Мал азықтық бетегелердің қолданылуы
Тлеуқұлов М.М.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) биоэкологиялық және
ресурстық сипаттамасы
5В060800 – Экология мамандығы бойынша
Қорғауға жіберілді
Экология кафедрасының меңгерушісі
Г.К. Сатыбалдиева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) биоэкологиялық және
ресурстық сипаттамасы
5В060800 – Экология мамандығы бойынша
Орындаған Тлеуқұлов М.М.
Ғылыми жетекшісі
Аралбай Н.Қ.
ТАПСЫРМА 4
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 6
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 7
АНЫҚТАМАЛАР 8
КІРІСПЕ 9
1. Мал азықтық дақылдарының жалпы теориялық зерттеулері 10
1.1 Малазықтық дақылдарының түрлері және олардың сипаттамалары 10
2. Мал азықтық бетегелерді (Festuca L.) зерттеу 14
2.1. Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) кешенді сипаттамасы 14
(паспорты)
2.2 Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) биологиялық сипаттамасы 17
2.2.1 Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) түрлері 22
2.3 Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) экологиялық сипаттамасы 37
2.4 Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) ресурстық сипаттамасы 42
2.5 Мал азықтық бетегелерді (Festuca L.) өсіру агротехнологиясы мен
топырақтың ерекшеліктері 44
2.6 Мал азықтық бетегелердің таралуы аймағы мен шаруашылық маңызы
50
2.7 Мал азықтық бетегелердің қолданылуы. Көгал жасау технологиясы 54
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті КеАҚ
Экология кафедрасы
5В060800-Экология мамандығы
Бекітемін
Экология кафедрасының меңгерушісі
Сатыбалдиева Г. К.
ТАПСЫРМА
Дипломдық жұмысты орындау бойынша
Студент:
Жұмыстың тақырыбы:
30 қараша 2020ж. №1729-Б бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі _
Жұмыстың бастапқы деректері:
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
_________________________________
Дипломдық жұмыстың өзектілігі мен міндеттері:
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
_________________________________
Графикалық материалдардың тізімі (міндетті сызбаларды көрсету):
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
Жұмыстың таралуы бойынша кеңесшілер
Тарау Кеңесші Бақылау
мерзім қолы
Кіріспе 01.11.20-31.11.20
Әдебиеттік шолу 01.11.20-31.12.20
Негізгі бөлім 01.01.21-28.02.21
Пайдаланылған 01.03.21-31.03.21
әдебиеттер
Норма бақылау 01.04.21-30.04.21
Тапсырма берілген күн 1.09.20 _
Жұмыс жетекшісі _______________
Тапсырманы орындауға қабылданған студент___________________
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға
сілтеме жасалынған:
Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. 9 қаңтар 2007 №212
Заңымен бекітілген.
Қазақстан Республикасының Жер кодексі. 20 маусым 2003 жылы № 442-II
Заңымен бекітілген.
Экологиялық сараптау туралы Қазақстан Республикасының 18 наурыз 1997
жылы қабылданған № 85-1 Заңы.
Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі, Қоршаған орта жай-
күйінің мониторингі. 141 бап, 9 қаңтар 2007 №2012 Заңымен бекітілген.
Қоршаған ортаны қорғау 15 шілде 1997 жылы қабылданған №160-1 ҚР
Заңы.
Осы дипломдық жобада келесі стандарттарға сәйкес
сілтемелер қолданылған:
МемСТ 27753.2-88 – Жылыжай топырақтары. Су сығындысын дайындау әдісі.
МемСТ 26423-85 – Топырақтар. Су сығындысының электр өткізгіштігін, pH
және қатты қалдықтарын анықтау әдістері.
МемСТ 26424-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы карбонат және
бикарбонат иондарын анықтау әдісі.
МемСТ 26425-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы хлорид ионын анықтау
әдістері.
МемСТ 26426-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы сульфат ионын анықтау
әдістері.
МемСТ 26428-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы кальций
мен магнийді анықтау әдістері.
СТ ҚР 1277-2004 – Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарты.
Топырақ. Жалпы ережелер.
Дипломдық жұмыста келесі қысқартулар мен белгілер пайдаланылған: м –
метр
мм – миллиметр см – сантиметр км – километр мс – метр секунд г –
грамм
т - тонна
млн – миллион млрд – миллиард га – гектар
т.б. – тағы басқа
ЖЭО – жылу электр орталығы АЛИ – ауа ластану индексі
ШРК – шекті рұқсат етілген концентрация БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
ШЖШ – шекті жол берілген қоспаның шоғыры СИ – стандартты индекс
трлн – триллион тг – теңге
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылды:
Топырақ – күрделі жартылай функционалды және поли-компонеттік
құнарлылықтан тұратын, тау жыныстарының желге мүжілу қабығының жоғарғы
қабатындағы ашық көпфазалы құрылымдық жүйе, тау жыныстарының, ағзалардың,
климаттың, жер бедері мен уақыттың кешенді функциясы болып табылады.
Топырақ құнарлығы – өсімдіктердің өсуі мен өндірілуін барлық қажетті
жағдайлармен қамтамасыз ететін топырақтың басты функциясы. Табиғи және
жасанды, потенциалды және тиімді құнарлылық түрлерінен тұрады.
Норма - ауыл шаруашылық дақылдарға 1 га аудан бірлігіне енгізілетін,
кг, ц немесе т өлшем бірлігіндегі тыңайтқыштар саны (негізгі + егу
алдындағы + үстеп қоректендіру).
Мөлшер – бұл ауыл шаруашылық дақылдарға жыл бойында әртүрлі
тәсілдермен және әртүрлі мерзімде берілетін қоректік элементтер саны.
Өсімдіктердің қоректік заттарға қажеттілігі – бұл өсімдіктердің
әртүрлі мүшелерінде болатын қоректік заттардың жиынтық саны.
Сұрып – белгілі ботаникалық таксондардың шеңберін селекция нәтижесінде
алынған, белгілі бір сипаттамалар жиынтығынан тұратын (пайдалы немесе
декоративті), өсімдік тобын сол өсімдіктің басқа тобынан ерекшелейтін
мәдени өсімдіктер тобы.
Өнімділік – аудан бірлігінен алынатын егіншілік өнімдерінің саны.
Өнімділікті 1 гектарға центнер немесе тоннамен есептейді.
Биологиялық шығым – өнімнің барлық биологиялық (дән - сабан - аңызақ –
тамыр қалдықтары) массасын құру үшін өсімдіктермен пайдаланылатын қоректік
заттардың жалпы саны.
Экологиялық жүйе – тірі ағзалар жиынтығының қоректену, даму және ұрпақ
қалдырып, тарату мақсатында, қандай да бір тіршілік ету кеңістігін бірлесе
жүріп пайдалануының көне қалыптасқан жүйесі.
Экологиялық мониторинг – бұл қоршаған ортаның жай-күйін бақылаудың,
табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен қоршаған орта жай-күйінің
өзгеруін бағалау мен болжаудың кешенді жүйесі.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:
Мал азығын өндіруді қарқынды дамыту үшін күн энергиясын, суды,
минералды тыңайтқыштардың ұлғайтылған мөлшерін барынша тиімді пайдаланып,
еңбек пен қаражаттың ең аз шығынын есепке ала отырып, сапалы өнім беретін
және жылдам өсетін өсімдіктерді өсіру керек.
Осындай дақылдардың бірі – мал азықтық бетегесі (Festuca L.) қоректік
құндылығы мен өнімділігі жоғары дақыл. Бұл дақылдар жоғары ауылшаруашылық
аймақтарында бірнеше рет шабылып, гектарына 15-16 тонна құрғақ өнім мен 2,5
тоннаға дейін шикі ақуыз бере алады.
Азықтың құрамында 12-16% ақуыз бар, сонымен қатар дәрумендерге,
әсіресе каротинге және минералды элементтерге бай. Құнды қасиеттері:
көпжылдылығы (10-12 жыл және одан да көп), құрғақшылыққа төзімділігі,
қоректік заттардың жоғары өнімділігі, шөп шабылған жерлерге дақылдың
біркелкі таралуы, тапталуға, жайылымға, бірнеше рет шабуға, ауруларға
төзімділігі болып табылады[1].
Көктемде және күзде өте жақсы өседі. Оның кең тамыр жүйесі құрғақшылық
жағдайларына төтеп беруге көмектеседі. Күзде беткейлер мен жыраларды
бекітуге арналған топырақты жақсы қорғайтын өсімдік.
Әртүрлі өсіру жағдайларына бейімделген, азот тыңайтқыштары мен суаруға
сезімталдылығы жоғары, жаңа және жинақталған күйде әртүрлі шаруашылықта
пайдаланылады. Қамыс бетегесі егістік, шалғындық жемшөп және тиімді дақыл
ретінде өсіріліп, витаминді-шөпті ұн өндіру, шөп шабу, түйіршікті және
брикеттелген жем, сондай-ақ пішендеме, сүрлем және пішен дайындауға
пайдаланады. Оны өнімділігі жоғары мәдени жайылымдар құру үшін қолданылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.)
биологиялық, экологиялық және ресурстық сипаттамасын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың мақсатына байланысты келесі міндеттер қойылды.
1. Мал азықтық дақылдардың түрлері және олардың сипаттамаларын
зерттеу.
2. Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) биологиялық сипаттамасын
анықтау.
4. Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) экологиялық сипаттамасын
анықтау.
5. Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) ресурстық сипаттамасын
анықтау.
1. Мал азықтық дақылдарының жалпы теориялық зерттеулері
1.1 Малазықтық дақылдарының түрлері және олардың сипаттамалары
Қазақстанда табиғи мал азықтық жем-шөп алқаптарының айтарлықтай үлкен
қорына ие және табиғи жайылымдар мен шабындықтардың көлемі бойынша ТМД-ның
барлық елдерінің ішінде бірінші орында тұр. Қазақстанда табиғи шабындықтар
мен жайылымдар үлкен көлемді алып жатыр. Мәселен, республикада 180 млн.
гектардан астам жайылым бар, бұл елдің барлық жайылым алқаптарының 53% - ға
жуығын құрайды. Осындай ауқымды жем-шөп ресурстарын қарқынды және ұтымды
пайдалану қазіргі уақытта және болашақта қоғамдық мал шаруашылығымен
айналысуға, мал басын көбейтуге жақсы мүмкіндік береді. Бірақ жем-шөп
алқаптарын дұрыс ұйымдастыру, жайылымдарда жайылатын жануарлардың сол
алқаптарды тиімді пайдалану режимін, шабындыққа түсетін жүктеме мен жайылым
түрлерін, шабындықтардағы шөп шабу мерзімдерін дұрыс анықтау және жем-шөп
өсімдіктерін талдаусыз жақсы нәтиже алу мүмкін емес.
Мал азықтық алқаптарды қарқынды пайдалану кезінде жылдың әр мезгілінде
немесе сол алқаптардың өсу кезеңінде жануарлардың белгілі бір түрлерінің
сол шөптесін өсімдікпен қоректенуін, тағамдық құндылығын ескеру қажет.
Шабындықтарды және жайылымдық жерлерді мал азығын бағалау шөпте көп
кездесетін өсімдіктердің жеке түрлері бойынша жүргізіледі. Кейбір жануарлар
үшін керемет тағам болған өсімдіктердің кейбір түрлерін басқа жануарлар
мүлдем жемеуі мүмкін. Мал азықтық өсімдіктер туралы мәліметтер жайылым
ауыспалы егістерін, шабындық ауыспалы егістерін ұйымдастыру, шөп шабу
мерзімін анықтау және қоректік құндылығын анықтау үшін де қажет.
Қазақстан аумағында 5 мыңға жуық жоғары сортты өсімдіктер өседі,
олардың 400-ден астам түрі мал азықтық, жем-шөптік өсімдіктер болып
табылады, дегенмен олардың барлығы аса жақсы таралған және өте көп деп
айтуға келмейді. Мал азықтық әдеби-ғылыми материалдарды зерттей отырып,
оның ішінде 1922-ші және 1954-ші жылдар аралығындағы Қазақстан
территориясындағы мал азықтық өсімдіктер кітабын талдау негізінде,
Қазақстанда жемдік өсімдіктердің 400-ден астам түрі бар екеніне көз
жеткіздік. Мал азықтық өсімдіктерді зерттеу, білу республиканың жемдік
ресурстарын дұрыс пайдалану үшін қажет. Аталған кітап Қазақстанның осы кең
таралған өсімдіктеріне жемшөп алқаптарын ұйымдастыру және пайдалану кезінде
осы деректерді пайдалану мақсатында қысқаша сипаттама беруге
бағытталған[2].
Мал қоректендіруде пайдаланылатын, өсімдіктерді бірнеше топқа
бөледі: жасыл (жасыл масса), ірі азық (шөп), гуменді (сабан, топан),
шырынды азықтар ( тамыр-түйнекті жемістілер, сүрленген шөп),
құнарландырылған – (дәндер мен тұқымдар) [3].
Жасыл жем-шөптер.
Бұл топқа жапырақтардан және кейде гүлдері бар өсімдіктерден тұратын
жер бетіндегі өсімдіктерінің бөліктері жатады. Бұл ауылшаруашылық малдары
үшін жазғы кезеңдегі негізгі және тамаша жем-шөп өнімі. Онда жақсы
меңгеру үшін алмастырылмайтын аминқышқылдарымен жоғары құнды протеиндер,
жеңіл қорытылатын көмірсулары, көптеген дәрумендер және барлық маңызды
микро-және макроэлементтері бар. Өсімдіктің түріне және өсу фазасына
байланысты жасыл жем-шөптерде 60-80% су болады[2].
Жас құрғақ шөпте 20-25% ақуыз заттары, 4-5% май, 30-45% азотсыз
экстрабелсенді заттар және 10% минералдық заттар бар. Бұл ретте бұл
малазықты жеңіл сіңіретін жасыл жем-шөптерде аздаған 10-15% өзектер
болады. Ірі қара жануарларда жасыл жемнің сіңімділігі 75-85%, шошқаларда
-40-50% құрайды. Жасыл жем-шөп жануарлардың өнімділігін арттыруға,
әсіресе баласын қоректендіретін жануарларда сүт өндіруге және жайылымдарда
малды тамақтандыру кезінде бұлшықет тіндерінің пайда болуына ықпал етеді.
Жасыл жем-шөптің сапасы шөптің ботаникалық құрамына байланысты [4].
Жасыл шөптердің жемдік құндылығы бір түрдің арасында да тұрақты емес.
Ол өсіп, қартайған сайын өзгереді. Сонымен, құрғақ заттың дамуының алғашқы
кезеңінде ақуыз шөптердің пісетін кезеңіне қарағанда әлдеқайда көп, бұл
жануарлардың органикалық заттардың ерте өну фазаларына жақсы сіңуін
анықтайды. Әзіресе бұршақ тұқымдас өсімдіктері өте бағалы. Оның жоғары
қоректілігі жоғары толыққанды ақуыздың болуымен, дәрумендердің және
минералдық заттардың кешенімен, әсіресе кальциймен қамтамасыз етіледі.
Сонымен қатар шөпте D дәрумені өте аз [5].
Көпжылдық шөптер. Бұл бұршақ тұқымдас және дәнді өсімдіктер тобы,
олардың өміршеңдігі бір жылдан артады. Көпжылдық бұршақ шөптеріне жоңышқа,
люцерна, эспарцет және басқалары жатады; дәнді дақылдарға — шалғынды
тимофеевка, еркекшөп, кірпі, қара бидай, от, рапс және басқалар жатады.
Көпжылдық шөптердің құндылығы жасыл массадан жоғары өнім алуда ғана емес,
сонымен қатар олар топырақтың құнарлылығын арттыруға ықпал етеді, содан
кейін дақылдардың өнімділігі артады, өйткені олар көптеген дақылдар үшін
жақсы бастамашылар болып табылады.
Оларды өсіру кезінде, құрғақ жерлерде егу жылында жеткілікті ылғалды
қолайлы климаттық жағдайлар болған кезде, өсіру сәтті болатындығын есте
ұстаған жөн. Егер ауа-райының қолайсыздығына байланысты егу жылы шөптер
жақсы көшет бермесе, онда келесі жылдары олар төмен өнім береді. Егер
қолайлы ауа-райы жағдайында бірінші жылы көп көшеттер алынса, биыл да,
одан кейін де ауа-райына қарамастан жасыл массаның өнімділігі жоғары
болады.
Біржілдық малазықтық өсімдіктер. Малазықтық бұршақ тұқымдас және
дәнді өсімдіктер тобына өміршеңдіктері бір жылмен ғана шектелетін түрлері
жатады. Бұршақ тұқымдас біржылдық шөптерге вика, чина, сераделла, люпин
және басқалары жатады. Дәнді біржылдық шөптерге судан шөбі, чумиза,
могар, африка тарысы, біржылдық райграс, құмай және басқалары жатады.
Жылсайынғы жем-шөп шөптері ретінде сұлы, арпа, жүгері, дәнді дақылдардан
қысқы қара бидай, сондай-ақ соя, бұршақ үшін дақылдарды пайдаланады. Жыл
сайынғы жем-шөп шөптері таза дақылдарда да, бұршақ-дәнді қоспаларда да
жасыл жемге, сүрлемге, шөпке, шабындыққа, тұқым алу үшін және мал жаю үшін
өсіріледі. Фермерлік мал шаруашылықтарында бұл шөптер көпшілік жағдайда
жазғы кезеңде жануарларды жасыл массамен қамтамасыз ету үшін жасыл конвейер
жасау үшін қолданылады.
Пішен шөп.
Пішен шөп -бұл қысқы уақытқа малдың алмастырылмайтын және негізгі
малазығы. Ірі малазықтары мерзімінде жиналған және тұрақты ауада
құрғатылған шөп. Шөпті 15-18% ылғалдылыққа дейін кептірілген шөптен
және одан аз сақталған шөп арқылы алынады. Жалпы тағамдық құндылығы бойынша
жақсы шөп шоғырланған жемге жақындайды, ал дәрумендер мен минералдардың
мөлшері олардан едәуір асып түседі. Шөптің тағамдық құндылығы оның дәмімен
(жейтіндігімен), ондағы қоректік заттардың құрамымен және сіңімділік
дәрежесімен анықталады. Көбінесе бұл факторлар шөптердің ботаникалық
құрамына, олардың өсуіне, шөп жинау уақыты мен жағдайларына, шөптің
ұзақтығы мен сақталу жағдайларына байланысты [6].
Сабан - бұл бидай қалдықтары (сабақтары және масақтары). Сабан,
малазығы бола тұрса да, малды қоректендіруде маңызды орын алса да, оның
құрамында құнарлы заттар өте аз. Құнарлылығы жағынан сабан онша
бағланбайтын өсімдік. Дәмі де, қоректік қасиеттері де бойынша сабан
жануарлардың негізгі ірі азығы болып саналмайды. Мүйізді жануарлар оны
жылқыларға қарағанда жақсы сіңіреді. Барлық түрлердің ішінен тары сабаны
көбірек қоректік және жеуге дайын. Одан кейін арпа, сұлы, жүгері. Бидай,
қара бидай және күріш сабанының құрамында қоректік заттар аз. Бір түрлі
өсімдіктер сабанының арасында құнды болып саналатыны ағымды жылдың
егістігнен кейінгі жаңасы. Оны сыртқы түрі бойынша бірден айыруға
болады: ол жылтырлығымен, серпімділігімен және шаң баспағандығымен
ерекшеленеді. Ескі сабан сынғыш, шаңды және көпшілік жағдайда көгерген
болады. Ақуыздың тағамдық құндылығы бойынша бұршақ сабаны дәнді дақылдарға
қарағанда жоғары. Егер дәнді дақылдардың сабанында 1% сіңірілетін ақуыз
болса, онда бұршақ сабанында -3%. Бұршақ дақылдарының ішіндегі ең жақсысы-
жасымық пен сераделла сабаны. Бұл нәзік және жағымды, жақсы желінеді.
Қарақұмық сабанының құрамында ылғал көп, оны кептіру қиын, жиі көгереді
және көбінесе жануарларда ауру тудырады -фагопироз(терінің ісінуі және
зақымдануы, бөртпе, ісіктер және т.б.).
2. Мал азықтық бетегелерді (Festuca L.) зерттеу
2.1. Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) кешенді сипаттамасы
Малазықтық бетеге-(Festuca L.).
Түрі: Лифалла.
Өтінім беруші: Euro Grass Breeding GmbH & Co.KG селекциялық-тұқымдық
компаниясы (Германия.
Түрдің мемлекеттік тізілімге енгізілген жылы: 1999 ж.
Морфологиялық белгілері: гексаплоидты, тамырсыз шөп. Бұта аралықтан
топыраққа дейін өседі. Сабағының ұзындығы орташа. Жапырағының түсі жасылдан
қою жасылға дейін. Жапырақ қабығының антоцианинді түсі білінбейді. Жабын
жапырағы қысқа, жіңішке және орташа көлемде болады.
Гүлшоғыры – қысыңқы не жайма шашақ. Масағы ұсақ, гүл қабыршағы
қысқа, қылтанақты келеді.
Шаруашылық және биологиялық сипаттамасы: қысқа төзімді өсімдік. Ол
топырақ таңдамайды. Жеңіл саздақтарда, қалыпты ылғалдылығы бар құмды
саздақтарда, сондай-ақ құрғатылған шымтезек-батпақты топырақтарда тіршілік
етуі мүмкін. Азот тыңайтқыштарды қолдану жерді өңдеуге ықпал етеді. Нашар,
ылғалды және қышқыл топырақтарда көгалдарды өсіру қолайлы. Ауруға
төзімділігі жоғары.
Ормандық бетеге, орман бетеѓе.
Festuca silvatica (Poll.) Vill.
Биіктігі 150 см-ге дейін көпжылдық өсімдік, қысқа өркендері бар
тамырсабақтан таралады. Сабақтары тегіс болып келеді. Жапырақтары жалпақ,
ұшты, жиектері ойық, кедір-бұдырлы, ені 10-16 мм. Гүлшоғыры тік таралған,
ұзындығы 20 см-ге дейін, бұтақтары жұқа, ұзын, кедір-бұдыр, көлденеңінен
өседі. Мамырдан шілдеге дейін гүлдейді. Көлеңкелі ормандарда таралған.
Жақсы жайылымдық және шабындық жем береді. Қар астында жақсы сақталады,
қыста қой мен ешкі жейтін жерлерде өте маңызды рөл атқарады. Мәдени өсіруді
сынақты талап етеді. Ормандық бетеге Алтайдың көлеңкелі ормандарында
кездеседі.
Шығыстық бетеге, шыѓыс бетеѓе.
Festuca orientalis Kerner.
Биіктігі 30-120 см көпжылдық тығыз дәнді дақылды, бұталы өсімдік.
Сабағы түзу, күшті әрі тегіс болып келеді. Жапырақтары 7 мм-ге дейін,
жалпақ немесе жартылай бүралған болып өседі. Ұзындығы 20 см-ге дейін
болатын гүлшоғыры сәл бір жаққа қарай тарала өскен көп шашақты болып
келеді. Мамырдан шілдеге дейін гүлдейді. Ылғалды және сортаңды шалғындарда
кең таралған. Шөп шабылғаннан және жайылымнан кейін жақсы дәм береді.
Бағалы мал азықтық өсімдіктер қатарына жатады. Оны жануарлардың барлық түрі
дерлік жейді. Жоғары қоректік өсімдіктерге жатады (1-кесте). Өсімдік
гүлденуден кейін кешіктірілмей жиналады. Шығыс бетегенің тыңайтқыштар мен
жасанды суарудан кейін өнімділігі артады. Ылғалды, әсіресе тұзды жерлерді
игеру кезінде бұл өсімдік үлкен маңызға ие болуы мүмкін. Мәдени өсіру
кезінде сынақ қажет. Қазақстанның барлық аймақтарында, әсіресе шығыс
өңірлерде өседі[5].
Шалғындық бетеге, су бетеѓе.
Festuca pratensis Huds.
Шалғындық бетеге - биіктігі 130 см-ге дейін болатын, шашақты жүйесі
бар көпжылдық селдіртүпті дәнді дақыл. Сабақтары тегіс, тік. Жапырақтары
жіңішке тамырлы, жалпақ, ені 3-6 мм, жиегі кедір-бұлырлы. Гүлшоғырының
ұзындығы 25 см-ге дейін, сәл бір жаққа қарай иіле өсетін немесе гүлдену
кезінде сәл шашақты, шашыраңқы өседі. Тұқымдар ланцент формалы, жасыл -
сұр, ұзындығы 5-7 мм, ені 1,1-1,3 мм. болады, 1000 тұқымның орташа салмағы
1,9 г. Мамырдан шілдеге дейін гүлдейді. Вегетациялық кезең шамамен 90 күн.
Шалғындық бетеге әртүрлі топырақ-климаттық жағдайларда өседі, дегенмен
орман аймағында кеңінен таралған. Дала мен ылғалды шалғындарда, алқаптарда,
өзендердің, бұлақтардың жағасында, қайың шоқтарында жиі кездеседі. Өсімдік
ұзақ уақыт бойы жылу мен ылғалды қажет етпейді, бірақ құрғақшылық
өсімдіктердің биіктігін айтарлықтай төмендетеді және өнімін азайтады. Ол
күзгі аязға, қысқы суыққа төзімді, көктемгі су тасқынына да шыдайды.
Шалғындық бетеге терең, борпылдақ және жеткілікті ылғалды топырақтарда
жақсы өседі. Құрғақ батпақтарда, құмды топырақтарда ұзақ ылғалмен жақсы
өседі. Көктемде ерте өседі, шабылғаннан кейін жақсы өседі. Жылына екі-үш
рет оруға болады, жайылымға төзімді, мал ұстау үшін жақсы жайылымдық
алқапқа жатады. Құрамында ақуыздың едәуір пайызы бар . Құнарлы мал азықтық
өсімдік болып табылады, мал жайылым кезінде де, орып алғанннан кейін де
жақсы жейді.
Мәдени өсірген кезде жақсы ауылшаруашылық технология болса, шөптің
шығымдылығы 30-50 кгга құрайды, ал тұқым өнімділігі 3-4 кгга құрайды.
Таза түрінде үздіксіз себу әдісімен 9 кгга, кең қатарлы-25 кгга тұқым
себіледі. Тұқымның өнуі 5-6 жылға созылады. Қолайлы жағдайларда шалғындық
бетеге алты-сегіз жыл немесе одан да көп жылдар бойы жақсы сақталады.
Жабайы шабындық бетегенің биологиялық және экологиялық ерекшеліктері оны
перспективалы шалғынды шөптердің бірі ретінде сипаттайды.
Ол Қазақстанның шөлді акймақтарынан басқа барлық өңірлерде кездеседі.
Қызыл бетеге, ќызыл бетеѓе.
Festuca rubra L.
Қызыл бетеге - биіктігі 30-80 см болатын көпжылдық селдіртүпті
шалғынды шөп, тамыр жіңішке, сусымалы, топырақтың жоғарғы горизонтында
таралады, тамырлары 125 см тереңдікке дейін барады, жапырақтары тегіс,
жоғарғы жағы аздап түктілі, кедір-бұдырлы болып келеді. Жоғарғы жапырақтары
тегіс, төменгі жағы түкті. Гүлшоғырының ұзындығы 10 см-ге дейін, жіңішке,
күрек тәрізді. Тұқымдары ұзын, ланцет тәрізді, ұзындығы 5-7 мм-ге дейін
болады, ашық-жасыл түст, 1000 тұқымның орташа салмағы 1,1 г, маусым айнан
бастап шілдеге дейін гүлдейді.
Қызыл бетеге орманды аймақтарда кең таралған, ал орманды дала
аймақтарында азырақ кездеседі. Су тасқыны аймақтарында, ойпатта, таулы
шалғындарда және құрғаған батпақтарда өседі. Өсімдік қарашірікке бай құмды
сазды және жеңіл сазды топырақтарды, жеткілікті ылғалды топырақты жақсы
көреді. Топырақтың тұздылығына төзімділігі нашар. Табиғи шөптесін
алқаптарда таза қалың өскін түзбейді, қара шөптер мен бұршақ тұқымдас
шөптер топтарына жатады. Қысқа төзімді болғанымен, құрғақшылыққа
төзімділігі нашар.
Орташа ұзақтықтағы су тасқынына төтеп береді. Ол тегістеуге жақсы
төзеді және таптауға жақсы шыдайды, нәзік, шырынды дәм береді. Жақсы жемдік
өсімдік, жайылымда және орылған мал азықтық шөп ретінде мал жақсы жейді.
Құрамында белок пен ақуыздың айтарлықтай пайызы бар (1-кесте). Өнімдідігі
20 кгга. Жайылымды пайдаланғанда 80-120 кгга жасыл масса береді.
Орылғаннан кейін мал жақсы жейді, әсіресе жайылымда малдың барлық түрлері
жақсы жейді. Көктемде ерте өсе бастайды. Ауыл шаруашылығы дақылы ретінде
үшінші-төртінші жылы толық жетіліп, төрт-алты жылда жоғары өнім береді.
Жайылымнан кейін ол тез өсіп, бірден вегетативті өркендерін қалыптастырады
және бүкіл күзде жасыл болып қалатын көп, қалың әрі жұмсақ мал азықтық
өсімдік болып табылады. Мәдени жайылымдарды, сондай-ақ шөп шабатын
аэродромдарды, спорт алаңдарын, көгалдарды және т.б. құру үшін ұсынылады.
Алтайдан Тянь-Шаньға дейінгі аумақта жақсы кездеседі.
Беккер бетегесі, беккер бетеѓе.
Festuca beckeri Hack.
Беккер бетегесі - биіктігі 30-80 см болатын көпжылдық мол дәнді
дақылды өсімдік. Жоғарғы ғы сабақтар қысқа. Жапырақтары қатты, біраз
бүктеліп өседі, ұшына таман жіңішкеленеді, әдетте жапырағы тегіс болып
келеді. Гүлшоғырының ұзындығы 14 см-ге дейін болады, бұтақтары кедір-
бұдырлы. Мамырдан шілде айына дейін гүлдейді. Адырлы құмдар мен сортаң
құмды далаларда таралған. Көбінесе көде шөптері мен жусанмен бірге өсетін,
сирек кездесетін өсімдік. Жайылым алқаптарындағыдай орылған түрінде малдың
барлық түрлері жақсы жейді. Құрғақ даланың құмды топырағында көпжылдық
мәдени жайылымдарды құрудың қызығушылық тудыратыны сөзсіз. Мәдение өсіруде
сыналған жоқ. Беккер бетегесі солтүстік, солтүстік-батыс және Орталық
Қазақстанда кездеседі[6].
Борозды бетеге, кєдімгі бетеѓе.
Festuca sulcata Hack..
Борозды бетеге - биіктігі 30-60 см-ге дейін жететін, мол дәнді қыстық
типті көпжылдық шабындық. Сабағы тегіс немесе сәл кедір-бұдырлы.
Жапырақтары жіп тәрізді жіңішке, бүктелген, бүйірлерінде терең бойлық
ойықтары бар, қиғаш, кедір-бұдыр, гүлшоғырына дейін жететін ұзын болып
келеді. Гүлшоғыры жіңішке, сирек, үлкен, ұзындығы 8-12 см болады, түсі -
жасыл немесе қоңыр-күлгін. Тұқымы ұзынша, ұзындығы 8-12 мм, сабан тәрізді
сарғыш түсті, 1000 тұқымның орташа салмағы 0,27 г.
Мамыр айынан бастап маусым айының соңына дейін гүлдейді. Көктемнен
кезінде басқа дәнді дақылдарға қарағанда 5-10 күн ерте өсе бастайды. Ол
далалы аймақтарды, құрғақ және сортаңды шалғындарда, қара-қоңыр топырақты
ескі тыңайған жерлерде кеңінен таралған. Тұздылыққа жақсы төзеді және
сортаң және тұзды сортаң топырақтарда басым болады. Аязға төзімділігі
жоғары, сондай-ақ құрғақшылыққа төзімділігімен ерекшеленеді. Ашық дала
жағдайында борозды бетегенің жасыл және сұр түсті екі түрі кездеседі.
Біріншісі жасыл жапырақтары бар, топырақтары молырақ және тұздылығы азырақ
ылғалды жерлерде өседі. Екіншісі орташа және терең бағаналы сортаңдардың
сілтілі топырақтарында жиі кездеседі.
Борозды бетеге жайылымдық өсімдіктерге жатады, мал басы көп жайылымға
жақсы төтеп береді, табиғи жайылымдарда көптеген жылдар бойы, яғни ондаған
жылдар сақталады, гүлдегеннен кейін тез қатайып кетеді. Күзде ол
айтарлықтай дәм береді, қыста жасыл күйде қалдырады. Жазда бойы борозды
бетегені үш ретке дейін оруға болады. Жайылымдық және пішендік пайдалану
үшін табиғи мал азықтық алқаптардағы өнімділік өте әртүрлі: ору кезінде 2-4
цга-дан алынады, жайылымда 5-7 ц құрғақ масса және 10-12 ц жасыл өнім
береді. Құрамында протеин мен ақуыздың жоғары пайызы бар. Малдың барлық
түріне арналған негізгі және ең жақсы жайылым алқабы болып табылады.
Гүлдену алдында ірі қара мен түйе жақсы жейді. Бұл малды жақсы семіртетін
жем-шөп болып саналады. Қазақстанның барлық аймақтарында кездеседі.
2.2 Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) биологиялық сипаттамасы
Ең үлкен астық тұқымдасының бірі мал азықтық бетеге (Festuca).
Көпжылдық, сирек тамырсабақты шөптер. Сабақтары тік, биік 5–10-нан 150
(180) см-ге дейін, жапырақтары жіңішке, жіпше тәрізді.
Гүлшоғыры — қысыңқы не жайма шашақ. Масағы ұсақ, гүл қабыршағы қысқа,
қылтанақты келеді.
Ұзындығы 4–20 мм масақшалары 2–9 (15) қос жынысты, сирек жағдайда
біржынысты гүлдері бар, өсі жеміс беру кезінде бөліктерге бөлінеді. Масақ
гүлі үш немесе көп гүлді болады. Барлық экстратропикалық аймақтарда
таралған 500-ден астам түрі бар. Көптеген елдерде және тропиктік тауларда
кездеседі. Ресейде, шамамен 100 түрі кездеседі.
Морфологиялық құрылымы. Жапырақтары ұзын 20-25 см, орташа 15-20 см,
қысқа-15 см – ден аз; кең – 6 мм – ден астам, орташа 4-6 мм, жіңішке – 4
мм – ден аз. Сабақтарының диаметрі: жұқа – 2,5 мм-ден аз, орташа-2,8 мм,
қалың-2,8 мм-ден астам. 10 см – ден асады, қатты.
Қысқа төзімділігін тірі қалған өсімдіктерді санау арқылы анықтауға
болады: өте жоғары және жоғары – 85-100 %, орташа – 61-85 %, төмен – 45-60
%, өте төмен-45% - дан аз. Тұрақтылығы 5 және 9 балдық шкала бойынша көзбен
анықталды: 7 және 9 балл - өте жоғары және жоғары, 3 және 5-орташа, 1 және
2 – әлсіз тұрақтылық.
Химиялық құрамы. Сабақ массасының сапасы құрғақ зат пен шикі ақуыздың
құрғақ салмағына пайыздық қатынасымен анықталды. Талдаулар материалда
түптеу фазасында (жайылымдық пісу) және масақтану фазасында (шабындық пісу)
жүргізілді.
Орташа деңгейден жоғары құрғақ заттардың мөлшері тегістеу фазасында –
21% – дан жоғары, масақтану фазасында – 22% - дан жоғары, шикі ақуыз-
сәйкесінше 23% - дан жоғары және 10% - дан жоғары деп саналды. Химиялық
құрамы іріктеліп анықталды[7].
Кез-келген дақылдарды, әсіресе тұқымдарды өсірудің тиімділігі оның
биологиялық ерекшеліктерін, соның ішінде өсімдік құрылымының морфологиялық
және физиологиялық белгілерін ескеруге байланысты. Сонымен, шалғынды бетеге
- биік, көпжылдық, борпылдақ қысқа типті көк шөп (Toomre, 1966; Семенов,
Власова, 1975; Черняускас, Земаитис, Пиворюнас, 1977; Суворов, 1979;
Андреев, 1981, Рожов, 196;196;198; Петкевьейус, Стансевийус, 1970).
Егілген жылы шалғынды бетеге жеміс бермейді. Генеративті сабақтардың
пайда болуы қыстан кейінгі келесі жылы ғана жүреді (Татаринова, 1954;
Киршин, 1958; Серебрякова, 1959; Куперман, Ржанова, 1963; Шебалина, 1968;
Федоров, 1970; Oegpiaioskaas, Grigas, Pivoriûnas, 1969; Jewiss, 1974).
Луговая феску шағын және үлкен даму цикліне ие (Татаринова, 1954; Киршин,
1958; Серебрякова, 1959).
Шағын даму циклі әрбір жеке өркенге қатысты. Ол бүршік пайда болған
сәттен басталып, жеміс бергеннен кейін өркеннің түсуімен аяқталады. Дамудың
үлкен циклі тұқымның өнуінен жеке өсімдіктердің вегетативтік жаңаруы мен
көбеюі процесінде пайда болатын өркендердің барлық ұрпақтарының толық
жойылуына дейінгі өмірдің бүкіл кезеңін қамтиды (Серебрякова, 1959;
Куперман және Ржанова, 1963). Бұл жағдайда вегетативті жаңару мүшелері де
жойылады. Бұтаның пішіні шөптің тығыздығына байланысты: тығыз дақылдарда ол
тік, сирек – жартылай дамыған.
Бұталар күшті, борпылдақ. Бір бұтада 15-тен 20-ға дейін генеративті
сабақтар пайда болады (Мацюк, 1950; Смелов, 1966, 1974). Сонымен қатар,
бұтада көптеген вегетативті өсінділер мен базальды жапырақтардың көп
мөлшері пайда болады, олардың қалыптасуы дәнді толтыру үшін қажетті
пластикалық заттарды жұмсайды (Уильямс, 1949; Чепиков, 1949; Федоров, 1968;
Дмитриев, Инеловиков, Конюшков, Раменская, 1974; Иванов, 1975; Черняускас,
Жемаитис, Пиворюнас, 1977).
Бетегенің өңделуі аналық өркеннің жапырақтарының қолтығынан бірінші
бүйірлік қысқа өркендердің пайда болуымен басталады (1-сурет). Өңдеу түйіні
(а) 1,5-1,6 см тереңдікте орналасады және дәнді дақылдарды тырмамен
тырмағанда қатты зақымдалады (Сафиоллин, 2012, 2013). Аналық өркеннің
қопсытқыш түйінінен бірінші ретті (1) бүйірлік өркендер топырақ бетіне
өткір бұрышпен шығады (Григас, 1976; Тонкунас және Кадзиулис, 1977).
Үстінде 3-4 жапырақ пайда болғанда, өсіретін түйіннен шыққан әрбір
осындай өркеннің өзіндік тамыр жүйесі (в) талшықты қосалқы тамырлар түрінде
пайда болады (Шаин, 1959; Куперман, Ржанова, 1963; Лебедев, Мельник, 1965).
Бүйірлік өркендер өз кезегінде бұталана бастайды - екінші ретті (II)
өркендер пайда болады, ал ылғалды жылдары және тұқымдары түзілмейтін үшінші
ретті өркендер (Смелов, 1947; 1966; Серебрякова, 1961; Рытова, 1969) ;
Oerniauskas, Grigas, Pivorinas, 1969) өседі.
Егіс жылы шабындық бетегенің өңдеу қарқындылығы екі кезеңмен
жүргізіледі – көктем және жаз-күз (Маркова, 1947; Татаринова, 1954;
Серебрякова, 1959; Чехонина, Лобанова, 1964; Смертина, 1998; Трапицын,
1998; ; Planoquaert, 1965). Көктемгі көгалдандырудың өркендерінің даму
сатыларынан өтуге жағдайлары болмайды және оларда генеративтік мүшелер
түзілмейді. Жазғы-күзгі өңдеудің өркендері қысқартылған күйде қалады және
қыстайды. Күзде олардың өркендері болмайды және тек көктемде қыстап
шыққаннан кейін генеративті мүшелер түзеді (Душечкин, 1951; Разумов, 1961;
Смелов, 1974; Kryzeviciene and Zemaitis, 1976).
Бетеге сабақтары әдетте тік немесе буынды, тегіс, дөңгелек, сәл
жапырақты (3-4 жапырақ), биіктігі 30-дан 120 см-ге дейін немесе одан да көп
болады (Уильямс. 1949; Мацюк, 1950; Дмитриева, Игловиков, Конюшков,
Раменская, 1974). ;Суворов, 1979; Трапицын, 1979; Андреев, 1981).
Сурет 1. Шалғынды бетегенің морфологиялық ерекшеліктері:
А-ересек өсімдік: 1-гүл шоғыры, 2-жапырақ, 3-масақ, 4-тұқым, 5-гүл.
В - бұталы өсімдік: I-II - I, II қатардағы өркендер, а - қопсытқыш
түйін, б - негізгі тамыр, в - бүйір өркендердің тамыр жүйесі.
Жапырақтары ұзын, жалпақ, сызықты, қою жасылдан ашық жасылға дейін
шыны тәрізді жылтыр түсі бар.
Сипаттамасы: ені 3-тен 7 мм-ге дейін, ал ұзындығы 20-дан 40 см-ге
дейін жетеді (Корякина, 1964; Черняускас, Земаитис, Пиворюнас, 1977;
Савкина, Андреева, Парилова, 1982). Шалғынды бетеге гүлшоғыры - жасыл түсті
паникула, оның ұзындығы мен пішіні өзгеріп тұрады. Ұзындығы 14-20 см
жіңішке, бір жақты, қысылған паникулаға тән (Корякина, 1964; Баранова,
Мурашко, 1970). Оның түбінде әрқашан екі бұтақ болады, көбінесе бірінде -
екі масақ, екіншісінде - біреу.
Масақшалар ұзындығы 1,5 см-ге дейін сызықты-сопақша, түксіз, 3-тен 10-
ға дейін гүлі бар. Шалғынды бетегенің гүлдену кезеңінің ұзақтығы ауа райы
жағдайына, түрдің биологиялық ерекшеліктеріне, қоректену түріне және өсіру
техникасына (егу әдістері мен мерзімдері, себу жылдамдығы) байланысты.
Гүлдену паникуланың жоғарғы жартысынан басталып, 14-15 күнге созылады
(Кириллов, 1971). Ең қарқынды гүлдену басталғаннан кейін 4-5 күннен кейін
болады. Гүлденудің ең төменгі температурасы +12-13 °C, қолайлы + 18 ° C.
Шалғынды бетеге таңертең ерте 6-7-де гүлдей бастайды. Дж.Кливецканың (1934)
мәліметтері бойынша бір тәулік ішінде ең қарқынды гүлдену 7-ден 9 сағатқа
дейін жүреді.
Піскен тұқымдар қабықшалы, біршама ірі, сұйық, ланцетті, жасыл-сұр
түсті, ұзындығы 5-7 мм. Олар тез бұзылады. Сондықтан жоғары өнім алуда егін
жинау мерзімі мен әдістері шешуші рөл атқарады. 1000 тұқымның салмағы 1,60-
2,44 г аралығында өзгереді[9].
Жаңа жиналған тұқымның өнгіштігі айтарлықтай жоғары (Мацюк, 1950;
Чаев, 1970; Черняускас, Земаитис, Пиворюнас, 1977). Шалғындық бетегенің
тамыр жүйесі шалғындық тимотийге қарағанда күшті және тереңірек, бөртпесіз
бромға қарағанда кішірек. Тамырдың негізгі бөлігі егістік қабатта (0-22 см)
орналасады және шөп жақсы дамығанда тығыз шымтезек түзеді. Осындай тамыр
жүйесінің арқасында шабындық бетеге минералды тыңайтқыштарды тиімді
пайдаланады және топырақтағы ылғалдың уақытша жетіспеушілігіне оңай төзеді
(Куперман, Ржанова, 1963 ж.; Томр, 1966; Маликов, 2003).
Бетеге топырақ құнарлылығын талап етеді. Ең жақсы топырақтар -
қарашірікке бай және сазды топырақтар. Ол жер асты сулары аз батпақты
немесе құрғақ топырақта нашар өседі (Баранова, Мурашко, 1970; Мацюк, 1970;
Андреев, Тюлдюков, 1974; Дмитриева, Игловиков, Конюшков, Раменская, 1974;
Евсеев, 1977; Андреева, Паркиилна; Савкиил, 1982; Кадзиулис, 1972).
Бетеге топырақ ерітіндісінің реакциясына бейімделмеген, әкті және
қышқыл топыраққа төзімді. Шалғынды бетегенің ылғал сүйгіштігі еріген сумен
көктемгі су тасқынына шыдамдылығы, бірақ ұзаққа созылған су тасқынына (20
күннен астам) төтеп бере алмайды (Лаврухин, Соломина, 1972; Иванов, 1975).
Мал азықтық бетеге жылуды қажет етпейді. Оның тұқымдары + 2-3°C
температурада өніп шығады. Ылғалды топырақта көктемгі егіс кезінде көшеттер
12-14 күнде пайда болады. Ол жақсы бұталы және қалың өнім бергенімен,
өмірінің бірінші жылының күзіне қарай генеративті сабақтарды
қалыптастырмайды.
Көгалдандыру кезеңі күзгі төмен температурада 4-5 немесе одан да көп
жапырақ фазасында (көгалдандыру кезеңі) өтеді. Көктемде 40-60 және одан да
көп күндік генеративті сабақтар түзеді (Смелов, 1947; Киршин, 1958; Мацюк,
1970; Кораблев, 1975). Тұқыммен және вегетативті жолмен көбейеді.
Вегетативті көбею кезінде өркен бүйірден дамиды, оның дамуы аналық өркенмен
байланысуына байланысты болады. Вегетативті көбеюдің жақсы дамыған
қабілетінің арқасында мал азықтық бетеге ұзақ өмір сүруімен ерекшеленеді.
Жем-шөп ретінде пайдаланғанда оның сақтау мерзімі 7-8, тіпті 10 жыл
(Уильямс, 1949; Советов, 1950; Семенов, Власова, 1975). Ашық әдіспен
егілгенде екінші, ал жасырын егілгенде – өмірдің үшінші жылында толық
жетіледі. Мал азықтық бетеге өмірінің екінші жылынан бастап жыл сайын мол
гүлдеп, жеміс береді. Бірақ тұқымдық дақылдардың қартаюына байланысты
генеративті сабақтардың саны азайып, олардың өнімділігі біртіндеп
төмендейді. Сондықтан аталықты 2-3 жыл пайдаланады (Черниаускас, Земаитис,
Пиворюнас, 1977)
Жоғарыда айтылғандай, мал азықтық бетегенің қысқа төзімділігі жақсы.
Қысқа төзімділігі жағынан бөртпесіз бромнан жоғары, бірақ шалғындық тимотий
шөбінен төмен (Шаин, 1959; Куперман, Ржанова, 1963; Андреев, 1981;
Клечковская, Ливер, 1982). Ол тек жер үсті сулары мен мұз қыртысының ұзаққа
созылған су басуынан ғана бұзылады (Toomre, 1966). Көктемде ерте өседі,
бірақ кейін баяу дамиды. Гүлдену басталғаннан бастап сабақтарының өсуі
тоқтайды (Уильямс, 1949). Вегетацияның басынан гүлдегенге дейінгі өсу
кезеңі 54-77 күн. Ол шалғындық тимотиден 6-12 күн ерте гүлдейді және кейбір
жылдары мал азықтық бетегенің тұқымы 15-20 шілдеде піседі.
2.2.1 Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) түрлері
Шабындықтар мен орманды алқаптарда, дала мен шөлейттерде, құмдар мен
жартастарда, тауларда өсімдіктердің тіршілік етуінің жоғарғы шегіне дейін
өседі. Тығыз сазды валис (O. Vallisskaya) немесе типчак бетеге (F.
valesiaca) туыстас түрлері бетегелі дала түзушілері бағалы жайылымдық және
мал азықтық өсімдіктер.
Жіңішке жапырақты қой (F.ovina) бетегесі қарағайлы ормандарға, сондай-
ақ орман алқаптары мен шұңқырларда кездеді. Ірі, жалпақ жапырақты – мал
азықтық (F. pratensis) және қамыс (F. arundinacea) түрлері ерекше бетеге
(Schedonorus) тұқымдасына жататын мал азықтық өсімдіктері. Ежелден бері
Еуропада шабындықтар мен көгалдандыру мақсатында егіліп, өсіріледі. Бұған
жақын туыстас түрі алып бетегесі (F. gigantea) Еуразияның кең жапырақты
ормандарына тән. Еуразияның шалғындарында қызыл бетеге (F. rubra)
жайылымдық және мал азығы, кейде көгалдандыру ретінде өсіріледі.
Тамырсабақты құмды (F. arenaria) және шымды (F. beckeri) бетеге
түрлері құмдарды бекіту үшін пайдаланылады, ал батыс еуропалық сұр түсті
(F. glauca) және күлді (F. сinerea) түрлері балауыз жабындысына ұқсас
сәндік ретінде өсіріледі. Забайкал мен баргузин (F. bargusinensis) және
астық тұқымдасының сирек түрі Кавказ бетегесі (F. sommien,) құрып кету
қаупі төнгендіктен Ресейдің Қызыл кітабына енгізілген.
Валисиан бетегесі немесе типчак-Festuca valesiaca Gaud.
Биіктігі 20-25 см, қысқарған вегетативті өркендері бар, көп
көпжылдық, тығыз бұталы шөп. Сабағы тік, тегіс, кейбір түрлерінде сәл кедір-
бұдырлы болады. Жапырақтары жіңішке, қылшық тәрізді, ұзына бойына
бүктелген, сыртында екі бойлық кедір-бұдыр ойықтары бар. Гүл шоғыры гүлдену
алдында жіңішкеріп, гүлдеу кезінде шашыраңқы болады, бұтақтары қысқа.
Тікелей шатырлы масақшалары бар. Орманды дала, дала және шөлейттің
оңтүстігінде кең таралған өсімдіктердің бірі.
Сурет 2. Валисиан бетегесі немесе типчак
Ол КСРО-ның еуропалық бөлігінің ортаңғы және оңтүстік белдеуінде,
Кавказда, Батыс және Шығыс Сібірде, Орталық Азияда өседі. Ол каштан (шөптің
60%) топырақты құрғақ даладағы ескі тыңайған жерлерде, оңтүстік қара
топырақты, сілтілі топырақтар мен терең сортаңдардағы дәнді далаларда
кездеседі. Аязға және құрғақшылыққа төзімділігімен ерекшеленеді.
Валисиан бетегесінің кіші түрі де кең тараған, жайылымдық
өсімдіктерге жатады. Жайылымның орташа өсу қарқындылығымен ол көптеген
ондаған жылдар бойы табиғи жайылымдарда қалады. Көктемнен жаңбырлы кезеңнің
бастап ол басқа дәнді дақылдарға қарағанда ерте өседі. Мамыр-маусым
айларында гүлдейді, гүлденуден кейін тез қатаяды.
Қыста жасыл күйде қардың астында қалады. Жазда өнімді екі-үш рет
жинап алуға болады. Табиғи жем-шөп алқаптарында өнімділік әр түрлі: шөп 0,2-
ден 0,4 тга-ға дейін, жайылымды пайдалану кезінде 0,5-0,7 тонна
кептірілген және 1-1,2 тонна жасыл түрінде өнім алынады. Масақ кезінде
жиналған100 кг. жасыл өнімде 30,3 кг. жем, 2,9 кг. сіңірілетін ақуыз
болады. Жасыл шөп кезінде жақсы азық болады. Гүлденуге дейін жиналған
өнімді малдың барлық түрлері жақсы жейді, түйелер қанағаттанарлық мөлшерде
пайдаланады. Сары жоңышқа, астық тұқымдас өсімдікті араластырып егуге
болады[10].
Валисиан бетегесі табақша түріндегі толық түпті тұқымдас өмірлік
формасына ие. Төменгі бөлікте жапырақ тілімі өн бойына жиылған, азғантай
ашылған, түзу және үстіңгі жағы дөңгеленген, қырлы; қабырғалы, қарқының
тереңдігі жапырақ тілімінің жартысынан төмен. Үстінгі беттегі негізгі
эпидермалды жасушалар жұқа қабықпен жабылған, сүректеліп кеткен. Ұсақ
тікенек және бір жасушалы қылшықтары жоғары бағытталған. Тығындалған және
тығыздалған жасушалар біркелкі қатарларда орналасқан.
Жапырақ эпистоматикалық. Жабылатын жасушалары бар саңылаулар жоғарғы
эпидермистің өткізгіш байламдар арасындағы бөліктерінде, сондай-ақ шеткі
сәуленің артында орналасқан. Мотор жасушалары көлденең қималардағы негізгі
эпидермальды жасушалардан аз ерекшеленеді. Фестукоидты түрінің өткізетін
түйіндері. Өткізетін түйіндер үшін жақсы анықталған склеренхималық
төсемнің болуы. Оның жасушаларының қабырғалары біркелкі емес қалындатылған
сүректенген: өткізетін жасушаларға бұрылған, радиалды қабырғалары
толықтанады. Паренхималық төсем әлсіз көрінеді. Орталық және шеткі
байламдар үлкен, аралық байламдар кішкентай. Тығыз орналасқан изодиаметрлік
жасушалардан мезофилл. Паренхимдік қоршау әлсіз белгіленген.
Орталық және шеткі түптер ірі, аралық түптер ұсақ. Мезофилл тығыз
изодиаметриялық жасушалардан тұрады. Сүректенген склеренхимдік
талшықтар орталық түптер астында және жапырақтық тілімнің шеткі
учаскелерінде жақсы белгілі салмақтар түрінде орналасқан, ұсақ түптер
астында кішкентай субэпидермалды салмақтылар орналасқан.
Склеренхимдардың мұндай орналасуы сәуірдің және қыркүйектің үлгілеріне
тән.
Жапырақ тілімдерінің төменгі бөліктеріндегі маусым үлгілерінде
склеренхим көлемінің үлкеюі байқалады: жекелеген жағдайларда ол тегіс
емес субэпидермалды қабатты жасайды, өткізетін түптермен қатынасады.
Жапырақ тілімдерінің ортаңғы бөлігінде анатомиялық құрылымның жалпы
жоспары сақталады, бірақ негізгі эпидермальды жасушалардың тегістелуі
байқалмайды, барлық үлгілердегі жапырақ пышағының базальды бөлігімен
салыстырғанда склеренхималық тіндердің көлемі азаяды.
Жапырақ тілімінің жоғарғы бөлігінің құрылымы зерттелген барлық
үлгілерге ұқсас: бүйір байламдардың синтезі жүреді, нәтижесінде
байламдардың саны үшке дейін, қабырғалардың саны біреуіне дейін азаяды.
Склеренхима қысқарады, жапырақ пышағының жиектерінде және Орталық сәуленің
астында кішкентай сымдар сақталады. Кесу контуры деформацияланған[11].
Валлий бетегесінен гөрі, үстіңгі жағынан жапырақ тілімінің негізі
барынша дөңгелектенген. 3-5 қабырғалы. Қабырғалары дөңгелек, жапырақ
тілімінің қалыңдығының үштен бір бөлігінен аз тереңдіктегі қарықтар, ұсақ
қабырғалардың шеттерінде қарықтар жоқ. Жапырақ орталық тамырға қатысты
симметриялы. Валлий бетегесінен айырмашылығы, негізгі эпидермальды
жасушалар абаксиалды жағынан тегістелген және адаксиалды жағынан сәл
тегістелген. Тек жоғарғы эпидермистің қабырғалары жасарады, жасару өте
қалың. Стоматалардың құрылымы мен орналасуы Валлис бетегесі сияқты
бірдей, бірақ экстремалды стоматалар 4 өткізгіш сәуленің артында
орналасады, егер біз оны орталықтан санасақ, 3 емес, Валлис сияқты. Жапырақ
тілімінің төменгі бөлігінің склеренхимасы тегістелген, бүкіл төменгі
эпидермистің астындағы 4-5 жасушада 1 жұқа қабат түрінде орналасқан.
Орталық өткізгіш сәуленің астындағы склеренхиманың қалыңдығы орта есеппен
56 мкм құрайды.
Жапырақ тілімінің шеткі бөліктерінде қабат қалыңдайды. Мезофилл
бірдей изодиаметрлік тығыз орналасқан жасушалардан тұрады. Жапырақ
тілімінің жоғарғы бөлігінің құрылымы төменгі және орта бөліктерден бүйір
байламдардың бірігуімен, қабырғалар санының азаюымен және склеренхиманың
көлемінің азаюымен ерекшеленеді.
Шығыс бетегесі- Festuca arundinacea subsp. orientalis (Hack.)
Tzvel. Көпжылдық борпылдақ бұталы өсімдік. Биіктігі 100 см-ге дейін өседі
және одан да биік өсетін тығыз, жиі орналасқан бұталары бар. Сабақтары тік,
жалаңаш және тегіс болып келеді. Жапырақтары шабындық бетегелерге қарағанда
сызықты, кең, қатты. Гүл шоғыры-20 см-ге дейін гүлдену кезінде таралады.
Сурет 3. Шығыс бетегесі- Festuca arundinacea subsp. orientalis (Hack.)
Tzvel.
Ылғалды, сортаңды топырақты жайылымдар мен өзен аңғарларында,
орманды дала және дала аймақтарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) биоэкологиялық және
ресурстық сипаттамасы
5В060800 – Экология мамандығы бойынша
Қорғауға жіберілді
Экология кафедрасының меңгерушісі
Г.К. Сатыбалдиева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) биоэкологиялық және
ресурстық сипаттамасы
5В060800 – Экология мамандығы бойынша
Орындаған Тлеуқұлов М.М.
Ғылыми жетекшісі
Аралбай Н.Қ.
ТАПСЫРМА 4
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 6
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 7
АНЫҚТАМАЛАР 8
КІРІСПЕ 9
1. Мал азықтық дақылдарының жалпы теориялық зерттеулері 10
1.1 Малазықтық дақылдарының түрлері және олардың сипаттамалары 10
2. Мал азықтық бетегелерді (Festuca L.) зерттеу 14
2.1. Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) кешенді сипаттамасы 14
(паспорты)
2.2 Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) биологиялық сипаттамасы 17
2.2.1 Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) түрлері 22
2.3 Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) экологиялық сипаттамасы 37
2.4 Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) ресурстық сипаттамасы 42
2.5 Мал азықтық бетегелерді (Festuca L.) өсіру агротехнологиясы мен
топырақтың ерекшеліктері 44
2.6 Мал азықтық бетегелердің таралуы аймағы мен шаруашылық маңызы
50
2.7 Мал азықтық бетегелердің қолданылуы. Көгал жасау технологиясы 54
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті КеАҚ
Экология кафедрасы
5В060800-Экология мамандығы
Бекітемін
Экология кафедрасының меңгерушісі
Сатыбалдиева Г. К.
ТАПСЫРМА
Дипломдық жұмысты орындау бойынша
Студент:
Жұмыстың тақырыбы:
30 қараша 2020ж. №1729-Б бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі _
Жұмыстың бастапқы деректері:
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
_________________________________
Дипломдық жұмыстың өзектілігі мен міндеттері:
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
_________________________________
Графикалық материалдардың тізімі (міндетті сызбаларды көрсету):
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
Жұмыстың таралуы бойынша кеңесшілер
Тарау Кеңесші Бақылау
мерзім қолы
Кіріспе 01.11.20-31.11.20
Әдебиеттік шолу 01.11.20-31.12.20
Негізгі бөлім 01.01.21-28.02.21
Пайдаланылған 01.03.21-31.03.21
әдебиеттер
Норма бақылау 01.04.21-30.04.21
Тапсырма берілген күн 1.09.20 _
Жұмыс жетекшісі _______________
Тапсырманы орындауға қабылданған студент___________________
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға
сілтеме жасалынған:
Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. 9 қаңтар 2007 №212
Заңымен бекітілген.
Қазақстан Республикасының Жер кодексі. 20 маусым 2003 жылы № 442-II
Заңымен бекітілген.
Экологиялық сараптау туралы Қазақстан Республикасының 18 наурыз 1997
жылы қабылданған № 85-1 Заңы.
Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі, Қоршаған орта жай-
күйінің мониторингі. 141 бап, 9 қаңтар 2007 №2012 Заңымен бекітілген.
Қоршаған ортаны қорғау 15 шілде 1997 жылы қабылданған №160-1 ҚР
Заңы.
Осы дипломдық жобада келесі стандарттарға сәйкес
сілтемелер қолданылған:
МемСТ 27753.2-88 – Жылыжай топырақтары. Су сығындысын дайындау әдісі.
МемСТ 26423-85 – Топырақтар. Су сығындысының электр өткізгіштігін, pH
және қатты қалдықтарын анықтау әдістері.
МемСТ 26424-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы карбонат және
бикарбонат иондарын анықтау әдісі.
МемСТ 26425-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы хлорид ионын анықтау
әдістері.
МемСТ 26426-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы сульфат ионын анықтау
әдістері.
МемСТ 26428-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы кальций
мен магнийді анықтау әдістері.
СТ ҚР 1277-2004 – Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарты.
Топырақ. Жалпы ережелер.
Дипломдық жұмыста келесі қысқартулар мен белгілер пайдаланылған: м –
метр
мм – миллиметр см – сантиметр км – километр мс – метр секунд г –
грамм
т - тонна
млн – миллион млрд – миллиард га – гектар
т.б. – тағы басқа
ЖЭО – жылу электр орталығы АЛИ – ауа ластану индексі
ШРК – шекті рұқсат етілген концентрация БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
ШЖШ – шекті жол берілген қоспаның шоғыры СИ – стандартты индекс
трлн – триллион тг – теңге
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылды:
Топырақ – күрделі жартылай функционалды және поли-компонеттік
құнарлылықтан тұратын, тау жыныстарының желге мүжілу қабығының жоғарғы
қабатындағы ашық көпфазалы құрылымдық жүйе, тау жыныстарының, ағзалардың,
климаттың, жер бедері мен уақыттың кешенді функциясы болып табылады.
Топырақ құнарлығы – өсімдіктердің өсуі мен өндірілуін барлық қажетті
жағдайлармен қамтамасыз ететін топырақтың басты функциясы. Табиғи және
жасанды, потенциалды және тиімді құнарлылық түрлерінен тұрады.
Норма - ауыл шаруашылық дақылдарға 1 га аудан бірлігіне енгізілетін,
кг, ц немесе т өлшем бірлігіндегі тыңайтқыштар саны (негізгі + егу
алдындағы + үстеп қоректендіру).
Мөлшер – бұл ауыл шаруашылық дақылдарға жыл бойында әртүрлі
тәсілдермен және әртүрлі мерзімде берілетін қоректік элементтер саны.
Өсімдіктердің қоректік заттарға қажеттілігі – бұл өсімдіктердің
әртүрлі мүшелерінде болатын қоректік заттардың жиынтық саны.
Сұрып – белгілі ботаникалық таксондардың шеңберін селекция нәтижесінде
алынған, белгілі бір сипаттамалар жиынтығынан тұратын (пайдалы немесе
декоративті), өсімдік тобын сол өсімдіктің басқа тобынан ерекшелейтін
мәдени өсімдіктер тобы.
Өнімділік – аудан бірлігінен алынатын егіншілік өнімдерінің саны.
Өнімділікті 1 гектарға центнер немесе тоннамен есептейді.
Биологиялық шығым – өнімнің барлық биологиялық (дән - сабан - аңызақ –
тамыр қалдықтары) массасын құру үшін өсімдіктермен пайдаланылатын қоректік
заттардың жалпы саны.
Экологиялық жүйе – тірі ағзалар жиынтығының қоректену, даму және ұрпақ
қалдырып, тарату мақсатында, қандай да бір тіршілік ету кеңістігін бірлесе
жүріп пайдалануының көне қалыптасқан жүйесі.
Экологиялық мониторинг – бұл қоршаған ортаның жай-күйін бақылаудың,
табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен қоршаған орта жай-күйінің
өзгеруін бағалау мен болжаудың кешенді жүйесі.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:
Мал азығын өндіруді қарқынды дамыту үшін күн энергиясын, суды,
минералды тыңайтқыштардың ұлғайтылған мөлшерін барынша тиімді пайдаланып,
еңбек пен қаражаттың ең аз шығынын есепке ала отырып, сапалы өнім беретін
және жылдам өсетін өсімдіктерді өсіру керек.
Осындай дақылдардың бірі – мал азықтық бетегесі (Festuca L.) қоректік
құндылығы мен өнімділігі жоғары дақыл. Бұл дақылдар жоғары ауылшаруашылық
аймақтарында бірнеше рет шабылып, гектарына 15-16 тонна құрғақ өнім мен 2,5
тоннаға дейін шикі ақуыз бере алады.
Азықтың құрамында 12-16% ақуыз бар, сонымен қатар дәрумендерге,
әсіресе каротинге және минералды элементтерге бай. Құнды қасиеттері:
көпжылдылығы (10-12 жыл және одан да көп), құрғақшылыққа төзімділігі,
қоректік заттардың жоғары өнімділігі, шөп шабылған жерлерге дақылдың
біркелкі таралуы, тапталуға, жайылымға, бірнеше рет шабуға, ауруларға
төзімділігі болып табылады[1].
Көктемде және күзде өте жақсы өседі. Оның кең тамыр жүйесі құрғақшылық
жағдайларына төтеп беруге көмектеседі. Күзде беткейлер мен жыраларды
бекітуге арналған топырақты жақсы қорғайтын өсімдік.
Әртүрлі өсіру жағдайларына бейімделген, азот тыңайтқыштары мен суаруға
сезімталдылығы жоғары, жаңа және жинақталған күйде әртүрлі шаруашылықта
пайдаланылады. Қамыс бетегесі егістік, шалғындық жемшөп және тиімді дақыл
ретінде өсіріліп, витаминді-шөпті ұн өндіру, шөп шабу, түйіршікті және
брикеттелген жем, сондай-ақ пішендеме, сүрлем және пішен дайындауға
пайдаланады. Оны өнімділігі жоғары мәдени жайылымдар құру үшін қолданылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.)
биологиялық, экологиялық және ресурстық сипаттамасын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың мақсатына байланысты келесі міндеттер қойылды.
1. Мал азықтық дақылдардың түрлері және олардың сипаттамаларын
зерттеу.
2. Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) биологиялық сипаттамасын
анықтау.
4. Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) экологиялық сипаттамасын
анықтау.
5. Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) ресурстық сипаттамасын
анықтау.
1. Мал азықтық дақылдарының жалпы теориялық зерттеулері
1.1 Малазықтық дақылдарының түрлері және олардың сипаттамалары
Қазақстанда табиғи мал азықтық жем-шөп алқаптарының айтарлықтай үлкен
қорына ие және табиғи жайылымдар мен шабындықтардың көлемі бойынша ТМД-ның
барлық елдерінің ішінде бірінші орында тұр. Қазақстанда табиғи шабындықтар
мен жайылымдар үлкен көлемді алып жатыр. Мәселен, республикада 180 млн.
гектардан астам жайылым бар, бұл елдің барлық жайылым алқаптарының 53% - ға
жуығын құрайды. Осындай ауқымды жем-шөп ресурстарын қарқынды және ұтымды
пайдалану қазіргі уақытта және болашақта қоғамдық мал шаруашылығымен
айналысуға, мал басын көбейтуге жақсы мүмкіндік береді. Бірақ жем-шөп
алқаптарын дұрыс ұйымдастыру, жайылымдарда жайылатын жануарлардың сол
алқаптарды тиімді пайдалану режимін, шабындыққа түсетін жүктеме мен жайылым
түрлерін, шабындықтардағы шөп шабу мерзімдерін дұрыс анықтау және жем-шөп
өсімдіктерін талдаусыз жақсы нәтиже алу мүмкін емес.
Мал азықтық алқаптарды қарқынды пайдалану кезінде жылдың әр мезгілінде
немесе сол алқаптардың өсу кезеңінде жануарлардың белгілі бір түрлерінің
сол шөптесін өсімдікпен қоректенуін, тағамдық құндылығын ескеру қажет.
Шабындықтарды және жайылымдық жерлерді мал азығын бағалау шөпте көп
кездесетін өсімдіктердің жеке түрлері бойынша жүргізіледі. Кейбір жануарлар
үшін керемет тағам болған өсімдіктердің кейбір түрлерін басқа жануарлар
мүлдем жемеуі мүмкін. Мал азықтық өсімдіктер туралы мәліметтер жайылым
ауыспалы егістерін, шабындық ауыспалы егістерін ұйымдастыру, шөп шабу
мерзімін анықтау және қоректік құндылығын анықтау үшін де қажет.
Қазақстан аумағында 5 мыңға жуық жоғары сортты өсімдіктер өседі,
олардың 400-ден астам түрі мал азықтық, жем-шөптік өсімдіктер болып
табылады, дегенмен олардың барлығы аса жақсы таралған және өте көп деп
айтуға келмейді. Мал азықтық әдеби-ғылыми материалдарды зерттей отырып,
оның ішінде 1922-ші және 1954-ші жылдар аралығындағы Қазақстан
территориясындағы мал азықтық өсімдіктер кітабын талдау негізінде,
Қазақстанда жемдік өсімдіктердің 400-ден астам түрі бар екеніне көз
жеткіздік. Мал азықтық өсімдіктерді зерттеу, білу республиканың жемдік
ресурстарын дұрыс пайдалану үшін қажет. Аталған кітап Қазақстанның осы кең
таралған өсімдіктеріне жемшөп алқаптарын ұйымдастыру және пайдалану кезінде
осы деректерді пайдалану мақсатында қысқаша сипаттама беруге
бағытталған[2].
Мал қоректендіруде пайдаланылатын, өсімдіктерді бірнеше топқа
бөледі: жасыл (жасыл масса), ірі азық (шөп), гуменді (сабан, топан),
шырынды азықтар ( тамыр-түйнекті жемістілер, сүрленген шөп),
құнарландырылған – (дәндер мен тұқымдар) [3].
Жасыл жем-шөптер.
Бұл топқа жапырақтардан және кейде гүлдері бар өсімдіктерден тұратын
жер бетіндегі өсімдіктерінің бөліктері жатады. Бұл ауылшаруашылық малдары
үшін жазғы кезеңдегі негізгі және тамаша жем-шөп өнімі. Онда жақсы
меңгеру үшін алмастырылмайтын аминқышқылдарымен жоғары құнды протеиндер,
жеңіл қорытылатын көмірсулары, көптеген дәрумендер және барлық маңызды
микро-және макроэлементтері бар. Өсімдіктің түріне және өсу фазасына
байланысты жасыл жем-шөптерде 60-80% су болады[2].
Жас құрғақ шөпте 20-25% ақуыз заттары, 4-5% май, 30-45% азотсыз
экстрабелсенді заттар және 10% минералдық заттар бар. Бұл ретте бұл
малазықты жеңіл сіңіретін жасыл жем-шөптерде аздаған 10-15% өзектер
болады. Ірі қара жануарларда жасыл жемнің сіңімділігі 75-85%, шошқаларда
-40-50% құрайды. Жасыл жем-шөп жануарлардың өнімділігін арттыруға,
әсіресе баласын қоректендіретін жануарларда сүт өндіруге және жайылымдарда
малды тамақтандыру кезінде бұлшықет тіндерінің пайда болуына ықпал етеді.
Жасыл жем-шөптің сапасы шөптің ботаникалық құрамына байланысты [4].
Жасыл шөптердің жемдік құндылығы бір түрдің арасында да тұрақты емес.
Ол өсіп, қартайған сайын өзгереді. Сонымен, құрғақ заттың дамуының алғашқы
кезеңінде ақуыз шөптердің пісетін кезеңіне қарағанда әлдеқайда көп, бұл
жануарлардың органикалық заттардың ерте өну фазаларына жақсы сіңуін
анықтайды. Әзіресе бұршақ тұқымдас өсімдіктері өте бағалы. Оның жоғары
қоректілігі жоғары толыққанды ақуыздың болуымен, дәрумендердің және
минералдық заттардың кешенімен, әсіресе кальциймен қамтамасыз етіледі.
Сонымен қатар шөпте D дәрумені өте аз [5].
Көпжылдық шөптер. Бұл бұршақ тұқымдас және дәнді өсімдіктер тобы,
олардың өміршеңдігі бір жылдан артады. Көпжылдық бұршақ шөптеріне жоңышқа,
люцерна, эспарцет және басқалары жатады; дәнді дақылдарға — шалғынды
тимофеевка, еркекшөп, кірпі, қара бидай, от, рапс және басқалар жатады.
Көпжылдық шөптердің құндылығы жасыл массадан жоғары өнім алуда ғана емес,
сонымен қатар олар топырақтың құнарлылығын арттыруға ықпал етеді, содан
кейін дақылдардың өнімділігі артады, өйткені олар көптеген дақылдар үшін
жақсы бастамашылар болып табылады.
Оларды өсіру кезінде, құрғақ жерлерде егу жылында жеткілікті ылғалды
қолайлы климаттық жағдайлар болған кезде, өсіру сәтті болатындығын есте
ұстаған жөн. Егер ауа-райының қолайсыздығына байланысты егу жылы шөптер
жақсы көшет бермесе, онда келесі жылдары олар төмен өнім береді. Егер
қолайлы ауа-райы жағдайында бірінші жылы көп көшеттер алынса, биыл да,
одан кейін де ауа-райына қарамастан жасыл массаның өнімділігі жоғары
болады.
Біржілдық малазықтық өсімдіктер. Малазықтық бұршақ тұқымдас және
дәнді өсімдіктер тобына өміршеңдіктері бір жылмен ғана шектелетін түрлері
жатады. Бұршақ тұқымдас біржылдық шөптерге вика, чина, сераделла, люпин
және басқалары жатады. Дәнді біржылдық шөптерге судан шөбі, чумиза,
могар, африка тарысы, біржылдық райграс, құмай және басқалары жатады.
Жылсайынғы жем-шөп шөптері ретінде сұлы, арпа, жүгері, дәнді дақылдардан
қысқы қара бидай, сондай-ақ соя, бұршақ үшін дақылдарды пайдаланады. Жыл
сайынғы жем-шөп шөптері таза дақылдарда да, бұршақ-дәнді қоспаларда да
жасыл жемге, сүрлемге, шөпке, шабындыққа, тұқым алу үшін және мал жаю үшін
өсіріледі. Фермерлік мал шаруашылықтарында бұл шөптер көпшілік жағдайда
жазғы кезеңде жануарларды жасыл массамен қамтамасыз ету үшін жасыл конвейер
жасау үшін қолданылады.
Пішен шөп.
Пішен шөп -бұл қысқы уақытқа малдың алмастырылмайтын және негізгі
малазығы. Ірі малазықтары мерзімінде жиналған және тұрақты ауада
құрғатылған шөп. Шөпті 15-18% ылғалдылыққа дейін кептірілген шөптен
және одан аз сақталған шөп арқылы алынады. Жалпы тағамдық құндылығы бойынша
жақсы шөп шоғырланған жемге жақындайды, ал дәрумендер мен минералдардың
мөлшері олардан едәуір асып түседі. Шөптің тағамдық құндылығы оның дәмімен
(жейтіндігімен), ондағы қоректік заттардың құрамымен және сіңімділік
дәрежесімен анықталады. Көбінесе бұл факторлар шөптердің ботаникалық
құрамына, олардың өсуіне, шөп жинау уақыты мен жағдайларына, шөптің
ұзақтығы мен сақталу жағдайларына байланысты [6].
Сабан - бұл бидай қалдықтары (сабақтары және масақтары). Сабан,
малазығы бола тұрса да, малды қоректендіруде маңызды орын алса да, оның
құрамында құнарлы заттар өте аз. Құнарлылығы жағынан сабан онша
бағланбайтын өсімдік. Дәмі де, қоректік қасиеттері де бойынша сабан
жануарлардың негізгі ірі азығы болып саналмайды. Мүйізді жануарлар оны
жылқыларға қарағанда жақсы сіңіреді. Барлық түрлердің ішінен тары сабаны
көбірек қоректік және жеуге дайын. Одан кейін арпа, сұлы, жүгері. Бидай,
қара бидай және күріш сабанының құрамында қоректік заттар аз. Бір түрлі
өсімдіктер сабанының арасында құнды болып саналатыны ағымды жылдың
егістігнен кейінгі жаңасы. Оны сыртқы түрі бойынша бірден айыруға
болады: ол жылтырлығымен, серпімділігімен және шаң баспағандығымен
ерекшеленеді. Ескі сабан сынғыш, шаңды және көпшілік жағдайда көгерген
болады. Ақуыздың тағамдық құндылығы бойынша бұршақ сабаны дәнді дақылдарға
қарағанда жоғары. Егер дәнді дақылдардың сабанында 1% сіңірілетін ақуыз
болса, онда бұршақ сабанында -3%. Бұршақ дақылдарының ішіндегі ең жақсысы-
жасымық пен сераделла сабаны. Бұл нәзік және жағымды, жақсы желінеді.
Қарақұмық сабанының құрамында ылғал көп, оны кептіру қиын, жиі көгереді
және көбінесе жануарларда ауру тудырады -фагопироз(терінің ісінуі және
зақымдануы, бөртпе, ісіктер және т.б.).
2. Мал азықтық бетегелерді (Festuca L.) зерттеу
2.1. Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) кешенді сипаттамасы
Малазықтық бетеге-(Festuca L.).
Түрі: Лифалла.
Өтінім беруші: Euro Grass Breeding GmbH & Co.KG селекциялық-тұқымдық
компаниясы (Германия.
Түрдің мемлекеттік тізілімге енгізілген жылы: 1999 ж.
Морфологиялық белгілері: гексаплоидты, тамырсыз шөп. Бұта аралықтан
топыраққа дейін өседі. Сабағының ұзындығы орташа. Жапырағының түсі жасылдан
қою жасылға дейін. Жапырақ қабығының антоцианинді түсі білінбейді. Жабын
жапырағы қысқа, жіңішке және орташа көлемде болады.
Гүлшоғыры – қысыңқы не жайма шашақ. Масағы ұсақ, гүл қабыршағы
қысқа, қылтанақты келеді.
Шаруашылық және биологиялық сипаттамасы: қысқа төзімді өсімдік. Ол
топырақ таңдамайды. Жеңіл саздақтарда, қалыпты ылғалдылығы бар құмды
саздақтарда, сондай-ақ құрғатылған шымтезек-батпақты топырақтарда тіршілік
етуі мүмкін. Азот тыңайтқыштарды қолдану жерді өңдеуге ықпал етеді. Нашар,
ылғалды және қышқыл топырақтарда көгалдарды өсіру қолайлы. Ауруға
төзімділігі жоғары.
Ормандық бетеге, орман бетеѓе.
Festuca silvatica (Poll.) Vill.
Биіктігі 150 см-ге дейін көпжылдық өсімдік, қысқа өркендері бар
тамырсабақтан таралады. Сабақтары тегіс болып келеді. Жапырақтары жалпақ,
ұшты, жиектері ойық, кедір-бұдырлы, ені 10-16 мм. Гүлшоғыры тік таралған,
ұзындығы 20 см-ге дейін, бұтақтары жұқа, ұзын, кедір-бұдыр, көлденеңінен
өседі. Мамырдан шілдеге дейін гүлдейді. Көлеңкелі ормандарда таралған.
Жақсы жайылымдық және шабындық жем береді. Қар астында жақсы сақталады,
қыста қой мен ешкі жейтін жерлерде өте маңызды рөл атқарады. Мәдени өсіруді
сынақты талап етеді. Ормандық бетеге Алтайдың көлеңкелі ормандарында
кездеседі.
Шығыстық бетеге, шыѓыс бетеѓе.
Festuca orientalis Kerner.
Биіктігі 30-120 см көпжылдық тығыз дәнді дақылды, бұталы өсімдік.
Сабағы түзу, күшті әрі тегіс болып келеді. Жапырақтары 7 мм-ге дейін,
жалпақ немесе жартылай бүралған болып өседі. Ұзындығы 20 см-ге дейін
болатын гүлшоғыры сәл бір жаққа қарай тарала өскен көп шашақты болып
келеді. Мамырдан шілдеге дейін гүлдейді. Ылғалды және сортаңды шалғындарда
кең таралған. Шөп шабылғаннан және жайылымнан кейін жақсы дәм береді.
Бағалы мал азықтық өсімдіктер қатарына жатады. Оны жануарлардың барлық түрі
дерлік жейді. Жоғары қоректік өсімдіктерге жатады (1-кесте). Өсімдік
гүлденуден кейін кешіктірілмей жиналады. Шығыс бетегенің тыңайтқыштар мен
жасанды суарудан кейін өнімділігі артады. Ылғалды, әсіресе тұзды жерлерді
игеру кезінде бұл өсімдік үлкен маңызға ие болуы мүмкін. Мәдени өсіру
кезінде сынақ қажет. Қазақстанның барлық аймақтарында, әсіресе шығыс
өңірлерде өседі[5].
Шалғындық бетеге, су бетеѓе.
Festuca pratensis Huds.
Шалғындық бетеге - биіктігі 130 см-ге дейін болатын, шашақты жүйесі
бар көпжылдық селдіртүпті дәнді дақыл. Сабақтары тегіс, тік. Жапырақтары
жіңішке тамырлы, жалпақ, ені 3-6 мм, жиегі кедір-бұлырлы. Гүлшоғырының
ұзындығы 25 см-ге дейін, сәл бір жаққа қарай иіле өсетін немесе гүлдену
кезінде сәл шашақты, шашыраңқы өседі. Тұқымдар ланцент формалы, жасыл -
сұр, ұзындығы 5-7 мм, ені 1,1-1,3 мм. болады, 1000 тұқымның орташа салмағы
1,9 г. Мамырдан шілдеге дейін гүлдейді. Вегетациялық кезең шамамен 90 күн.
Шалғындық бетеге әртүрлі топырақ-климаттық жағдайларда өседі, дегенмен
орман аймағында кеңінен таралған. Дала мен ылғалды шалғындарда, алқаптарда,
өзендердің, бұлақтардың жағасында, қайың шоқтарында жиі кездеседі. Өсімдік
ұзақ уақыт бойы жылу мен ылғалды қажет етпейді, бірақ құрғақшылық
өсімдіктердің биіктігін айтарлықтай төмендетеді және өнімін азайтады. Ол
күзгі аязға, қысқы суыққа төзімді, көктемгі су тасқынына да шыдайды.
Шалғындық бетеге терең, борпылдақ және жеткілікті ылғалды топырақтарда
жақсы өседі. Құрғақ батпақтарда, құмды топырақтарда ұзақ ылғалмен жақсы
өседі. Көктемде ерте өседі, шабылғаннан кейін жақсы өседі. Жылына екі-үш
рет оруға болады, жайылымға төзімді, мал ұстау үшін жақсы жайылымдық
алқапқа жатады. Құрамында ақуыздың едәуір пайызы бар . Құнарлы мал азықтық
өсімдік болып табылады, мал жайылым кезінде де, орып алғанннан кейін де
жақсы жейді.
Мәдени өсірген кезде жақсы ауылшаруашылық технология болса, шөптің
шығымдылығы 30-50 кгга құрайды, ал тұқым өнімділігі 3-4 кгга құрайды.
Таза түрінде үздіксіз себу әдісімен 9 кгга, кең қатарлы-25 кгга тұқым
себіледі. Тұқымның өнуі 5-6 жылға созылады. Қолайлы жағдайларда шалғындық
бетеге алты-сегіз жыл немесе одан да көп жылдар бойы жақсы сақталады.
Жабайы шабындық бетегенің биологиялық және экологиялық ерекшеліктері оны
перспективалы шалғынды шөптердің бірі ретінде сипаттайды.
Ол Қазақстанның шөлді акймақтарынан басқа барлық өңірлерде кездеседі.
Қызыл бетеге, ќызыл бетеѓе.
Festuca rubra L.
Қызыл бетеге - биіктігі 30-80 см болатын көпжылдық селдіртүпті
шалғынды шөп, тамыр жіңішке, сусымалы, топырақтың жоғарғы горизонтында
таралады, тамырлары 125 см тереңдікке дейін барады, жапырақтары тегіс,
жоғарғы жағы аздап түктілі, кедір-бұдырлы болып келеді. Жоғарғы жапырақтары
тегіс, төменгі жағы түкті. Гүлшоғырының ұзындығы 10 см-ге дейін, жіңішке,
күрек тәрізді. Тұқымдары ұзын, ланцет тәрізді, ұзындығы 5-7 мм-ге дейін
болады, ашық-жасыл түст, 1000 тұқымның орташа салмағы 1,1 г, маусым айнан
бастап шілдеге дейін гүлдейді.
Қызыл бетеге орманды аймақтарда кең таралған, ал орманды дала
аймақтарында азырақ кездеседі. Су тасқыны аймақтарында, ойпатта, таулы
шалғындарда және құрғаған батпақтарда өседі. Өсімдік қарашірікке бай құмды
сазды және жеңіл сазды топырақтарды, жеткілікті ылғалды топырақты жақсы
көреді. Топырақтың тұздылығына төзімділігі нашар. Табиғи шөптесін
алқаптарда таза қалың өскін түзбейді, қара шөптер мен бұршақ тұқымдас
шөптер топтарына жатады. Қысқа төзімді болғанымен, құрғақшылыққа
төзімділігі нашар.
Орташа ұзақтықтағы су тасқынына төтеп береді. Ол тегістеуге жақсы
төзеді және таптауға жақсы шыдайды, нәзік, шырынды дәм береді. Жақсы жемдік
өсімдік, жайылымда және орылған мал азықтық шөп ретінде мал жақсы жейді.
Құрамында белок пен ақуыздың айтарлықтай пайызы бар (1-кесте). Өнімдідігі
20 кгга. Жайылымды пайдаланғанда 80-120 кгга жасыл масса береді.
Орылғаннан кейін мал жақсы жейді, әсіресе жайылымда малдың барлық түрлері
жақсы жейді. Көктемде ерте өсе бастайды. Ауыл шаруашылығы дақылы ретінде
үшінші-төртінші жылы толық жетіліп, төрт-алты жылда жоғары өнім береді.
Жайылымнан кейін ол тез өсіп, бірден вегетативті өркендерін қалыптастырады
және бүкіл күзде жасыл болып қалатын көп, қалың әрі жұмсақ мал азықтық
өсімдік болып табылады. Мәдени жайылымдарды, сондай-ақ шөп шабатын
аэродромдарды, спорт алаңдарын, көгалдарды және т.б. құру үшін ұсынылады.
Алтайдан Тянь-Шаньға дейінгі аумақта жақсы кездеседі.
Беккер бетегесі, беккер бетеѓе.
Festuca beckeri Hack.
Беккер бетегесі - биіктігі 30-80 см болатын көпжылдық мол дәнді
дақылды өсімдік. Жоғарғы ғы сабақтар қысқа. Жапырақтары қатты, біраз
бүктеліп өседі, ұшына таман жіңішкеленеді, әдетте жапырағы тегіс болып
келеді. Гүлшоғырының ұзындығы 14 см-ге дейін болады, бұтақтары кедір-
бұдырлы. Мамырдан шілде айына дейін гүлдейді. Адырлы құмдар мен сортаң
құмды далаларда таралған. Көбінесе көде шөптері мен жусанмен бірге өсетін,
сирек кездесетін өсімдік. Жайылым алқаптарындағыдай орылған түрінде малдың
барлық түрлері жақсы жейді. Құрғақ даланың құмды топырағында көпжылдық
мәдени жайылымдарды құрудың қызығушылық тудыратыны сөзсіз. Мәдение өсіруде
сыналған жоқ. Беккер бетегесі солтүстік, солтүстік-батыс және Орталық
Қазақстанда кездеседі[6].
Борозды бетеге, кєдімгі бетеѓе.
Festuca sulcata Hack..
Борозды бетеге - биіктігі 30-60 см-ге дейін жететін, мол дәнді қыстық
типті көпжылдық шабындық. Сабағы тегіс немесе сәл кедір-бұдырлы.
Жапырақтары жіп тәрізді жіңішке, бүктелген, бүйірлерінде терең бойлық
ойықтары бар, қиғаш, кедір-бұдыр, гүлшоғырына дейін жететін ұзын болып
келеді. Гүлшоғыры жіңішке, сирек, үлкен, ұзындығы 8-12 см болады, түсі -
жасыл немесе қоңыр-күлгін. Тұқымы ұзынша, ұзындығы 8-12 мм, сабан тәрізді
сарғыш түсті, 1000 тұқымның орташа салмағы 0,27 г.
Мамыр айынан бастап маусым айының соңына дейін гүлдейді. Көктемнен
кезінде басқа дәнді дақылдарға қарағанда 5-10 күн ерте өсе бастайды. Ол
далалы аймақтарды, құрғақ және сортаңды шалғындарда, қара-қоңыр топырақты
ескі тыңайған жерлерде кеңінен таралған. Тұздылыққа жақсы төзеді және
сортаң және тұзды сортаң топырақтарда басым болады. Аязға төзімділігі
жоғары, сондай-ақ құрғақшылыққа төзімділігімен ерекшеленеді. Ашық дала
жағдайында борозды бетегенің жасыл және сұр түсті екі түрі кездеседі.
Біріншісі жасыл жапырақтары бар, топырақтары молырақ және тұздылығы азырақ
ылғалды жерлерде өседі. Екіншісі орташа және терең бағаналы сортаңдардың
сілтілі топырақтарында жиі кездеседі.
Борозды бетеге жайылымдық өсімдіктерге жатады, мал басы көп жайылымға
жақсы төтеп береді, табиғи жайылымдарда көптеген жылдар бойы, яғни ондаған
жылдар сақталады, гүлдегеннен кейін тез қатайып кетеді. Күзде ол
айтарлықтай дәм береді, қыста жасыл күйде қалдырады. Жазда бойы борозды
бетегені үш ретке дейін оруға болады. Жайылымдық және пішендік пайдалану
үшін табиғи мал азықтық алқаптардағы өнімділік өте әртүрлі: ору кезінде 2-4
цга-дан алынады, жайылымда 5-7 ц құрғақ масса және 10-12 ц жасыл өнім
береді. Құрамында протеин мен ақуыздың жоғары пайызы бар. Малдың барлық
түріне арналған негізгі және ең жақсы жайылым алқабы болып табылады.
Гүлдену алдында ірі қара мен түйе жақсы жейді. Бұл малды жақсы семіртетін
жем-шөп болып саналады. Қазақстанның барлық аймақтарында кездеседі.
2.2 Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) биологиялық сипаттамасы
Ең үлкен астық тұқымдасының бірі мал азықтық бетеге (Festuca).
Көпжылдық, сирек тамырсабақты шөптер. Сабақтары тік, биік 5–10-нан 150
(180) см-ге дейін, жапырақтары жіңішке, жіпше тәрізді.
Гүлшоғыры — қысыңқы не жайма шашақ. Масағы ұсақ, гүл қабыршағы қысқа,
қылтанақты келеді.
Ұзындығы 4–20 мм масақшалары 2–9 (15) қос жынысты, сирек жағдайда
біржынысты гүлдері бар, өсі жеміс беру кезінде бөліктерге бөлінеді. Масақ
гүлі үш немесе көп гүлді болады. Барлық экстратропикалық аймақтарда
таралған 500-ден астам түрі бар. Көптеген елдерде және тропиктік тауларда
кездеседі. Ресейде, шамамен 100 түрі кездеседі.
Морфологиялық құрылымы. Жапырақтары ұзын 20-25 см, орташа 15-20 см,
қысқа-15 см – ден аз; кең – 6 мм – ден астам, орташа 4-6 мм, жіңішке – 4
мм – ден аз. Сабақтарының диаметрі: жұқа – 2,5 мм-ден аз, орташа-2,8 мм,
қалың-2,8 мм-ден астам. 10 см – ден асады, қатты.
Қысқа төзімділігін тірі қалған өсімдіктерді санау арқылы анықтауға
болады: өте жоғары және жоғары – 85-100 %, орташа – 61-85 %, төмен – 45-60
%, өте төмен-45% - дан аз. Тұрақтылығы 5 және 9 балдық шкала бойынша көзбен
анықталды: 7 және 9 балл - өте жоғары және жоғары, 3 және 5-орташа, 1 және
2 – әлсіз тұрақтылық.
Химиялық құрамы. Сабақ массасының сапасы құрғақ зат пен шикі ақуыздың
құрғақ салмағына пайыздық қатынасымен анықталды. Талдаулар материалда
түптеу фазасында (жайылымдық пісу) және масақтану фазасында (шабындық пісу)
жүргізілді.
Орташа деңгейден жоғары құрғақ заттардың мөлшері тегістеу фазасында –
21% – дан жоғары, масақтану фазасында – 22% - дан жоғары, шикі ақуыз-
сәйкесінше 23% - дан жоғары және 10% - дан жоғары деп саналды. Химиялық
құрамы іріктеліп анықталды[7].
Кез-келген дақылдарды, әсіресе тұқымдарды өсірудің тиімділігі оның
биологиялық ерекшеліктерін, соның ішінде өсімдік құрылымының морфологиялық
және физиологиялық белгілерін ескеруге байланысты. Сонымен, шалғынды бетеге
- биік, көпжылдық, борпылдақ қысқа типті көк шөп (Toomre, 1966; Семенов,
Власова, 1975; Черняускас, Земаитис, Пиворюнас, 1977; Суворов, 1979;
Андреев, 1981, Рожов, 196;196;198; Петкевьейус, Стансевийус, 1970).
Егілген жылы шалғынды бетеге жеміс бермейді. Генеративті сабақтардың
пайда болуы қыстан кейінгі келесі жылы ғана жүреді (Татаринова, 1954;
Киршин, 1958; Серебрякова, 1959; Куперман, Ржанова, 1963; Шебалина, 1968;
Федоров, 1970; Oegpiaioskaas, Grigas, Pivoriûnas, 1969; Jewiss, 1974).
Луговая феску шағын және үлкен даму цикліне ие (Татаринова, 1954; Киршин,
1958; Серебрякова, 1959).
Шағын даму циклі әрбір жеке өркенге қатысты. Ол бүршік пайда болған
сәттен басталып, жеміс бергеннен кейін өркеннің түсуімен аяқталады. Дамудың
үлкен циклі тұқымның өнуінен жеке өсімдіктердің вегетативтік жаңаруы мен
көбеюі процесінде пайда болатын өркендердің барлық ұрпақтарының толық
жойылуына дейінгі өмірдің бүкіл кезеңін қамтиды (Серебрякова, 1959;
Куперман және Ржанова, 1963). Бұл жағдайда вегетативті жаңару мүшелері де
жойылады. Бұтаның пішіні шөптің тығыздығына байланысты: тығыз дақылдарда ол
тік, сирек – жартылай дамыған.
Бұталар күшті, борпылдақ. Бір бұтада 15-тен 20-ға дейін генеративті
сабақтар пайда болады (Мацюк, 1950; Смелов, 1966, 1974). Сонымен қатар,
бұтада көптеген вегетативті өсінділер мен базальды жапырақтардың көп
мөлшері пайда болады, олардың қалыптасуы дәнді толтыру үшін қажетті
пластикалық заттарды жұмсайды (Уильямс, 1949; Чепиков, 1949; Федоров, 1968;
Дмитриев, Инеловиков, Конюшков, Раменская, 1974; Иванов, 1975; Черняускас,
Жемаитис, Пиворюнас, 1977).
Бетегенің өңделуі аналық өркеннің жапырақтарының қолтығынан бірінші
бүйірлік қысқа өркендердің пайда болуымен басталады (1-сурет). Өңдеу түйіні
(а) 1,5-1,6 см тереңдікте орналасады және дәнді дақылдарды тырмамен
тырмағанда қатты зақымдалады (Сафиоллин, 2012, 2013). Аналық өркеннің
қопсытқыш түйінінен бірінші ретті (1) бүйірлік өркендер топырақ бетіне
өткір бұрышпен шығады (Григас, 1976; Тонкунас және Кадзиулис, 1977).
Үстінде 3-4 жапырақ пайда болғанда, өсіретін түйіннен шыққан әрбір
осындай өркеннің өзіндік тамыр жүйесі (в) талшықты қосалқы тамырлар түрінде
пайда болады (Шаин, 1959; Куперман, Ржанова, 1963; Лебедев, Мельник, 1965).
Бүйірлік өркендер өз кезегінде бұталана бастайды - екінші ретті (II)
өркендер пайда болады, ал ылғалды жылдары және тұқымдары түзілмейтін үшінші
ретті өркендер (Смелов, 1947; 1966; Серебрякова, 1961; Рытова, 1969) ;
Oerniauskas, Grigas, Pivorinas, 1969) өседі.
Егіс жылы шабындық бетегенің өңдеу қарқындылығы екі кезеңмен
жүргізіледі – көктем және жаз-күз (Маркова, 1947; Татаринова, 1954;
Серебрякова, 1959; Чехонина, Лобанова, 1964; Смертина, 1998; Трапицын,
1998; ; Planoquaert, 1965). Көктемгі көгалдандырудың өркендерінің даму
сатыларынан өтуге жағдайлары болмайды және оларда генеративтік мүшелер
түзілмейді. Жазғы-күзгі өңдеудің өркендері қысқартылған күйде қалады және
қыстайды. Күзде олардың өркендері болмайды және тек көктемде қыстап
шыққаннан кейін генеративті мүшелер түзеді (Душечкин, 1951; Разумов, 1961;
Смелов, 1974; Kryzeviciene and Zemaitis, 1976).
Бетеге сабақтары әдетте тік немесе буынды, тегіс, дөңгелек, сәл
жапырақты (3-4 жапырақ), биіктігі 30-дан 120 см-ге дейін немесе одан да көп
болады (Уильямс. 1949; Мацюк, 1950; Дмитриева, Игловиков, Конюшков,
Раменская, 1974). ;Суворов, 1979; Трапицын, 1979; Андреев, 1981).
Сурет 1. Шалғынды бетегенің морфологиялық ерекшеліктері:
А-ересек өсімдік: 1-гүл шоғыры, 2-жапырақ, 3-масақ, 4-тұқым, 5-гүл.
В - бұталы өсімдік: I-II - I, II қатардағы өркендер, а - қопсытқыш
түйін, б - негізгі тамыр, в - бүйір өркендердің тамыр жүйесі.
Жапырақтары ұзын, жалпақ, сызықты, қою жасылдан ашық жасылға дейін
шыны тәрізді жылтыр түсі бар.
Сипаттамасы: ені 3-тен 7 мм-ге дейін, ал ұзындығы 20-дан 40 см-ге
дейін жетеді (Корякина, 1964; Черняускас, Земаитис, Пиворюнас, 1977;
Савкина, Андреева, Парилова, 1982). Шалғынды бетеге гүлшоғыры - жасыл түсті
паникула, оның ұзындығы мен пішіні өзгеріп тұрады. Ұзындығы 14-20 см
жіңішке, бір жақты, қысылған паникулаға тән (Корякина, 1964; Баранова,
Мурашко, 1970). Оның түбінде әрқашан екі бұтақ болады, көбінесе бірінде -
екі масақ, екіншісінде - біреу.
Масақшалар ұзындығы 1,5 см-ге дейін сызықты-сопақша, түксіз, 3-тен 10-
ға дейін гүлі бар. Шалғынды бетегенің гүлдену кезеңінің ұзақтығы ауа райы
жағдайына, түрдің биологиялық ерекшеліктеріне, қоректену түріне және өсіру
техникасына (егу әдістері мен мерзімдері, себу жылдамдығы) байланысты.
Гүлдену паникуланың жоғарғы жартысынан басталып, 14-15 күнге созылады
(Кириллов, 1971). Ең қарқынды гүлдену басталғаннан кейін 4-5 күннен кейін
болады. Гүлденудің ең төменгі температурасы +12-13 °C, қолайлы + 18 ° C.
Шалғынды бетеге таңертең ерте 6-7-де гүлдей бастайды. Дж.Кливецканың (1934)
мәліметтері бойынша бір тәулік ішінде ең қарқынды гүлдену 7-ден 9 сағатқа
дейін жүреді.
Піскен тұқымдар қабықшалы, біршама ірі, сұйық, ланцетті, жасыл-сұр
түсті, ұзындығы 5-7 мм. Олар тез бұзылады. Сондықтан жоғары өнім алуда егін
жинау мерзімі мен әдістері шешуші рөл атқарады. 1000 тұқымның салмағы 1,60-
2,44 г аралығында өзгереді[9].
Жаңа жиналған тұқымның өнгіштігі айтарлықтай жоғары (Мацюк, 1950;
Чаев, 1970; Черняускас, Земаитис, Пиворюнас, 1977). Шалғындық бетегенің
тамыр жүйесі шалғындық тимотийге қарағанда күшті және тереңірек, бөртпесіз
бромға қарағанда кішірек. Тамырдың негізгі бөлігі егістік қабатта (0-22 см)
орналасады және шөп жақсы дамығанда тығыз шымтезек түзеді. Осындай тамыр
жүйесінің арқасында шабындық бетеге минералды тыңайтқыштарды тиімді
пайдаланады және топырақтағы ылғалдың уақытша жетіспеушілігіне оңай төзеді
(Куперман, Ржанова, 1963 ж.; Томр, 1966; Маликов, 2003).
Бетеге топырақ құнарлылығын талап етеді. Ең жақсы топырақтар -
қарашірікке бай және сазды топырақтар. Ол жер асты сулары аз батпақты
немесе құрғақ топырақта нашар өседі (Баранова, Мурашко, 1970; Мацюк, 1970;
Андреев, Тюлдюков, 1974; Дмитриева, Игловиков, Конюшков, Раменская, 1974;
Евсеев, 1977; Андреева, Паркиилна; Савкиил, 1982; Кадзиулис, 1972).
Бетеге топырақ ерітіндісінің реакциясына бейімделмеген, әкті және
қышқыл топыраққа төзімді. Шалғынды бетегенің ылғал сүйгіштігі еріген сумен
көктемгі су тасқынына шыдамдылығы, бірақ ұзаққа созылған су тасқынына (20
күннен астам) төтеп бере алмайды (Лаврухин, Соломина, 1972; Иванов, 1975).
Мал азықтық бетеге жылуды қажет етпейді. Оның тұқымдары + 2-3°C
температурада өніп шығады. Ылғалды топырақта көктемгі егіс кезінде көшеттер
12-14 күнде пайда болады. Ол жақсы бұталы және қалың өнім бергенімен,
өмірінің бірінші жылының күзіне қарай генеративті сабақтарды
қалыптастырмайды.
Көгалдандыру кезеңі күзгі төмен температурада 4-5 немесе одан да көп
жапырақ фазасында (көгалдандыру кезеңі) өтеді. Көктемде 40-60 және одан да
көп күндік генеративті сабақтар түзеді (Смелов, 1947; Киршин, 1958; Мацюк,
1970; Кораблев, 1975). Тұқыммен және вегетативті жолмен көбейеді.
Вегетативті көбею кезінде өркен бүйірден дамиды, оның дамуы аналық өркенмен
байланысуына байланысты болады. Вегетативті көбеюдің жақсы дамыған
қабілетінің арқасында мал азықтық бетеге ұзақ өмір сүруімен ерекшеленеді.
Жем-шөп ретінде пайдаланғанда оның сақтау мерзімі 7-8, тіпті 10 жыл
(Уильямс, 1949; Советов, 1950; Семенов, Власова, 1975). Ашық әдіспен
егілгенде екінші, ал жасырын егілгенде – өмірдің үшінші жылында толық
жетіледі. Мал азықтық бетеге өмірінің екінші жылынан бастап жыл сайын мол
гүлдеп, жеміс береді. Бірақ тұқымдық дақылдардың қартаюына байланысты
генеративті сабақтардың саны азайып, олардың өнімділігі біртіндеп
төмендейді. Сондықтан аталықты 2-3 жыл пайдаланады (Черниаускас, Земаитис,
Пиворюнас, 1977)
Жоғарыда айтылғандай, мал азықтық бетегенің қысқа төзімділігі жақсы.
Қысқа төзімділігі жағынан бөртпесіз бромнан жоғары, бірақ шалғындық тимотий
шөбінен төмен (Шаин, 1959; Куперман, Ржанова, 1963; Андреев, 1981;
Клечковская, Ливер, 1982). Ол тек жер үсті сулары мен мұз қыртысының ұзаққа
созылған су басуынан ғана бұзылады (Toomre, 1966). Көктемде ерте өседі,
бірақ кейін баяу дамиды. Гүлдену басталғаннан бастап сабақтарының өсуі
тоқтайды (Уильямс, 1949). Вегетацияның басынан гүлдегенге дейінгі өсу
кезеңі 54-77 күн. Ол шалғындық тимотиден 6-12 күн ерте гүлдейді және кейбір
жылдары мал азықтық бетегенің тұқымы 15-20 шілдеде піседі.
2.2.1 Мал азықтық бетегелердің (Festuca L.) түрлері
Шабындықтар мен орманды алқаптарда, дала мен шөлейттерде, құмдар мен
жартастарда, тауларда өсімдіктердің тіршілік етуінің жоғарғы шегіне дейін
өседі. Тығыз сазды валис (O. Vallisskaya) немесе типчак бетеге (F.
valesiaca) туыстас түрлері бетегелі дала түзушілері бағалы жайылымдық және
мал азықтық өсімдіктер.
Жіңішке жапырақты қой (F.ovina) бетегесі қарағайлы ормандарға, сондай-
ақ орман алқаптары мен шұңқырларда кездеді. Ірі, жалпақ жапырақты – мал
азықтық (F. pratensis) және қамыс (F. arundinacea) түрлері ерекше бетеге
(Schedonorus) тұқымдасына жататын мал азықтық өсімдіктері. Ежелден бері
Еуропада шабындықтар мен көгалдандыру мақсатында егіліп, өсіріледі. Бұған
жақын туыстас түрі алып бетегесі (F. gigantea) Еуразияның кең жапырақты
ормандарына тән. Еуразияның шалғындарында қызыл бетеге (F. rubra)
жайылымдық және мал азығы, кейде көгалдандыру ретінде өсіріледі.
Тамырсабақты құмды (F. arenaria) және шымды (F. beckeri) бетеге
түрлері құмдарды бекіту үшін пайдаланылады, ал батыс еуропалық сұр түсті
(F. glauca) және күлді (F. сinerea) түрлері балауыз жабындысына ұқсас
сәндік ретінде өсіріледі. Забайкал мен баргузин (F. bargusinensis) және
астық тұқымдасының сирек түрі Кавказ бетегесі (F. sommien,) құрып кету
қаупі төнгендіктен Ресейдің Қызыл кітабына енгізілген.
Валисиан бетегесі немесе типчак-Festuca valesiaca Gaud.
Биіктігі 20-25 см, қысқарған вегетативті өркендері бар, көп
көпжылдық, тығыз бұталы шөп. Сабағы тік, тегіс, кейбір түрлерінде сәл кедір-
бұдырлы болады. Жапырақтары жіңішке, қылшық тәрізді, ұзына бойына
бүктелген, сыртында екі бойлық кедір-бұдыр ойықтары бар. Гүл шоғыры гүлдену
алдында жіңішкеріп, гүлдеу кезінде шашыраңқы болады, бұтақтары қысқа.
Тікелей шатырлы масақшалары бар. Орманды дала, дала және шөлейттің
оңтүстігінде кең таралған өсімдіктердің бірі.
Сурет 2. Валисиан бетегесі немесе типчак
Ол КСРО-ның еуропалық бөлігінің ортаңғы және оңтүстік белдеуінде,
Кавказда, Батыс және Шығыс Сібірде, Орталық Азияда өседі. Ол каштан (шөптің
60%) топырақты құрғақ даладағы ескі тыңайған жерлерде, оңтүстік қара
топырақты, сілтілі топырақтар мен терең сортаңдардағы дәнді далаларда
кездеседі. Аязға және құрғақшылыққа төзімділігімен ерекшеленеді.
Валисиан бетегесінің кіші түрі де кең тараған, жайылымдық
өсімдіктерге жатады. Жайылымның орташа өсу қарқындылығымен ол көптеген
ондаған жылдар бойы табиғи жайылымдарда қалады. Көктемнен жаңбырлы кезеңнің
бастап ол басқа дәнді дақылдарға қарағанда ерте өседі. Мамыр-маусым
айларында гүлдейді, гүлденуден кейін тез қатаяды.
Қыста жасыл күйде қардың астында қалады. Жазда өнімді екі-үш рет
жинап алуға болады. Табиғи жем-шөп алқаптарында өнімділік әр түрлі: шөп 0,2-
ден 0,4 тга-ға дейін, жайылымды пайдалану кезінде 0,5-0,7 тонна
кептірілген және 1-1,2 тонна жасыл түрінде өнім алынады. Масақ кезінде
жиналған100 кг. жасыл өнімде 30,3 кг. жем, 2,9 кг. сіңірілетін ақуыз
болады. Жасыл шөп кезінде жақсы азық болады. Гүлденуге дейін жиналған
өнімді малдың барлық түрлері жақсы жейді, түйелер қанағаттанарлық мөлшерде
пайдаланады. Сары жоңышқа, астық тұқымдас өсімдікті араластырып егуге
болады[10].
Валисиан бетегесі табақша түріндегі толық түпті тұқымдас өмірлік
формасына ие. Төменгі бөлікте жапырақ тілімі өн бойына жиылған, азғантай
ашылған, түзу және үстіңгі жағы дөңгеленген, қырлы; қабырғалы, қарқының
тереңдігі жапырақ тілімінің жартысынан төмен. Үстінгі беттегі негізгі
эпидермалды жасушалар жұқа қабықпен жабылған, сүректеліп кеткен. Ұсақ
тікенек және бір жасушалы қылшықтары жоғары бағытталған. Тығындалған және
тығыздалған жасушалар біркелкі қатарларда орналасқан.
Жапырақ эпистоматикалық. Жабылатын жасушалары бар саңылаулар жоғарғы
эпидермистің өткізгіш байламдар арасындағы бөліктерінде, сондай-ақ шеткі
сәуленің артында орналасқан. Мотор жасушалары көлденең қималардағы негізгі
эпидермальды жасушалардан аз ерекшеленеді. Фестукоидты түрінің өткізетін
түйіндері. Өткізетін түйіндер үшін жақсы анықталған склеренхималық
төсемнің болуы. Оның жасушаларының қабырғалары біркелкі емес қалындатылған
сүректенген: өткізетін жасушаларға бұрылған, радиалды қабырғалары
толықтанады. Паренхималық төсем әлсіз көрінеді. Орталық және шеткі
байламдар үлкен, аралық байламдар кішкентай. Тығыз орналасқан изодиаметрлік
жасушалардан мезофилл. Паренхимдік қоршау әлсіз белгіленген.
Орталық және шеткі түптер ірі, аралық түптер ұсақ. Мезофилл тығыз
изодиаметриялық жасушалардан тұрады. Сүректенген склеренхимдік
талшықтар орталық түптер астында және жапырақтық тілімнің шеткі
учаскелерінде жақсы белгілі салмақтар түрінде орналасқан, ұсақ түптер
астында кішкентай субэпидермалды салмақтылар орналасқан.
Склеренхимдардың мұндай орналасуы сәуірдің және қыркүйектің үлгілеріне
тән.
Жапырақ тілімдерінің төменгі бөліктеріндегі маусым үлгілерінде
склеренхим көлемінің үлкеюі байқалады: жекелеген жағдайларда ол тегіс
емес субэпидермалды қабатты жасайды, өткізетін түптермен қатынасады.
Жапырақ тілімдерінің ортаңғы бөлігінде анатомиялық құрылымның жалпы
жоспары сақталады, бірақ негізгі эпидермальды жасушалардың тегістелуі
байқалмайды, барлық үлгілердегі жапырақ пышағының базальды бөлігімен
салыстырғанда склеренхималық тіндердің көлемі азаяды.
Жапырақ тілімінің жоғарғы бөлігінің құрылымы зерттелген барлық
үлгілерге ұқсас: бүйір байламдардың синтезі жүреді, нәтижесінде
байламдардың саны үшке дейін, қабырғалардың саны біреуіне дейін азаяды.
Склеренхима қысқарады, жапырақ пышағының жиектерінде және Орталық сәуленің
астында кішкентай сымдар сақталады. Кесу контуры деформацияланған[11].
Валлий бетегесінен гөрі, үстіңгі жағынан жапырақ тілімінің негізі
барынша дөңгелектенген. 3-5 қабырғалы. Қабырғалары дөңгелек, жапырақ
тілімінің қалыңдығының үштен бір бөлігінен аз тереңдіктегі қарықтар, ұсақ
қабырғалардың шеттерінде қарықтар жоқ. Жапырақ орталық тамырға қатысты
симметриялы. Валлий бетегесінен айырмашылығы, негізгі эпидермальды
жасушалар абаксиалды жағынан тегістелген және адаксиалды жағынан сәл
тегістелген. Тек жоғарғы эпидермистің қабырғалары жасарады, жасару өте
қалың. Стоматалардың құрылымы мен орналасуы Валлис бетегесі сияқты
бірдей, бірақ экстремалды стоматалар 4 өткізгіш сәуленің артында
орналасады, егер біз оны орталықтан санасақ, 3 емес, Валлис сияқты. Жапырақ
тілімінің төменгі бөлігінің склеренхимасы тегістелген, бүкіл төменгі
эпидермистің астындағы 4-5 жасушада 1 жұқа қабат түрінде орналасқан.
Орталық өткізгіш сәуленің астындағы склеренхиманың қалыңдығы орта есеппен
56 мкм құрайды.
Жапырақ тілімінің шеткі бөліктерінде қабат қалыңдайды. Мезофилл
бірдей изодиаметрлік тығыз орналасқан жасушалардан тұрады. Жапырақ
тілімінің жоғарғы бөлігінің құрылымы төменгі және орта бөліктерден бүйір
байламдардың бірігуімен, қабырғалар санының азаюымен және склеренхиманың
көлемінің азаюымен ерекшеленеді.
Шығыс бетегесі- Festuca arundinacea subsp. orientalis (Hack.)
Tzvel. Көпжылдық борпылдақ бұталы өсімдік. Биіктігі 100 см-ге дейін өседі
және одан да биік өсетін тығыз, жиі орналасқан бұталары бар. Сабақтары тік,
жалаңаш және тегіс болып келеді. Жапырақтары шабындық бетегелерге қарағанда
сызықты, кең, қатты. Гүл шоғыры-20 см-ге дейін гүлдену кезінде таралады.
Сурет 3. Шығыс бетегесі- Festuca arundinacea subsp. orientalis (Hack.)
Tzvel.
Ылғалды, сортаңды топырақты жайылымдар мен өзен аңғарларында,
орманды дала және дала аймақтарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz