
және өсiмдiктер дүниесi, сондай-ақ климат пен Жердiң озон қабаты,
экологиялық жүйелер, қоршаған ортаның халықтың денсаулығына әсер ететiн
факторлары мемлекеттiк экологиялық мониторинг объектiлерi болып табылады.
Экологиялық мониторингтің деңгейлері:
- жаһандық;
- мемлекеттік;
- аймақтық;
- локалды.
Экологиялық мониторинг жүйесі келесі ақпараттарды жүйелеу және талдау
керек:
- қоршаған ортаның жағдайын;
- бақыланатын және жағдайдың өзгерісінің ықтималдылығы (яғни әсер
ету факторлары мен көздері туралы);
- ортаға жалпы өзгерістері мен ауырлығы;
- биосферада болатын резервтер.
Қоршаған ортаның жағдайының мониторингісі келесі негізгі
процедураларды қарастырады:
- анықтама және бақылау объектілерін тексеру;
- бақылау объектілері үшін ақпараттық модельдерді құру;
- өлшеуді жоспарлау;
- өлшеудің мәліметтері бойынша басқару;
- бақылау объектілерінің жағдайын бағалау;
- бақылау объектілері жағдайының өзгерісін болжау;
- ақпаратты қолданысқа ыңғайлы формада жасау және оны тұтынушыға
дейін жеткізу.
Қазақстанда экологиялық мониторинг (ЭМ) мемлекеттік және өндірістік
болып екіге бөлінеді.
Мемлекеттік экологиялық мониторинг қоршаған ортаны қорғау функциясын
және табиғатты пайдалануды басқарудағы мемлекеттік органдармен жүзеге асады
және келесілерді:
• қоршаған ортаның жағдайын және табиғат ресурстарын бақылау,
сонымен қатар оларға антропогенді әсер ететін көздерді бақылау.
• көрсетілген бақылау объектілерінің жағдайын бағалау.
• оларды өлшеудің болжамдары.
Қазіргі таңда Қазақстанда қоршаған ортаның жағдайын және табиғат
ресурстарын бақылауды жүзеге асыратын, сонымен қатар алынған мәліметтерді
өңдеп, талдау жасауда бірнеше автономды жұмыс істейтін ведомствалық жүйелер
мен қызметтер пайда болды. Олардың қатарына келесілер жатады:
• ҚР ҚОҚМ қызметіне бағынышты судың сапасын, қоршаған ортаны,
жерді, биологиялық ресурсты мемлекеттік бақылау, мемлекеттік экологиялық
экспертиза және РМК Қазгидрометтің сәйкес қызметтері;
• орман және аңшылық қызметін қамтитын ауыл шаруашылығы
министрлігі және су ресурстары бойынша комитеттер;
• жер ресурстарын басқаруы бойынша мемлекеттік агенттіктер;
• денсаулық сақтау министрлігінің мемлекеттік санитарлы-
эпидемиологиялық қызметі;
• геология комитеті және энергетикалық және минералды қорлар
Министірлігінің жер қойнауларын қорғау;
• төтенше жағдай агенттігі;
Ақпараттың түсу көздеріне сәйкес, қоршаған орта және табиғат
ресурстары туралы мәліметтер жеке жүйелік ақпараттық блоктарға –
атмосфералық ауа, жер беті және жер асты су қорлары, жер ресурстары,
өсімдік жабындылары, орман, балық және аңшылық ресурстары болып бөлінеді.
2001 жылғы Қоршаған ортаны қорғау туралы заңының өзгерулеріне және
толықтыруларына байланысты осы облыста үйлестіруші роль ҚР ҚОҚМ-на
бекітілген. Сонымен қатар, барлық мемлекеттік органдарға заң
шығарушылармен бекітілген қажетті ақпаратты уақытында тегін беру туралы
міндет қойылған. Кейін арнайы үкімет қаулысымен экологиялық ведомтство
өкілеттіктеріне әдістемелік басшылықтың, сонымен қатар қоршаған орта
мониторингі және қазіргі уақытқа дейін талап ететін эффективтілік деңгейіне
жетпеген республикалық деңгейдегі табиғи қорлардың бірыңғай мемлекеттік
жүйесі қызметінің координациясы мен қамтамасыз етуі туралы сұрақтары
апарылып берілген болатын.
Соңғы жылдары аталған мәселені шешу туралы жұмыс жүргізілген болатын.
Сонымен қатар, ПП 2001 жылдың 27 маусымынан №885 Ұйым ережелері және
қоршаған орта мониторингісі және табиғи қорлардың бірыңғай мемлекеттік
жүйелері бекітілген, салалық Қоршаған орта мониторингісі және табиғи
қорлардың бірыңғай мемлекеттік жүйесін жасау бағдарламасы өңделген. Алайда
2002 жылдың тамыз айында болған министірліктердің реструктуризациясы және
су қорлары Комитетінің және орман мен аңшылық шаруашылық Комитетінің
ҚОҚМ–ға бағындыруларынан шығатын қорытынды экологиялық мониторингтің
орталықтандырылған мемлекеттік жүйесін құру мүмкіндігін барынша
шиеленістіруі мүмкін. Әсіресе, қоршаған ортаның, табиғи қорлардың және
адамдардың денсаулығына әсері жағдайы туралы ақпараттарға рұқсаты қиын.
Экологиялық мониторингтің тағы бір түрі - өндірістік – табиғат
қолданушы заңды тұлғалармен жүзеге асырылады. Қоршаған ортаның өндірістік
мониторингісінің мақсаты ең анық кәсіпорындардың қоршаған ортаға әсері,
болуы мүмкін өзгерулер мен қауіпті жағдайлар туралы ақпараттармен
қамтамасыз ету. Өндіріс мониторингінің қоршаған ортаға әсер туралы
мәліметтері мен есептілігі кәсіпорындармен мемлекеттік органдарға беріледі.
Ақпаратты жинау және беру ҚОҚМ-ның территориялық бөлімдерінде міндетті
келісуімен экологиялық мониторингтің құрылған бағдарламаларымен табиғатты
қолданушылармен өңделетін периодтылығына сәйкес беріледі.
2. ЖЕЗҚАЗҒАН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Жезқазған қаласының табиғи ортасы және географиялық
жағдайы,орналасуы
Жезқазған қаласы Қазақстан Республикасындағы түсті металлургияның ірі
орталығы болып табылады.
Жезқазған қаласы Қарағандыдан 430 шақырым жерде орналасқан.
Жезқазғанның географиялық координаттары (WGS84); 47°47'0" солтүстік,
67°46'0" шығыс қаланың аумағы 1,8 мың км2 құрайды.
Сурет 1. Жезқазған қаласының орналасуы
Жезқазған қаласы Орталық Қазақстанның шөлді дала аймағында Кеңгір су
қоймасының оң жағалауында орналасқан. Қала халқының 58,7 пайызы
экономикалық белсенді. Қаланың дамыған инфрақұрылымы бар.
2.2 Жезқазған қаласындағы судың экологиялық жағдайы
Жезқазған қаласы Қазақстанның орталық бөлігінде, Ұлытау тауларының
оңтүстік-шығысында, Қара-Кеңгір өзені бастау алатын, сонымен қатар Сарысуға
құятын Сары-Кеңгір, Жыланды, Жезді өзендерінің бойы мен Бетпақ даланың (аш
дала) солтүстік-батыс шетінде орналасқан.. Жезқазғанның негізгі су
ресурстарына Қара-Кеңгір өзеніндегі Кеңгір су қоймасы мен қаланың
оңтүстігіндегі Жезді су қоймасы жатады.
Су ресурсы дегеніміз - жер шарының әртүрлі күйдегі (сұйық, қатты, бу
тәрізді) пайдалануға жарамды суларының жиынтығы, яғни өзен мен көл, жер
асты суы мен теңіз, мұз бен мұздықтар, атмосфералық бу сияқты жердің
пайдалануға жарамды барлық су қоры жатады. Жер бетінің 70%-ын алып жатқан
су жер беті мен жер астындағы барлық тірі организмдердің, өсімдік, жан-
жауар әлемі сондай-ақ адамның өмір сүруі үшін маңызды элемент болып
табылады. Сондықтан судың табиғи ресурс ретіндегі негізгі мақсаты адамның,
сонымен қатар жануарлар мен өсімдіктер әлемінің өмірлік қажеттіліктерін
қамтамасыз ету болып табылады.
Су тек су объектілерінде ғана емес, сонымен қатар ауада, топырақта
және барлық тірі организмдерде, бүкіл биосферада бар. Жер сулары үздіксіз
қозғалыста, айналымда болады. Су айналымы мұхит пен құрлық бетіндегі судың
булануына ықпал ететін күн жылуының әсерінен жүреді. Су буланып,
атмосфераны ылғалдандырады және атмосфераның жоғарғы қабаттарына көтеріліп,
конденсацияланады да бұлттарды құрайды. Содан кейін жауын-шашын түріндегі
су жерге қайтады. Жауын-шашын топыраққа сіңіп, топырақтың және жер асты
суларының және су қоймаларының қорын толтырады, өзендер мен көлдерге құяды,
нәтижесінде мұхитқа қайта құйылады, содан кейін жерден қайтадан атмосфераға
түседі. Сонымен табиғаттағы айналымның нәтижесінде жер сулары су
ресурстарын құрайтын біртұтас динамикалық жүйеге біріктіріледі.
Биосфераның құрамдас бөлігі және табиғи ресурс ретінде судың негізгі
қасиеттерінің бірі оның басқа ештеңемен алмастырылмайтындығы болып
табылады. Егер минералды ресурстардың көптеген түрлері бір-бірін
алмастыратын болса, су алмастырылмайды. Бұл тіршілік процестерініңц негізі,
планетадағы негізгі қозғалмалы процестегі оттегінің негізгі көзі –
фотосинтез. Тірі ағзаның 20-30% ылғалдылығын жоғалтуы оның өліміне себепші
болады. Адам да сегізінші күні сусыз болса өледі. Су болған кезде ғана
ағзада күрделі метаболикалық процестер жүреді. Су маңызды климат түзуші
фактор болып табылады, оның жылу сыйымдылығы ауаның жылу сыйымдылығынан 3,3
мың есе көп.
Сарысу өзені. Өзеннің жалпы ұзындығы 761 км, су жинайтын алабы 82 мың
км2. Нұра және Сарысу өзендері бассейнінің барлық өзендері негізінен қардан
еріген сумен толықтырылады. Сондықтан су ағындары бойынша жыл сайынғы
ағынның барлығы дерлік көктемде өтеді. Барлық ұсақ және орта өзендерде 100%
- дан негізгі өзендерде 85% - ға дейін.
Көлдер. Қарастырылып отырған аумақта шамамен 1800 көл бар. Көлдердің
көпшілігінің су бетінің ауданы 1 км2-ден аз. Нұра алабында ауданы 10 км2-
ден асатын 13 көл ғана бар. Олардың көпшілігі бассейннің Ақмола бөлігінде
орналасқан. Өзен алабында Сарысуда аумағы 10 км2-ден асатын небәрі 3 көл
бар.
Территория жаздың соңына қарай толығымен құрғайтын таяз көлдермен
сипатталады. Көлдердің тұздылығы кезеңнің сулылығына және ағындылығына
байланысты өзгереді. Төменгі Нұраның көлдері әдетте тұщы немесе аздап тұщы.
Теңіз көлі ащы тұзды. Көлдердің көпшілігі тек әуесқойлық балық аулау, аң
аулау және демалыс үшін пайдаланылады. Нұра және Сарысу су алаптарындағы
барлық көлдердегі судың жалпы көлемі олардың орташа орташа толтыру кезінде
шамамен 1,5 млрд м3 құрайды.
Сурет 2. Қара-Кеңгір өзеніндегі Кеңгір су қоймасы
Жер асты сулары. Бассейндер аумағындағы жер асты сулары геологиялық
түзілімдердің барлық дерлік кешендерінде орналасқан. Пайда болу жағдайлары
мен айналу сипаты бойынша олар үштік және төрттік шөгінділер сулары және
жарықшақ сулары болып бөлінеді. Үшінші және төрттік шөгінділердің сулары
негізінен қысымсыз, топырақ түрінде болады.
Олардың ішінде Нұра, Сарысу өзендерінің аңғарларының аллювиалды
шөгінділерінің сулары және олардың салаларының практикалық маңызы зор.
Жарық сулары барлық дерлік тау жыныстарында кездеседі. Су көздердің шығыны
тау жыныстарының жарылу дәрежесіне байланысты 0,01-ден 2-3 лс дейін, сирек
жағдайда 10 лс дейін немесе одан да көп. Жер асты суларының барлық
түрлерінің негізгі қоректену көзі еріген қар суы мен көктемгі жаңбыр болып
табылады. Аллювий шөгінділерінің жер асты суларының қорын толықтыру
негізінен су тасқыны кезеңінде өзен арнасындағы жер үсті ағындарын сүзу
есебінен жүреді.
Сарысу өзенінің және оның негізгі салаларының су жинағыштары барлық
тұздану топтарының топырақтарында орналасқан. Су тасқыны кезінде өзеннің
жоғарғы ағысындағы су табиғатта гидрокарбонатты, сульфат – натрийлі болады.
Минералдану 0,1-0,3 гдм3-тен 2 гдм3-ке дейін өзгереді. Орта және
төменгі ағысында тұздардың мөлшері 0,5-4,0 гдм3 аралығында болады. Өзен
суы әдетте су тасқынында жұмсақ, ал төмен су кезінде қатты болады.
Өнеркәсіптік және коммуналдық кәсіпорындар шығаратын ағынды сулар өзен
суының сапасын төмендетеді, зиянды қоспалармен ластайды, бөгде иіс береді
және бактериологиялық көрсеткіштерді айтарлықтай нашарлатады.
Ластану негізінен нүктелік бұлақ көздерінен – Қарағанды, Теміртау,
Шахтинск, Жезқазған және Сәтбаев қалаларынан келетін коммуналдық және
өнеркәсіптік ағынды сулардан туындайды. Нұра-Сарысу су ресурстарының
сапасының өзгеруіне зиянды әсер ететін негізгі кәсіпорындар: Водоканал
ААҚ, энергетикалық кәсіпорындар, көмір өнеркәсібі кәсіпорындары, Испат-
Кармет ААҚ, ХМЗ Алаш ЖАҚ, Қазақмыс корпорациясының кәсіпорындары,
"Trans Oil" ЖШС болып табылады.
Сурет 3. Жезқазған қаласындағы Қаракеңгір суы
Аумақтың көп бөлігіндегі су ресурстарына қатысты қазіргі экологиялық
жағдай өткен ғасырдың 80 жылдарымен салыстырғанда соңғы жылдары су
пайдаланудың төмендеуіне байланысты айтарлықтай жақсарды. Болашақта Нұра
өзенін сынаптан тазартқаннан және өндірісті технологиялық жетілдіргеннен
кейін, экологиялық жағдайдың одан әрі жақсаруын және өнеркәсіп дами
бастаған ХХ ғасырдың ортасына жақын деңгейге жетуді күтуге болады. Бұл
жағдайда Ынтымақ және Кеңгір су қоймаларының төменгі ағынды бассейндеріне
санитарлық су жіберуді қамтамасыз ету мәселесі бірінші орынға шығады.
Сарысу өзен алабының бойында Жезқазғанның өнеркәсіптік ауданын су
ресурстарымен жеткілікті қамтамасыз ету және өзендегі жер үсті суларының
жай-күйі басты алаңдатады. Қаракеңгір Жезқазған қаласының төгінділерінен
төмен орналасқан. Дегенмен, Қазақмыстың жүргізіп жатқан жұмыстарына
қарағанда, Кеңгір су қоймасының төменгі ағысындағы судың сапасы
қанағаттанарлық болып отыр. Тағы бір мәселе - су қоймасынан су аз табиғи
айналымдарға қажетті санитарлық су жіберу туралы. Әзірге бұл мәселе өзекті
емес, өйткені Кеңгір су қоймасы – Қаракеңгір өзенінің сағасы - Сарысу
өзенінің сағасы" трактінде айтарлықтай су тұтынушылар жоқ. Болашақта бұл
өңірде көшпелі мал шаруашылығын дамытуға болады. Сонда Қаракеңгір мен
Сарысу өзендерінің төменгі ағысындағы судың сапасы мен мөлшері маңызды
болады. Сарысу арнасы бойымен негізгі тасқын толқыны өтетін уақытта Кеңгір
және Жезді су қоймаларынан ағызуды ұйымдастыруға болады.
Екі көзден суды тазарту кезеңдері (сәулелендіру құралдары мен кварц
сүзгілерінде механикалық тазалау, дезинфекциялау, залалсыздандыру) өтетін
ПТВС АҚ коммуналдық және ауыз су тазарту құрылыстарына бөлек құбырлар
арқылы жеткізіледі, реагенттермен араластыру, тұндыру, сүзу, қайталама
дезинфекция, натрий катионалмастырғыш сүзгілерінде жұмсарту, фторлау).
Қаланың шаруашылық ауыз тазарту құрылыстарында ауыз суды тазарту
технологиясы сақталады. СБСЖ-да су дайындауға арналған реагенттердің
азайтылмайтын қоры бар.
Жезқазған қаласының "ЖСЖК" АҚ Тұрғын үй секторы мен Жезқазған
өнеркәсіптік ауданының шаруашылық-тұрмыстық сарқынды суларын сумен
жабдықтауға және бұруға арналған. Қаланың шаруашылық ауыз су тазарту
құрылыстарында ауыз суды тазарту технологиясы сақталады.
Тазарту құрылыстарының технологиялық схемасы ағынды суларды толық
механикалық және биологиялық тазартуды қарастырады.
Кеңгір су қоймасынан су 1-көтергіштің сорғы станциясымен (Кессон)
қабылданады және екі су тартқышы арқылы шаруашылық-ауыз су тазарту
құрылыстарына жіберіледі, онда келесі технологиялық схема бойынша
тазартылады:
- бастапқыда су тазартқыштарға түседі, оларда су олардың тұнбаларымен
ірі суспензиялы бөлшектерден тазартылады;
- тұндырғыштардан кейін суды қосымша тазарту үшін кварцты сүзгілерге
жібереді;
- бөлшектерден тазартылған су одан әрі натрий-катиониттік сүзгілерге
түседі, мұнда кальций мен магний тұздарының натрий тұздарына ион алмасуы
жүреді, яғни судың жұмсаруы жүреді;
- жұмсартылған су таза суға арналған резервуарларға құйылады, содан
кейін 2-көтергішпен айдалады, қаланың және Жезқазған өндірістік алаңының
тарату желілеріне жіберіледі;
- суды тазарту технологиясы процесінде өнімдерді дезинфекциялау үшін
біріншілік және қайталама хлорлау жүргізіледі.
Айта кету керек, су сынамаларында аталған заттардың көп мөлшері
негізінен табиғи факторларға байланысты. Факторлардың ішінде мыналарды атап
өту қажет:
- су қоймасы орналасқан аудандағы су мен топырақтағы заттардың жоғары
фондық (табиғи) құрамы;
- Жезқазған қаласындағы су қоймасына, тұрғын үй қорына және
инфрақұрылым нысандарына кері әсер ету;
- өзен суының аз мөлшерде келуі. Қара-Кеңгір өзеніндегі су ағынының
бірнеше жыл бойы тартылудағы аз көлемі;
- ыстық климат.
ПТВС АҚ Жезқазған қаласындағы тұрмыстық сарқынды суларды тазарту
құрылыстарының жағдайы.
Жезқазған қаласындағы тұрмыстық сарқынды суларды тазарту құрылыстары
1967-1987 жылдары салынған. Тұрмыстық кәріз құрылыстары мен желілері
Жезқазған қаласының тұрғындарына және барлық кәсіпорындарға қызмет
көрсетуде. Қаланың кәріздік сорғы станцияларының техникалық жағдайы
қанағаттанарлықсыз.
Қала тұрғындарының, өнеркәсіптік кәсіпорындардың нәжістік және шағын
кәсіпорындардың өнеркәсіптік ағынды суларының коллекторлар жүйесі мен
канализациялық сорғы станциялары (СПС) арқылы бас сорғы станциясына
жіберіледі, содан кейін жобалық өнімділігі тәулігіне 75 мың м3 болатын
кәріздік тазарту құрылыстарына (КТҚ) айдалады. Тазартудан және
зарарсыздандырудан кейін сарқынды сулар Қара-Кеңгір өзеніне ағызылады.
2.3 Жезқазған қаласындағы жер ресурстары
Жезқазған қаласындағы өнеркәсіп алаңының қалпына келтіру жұмыстарын
қажет ететін жер телімдеріне №1,2 ЖОФ кәсіпорны басқаратын қалдық қоймалары
жатады. Ағымдағы кезеңде №1, 2 ЗОФ-да екі таусылған қалдық қоймасы бар:
Бөргез Сай шатқалындағы консервацияланған және ескі қалдық қоймасы. Осы
қалдық қоймаларын қалпына келтіру жобалары әзірленді, олар бойынша ЖКҚ оң
қорытындылары алынды.
Қазақмыс Корпорациясы ЖШС мамандандырылған мердігер
Kazproductgroup ЖШС-мен қалайы қалдық қоймасында қалпына келтіру
жұмыстарын жүргізуге келісім-шарт жасасқан, келісім-шарт жасалғанға дейін
қалпына келтіру жұмыстарын № ЗФҚ жүргізген.
Қалпына келтірілетін аумақ ай сайын есепке алынады, маркшейдерлік
өлшемдер жүргізіледі.
Тұрмыстық қатты қалдықтар полигоны Жезқазған қаласынан шығысқа қарай,
Жезқазған-Қарағанды тас жолының 12 шақырымында орналасқан. Жезқазған
қаласындағы қатты тұрмыстық қалдықтар полигоны 1975 жылдан бері жұмыс істеп
келеді. ҚТҚ үйінділері орналасқан ауданда тарихи ескерткіштер, ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар, демалыс орындары, санаторий, т.б. жоқ.
Қаланың экологиялық проблемаларының бірі - қатты тұрмыстық қалдықтар
(ҚТҚ) болып табылады, әсіресе кәдеге жарату және қайта өңдеу тұрғысынан.
Бүгінгі күні қалыптасқан қатты тұрмыстық қалдықтардың барлық көлемі
сұрыпталмай және өңделмей, үйінділерге шығарылуда.
Жезқазған қаласының өсімдігі және жануарлар жүйесі. Айта кету керек,
Жезқазған өңірінің жергілікті табиғи флорасы түрлердің елеусіз санымен
ұсынылған, бұл жалпы жергілікті табиғи флораның 6,1% құрайды.
Жезқазған өңірін көгалдандыруда пайдаланылатын 72 түрдің ішінде
жергілікті табиғи флора өкілдері қолда бар 34 ағаш пен бұтаның 29 түрін
құрады. Яғни, жергілікті табиғи флораны пайдалану 40,3% - ға жүзеге
асырылды. Көгалдандыруда қолданылатын түрлердің ішінде таксондардың ең көп
саны қызғылтгүлділер тұқымдасында (Rosaceae) – 13 түр, екінші орында
Salicaceae тұқымдасына – 4 түр шоғырланған.
Сонымен қатар, ағаш бұталарының небәрі 15 түрі (сүйелді қайың, татар
ырғайы, казак аршасы, тар жапырақты сорғыш, өткір жемісті сорғыш, іш
жүргізетін сорғыш, албырт шырғанақ, шалғынды, жабайы раушан, сары жемісті
долана, жабайы раушан, борпылдақ жабайы раушан, құс шие, ақ тал және
кәдімгі калина) немесе 44,1%, қалғандары көгалдандыруға пайдаланылмайды,
тек жеке аумақтарда ғана пайдаланылады. Осы түрлердің тек бір бөлігі ғана
Жезқазған және Сәтбаев қалаларын көгалдандыруда өз қолдануын тапты (4-
сурет).
Сурет 4. Жезқазған және Сәтбаев қалалары
Елді мекендерді жаппай көгалдандыру үшін 4 түрі ғана пайдаланылады.
Олар: сүйел қайың, татар ырғайы, тар жапырақты сорғыш және өткір жемісті
сорғыш. Бөлек аллеялар мен композициялар жасау үшін үш түр жеке
пайдаланылады - казак аршасы, құс шие және кәдімгі калина. Саябақ
аумақтарында біртұтас көгалдандыруда сегіз түрі белгіленді. Олардың ішінде
ақ тал, борпылдақ жабайы раушан, алтай доланасы, жостер және т.б. 15 түрі
жеке үйлер мен саяжайларды көгалдандыру кезінде пайдаланылса, 4 түрі
пайдаланылмайды.
Табиғи флора түрлерінен қалалық көгалдандыруға енгізілмегендер: Балқаш
қарағаны, бұталы қараған, аласа қараған, күміс шыңғырлау, бұталы бұйра
шөбі, қалалық тобылғы, үш буынды шалғынды, қара жемісті итмұрын, көп гүлді
итмұрын, тікенекті итмұрын, парсы гультемиясы, дірілдеген терек (Көктерек),
ешкі талы, жіңішке сырғалы тал, жүзім талдары. Дегенмен, сәндік сапаларды
талдау күміс шыңғырлау, қалалық шабындықтар, үш лобты шабындықтар,
Көктерек, ешкі талдары, жіңішке сырға талдары, жүзім талдары сияқты
түрлерін қолдану мүмкіндігін көрсетеді. Жоғарыда аталған түрлер қалалық
көгалдандыруда пайдалану жоспарлы болып табылады.
Мәселен, Жезқазған және Сәтбаев қалаларын көгалдандыруда 34 ағаш пен
бұтаның 15 түрі ғана қолданыс тапты; 15 түрі жеке секторға пайдаланылады, 4
түрі көгалдандыруда пайдаланылмайды. Айта кету керек, жергілікті флораның
ағаш және бұталы өсімдіктерін тарту мүмкіндіктері толығымен ескерілмейді,
өсімдіктердің ассортименті тұрақтылық пен сәндік жағынан заманауи
талаптарға сәйкес келмейді. Жезқазған ботаникалық бағы жағдайында да,
сондай-ақ жеке ұйымдар мен тұлғалардың да ағаш-бұта өсімдіктерін енгізудің
заманауи тәжірибесін ескеру қажет. Жезқазған өнеркәсіптік аймағының қалалық
көгалдандыруына енгізу үшін күміс шыңғырлау, қара жемісті итмұрын, көп
гүлді итмұрын, қалалық тобылғы, үш қалақты тобылғы, көктерек, ешкі талы,
жіңішке сырғалы тал, жүзім талдары жоспарлы болып табылады.
2.4 Жезқазған қаласындағы топырақтың экожүйесі
Жезқазған өнеркәсіп торабы шикізатты алу мен байытудан бастап түсті
металдар мен олардың қорытпалары түріндегі дайын өнім өндіруге дейінгі
технологиялық процестердің барлық сатысын қамтиды. Онда тау-кен
металлургиялық комбинаты, мыс балқыту зауыты, өңдеу зауыттары, құю және
механикалық зауыты, шахталар бар. Олардың негізгі өнімдері: катодты мыс,
тазартылған күміс, тазартылған алтын, мырыш концентраты, қорғасын шаңы,
күкірт қышқылы, сирек металдардың тұздары. Облыстың мұндай кәсіпорындарына
Жезқазғантүстімет ҚБ, Қазақмыс Корпорациясы ЖШС және Жезқазғанредмет
РМК жатады.
Жезқазған өнеркәсіптік торабының жер бедері ұсақ шоқылы биіктіктер,
өзен аңғарлары, ағынсыз ойыстары бар су ағындарының құрғақ арналары, көл
қазаншұңқырлары бар құрғақ су арналарынан тұрады. Аймақтың жер бедерінің
жағдайлары атмосфералық ластану үшін тоқырау жағдайларын жасауға ықпал
етпей, ауа ағындарының еркін айналымын анықтайды [11]. Аймақтың климаты
континенттік және өте құрғақ. Қаңтар айының орташа температурасы -14,7,
-19,9ºС аралығында болады. Шілде айының орташа температурасы +19, +27 ºС.
Жел болған кезде төмен және ұйымдастырылмаған шығарындылар жер үсті
қабатында жиналуға бейім. Айтарлықтай жел болған кезде (7-10 мс) және жер
бетінде инверсия болмаған кезде қоспалар шашырап, жер бетіне сирек жетеді.
Жылдамдығы 12-15 мс және одан жоғары қатты жел кезінде- қоспалар көздерден
едәуір қашықтықтарға ауысу байқалады.
Нұр-сұлтан қаласындағы "Казгидромет" сертификатталған зертханасында
жекелеген ластаушы заттардың құрамы бойынша ауа мен топырақ үлгілеріне
химиялық талдаулар жүргізілді.
Техногенді тұндырғышқа дейін және одан кейін ауаның шаңдануын тікелей өлшеу
оңтүстік бағыттағы желде 6 м с жылдамдықпен жүргізілді, сынамалар тамыз
айында алынды, яғни техникалық тұндырғышта шаңның пайда болуы ең жоғары
деңгейге жеткен кезде. Сынамаларды іріктеу және нәтижелерді өңдеу қатаң
сәйкестікте орындалды. Табиғи ортадағы келеңсіз процестердің өсуінің
маңызды себептерінің бірі- табиғи жүйедегі геоэкологиялық байланыстардың
түйіні болып табылатын топырақ жамылғысының тозуы. Топырақты зерттеу
стандартты нұсқауларға сәйкес жүргізілді. Топырақтағы ауыр металдардың
кеңістіктегі жалпы құрамын зерттеу үшін 34 сынама алынды. Олар өнеркәсіптік
аймақтан 250 - ден 3000 м-ге дейінгі қашықтықта 8 маршруттық бағытта:
солтүстік, оңтүстік, батыс, шығыс, солтүстік-батыс, оңтүстік-батыс,
солтүстік-шығыс, оңтүстік-шығыс бағыттарына байланысты іріктелді.
Сурет 5. Жезқазған кен орны аумағындағы ауа, топырақ және өсімдік
сынамаларын алу сызбасы.
Топырақ сынамаларымен бір мезгілде өсімдіктердің доминантты түрлерін
іріктеу жүзеге асырылды. Сынақ алаңдары фитоценологияда био - геохимиялық
зерттеулер үшін модификацияланған әдістемелерге сәйкес салынды. Өсімдік
жамылғысы қоршаған орта жағдайының сенімді көрсеткіші қызметін атқарады, ал
өсімдіктердің өзі заттар мен энергияның жинақталуы мен қайта бөлінуінің
трофикалық тізбегінің бастапқы кезеңі болып табылады. Топырақтан және
ауадан улы заттарды бірінші болып қабылдайтын өсімдіктер [3]. Зерттелетін
аймақта өсімдіктерде келесі металдардың мөлшері анықталды: мырыш, мыс,
қорғасын және кадмий. Ол үшін өнеркәсіптік аймақтан 250-ден 500 м-ге
дейінгі қашықтықта жел бағытына сәйкес 8 маршрут бағыты бойынша радиалды
үлгілер алынды. Өсімдіктер қауымдастығын анықтау үшін геоботаникалық
сипаттамалар [9] жасалды, өсімдіктердің латынша атаулары [18] берілген.
Ауыр металдардың құрамын талдау атомдық абсорбциялық спектрометрия әдісімен
Нұр-сұлтан қаласындағы Ұлттық биотехнология орталығының сертификатталған
экологиялық биотехнология зертханасында жүргізілді.
Зерттеу нәтижелері және талқылау. Кестеде, 5-суретте Сәтбаев қаласында
жүргізілген ауадағы шаңның құрамын өлшеу нәтижелері, сонымен қатар шаңның
химиялық және гранулометриялық құрамының талдаулары көрсетілген.
Сәтбаев кен байыту фабрикасының техногендік шұңқырына дейін және одан
кейін алынған ауа сынамаларының құрамындағы жекелеген элементтердің құрамы
1-кестеде көрсетілген. Мәліметтер оның құрамындағы шаңның химиялық құрамы
жел ағынының техногендік шөгінді қазаншұңқырлардан өтуі кезінде іс жүзінде
өзгермейтінін көрсетеді. Тек мыс пен никельдің мөлшері екі есе артады.
Марганец, қорғасын, күміс және стронций сияқты металдардың мөлшері аздап
артады. Сонымен бірге атмосфералық ауадағы нақты ластаушы заттардың құрамын
қайта есептеу металдардың ешқайсысында ШРК-дан асатын концентрациялардың
жоқтығын көрсетті.
Кесте 1. Шаң сынамаларын спектрлік талдау нәтижелері, 2020-2021 ж..
Химиялық Сынама алу нүктесіндегі мөлшері, мгкг
элемент
Аф1 фоны A1 шұңқырының артында
Fe 0,004 0,004
Mn 0,008 0,01
Cu 0,001 0,002
Mo 0,001 0,001
Ni 0,001 0,002
Pb 0,002 0,003
Ag 0,0013 0,002
Sr 0,015 0,018
Cr 0,001 0,001
Zn 0,04 0,04
Жезқазған аймағының атмосферасында ауыр металдармен қатар ластаушы
заттардың айтарлықтай үлесін күкірт диоксиді, көміртегі оксидтері, азот
оксидтері, фенолдар және қалқымалы заттар құрайды. Әсіресе күкірт қостотығы
түсті металлургия кәсіпорындарында сульфидті шикізатты қайта өңдеу кезінде,
сондай - ақ жылу энергетикасы кәсіпорындарында кәдеге жаратылмайтын және
атмосфераға түсетін құрамында күкірті жоғары көмірді жағу кезінде
шығарылады.
ЖЭО-ның санитарлық-қорғау аймағындағы негізгі ластаушы – күкірт
диоксиді, ол тікелей Жезқазған қаласының шегінде алынады. Қаладан алыс
жерде негізгі ластаушы заттар шаң, мыс, қорғасын, мырыш, никель және күкірт
диоксиді болып табылады.
Жезқазған агломерациясының ауа бассейнінің негізгі ластаушы заттары: №
1, 2 байыту қондырғыларының аспирациялық және желдету жүйелерінен
шығарылатын шырақтар; № 1, 2 байыту зауыттарының қалдықтары, Жезқазған құю-
механикалық зауытының аспирациялық және технологиялық газдарының
шығарындыларына арналған шамдар болып табылады. [10].
Аумақты аридизациялау процесі шаңды дауылдардың пайда болу
ықтималдығын, топырақтың беткі қабатын ұзақ қашықтыққа тасымалдау
мүмкіндігін арттырады, бұл сәйкесінше атмосфераның шаңын арттырады.
Осылайша, аумақтың фондық ластануы негізінен топырақ бөлшектерімен, шаңмен,
көктем мен жазда өсімдік тозаңынан көрінеді.
Топырақ жамылғысы. Табиғи ортаға әсер ету қаупін бағалау кезінде
экологиялық геохимия салыстырмалы мағынаға ие көрсеткіштерді пайдаланады.
Олар геохимиялық фон арқылы қалыпқа келтіруге негізделген [8]. Өндірістік
аймақ шекарасынан батысқа қарай 60 км қашықтықтағы желдің басым бағытына
қарама-қарсы жақтан топырақ пен өсімдіктердің фондық үлгілері алынды.
Көптеген әдеби деректерге сәйкес [6, 7, 14] техногендік ластану
кезінде топырақтың жоғарғы қабатында ауыр металдар (ГМ) жиналатындықтан, 0-
20 см қуаты бар жер үсті горизонтынан топырақ үлгілерін алады: C, NE, B.
Басқа бағыттар бойынша толық емес іріктеу техникалық параметрлермен (темір
жол торабы, автомобиль жолы және т.б.) негізделген, бұл бұрмаланған
нәтижелерді болдырмауға мүмкіндік берді. Топырақ сынамаларын алу көлемі
10×10 м алаңдарда "конверт" әдісімен жүзеге асырылды. Топырақ сипаты мен
биотикалық белгілері бойынша Жезқазған өнеркәсіптік аймағы қоңыр қалыпты
ауыр сазды топырақ аймағында, толқынды төбе бедерінің шегінде орналасқан.
Топырақ түзуші жыныстар қалыңдығы 40–70 см-ден аспайтын орташа және жеңіл
саздақтармен ерекшеленеді. Шамамен осы тереңдікте олардың астында
қабыршақты-кристалды гипстің көп мөлшері бар құмды қиыршық тас шөгінділері
жатыр.
Қоңыр топырақтардағы қарашірік құрамы шөлді климат пен гидротермиялық
жағдайлардың өте ауырлығына байланысты оның түзілуіне өте қолайсыз
жағдайларды көрсетеді.
Топыраққа түсетін өсіп келе жатқан қалдықтардың аз мөлшері; субзонға
түсетін атмосфералық жауын - шашынның өте аз мөлшері; жазғы кезеңдегі
жоғары температура және қыста өте төмен, толық қарашіріктің пайда болуы
үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз етпейді. Тек жоғарғы горизонтта гумин
қышқылдарының фульвоқышқылдарына қатынасы шамамен тең, ал тереңірек,
фульвоқышқылдары гумин қышқылдарынан 3-4 есе басым, бұл олардың
қозғалғыштығының жоғарылағанын көрсетеді.
Агрохимиялық көрсеткіштер бойынша зерттелетін топырақтар қарашіріктің
төмен мөлшерімен – 0,8-ден 2,3%-ға дейін (орта есеппен 1,3%), физикалық
саздың жоғары мөлшерімен–11,2-ден 73,9-ға (30) дейін, топырақтың рН-ның
әлсіз сілтілі реакциясымен сипатталады. 8,0-ден 8,4-ке дейін (8,2),
сіңірілген негіздердің мөлшері - 100 г топыраққа 15,6 мэкв, темір және
алюминий сесквиоксидтерінің мөлшері - 3%, сазды фракцияның мөлшері - 10,
43.
Жалпы, өнеркәсіптік аймаққа іргелес аумақтардағы өсімдік жамылғысын
зерттеу нәтижелері зерттелетін аймақ биогеоценоздың қалыптасу
ерекшелігімен, оның дамуының табиғи динамикасы циклдік ауытқулар сипатына
ие болған кезде ерекшеленетінін айтуға мүмкіндік береді. Эволюциялық
дамудың ұзақ тарихи кезеңінен бері биоценоз қоршаған ортаның нақты
жағдайларына бейімделді. Сондықтан қалыптасқан геохимиялық аномалия, сондай-
ақ ауыр металдардың геохимиялық кедергілерінде химиялық элементтердің
жиналуы өсімдік жамылғысының биомассасында осы металдардың мөлшерінің
жоғарылауына әкелді. Өсімдіктердегі металдардың концентрациясы, әдетте,
азық үшін белгіленген шекті рұқсат етілген деңгейден жоғары (тек қамыс,
биюргун және Шренк жусанында ауыр металдар MRL-ден төмен).
Шаңның өсімдік жамылғысына кері әсерінің болмауын зерттелетін аймақтың
өсімдік құрылымының ксеро және галоморфты анатомиясымен байланысты, ол
жапырақтардың (шырындылықтың), жасаруының, балауыздың гүлденуінің және т.
б. сыртқы көрінісінде көрінеді. Бұл анатомиялық құрылым өсімдіктердің
бетіне айтарлықтай мөлшерде шаңның түсуіне мүмкіндік бермейді, ал шөгу
кезінде шаң келесі желдің екпінімен оңай ұшып кетеді.
Құрғақ аймақтағы жер асты суларының деңгейінің жоғарылауы құрылысқа
дейін болған экожүйелердің гидро және галоморфты болып өзгеруіне әкеледі.
Бұл жер асты суларының капиллярлық жиегінің топырақ капиллярларымен
жабылуына байланысты. Күндізгі жоғары температурада топырақ бетінен
ылғалдың қарқынды булануы орын алады. Терең топырақ горизонттарының тұздары
оның бетіне тартылып, топырақтың беткі горизонттарын тұздандырады және
экожүйенің келбетін өзгертеді.
Жезқазған аймағындағы атмосфераның ластануының табиғи факторларына
атмосфераның ластануының жоғарылауын (ауа массаларының тоқырау жағдайлары)
және атмосфераның ластануының (жел, жауын-шашын) төмендеуін де тудыратын
синоптикалық және метеорологиялық жағдайлар жатады.
Өнеркәсіп алаңының геожүйелерінің ластануының негізгі факторлары түсті
металлургия кәсіпорындары болып табылады, атап айтқанда: байыту
фабрикалары, құю және механикалық зауыты, ашық тау-кен өндіруші шахталар,
темір-бетон конструкциялар зауыты және т.б. Аралас отынмен жұмыс істейтін
жылу электр станцияларынан атмосфераға түсетін шаң мен химиялық
элементтердің шөгуі, көліктердің шығарындылары және қалдықтар қоймаларының
шаңдары, радиациялық қауіпті шахталардың, игеруден кейін қалған
карьерлердің мәселелері бар. Облыстың атмосфералық ауасында ең көп таралған
заттарға шаң, күкірт диоксиді, күкіртті сутегі, көміртек оксидтері, азот
оксидтері, аммиак, фенол және ауыр металдар (мыс, қорғасын, мырыш) жатады.
Топырақтағы ластаушы заттардың ассоциациясы мыс, қорғасын, мырыш,
өсімдіктерде мырыш және мыс.
Техногендік шығарындылардың құрамдас құрамы басым желдер, атмосфералық
жауын-шашын режимі, ластану көздерінен, жер бедері мен өсімдіктердің
қашықтығы әсерінен химиялық элементтердің миграциясын өзгертетін және қайта
бөлетін қуатты геохимиялық фактор болып табылады.
Жезқазған мыс қорыту зауыты сияқты бейіндік кәсіпорындар қала шегінен
18-40 км қашықтықта орналасуы керек, ал олар іс жүзінде қала шетінде
орналасқан. Жұмысшылардың демалыс аймағы, саяжайлар қаланың өнеркәсіптік
аймағына жақын жерде, шамамен 5-10 км қашықтықта орналасқан. Демалыс
аймақтарын Жезқазған қаласының индустриялық аймағынан 18-20 км қашықта
орналастыру қажет.
2.5 Жезқазған қаласының атмосфералық ауаның ластануы
Атмосфера өз алдына жер шарының ауа қабатын көрсетеді. Оның
вертикальды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жезқазған қаласының қазіргі экологиялық жағдайын талдау
5В060800 – Экология мамандығы бойынша
Қорғауға жіберілді
Экология кафедрасының меңгерушісі
Г.К. Сатыбалдиева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жезқазған қаласының қазіргі экологиялық жағдайын талдау
5В060800 – Экология мамандығы бойынша
Орындаған Қалмырза Р.Н.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., доцент
Шынбергенова Қ.Т.
ТАПСЫРМА 4
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 6
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 7
АНЫҚТАМАЛАР 8
КІРІСПЕ 9
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 11
1.1 Қоршаған орта жағдайының мониторингісінің негізделуі 11
1.2 Экологиялық мониторинг 12
2. ЖЕЗҚАЗҒАН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ 15
2.1 Жезқазған қаласының табиғи ортасы және географиялық
жағдайы,орналасуы 15
2.2 Жезқазған қаласындағы судың экологиялық жағдайы 15
2.3 Жезқазған қаласындағы жер ресурстары 19
2.4 Жезқазған қаласындағы топырақтың экожүйесі 22
2.5 Жезқазған қаласының атмосфералық ауаның ластануы 27
2.6 Жезқазған қаласының өсімдігі және жануарлар дүниесі 39
2.7 Жезқазған қаласының қала тұрғындарының экологиялық және денсаулық
жағдайына зерттеу 39
2.8 Жезқазған қаласының жалпы экологиялық жағдайы 40
ҚОРЫТЫНДЫ 59
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 61
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті КеАҚ
Экология кафедрасы
5В060800-Экология мамандығы
Бекітемін
Экология кафедрасының меңгерушісі
Сатыбалдиева Г. К.
ТАПСЫРМА
Дипломдық жұмысты орындау бойынша
Студент:
Жұмыстың тақырыбы:
30 қараша 2020ж. №1729-Б бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі _
Жұмыстың бастапқы деректері:
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
_________________________________
Дипломдық жұмыстың өзектілігі мен міндеттері:
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
_________________________________
Графикалық материалдардың тізімі (міндетті сызбаларды көрсету):
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
Жұмыстың таралуы бойынша кеңесшілер
Тарау Кеңесші Бақылау
мерзім қолы
Кіріспе 01.11.20-31.11.20
Әдебиеттік шолу 01.11.20-31.12.20
Негізгі бөлім 01.01.21-28.02.21
Пайдаланылған 01.03.21-31.03.21
әдебиеттер
Норма бақылау 01.04.21-30.04.21
Тапсырма берілген күн 1.09.20 _
Жұмыс жетекшісі _______________
Тапсырманы орындауға қабылданған студент___________________
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға
сілтеме жасалынған:
Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. 9 қаңтар 2007 №212
Заңымен бекітілген.
Қазақстан Республикасының Жер кодексі. 20 маусым 2003 жылы № 442-II
Заңымен бекітілген.
Экологиялық сараптау туралы Қазақстан Республикасының 18 наурыз 1997
жылы қабылданған № 85-1 Заңы.
Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі, Қоршаған орта жай-
күйінің мониторингі. 141 бап, 9 қаңтар 2007 №2012 Заңымен бекітілген.
Қоршаған ортаны қорғау 15 шілде 1997 жылы қабылданған №160-1 ҚР
Заңы.
Осы дипломдық жобада келесі стандарттарға сәйкес
сілтемелер қолданылған:
МемСТ 27753.2-88 – Жылыжай топырақтары. Су сығындысын дайындау әдісі.
МемСТ 26423-85 – Топырақтар. Су сығындысының электр өткізгіштігін, pH
және қатты қалдықтарын анықтау әдістері.
МемСТ 26424-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы карбонат және
бикарбонат иондарын анықтау әдісі.
МемСТ 26425-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы хлорид ионын анықтау
әдістері.
МемСТ 26426-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы сульфат ионын анықтау
әдістері.
МемСТ 26428-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы кальций
мен магнийді анықтау әдістері.
СТ ҚР 1277-2004 – Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарты.
Топырақ. Жалпы ережелер.
Дипломдық жұмыста келесі қысқартулар мен белгілер пайдаланылған: м –
метр
мм – миллиметр см – сантиметр км – километр мс – метр секунд г –
грамм
т - тонна
млн – миллион млрд – миллиард га – гектар
т.б. – тағы басқа
ЖЭО – жылу электр орталығы АЛИ – ауа ластану индексі
ШРК – шекті рұқсат етілген концентрация БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
ШЖШ – шекті жол берілген қоспаның шоғыры СИ – стандартты индекс
трлн – триллион тг – теңге
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылды:
Топырақ – күрделі жартылай функционалды және поли-компонеттік
құнарлылықтан тұратын, тау жыныстарының желге мүжілу қабығының жоғарғы
қабатындағы ашық көпфазалы құрылымдық жүйе, тау жыныстарының, ағзалардың,
климаттың, жер бедері мен уақыттың кешенді функциясы болып табылады.
Топырақ құнарлығы – өсімдіктердің өсуі мен өндірілуін барлық қажетті
жағдайлармен қамтамасыз ететін топырақтың басты функциясы. Табиғи және
жасанды, потенциалды және тиімді құнарлылық түрлерінен тұрады.
Норма - ауыл шаруашылық дақылдарға 1 га аудан бірлігіне енгізілетін,
кг, ц немесе т өлшем бірлігіндегі тыңайтқыштар саны (негізгі + егу
алдындағы + үстеп қоректендіру).
Мөлшер – бұл ауыл шаруашылық дақылдарға жыл бойында әртүрлі
тәсілдермен және әртүрлі мерзімде берілетін қоректік элементтер саны.
Өсімдіктердің қоректік заттарға қажеттілігі – бұл өсімдіктердің
әртүрлі мүшелерінде болатын қоректік заттардың жиынтық саны.
Сұрып – белгілі ботаникалық таксондардың шеңберін селекция нәтижесінде
алынған, белгілі бір сипаттамалар жиынтығынан тұратын (пайдалы немесе
декоративті), өсімдік тобын сол өсімдіктің басқа тобынан ерекшелейтін
мәдени өсімдіктер тобы.
Өнімділік – аудан бірлігінен алынатын егіншілік өнімдерінің саны.
Өнімділікті 1 гектарға центнер немесе тоннамен есептейді.
Биологиялық шығым – өнімнің барлық биологиялық (дән - сабан - аңызақ –
тамыр қалдықтары) массасын құру үшін өсімдіктермен пайдаланылатын қоректік
заттардың жалпы саны.
Экологиялық жүйе – тірі ағзалар жиынтығының қоректену, даму және ұрпақ
қалдырып, тарату мақсатында, қандай да бір тіршілік ету кеңістігін бірлесе
жүріп пайдалануының көне қалыптасқан жүйесі.
Экологиялық мониторинг – бұл қоршаған ортаның жай-күйін бақылаудың,
табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен қоршаған орта жай-күйінің
өзгеруін бағалау мен болжаудың кешенді жүйесі.
КІРІСПЕ
Адамзат жаһандық проблемалардың ауыр жүгін арқалап, XXI ғасырға қадам
басты, олардың шешімі әлеуметтік прогресс және адамзаттың өркениетінің аман
қалуы тәуелді болып тұр. Ол мәселелердің қатарындағы ең өткірі экологиялық
проблема болып табылады. Адамзат үшін атомдық және химиялық әлемде өмір
сүру неғұрлым қолайлы болуда, бірақ радиация, қоршаған ортаның улы
қосылыстармен ластануы, химиялық қарулардың әлеуетті қаупі адамдардың
денсаулығы мен өміріне қауіп төндіретін қосымша мәселелердің пайда болуына
әкелді.
Экологиялық проблемалардың барлық түрлері тең дәрежеде Қазақстанның
алдында да тұр. Алайда біздің елімізде жағдайды күрделілендіретін мәселе -
Қазақстанның ұзақ уақыт бойы ядролық қаруларды сынаудың базасы болып
табылуы. Қазақстандағы қазіргі экологиялық жағдайдың нашарлауы тұрғындардың
өміріне қауіп төндіруде
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі уақытта әр түрлі кәсіпорындар
орналасқан қалалардың экономикалық базасының дамуы концентрацияның,
комбинациялаудың, өнеркәсіп кәсіпорындарының өндірістік процестерінің
интенсификациясының көбеюімен сәйкестенеді. Нәтижесінде көп қалдықты
технологиямен сипатталатын өндірістің өсуі атмосфераның ластануына әкеліп
соғады.
Атмосфераның потенцияалды ластануы (зиянды заттардан шағылуы)
метеорологиялық белгілеріне және климатологиялық жағдайына байланысты
болады. Оның ішінде ең маңыздыларына желдің жылдамдығы мен бағыты,
атмосфераның стратификациясы, тұманның және жауын-шашынның саны, күн
радиациясы мен ауа температурасының мөлшері жатады. Сонымен қатар,
техногенді әрекеттерді күшейтетін: құрғақшылық, құрғақ сай, шаңды дауылдар
және т.б. табиғи процестер есептелінеді. Осының барлығын ескерсек,
Жезқазған қаласы атмосыералық потенциалды ластанудың жоғарылаған зонасына
жатады. Сондықтан да Жезқазған қаласының экологиялық талдау жасау өзекті
тақырып болып табылады.
Қазіргі кезде біздің республикамыздың көптеген өңірлерінде экологиялық
ахуал тек қолайсыз ғана емес, сонымен қатар өте апатты жағдайда. Қазақстан
Республикасының көптеген қалалары экологиялық тұрақсыздықтарымен
сипатталады Бүгінгі кезде барынша қауіптісі экологиялық дағдарыстың пайда
болуы болып табылады, техногендік босауға, топырақтың құлдырауы, су
ресурстарының азаюы мен ластануы, ормандар санының қысқаруы, биологиялық әр
түрліліктің қайтарымсыз қысқаруы және тірі табиғаттың генетикалық қорының
бұзылуы, радиациялық бұзылу, қауіпті және улы заттардың жинақталуы жатады.
Қоршаған ортаны ластаушы және табиғат жүйесінің құлдырауын тудыратын
негізгі көздері өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, автомобиль көлігі, басқа
антропогендік факторлар болып табылады. Биосфера және қоршаған ортаны
қорғаудың қосылған компоненттерінің арасынан атмосфера барынша сезгіш болып
табылады, оған тек газ тәріздес ластаушылар ғана емес, сонымен бірге сұйық
және қатты заттар да келіп түседі.
Қазіргі уақытта Қазақстан аумағының топырақ-экологиялық жағдайын
қанағаттанарлықсыз ретінде бағалауға болады. Экологиялық жағдайды
тұрақсыздандыру топырақты өздігінен қалпына келтіру мүмкін емес процестерге
дейінгі дәрежеге жетті.
Бұзылған топырақты рационалды пайдалану, қорғау және қалпына
келтіруді, топырақ құлдырауының алдын алу, эрозияға ұшыраған және
техногенді бұзылған топырақты, сондай-ақ жайылымдарды қалпына келтіру
бойынша бағдарламаны әзірлеу талап етіледі. Қазақстанның экологиялық
жағдайын экономика мен қоғамды, заңды тұрғыда экологияландыру арқылы оң
бағыттарға қарай өзгертуге болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Жезқазған қаласының экологиялық жағдайын
талдау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына байланысты келесі міндеттер қойылды.
1. Жезқазған қаласының экологиялық мәселелерінің жалпы теориялық
зерттеулерін қарастыру.
2. Жезқазған қаласының атмофералық ауаның және топырақтың ластануын
талдау.
3. Жезқазған қаласының жалпы климаттық жағдайын зерттеу.
Дипломдық жұмыста келесі негізгі әдістер қолданылды:
Зерттеу әдісі, алынған обьектінің географиялық жағдайы және
геологиялық сипаттамасы берілген әдебиеттеге талдау жасау.
Статистикалық (қажетті кестелер, диаграммалары берілген).
Салыстыру әдісі (Жезқазған қаласын басқа Қазақстанның қалаларымен
геологиялық жағдайы бойынша салыстыру).
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Қоршаған орта жағдайының мониторингісінің негізделуі
Жыл сайын адам мен қоршаған орта арасындағы байланыс барған сайын өте
қарқынды болып жатыр. Осыған байланысты табиғи орта жағдайы туралы бөлшекті
объективті ақпараттың қажеттілігі туа бастады.
Қазіргі кезде қоршаған табиғи ортаның жағдайын бақылау адамдар
ұйымдастырған іс-шараны құрайтын маңызды құрама бөлігі болып табылады.
Табиғи ортаның жағдайы туралы ақпараттың болуы шаруашылықты дұрыс
бағытта жүргізуде, әр түрлі табиғи қорларды ұтымды пайдалануда, яғни
табиғат пен адам қоғамы арасындағы қатынасты сенімді етуде өз көмегін
тигізеді.
Қоршаған ортаға антропогендік әрекеттердің қауіпті зардаптарының бірі
болып әр түрлі қоршаған ортаның – атмосфералық ауа, құрлық және мұхит суы,
топырақтың ластануы. Табиғи ортаның ластануы өндіріс өнеркәсіпорындарының,
тұрғын үй және ауыл шаруашылығы жұмыстары есебінен шығатын газ тәрізді,
сұйық және қатты тасталым қалдықтарының есебінен болады. Сондықтан да
табиғи ортаның ластануының мониторинг жүйесін ұйымдастыру табиғи орта
жағдайының антропогендік өзгеріс мониторингісі жүйесінің маңызды элементі
болып табылады. Сонымен қатар қоршаған ортаны басқаруда, табиғи ортаның
сапасын қазіргі кездегі реттеудің стратегиясының маңызды құрама элементі
болып табылады.
Антропогендік әсерлерден туған өзгерістерді анықтап көрсетуге
мүмкіндік беретін табиғи орта жағдайының мониторингісі жүйесін ұйымдастыру
үшін ортаның жағдайының өзгерісі мен табиғи тербелісі туралы бөлшектік
ақпарат керек.
Мониторинг істің негізгі келесідей бағыттарын қамтиды:
1. Қоршаған ортаның жағдайына және оған әсер ететін факторларға
бақылау жасауға;
2. Қоршаған ортаның фактілерге негізделген бағалау және әсер етуші
факторлар;
3. Қоршаған ортаның жағдайын болжау және осы жағдайды бағалау.
Сонымен қатар мониторинг жүйесі – ол басқарудың қандай да бір
элементін қамтымайтын қоршаған ортаны басқарудың өте маңызды звеносы екенін
атап кету керек.
Осылайша, мониторинг көп мақсатты ақпараттық жүйе болып табылады. Оның
негізгі міндеттері: биосфераның жағдайын бақылау, оның жағдайын болжау және
бағалау, қоршаған ортаға антропегендік әсерлердің деңгейін анықтау; сонымен
қатар әсер етуші факторларды анықтау, олардың көздерін анықтау және осы
көздер мен факторларды бағалау.
Мониторингтің жүйелілігін анықтаудың әр түрлі әдістері бар. Олар
қоршаған ортаға әсер ететін факторлар мен эффекттердің әсерін бақылаудың әр
түрлі принциптеріне негізделген. Бұл жүйелерді биосфераны құрайтын қандай
бақылау объектісі – биотикалық (биологиялық мониторинг) және абиотикалық
(геофизикалық мониторинг) екеніне сәйкес келуі бойынша жіктеуге болады.
Сонымен қатар мониторинг жүйелерін әсер етудің көлемі және масштабы бойынша
да жіктеуге болады. Осылайша академик И.П. Герасимов мониторингті үш сатыға
бөлуді ұсынды: бірінші сатысы – адам денсаулығына әсер ететін жағынан
қоршаған ортаның жағдайына бақылау жасауды қамтамасыз ететін биоэкологиялық
(санитарлы-гигиеналық) мониторинг, екінші сатысы – геоэкологиялық
геожүйелік, табиғи-шаруашылық мониторинг (табиғи экожүйелердің өзгеруіне
бақылау жасау, оларды табиғи-техникалық қайта құру), үшінші сатысы –
әлемдік масштабта биосфера параметрлеріне бақылау жасауды қамтитын
биосфералық мониторинг [3].
1.2 Экологиялық мониторинг
Мемлекеттiк экологиялық мониторинг (қоршаған орта мен табиғи ресурстар
мониторингi) - табиғи және антропогендiк факторлардың әсерiнен қоршаған
ортаның, табиғи ресурстардың жай-күйiнiң өзгеруiн бағалау, болжау және
бақылау мақсатында олардың жай-күйiн қадағалаудың кешендi жүйесi.
Атмосфералық ауа, жер, жер үстi мен жер асты сулары, жер қойнауы, жануарлар
және өсiмдiктер дүниесi, сондай-ақ климат пен Жердiң озон қабаты,
экологиялық жүйелер, қоршаған ортаның халықтың денсаулығына әсер ететiн
факторлары мемлекеттiк экологиялық мониторинг объектiлерi болып табылады.
Экологиялық мониторингтің деңгейлері:
- жаһандық;
- мемлекеттік;
- аймақтық;
- локалды.
Экологиялық мониторинг жүйесі келесі ақпараттарды жүйелеу және талдау
керек:
- қоршаған ортаның жағдайын;
- бақыланатын және жағдайдың өзгерісінің ықтималдылығы (яғни әсер
ету факторлары мен көздері туралы);
- ортаға жалпы өзгерістері мен ауырлығы;
- биосферада болатын резервтер.
Қоршаған ортаның жағдайының мониторингісі келесі негізгі
процедураларды қарастырады:
- анықтама және бақылау объектілерін тексеру;
- бақылау объектілері үшін ақпараттық модельдерді құру;
- өлшеуді жоспарлау;
- өлшеудің мәліметтері бойынша басқару;
- бақылау объектілерінің жағдайын бағалау;
- бақылау объектілері жағдайының өзгерісін болжау;
- ақпаратты қолданысқа ыңғайлы формада жасау және оны тұтынушыға
дейін жеткізу.
Қазақстанда экологиялық мониторинг (ЭМ) мемлекеттік және өндірістік
болып екіге бөлінеді.
Мемлекеттік экологиялық мониторинг қоршаған ортаны қорғау функциясын
және табиғатты пайдалануды басқарудағы мемлекеттік органдармен жүзеге асады
және келесілерді:
• қоршаған ортаның жағдайын және табиғат ресурстарын бақылау,
сонымен қатар оларға антропогенді әсер ететін көздерді бақылау.
• көрсетілген бақылау объектілерінің жағдайын бағалау.
• оларды өлшеудің болжамдары.
Қазіргі таңда Қазақстанда қоршаған ортаның жағдайын және табиғат
ресурстарын бақылауды жүзеге асыратын, сонымен қатар алынған мәліметтерді
өңдеп, талдау жасауда бірнеше автономды жұмыс істейтін ведомствалық жүйелер
мен қызметтер пайда болды. Олардың қатарына келесілер жатады:
• ҚР ҚОҚМ қызметіне бағынышты судың сапасын, қоршаған ортаны,
жерді, биологиялық ресурсты мемлекеттік бақылау, мемлекеттік экологиялық
экспертиза және РМК Қазгидрометтің сәйкес қызметтері;
• орман және аңшылық қызметін қамтитын ауыл шаруашылығы
министрлігі және су ресурстары бойынша комитеттер;
• жер ресурстарын басқаруы бойынша мемлекеттік агенттіктер;
• денсаулық сақтау министрлігінің мемлекеттік санитарлы-
эпидемиологиялық қызметі;
• геология комитеті және энергетикалық және минералды қорлар
Министірлігінің жер қойнауларын қорғау;
• төтенше жағдай агенттігі;
Ақпараттың түсу көздеріне сәйкес, қоршаған орта және табиғат
ресурстары туралы мәліметтер жеке жүйелік ақпараттық блоктарға –
атмосфералық ауа, жер беті және жер асты су қорлары, жер ресурстары,
өсімдік жабындылары, орман, балық және аңшылық ресурстары болып бөлінеді.
2001 жылғы Қоршаған ортаны қорғау туралы заңының өзгерулеріне және
толықтыруларына байланысты осы облыста үйлестіруші роль ҚР ҚОҚМ-на
бекітілген. Сонымен қатар, барлық мемлекеттік органдарға заң
шығарушылармен бекітілген қажетті ақпаратты уақытында тегін беру туралы
міндет қойылған. Кейін арнайы үкімет қаулысымен экологиялық ведомтство
өкілеттіктеріне әдістемелік басшылықтың, сонымен қатар қоршаған орта
мониторингі және қазіргі уақытқа дейін талап ететін эффективтілік деңгейіне
жетпеген республикалық деңгейдегі табиғи қорлардың бірыңғай мемлекеттік
жүйесі қызметінің координациясы мен қамтамасыз етуі туралы сұрақтары
апарылып берілген болатын.
Соңғы жылдары аталған мәселені шешу туралы жұмыс жүргізілген болатын.
Сонымен қатар, ПП 2001 жылдың 27 маусымынан №885 Ұйым ережелері және
қоршаған орта мониторингісі және табиғи қорлардың бірыңғай мемлекеттік
жүйелері бекітілген, салалық Қоршаған орта мониторингісі және табиғи
қорлардың бірыңғай мемлекеттік жүйесін жасау бағдарламасы өңделген. Алайда
2002 жылдың тамыз айында болған министірліктердің реструктуризациясы және
су қорлары Комитетінің және орман мен аңшылық шаруашылық Комитетінің
ҚОҚМ–ға бағындыруларынан шығатын қорытынды экологиялық мониторингтің
орталықтандырылған мемлекеттік жүйесін құру мүмкіндігін барынша
шиеленістіруі мүмкін. Әсіресе, қоршаған ортаның, табиғи қорлардың және
адамдардың денсаулығына әсері жағдайы туралы ақпараттарға рұқсаты қиын.
Экологиялық мониторингтің тағы бір түрі - өндірістік – табиғат
қолданушы заңды тұлғалармен жүзеге асырылады. Қоршаған ортаның өндірістік
мониторингісінің мақсаты ең анық кәсіпорындардың қоршаған ортаға әсері,
болуы мүмкін өзгерулер мен қауіпті жағдайлар туралы ақпараттармен
қамтамасыз ету. Өндіріс мониторингінің қоршаған ортаға әсер туралы
мәліметтері мен есептілігі кәсіпорындармен мемлекеттік органдарға беріледі.
Ақпаратты жинау және беру ҚОҚМ-ның территориялық бөлімдерінде міндетті
келісуімен экологиялық мониторингтің құрылған бағдарламаларымен табиғатты
қолданушылармен өңделетін периодтылығына сәйкес беріледі.
2. ЖЕЗҚАЗҒАН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Жезқазған қаласының табиғи ортасы және географиялық
жағдайы,орналасуы
Жезқазған қаласы Қазақстан Республикасындағы түсті металлургияның ірі
орталығы болып табылады.
Жезқазған қаласы Қарағандыдан 430 шақырым жерде орналасқан.
Жезқазғанның географиялық координаттары (WGS84); 47°47'0" солтүстік,
67°46'0" шығыс қаланың аумағы 1,8 мың км2 құрайды.
Сурет 1. Жезқазған қаласының орналасуы
Жезқазған қаласы Орталық Қазақстанның шөлді дала аймағында Кеңгір су
қоймасының оң жағалауында орналасқан. Қала халқының 58,7 пайызы
экономикалық белсенді. Қаланың дамыған инфрақұрылымы бар.
2.2 Жезқазған қаласындағы судың экологиялық жағдайы
Жезқазған қаласы Қазақстанның орталық бөлігінде, Ұлытау тауларының
оңтүстік-шығысында, Қара-Кеңгір өзені бастау алатын, сонымен қатар Сарысуға
құятын Сары-Кеңгір, Жыланды, Жезді өзендерінің бойы мен Бетпақ даланың (аш
дала) солтүстік-батыс шетінде орналасқан.. Жезқазғанның негізгі су
ресурстарына Қара-Кеңгір өзеніндегі Кеңгір су қоймасы мен қаланың
оңтүстігіндегі Жезді су қоймасы жатады.
Су ресурсы дегеніміз - жер шарының әртүрлі күйдегі (сұйық, қатты, бу
тәрізді) пайдалануға жарамды суларының жиынтығы, яғни өзен мен көл, жер
асты суы мен теңіз, мұз бен мұздықтар, атмосфералық бу сияқты жердің
пайдалануға жарамды барлық су қоры жатады. Жер бетінің 70%-ын алып жатқан
су жер беті мен жер астындағы барлық тірі организмдердің, өсімдік, жан-
жауар әлемі сондай-ақ адамның өмір сүруі үшін маңызды элемент болып
табылады. Сондықтан судың табиғи ресурс ретіндегі негізгі мақсаты адамның,
сонымен қатар жануарлар мен өсімдіктер әлемінің өмірлік қажеттіліктерін
қамтамасыз ету болып табылады.
Су тек су объектілерінде ғана емес, сонымен қатар ауада, топырақта
және барлық тірі организмдерде, бүкіл биосферада бар. Жер сулары үздіксіз
қозғалыста, айналымда болады. Су айналымы мұхит пен құрлық бетіндегі судың
булануына ықпал ететін күн жылуының әсерінен жүреді. Су буланып,
атмосфераны ылғалдандырады және атмосфераның жоғарғы қабаттарына көтеріліп,
конденсацияланады да бұлттарды құрайды. Содан кейін жауын-шашын түріндегі
су жерге қайтады. Жауын-шашын топыраққа сіңіп, топырақтың және жер асты
суларының және су қоймаларының қорын толтырады, өзендер мен көлдерге құяды,
нәтижесінде мұхитқа қайта құйылады, содан кейін жерден қайтадан атмосфераға
түседі. Сонымен табиғаттағы айналымның нәтижесінде жер сулары су
ресурстарын құрайтын біртұтас динамикалық жүйеге біріктіріледі.
Биосфераның құрамдас бөлігі және табиғи ресурс ретінде судың негізгі
қасиеттерінің бірі оның басқа ештеңемен алмастырылмайтындығы болып
табылады. Егер минералды ресурстардың көптеген түрлері бір-бірін
алмастыратын болса, су алмастырылмайды. Бұл тіршілік процестерініңц негізі,
планетадағы негізгі қозғалмалы процестегі оттегінің негізгі көзі –
фотосинтез. Тірі ағзаның 20-30% ылғалдылығын жоғалтуы оның өліміне себепші
болады. Адам да сегізінші күні сусыз болса өледі. Су болған кезде ғана
ағзада күрделі метаболикалық процестер жүреді. Су маңызды климат түзуші
фактор болып табылады, оның жылу сыйымдылығы ауаның жылу сыйымдылығынан 3,3
мың есе көп.
Сарысу өзені. Өзеннің жалпы ұзындығы 761 км, су жинайтын алабы 82 мың
км2. Нұра және Сарысу өзендері бассейнінің барлық өзендері негізінен қардан
еріген сумен толықтырылады. Сондықтан су ағындары бойынша жыл сайынғы
ағынның барлығы дерлік көктемде өтеді. Барлық ұсақ және орта өзендерде 100%
- дан негізгі өзендерде 85% - ға дейін.
Көлдер. Қарастырылып отырған аумақта шамамен 1800 көл бар. Көлдердің
көпшілігінің су бетінің ауданы 1 км2-ден аз. Нұра алабында ауданы 10 км2-
ден асатын 13 көл ғана бар. Олардың көпшілігі бассейннің Ақмола бөлігінде
орналасқан. Өзен алабында Сарысуда аумағы 10 км2-ден асатын небәрі 3 көл
бар.
Территория жаздың соңына қарай толығымен құрғайтын таяз көлдермен
сипатталады. Көлдердің тұздылығы кезеңнің сулылығына және ағындылығына
байланысты өзгереді. Төменгі Нұраның көлдері әдетте тұщы немесе аздап тұщы.
Теңіз көлі ащы тұзды. Көлдердің көпшілігі тек әуесқойлық балық аулау, аң
аулау және демалыс үшін пайдаланылады. Нұра және Сарысу су алаптарындағы
барлық көлдердегі судың жалпы көлемі олардың орташа орташа толтыру кезінде
шамамен 1,5 млрд м3 құрайды.
Сурет 2. Қара-Кеңгір өзеніндегі Кеңгір су қоймасы
Жер асты сулары. Бассейндер аумағындағы жер асты сулары геологиялық
түзілімдердің барлық дерлік кешендерінде орналасқан. Пайда болу жағдайлары
мен айналу сипаты бойынша олар үштік және төрттік шөгінділер сулары және
жарықшақ сулары болып бөлінеді. Үшінші және төрттік шөгінділердің сулары
негізінен қысымсыз, топырақ түрінде болады.
Олардың ішінде Нұра, Сарысу өзендерінің аңғарларының аллювиалды
шөгінділерінің сулары және олардың салаларының практикалық маңызы зор.
Жарық сулары барлық дерлік тау жыныстарында кездеседі. Су көздердің шығыны
тау жыныстарының жарылу дәрежесіне байланысты 0,01-ден 2-3 лс дейін, сирек
жағдайда 10 лс дейін немесе одан да көп. Жер асты суларының барлық
түрлерінің негізгі қоректену көзі еріген қар суы мен көктемгі жаңбыр болып
табылады. Аллювий шөгінділерінің жер асты суларының қорын толықтыру
негізінен су тасқыны кезеңінде өзен арнасындағы жер үсті ағындарын сүзу
есебінен жүреді.
Сарысу өзенінің және оның негізгі салаларының су жинағыштары барлық
тұздану топтарының топырақтарында орналасқан. Су тасқыны кезінде өзеннің
жоғарғы ағысындағы су табиғатта гидрокарбонатты, сульфат – натрийлі болады.
Минералдану 0,1-0,3 гдм3-тен 2 гдм3-ке дейін өзгереді. Орта және
төменгі ағысында тұздардың мөлшері 0,5-4,0 гдм3 аралығында болады. Өзен
суы әдетте су тасқынында жұмсақ, ал төмен су кезінде қатты болады.
Өнеркәсіптік және коммуналдық кәсіпорындар шығаратын ағынды сулар өзен
суының сапасын төмендетеді, зиянды қоспалармен ластайды, бөгде иіс береді
және бактериологиялық көрсеткіштерді айтарлықтай нашарлатады.
Ластану негізінен нүктелік бұлақ көздерінен – Қарағанды, Теміртау,
Шахтинск, Жезқазған және Сәтбаев қалаларынан келетін коммуналдық және
өнеркәсіптік ағынды сулардан туындайды. Нұра-Сарысу су ресурстарының
сапасының өзгеруіне зиянды әсер ететін негізгі кәсіпорындар: Водоканал
ААҚ, энергетикалық кәсіпорындар, көмір өнеркәсібі кәсіпорындары, Испат-
Кармет ААҚ, ХМЗ Алаш ЖАҚ, Қазақмыс корпорациясының кәсіпорындары,
"Trans Oil" ЖШС болып табылады.
Сурет 3. Жезқазған қаласындағы Қаракеңгір суы
Аумақтың көп бөлігіндегі су ресурстарына қатысты қазіргі экологиялық
жағдай өткен ғасырдың 80 жылдарымен салыстырғанда соңғы жылдары су
пайдаланудың төмендеуіне байланысты айтарлықтай жақсарды. Болашақта Нұра
өзенін сынаптан тазартқаннан және өндірісті технологиялық жетілдіргеннен
кейін, экологиялық жағдайдың одан әрі жақсаруын және өнеркәсіп дами
бастаған ХХ ғасырдың ортасына жақын деңгейге жетуді күтуге болады. Бұл
жағдайда Ынтымақ және Кеңгір су қоймаларының төменгі ағынды бассейндеріне
санитарлық су жіберуді қамтамасыз ету мәселесі бірінші орынға шығады.
Сарысу өзен алабының бойында Жезқазғанның өнеркәсіптік ауданын су
ресурстарымен жеткілікті қамтамасыз ету және өзендегі жер үсті суларының
жай-күйі басты алаңдатады. Қаракеңгір Жезқазған қаласының төгінділерінен
төмен орналасқан. Дегенмен, Қазақмыстың жүргізіп жатқан жұмыстарына
қарағанда, Кеңгір су қоймасының төменгі ағысындағы судың сапасы
қанағаттанарлық болып отыр. Тағы бір мәселе - су қоймасынан су аз табиғи
айналымдарға қажетті санитарлық су жіберу туралы. Әзірге бұл мәселе өзекті
емес, өйткені Кеңгір су қоймасы – Қаракеңгір өзенінің сағасы - Сарысу
өзенінің сағасы" трактінде айтарлықтай су тұтынушылар жоқ. Болашақта бұл
өңірде көшпелі мал шаруашылығын дамытуға болады. Сонда Қаракеңгір мен
Сарысу өзендерінің төменгі ағысындағы судың сапасы мен мөлшері маңызды
болады. Сарысу арнасы бойымен негізгі тасқын толқыны өтетін уақытта Кеңгір
және Жезді су қоймаларынан ағызуды ұйымдастыруға болады.
Екі көзден суды тазарту кезеңдері (сәулелендіру құралдары мен кварц
сүзгілерінде механикалық тазалау, дезинфекциялау, залалсыздандыру) өтетін
ПТВС АҚ коммуналдық және ауыз су тазарту құрылыстарына бөлек құбырлар
арқылы жеткізіледі, реагенттермен араластыру, тұндыру, сүзу, қайталама
дезинфекция, натрий катионалмастырғыш сүзгілерінде жұмсарту, фторлау).
Қаланың шаруашылық ауыз тазарту құрылыстарында ауыз суды тазарту
технологиясы сақталады. СБСЖ-да су дайындауға арналған реагенттердің
азайтылмайтын қоры бар.
Жезқазған қаласының "ЖСЖК" АҚ Тұрғын үй секторы мен Жезқазған
өнеркәсіптік ауданының шаруашылық-тұрмыстық сарқынды суларын сумен
жабдықтауға және бұруға арналған. Қаланың шаруашылық ауыз су тазарту
құрылыстарында ауыз суды тазарту технологиясы сақталады.
Тазарту құрылыстарының технологиялық схемасы ағынды суларды толық
механикалық және биологиялық тазартуды қарастырады.
Кеңгір су қоймасынан су 1-көтергіштің сорғы станциясымен (Кессон)
қабылданады және екі су тартқышы арқылы шаруашылық-ауыз су тазарту
құрылыстарына жіберіледі, онда келесі технологиялық схема бойынша
тазартылады:
- бастапқыда су тазартқыштарға түседі, оларда су олардың тұнбаларымен
ірі суспензиялы бөлшектерден тазартылады;
- тұндырғыштардан кейін суды қосымша тазарту үшін кварцты сүзгілерге
жібереді;
- бөлшектерден тазартылған су одан әрі натрий-катиониттік сүзгілерге
түседі, мұнда кальций мен магний тұздарының натрий тұздарына ион алмасуы
жүреді, яғни судың жұмсаруы жүреді;
- жұмсартылған су таза суға арналған резервуарларға құйылады, содан
кейін 2-көтергішпен айдалады, қаланың және Жезқазған өндірістік алаңының
тарату желілеріне жіберіледі;
- суды тазарту технологиясы процесінде өнімдерді дезинфекциялау үшін
біріншілік және қайталама хлорлау жүргізіледі.
Айта кету керек, су сынамаларында аталған заттардың көп мөлшері
негізінен табиғи факторларға байланысты. Факторлардың ішінде мыналарды атап
өту қажет:
- су қоймасы орналасқан аудандағы су мен топырақтағы заттардың жоғары
фондық (табиғи) құрамы;
- Жезқазған қаласындағы су қоймасына, тұрғын үй қорына және
инфрақұрылым нысандарына кері әсер ету;
- өзен суының аз мөлшерде келуі. Қара-Кеңгір өзеніндегі су ағынының
бірнеше жыл бойы тартылудағы аз көлемі;
- ыстық климат.
ПТВС АҚ Жезқазған қаласындағы тұрмыстық сарқынды суларды тазарту
құрылыстарының жағдайы.
Жезқазған қаласындағы тұрмыстық сарқынды суларды тазарту құрылыстары
1967-1987 жылдары салынған. Тұрмыстық кәріз құрылыстары мен желілері
Жезқазған қаласының тұрғындарына және барлық кәсіпорындарға қызмет
көрсетуде. Қаланың кәріздік сорғы станцияларының техникалық жағдайы
қанағаттанарлықсыз.
Қала тұрғындарының, өнеркәсіптік кәсіпорындардың нәжістік және шағын
кәсіпорындардың өнеркәсіптік ағынды суларының коллекторлар жүйесі мен
канализациялық сорғы станциялары (СПС) арқылы бас сорғы станциясына
жіберіледі, содан кейін жобалық өнімділігі тәулігіне 75 мың м3 болатын
кәріздік тазарту құрылыстарына (КТҚ) айдалады. Тазартудан және
зарарсыздандырудан кейін сарқынды сулар Қара-Кеңгір өзеніне ағызылады.
2.3 Жезқазған қаласындағы жер ресурстары
Жезқазған қаласындағы өнеркәсіп алаңының қалпына келтіру жұмыстарын
қажет ететін жер телімдеріне №1,2 ЖОФ кәсіпорны басқаратын қалдық қоймалары
жатады. Ағымдағы кезеңде №1, 2 ЗОФ-да екі таусылған қалдық қоймасы бар:
Бөргез Сай шатқалындағы консервацияланған және ескі қалдық қоймасы. Осы
қалдық қоймаларын қалпына келтіру жобалары әзірленді, олар бойынша ЖКҚ оң
қорытындылары алынды.
Қазақмыс Корпорациясы ЖШС мамандандырылған мердігер
Kazproductgroup ЖШС-мен қалайы қалдық қоймасында қалпына келтіру
жұмыстарын жүргізуге келісім-шарт жасасқан, келісім-шарт жасалғанға дейін
қалпына келтіру жұмыстарын № ЗФҚ жүргізген.
Қалпына келтірілетін аумақ ай сайын есепке алынады, маркшейдерлік
өлшемдер жүргізіледі.
Тұрмыстық қатты қалдықтар полигоны Жезқазған қаласынан шығысқа қарай,
Жезқазған-Қарағанды тас жолының 12 шақырымында орналасқан. Жезқазған
қаласындағы қатты тұрмыстық қалдықтар полигоны 1975 жылдан бері жұмыс істеп
келеді. ҚТҚ үйінділері орналасқан ауданда тарихи ескерткіштер, ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар, демалыс орындары, санаторий, т.б. жоқ.
Қаланың экологиялық проблемаларының бірі - қатты тұрмыстық қалдықтар
(ҚТҚ) болып табылады, әсіресе кәдеге жарату және қайта өңдеу тұрғысынан.
Бүгінгі күні қалыптасқан қатты тұрмыстық қалдықтардың барлық көлемі
сұрыпталмай және өңделмей, үйінділерге шығарылуда.
Жезқазған қаласының өсімдігі және жануарлар жүйесі. Айта кету керек,
Жезқазған өңірінің жергілікті табиғи флорасы түрлердің елеусіз санымен
ұсынылған, бұл жалпы жергілікті табиғи флораның 6,1% құрайды.
Жезқазған өңірін көгалдандыруда пайдаланылатын 72 түрдің ішінде
жергілікті табиғи флора өкілдері қолда бар 34 ағаш пен бұтаның 29 түрін
құрады. Яғни, жергілікті табиғи флораны пайдалану 40,3% - ға жүзеге
асырылды. Көгалдандыруда қолданылатын түрлердің ішінде таксондардың ең көп
саны қызғылтгүлділер тұқымдасында (Rosaceae) – 13 түр, екінші орында
Salicaceae тұқымдасына – 4 түр шоғырланған.
Сонымен қатар, ағаш бұталарының небәрі 15 түрі (сүйелді қайың, татар
ырғайы, казак аршасы, тар жапырақты сорғыш, өткір жемісті сорғыш, іш
жүргізетін сорғыш, албырт шырғанақ, шалғынды, жабайы раушан, сары жемісті
долана, жабайы раушан, борпылдақ жабайы раушан, құс шие, ақ тал және
кәдімгі калина) немесе 44,1%, қалғандары көгалдандыруға пайдаланылмайды,
тек жеке аумақтарда ғана пайдаланылады. Осы түрлердің тек бір бөлігі ғана
Жезқазған және Сәтбаев қалаларын көгалдандыруда өз қолдануын тапты (4-
сурет).
Сурет 4. Жезқазған және Сәтбаев қалалары
Елді мекендерді жаппай көгалдандыру үшін 4 түрі ғана пайдаланылады.
Олар: сүйел қайың, татар ырғайы, тар жапырақты сорғыш және өткір жемісті
сорғыш. Бөлек аллеялар мен композициялар жасау үшін үш түр жеке
пайдаланылады - казак аршасы, құс шие және кәдімгі калина. Саябақ
аумақтарында біртұтас көгалдандыруда сегіз түрі белгіленді. Олардың ішінде
ақ тал, борпылдақ жабайы раушан, алтай доланасы, жостер және т.б. 15 түрі
жеке үйлер мен саяжайларды көгалдандыру кезінде пайдаланылса, 4 түрі
пайдаланылмайды.
Табиғи флора түрлерінен қалалық көгалдандыруға енгізілмегендер: Балқаш
қарағаны, бұталы қараған, аласа қараған, күміс шыңғырлау, бұталы бұйра
шөбі, қалалық тобылғы, үш буынды шалғынды, қара жемісті итмұрын, көп гүлді
итмұрын, тікенекті итмұрын, парсы гультемиясы, дірілдеген терек (Көктерек),
ешкі талы, жіңішке сырғалы тал, жүзім талдары. Дегенмен, сәндік сапаларды
талдау күміс шыңғырлау, қалалық шабындықтар, үш лобты шабындықтар,
Көктерек, ешкі талдары, жіңішке сырға талдары, жүзім талдары сияқты
түрлерін қолдану мүмкіндігін көрсетеді. Жоғарыда аталған түрлер қалалық
көгалдандыруда пайдалану жоспарлы болып табылады.
Мәселен, Жезқазған және Сәтбаев қалаларын көгалдандыруда 34 ағаш пен
бұтаның 15 түрі ғана қолданыс тапты; 15 түрі жеке секторға пайдаланылады, 4
түрі көгалдандыруда пайдаланылмайды. Айта кету керек, жергілікті флораның
ағаш және бұталы өсімдіктерін тарту мүмкіндіктері толығымен ескерілмейді,
өсімдіктердің ассортименті тұрақтылық пен сәндік жағынан заманауи
талаптарға сәйкес келмейді. Жезқазған ботаникалық бағы жағдайында да,
сондай-ақ жеке ұйымдар мен тұлғалардың да ағаш-бұта өсімдіктерін енгізудің
заманауи тәжірибесін ескеру қажет. Жезқазған өнеркәсіптік аймағының қалалық
көгалдандыруына енгізу үшін күміс шыңғырлау, қара жемісті итмұрын, көп
гүлді итмұрын, қалалық тобылғы, үш қалақты тобылғы, көктерек, ешкі талы,
жіңішке сырғалы тал, жүзім талдары жоспарлы болып табылады.
2.4 Жезқазған қаласындағы топырақтың экожүйесі
Жезқазған өнеркәсіп торабы шикізатты алу мен байытудан бастап түсті
металдар мен олардың қорытпалары түріндегі дайын өнім өндіруге дейінгі
технологиялық процестердің барлық сатысын қамтиды. Онда тау-кен
металлургиялық комбинаты, мыс балқыту зауыты, өңдеу зауыттары, құю және
механикалық зауыты, шахталар бар. Олардың негізгі өнімдері: катодты мыс,
тазартылған күміс, тазартылған алтын, мырыш концентраты, қорғасын шаңы,
күкірт қышқылы, сирек металдардың тұздары. Облыстың мұндай кәсіпорындарына
Жезқазғантүстімет ҚБ, Қазақмыс Корпорациясы ЖШС және Жезқазғанредмет
РМК жатады.
Жезқазған өнеркәсіптік торабының жер бедері ұсақ шоқылы биіктіктер,
өзен аңғарлары, ағынсыз ойыстары бар су ағындарының құрғақ арналары, көл
қазаншұңқырлары бар құрғақ су арналарынан тұрады. Аймақтың жер бедерінің
жағдайлары атмосфералық ластану үшін тоқырау жағдайларын жасауға ықпал
етпей, ауа ағындарының еркін айналымын анықтайды [11]. Аймақтың климаты
континенттік және өте құрғақ. Қаңтар айының орташа температурасы -14,7,
-19,9ºС аралығында болады. Шілде айының орташа температурасы +19, +27 ºС.
Жел болған кезде төмен және ұйымдастырылмаған шығарындылар жер үсті
қабатында жиналуға бейім. Айтарлықтай жел болған кезде (7-10 мс) және жер
бетінде инверсия болмаған кезде қоспалар шашырап, жер бетіне сирек жетеді.
Жылдамдығы 12-15 мс және одан жоғары қатты жел кезінде- қоспалар көздерден
едәуір қашықтықтарға ауысу байқалады.
Нұр-сұлтан қаласындағы "Казгидромет" сертификатталған зертханасында
жекелеген ластаушы заттардың құрамы бойынша ауа мен топырақ үлгілеріне
химиялық талдаулар жүргізілді.
Техногенді тұндырғышқа дейін және одан кейін ауаның шаңдануын тікелей өлшеу
оңтүстік бағыттағы желде 6 м с жылдамдықпен жүргізілді, сынамалар тамыз
айында алынды, яғни техникалық тұндырғышта шаңның пайда болуы ең жоғары
деңгейге жеткен кезде. Сынамаларды іріктеу және нәтижелерді өңдеу қатаң
сәйкестікте орындалды. Табиғи ортадағы келеңсіз процестердің өсуінің
маңызды себептерінің бірі- табиғи жүйедегі геоэкологиялық байланыстардың
түйіні болып табылатын топырақ жамылғысының тозуы. Топырақты зерттеу
стандартты нұсқауларға сәйкес жүргізілді. Топырақтағы ауыр металдардың
кеңістіктегі жалпы құрамын зерттеу үшін 34 сынама алынды. Олар өнеркәсіптік
аймақтан 250 - ден 3000 м-ге дейінгі қашықтықта 8 маршруттық бағытта:
солтүстік, оңтүстік, батыс, шығыс, солтүстік-батыс, оңтүстік-батыс,
солтүстік-шығыс, оңтүстік-шығыс бағыттарына байланысты іріктелді.
Сурет 5. Жезқазған кен орны аумағындағы ауа, топырақ және өсімдік
сынамаларын алу сызбасы.
Топырақ сынамаларымен бір мезгілде өсімдіктердің доминантты түрлерін
іріктеу жүзеге асырылды. Сынақ алаңдары фитоценологияда био - геохимиялық
зерттеулер үшін модификацияланған әдістемелерге сәйкес салынды. Өсімдік
жамылғысы қоршаған орта жағдайының сенімді көрсеткіші қызметін атқарады, ал
өсімдіктердің өзі заттар мен энергияның жинақталуы мен қайта бөлінуінің
трофикалық тізбегінің бастапқы кезеңі болып табылады. Топырақтан және
ауадан улы заттарды бірінші болып қабылдайтын өсімдіктер [3]. Зерттелетін
аймақта өсімдіктерде келесі металдардың мөлшері анықталды: мырыш, мыс,
қорғасын және кадмий. Ол үшін өнеркәсіптік аймақтан 250-ден 500 м-ге
дейінгі қашықтықта жел бағытына сәйкес 8 маршрут бағыты бойынша радиалды
үлгілер алынды. Өсімдіктер қауымдастығын анықтау үшін геоботаникалық
сипаттамалар [9] жасалды, өсімдіктердің латынша атаулары [18] берілген.
Ауыр металдардың құрамын талдау атомдық абсорбциялық спектрометрия әдісімен
Нұр-сұлтан қаласындағы Ұлттық биотехнология орталығының сертификатталған
экологиялық биотехнология зертханасында жүргізілді.
Зерттеу нәтижелері және талқылау. Кестеде, 5-суретте Сәтбаев қаласында
жүргізілген ауадағы шаңның құрамын өлшеу нәтижелері, сонымен қатар шаңның
химиялық және гранулометриялық құрамының талдаулары көрсетілген.
Сәтбаев кен байыту фабрикасының техногендік шұңқырына дейін және одан
кейін алынған ауа сынамаларының құрамындағы жекелеген элементтердің құрамы
1-кестеде көрсетілген. Мәліметтер оның құрамындағы шаңның химиялық құрамы
жел ағынының техногендік шөгінді қазаншұңқырлардан өтуі кезінде іс жүзінде
өзгермейтінін көрсетеді. Тек мыс пен никельдің мөлшері екі есе артады.
Марганец, қорғасын, күміс және стронций сияқты металдардың мөлшері аздап
артады. Сонымен бірге атмосфералық ауадағы нақты ластаушы заттардың құрамын
қайта есептеу металдардың ешқайсысында ШРК-дан асатын концентрациялардың
жоқтығын көрсетті.
Кесте 1. Шаң сынамаларын спектрлік талдау нәтижелері, 2020-2021 ж..
Химиялық Сынама алу нүктесіндегі мөлшері, мгкг
элемент
Аф1 фоны A1 шұңқырының артында
Fe 0,004 0,004
Mn 0,008 0,01
Cu 0,001 0,002
Mo 0,001 0,001
Ni 0,001 0,002
Pb 0,002 0,003
Ag 0,0013 0,002
Sr 0,015 0,018
Cr 0,001 0,001
Zn 0,04 0,04
Жезқазған аймағының атмосферасында ауыр металдармен қатар ластаушы
заттардың айтарлықтай үлесін күкірт диоксиді, көміртегі оксидтері, азот
оксидтері, фенолдар және қалқымалы заттар құрайды. Әсіресе күкірт қостотығы
түсті металлургия кәсіпорындарында сульфидті шикізатты қайта өңдеу кезінде,
сондай - ақ жылу энергетикасы кәсіпорындарында кәдеге жаратылмайтын және
атмосфераға түсетін құрамында күкірті жоғары көмірді жағу кезінде
шығарылады.
ЖЭО-ның санитарлық-қорғау аймағындағы негізгі ластаушы – күкірт
диоксиді, ол тікелей Жезқазған қаласының шегінде алынады. Қаладан алыс
жерде негізгі ластаушы заттар шаң, мыс, қорғасын, мырыш, никель және күкірт
диоксиді болып табылады.
Жезқазған агломерациясының ауа бассейнінің негізгі ластаушы заттары: №
1, 2 байыту қондырғыларының аспирациялық және желдету жүйелерінен
шығарылатын шырақтар; № 1, 2 байыту зауыттарының қалдықтары, Жезқазған құю-
механикалық зауытының аспирациялық және технологиялық газдарының
шығарындыларына арналған шамдар болып табылады. [10].
Аумақты аридизациялау процесі шаңды дауылдардың пайда болу
ықтималдығын, топырақтың беткі қабатын ұзақ қашықтыққа тасымалдау
мүмкіндігін арттырады, бұл сәйкесінше атмосфераның шаңын арттырады.
Осылайша, аумақтың фондық ластануы негізінен топырақ бөлшектерімен, шаңмен,
көктем мен жазда өсімдік тозаңынан көрінеді.
Топырақ жамылғысы. Табиғи ортаға әсер ету қаупін бағалау кезінде
экологиялық геохимия салыстырмалы мағынаға ие көрсеткіштерді пайдаланады.
Олар геохимиялық фон арқылы қалыпқа келтіруге негізделген [8]. Өндірістік
аймақ шекарасынан батысқа қарай 60 км қашықтықтағы желдің басым бағытына
қарама-қарсы жақтан топырақ пен өсімдіктердің фондық үлгілері алынды.
Көптеген әдеби деректерге сәйкес [6, 7, 14] техногендік ластану
кезінде топырақтың жоғарғы қабатында ауыр металдар (ГМ) жиналатындықтан, 0-
20 см қуаты бар жер үсті горизонтынан топырақ үлгілерін алады: C, NE, B.
Басқа бағыттар бойынша толық емес іріктеу техникалық параметрлермен (темір
жол торабы, автомобиль жолы және т.б.) негізделген, бұл бұрмаланған
нәтижелерді болдырмауға мүмкіндік берді. Топырақ сынамаларын алу көлемі
10×10 м алаңдарда "конверт" әдісімен жүзеге асырылды. Топырақ сипаты мен
биотикалық белгілері бойынша Жезқазған өнеркәсіптік аймағы қоңыр қалыпты
ауыр сазды топырақ аймағында, толқынды төбе бедерінің шегінде орналасқан.
Топырақ түзуші жыныстар қалыңдығы 40–70 см-ден аспайтын орташа және жеңіл
саздақтармен ерекшеленеді. Шамамен осы тереңдікте олардың астында
қабыршақты-кристалды гипстің көп мөлшері бар құмды қиыршық тас шөгінділері
жатыр.
Қоңыр топырақтардағы қарашірік құрамы шөлді климат пен гидротермиялық
жағдайлардың өте ауырлығына байланысты оның түзілуіне өте қолайсыз
жағдайларды көрсетеді.
Топыраққа түсетін өсіп келе жатқан қалдықтардың аз мөлшері; субзонға
түсетін атмосфералық жауын - шашынның өте аз мөлшері; жазғы кезеңдегі
жоғары температура және қыста өте төмен, толық қарашіріктің пайда болуы
үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз етпейді. Тек жоғарғы горизонтта гумин
қышқылдарының фульвоқышқылдарына қатынасы шамамен тең, ал тереңірек,
фульвоқышқылдары гумин қышқылдарынан 3-4 есе басым, бұл олардың
қозғалғыштығының жоғарылағанын көрсетеді.
Агрохимиялық көрсеткіштер бойынша зерттелетін топырақтар қарашіріктің
төмен мөлшерімен – 0,8-ден 2,3%-ға дейін (орта есеппен 1,3%), физикалық
саздың жоғары мөлшерімен–11,2-ден 73,9-ға (30) дейін, топырақтың рН-ның
әлсіз сілтілі реакциясымен сипатталады. 8,0-ден 8,4-ке дейін (8,2),
сіңірілген негіздердің мөлшері - 100 г топыраққа 15,6 мэкв, темір және
алюминий сесквиоксидтерінің мөлшері - 3%, сазды фракцияның мөлшері - 10,
43.
Жалпы, өнеркәсіптік аймаққа іргелес аумақтардағы өсімдік жамылғысын
зерттеу нәтижелері зерттелетін аймақ биогеоценоздың қалыптасу
ерекшелігімен, оның дамуының табиғи динамикасы циклдік ауытқулар сипатына
ие болған кезде ерекшеленетінін айтуға мүмкіндік береді. Эволюциялық
дамудың ұзақ тарихи кезеңінен бері биоценоз қоршаған ортаның нақты
жағдайларына бейімделді. Сондықтан қалыптасқан геохимиялық аномалия, сондай-
ақ ауыр металдардың геохимиялық кедергілерінде химиялық элементтердің
жиналуы өсімдік жамылғысының биомассасында осы металдардың мөлшерінің
жоғарылауына әкелді. Өсімдіктердегі металдардың концентрациясы, әдетте,
азық үшін белгіленген шекті рұқсат етілген деңгейден жоғары (тек қамыс,
биюргун және Шренк жусанында ауыр металдар MRL-ден төмен).
Шаңның өсімдік жамылғысына кері әсерінің болмауын зерттелетін аймақтың
өсімдік құрылымының ксеро және галоморфты анатомиясымен байланысты, ол
жапырақтардың (шырындылықтың), жасаруының, балауыздың гүлденуінің және т.
б. сыртқы көрінісінде көрінеді. Бұл анатомиялық құрылым өсімдіктердің
бетіне айтарлықтай мөлшерде шаңның түсуіне мүмкіндік бермейді, ал шөгу
кезінде шаң келесі желдің екпінімен оңай ұшып кетеді.
Құрғақ аймақтағы жер асты суларының деңгейінің жоғарылауы құрылысқа
дейін болған экожүйелердің гидро және галоморфты болып өзгеруіне әкеледі.
Бұл жер асты суларының капиллярлық жиегінің топырақ капиллярларымен
жабылуына байланысты. Күндізгі жоғары температурада топырақ бетінен
ылғалдың қарқынды булануы орын алады. Терең топырақ горизонттарының тұздары
оның бетіне тартылып, топырақтың беткі горизонттарын тұздандырады және
экожүйенің келбетін өзгертеді.
Жезқазған аймағындағы атмосфераның ластануының табиғи факторларына
атмосфераның ластануының жоғарылауын (ауа массаларының тоқырау жағдайлары)
және атмосфераның ластануының (жел, жауын-шашын) төмендеуін де тудыратын
синоптикалық және метеорологиялық жағдайлар жатады.
Өнеркәсіп алаңының геожүйелерінің ластануының негізгі факторлары түсті
металлургия кәсіпорындары болып табылады, атап айтқанда: байыту
фабрикалары, құю және механикалық зауыты, ашық тау-кен өндіруші шахталар,
темір-бетон конструкциялар зауыты және т.б. Аралас отынмен жұмыс істейтін
жылу электр станцияларынан атмосфераға түсетін шаң мен химиялық
элементтердің шөгуі, көліктердің шығарындылары және қалдықтар қоймаларының
шаңдары, радиациялық қауіпті шахталардың, игеруден кейін қалған
карьерлердің мәселелері бар. Облыстың атмосфералық ауасында ең көп таралған
заттарға шаң, күкірт диоксиді, күкіртті сутегі, көміртек оксидтері, азот
оксидтері, аммиак, фенол және ауыр металдар (мыс, қорғасын, мырыш) жатады.
Топырақтағы ластаушы заттардың ассоциациясы мыс, қорғасын, мырыш,
өсімдіктерде мырыш және мыс.
Техногендік шығарындылардың құрамдас құрамы басым желдер, атмосфералық
жауын-шашын режимі, ластану көздерінен, жер бедері мен өсімдіктердің
қашықтығы әсерінен химиялық элементтердің миграциясын өзгертетін және қайта
бөлетін қуатты геохимиялық фактор болып табылады.
Жезқазған мыс қорыту зауыты сияқты бейіндік кәсіпорындар қала шегінен
18-40 км қашықтықта орналасуы керек, ал олар іс жүзінде қала шетінде
орналасқан. Жұмысшылардың демалыс аймағы, саяжайлар қаланың өнеркәсіптік
аймағына жақын жерде, шамамен 5-10 км қашықтықта орналасқан. Демалыс
аймақтарын Жезқазған қаласының индустриялық аймағынан 18-20 км қашықта
орналастыру қажет.
2.5 Жезқазған қаласының атмосфералық ауаның ластануы
Атмосфера өз алдына жер шарының ауа қабатын көрсетеді. Оның
вертикальды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz