Мал азықтық бетегелердің қолданылуы

Тлеуқұлов М. М.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: «Мал азықтық бетегелердің (Festuca L. ) биоэкологиялық және ресурстық сипаттамасы»

5В060800 - «Экология» мамандығы бойынша

«Қорғауға жіберілді»

«Экология» кафедрасының меңгерушісі

Г. К. Сатыбалдиева

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: «Мал азықтық бетегелердің (Festuca L. ) биоэкологиялық және ресурстық сипаттамасы»

5В060800 - «Экология» мамандығы бойынша

Орындаған Тлеуқұлов М. М.

Ғылыми жетекшісі Аралбай Н. Қ.

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі

«С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті» КеАҚ

Экология кафедрасы

«5В060800-Экология» мамандығы

«Бекітемін»

«Экология» кафедрасының меңгерушісі

Сатыбалдиева Г. К.

ТАПСЫРМА

Дипломдық жұмысты орындау бойынша

Студент:

Жұмыстың тақырыбы:

«30» қараша 2020ж. №1729-Б бұйрығымен бекітілген

Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі « _»

Жұмыстың бастапқы деректері:

Дипломдық жұмыстың өзектілігі мен міндеттері:

Графикалық материалдардың тізімі (міндетті сызбаларды көрсету) :

Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:

Жұмыстың таралуы бойынша кеңесшілер

Тапсырма берілген күн 1. 09. 20 _

Жұмыс жетекшісі

Тапсырманы орындауға қабылданған студент

Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме жасалынған:

Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. 9 қаңтар 2007 №212 Заңымен бекітілген.

Қазақстан Республикасының Жер кодексі. 20 маусым 2003 жылы № 442-II Заңымен бекітілген.

«Экологиялық сараптау туралы» Қазақстан Республикасының 18 наурыз 1997 жылы қабылданған № 85-1 Заңы.

Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі, Қоршаған орта жай- күйінің мониторингі. 141 бап, 9 қаңтар 2007 №2012 Заңымен бекітілген.

«Қоршаған ортаны қорғау» 15 шілде 1997 жылы қабылданған №160-1 ҚР Заңы.

Осы дипломдық жобада келесі стандарттарға сәйкес сілтемелер қолданылған:

МемСТ 27753. 2-88 - Жылыжай топырақтары. Су сығындысын дайындау әдісі.

МемСТ 26423-85 - Топырақтар. Су сығындысының электр өткізгіштігін, pH және қатты қалдықтарын анықтау әдістері.

МемСТ 26424-85 - Топырақтар. Су сығындысындағы карбонат және бикарбонат иондарын анықтау әдісі.

МемСТ 26425-85 - Топырақтар. Су сығындысындағы хлорид ионын анықтау әдістері.

МемСТ 26426-85 - Топырақтар. Су сығындысындағы сульфат ионын анықтау әдістері.

МемСТ 26428-85 - Топырақтар. Су сығындысындағы кальций мен магнийді анықтау әдістері.

СТ ҚР 1277-2004 - Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарты.

Топырақ. Жалпы ережелер.

Дипломдық жұмыста келесі қысқартулар мен белгілер пайдаланылған: м - метр

мм - миллиметр см - сантиметр км - километр м/с - метр секунд г - грамм

т - тонна

млн - миллион млрд - миллиард га - гектар

т. б. - тағы басқа

ЖЭО - жылу электр орталығы АЛИ - ауа ластану индексі

ШРК - шекті рұқсат етілген концентрация БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы

ШЖШ - шекті жол берілген қоспаның шоғыры СИ - стандартты индекс

трлн - триллион тг - теңге

АНЫҚТАМАЛАР

Дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылды:

Топырақ - күрделі жартылай функционалды және поли-компонеттік құнарлылықтан тұратын, тау жыныстарының желге мүжілу қабығының жоғарғы қабатындағы ашық көпфазалы құрылымдық жүйе, тау жыныстарының, ағзалардың, климаттың, жер бедері мен уақыттың кешенді функциясы болып табылады.

Топырақ құнарлығы - өсімдіктердің өсуі мен өндірілуін барлық қажетті жағдайлармен қамтамасыз ететін топырақтың басты функциясы. Табиғи және жасанды, потенциалды және тиімді құнарлылық түрлерінен тұрады.

Норма - ауыл шаруашылық дақылдарға 1 га аудан бірлігіне енгізілетін, кг, ц немесе т өлшем бірлігіндегі тыңайтқыштар саны (негізгі + егу алдындағы + үстеп қоректендіру) .

Мөлшер - бұл ауыл шаруашылық дақылдарға жыл бойында әртүрлі тәсілдермен және әртүрлі мерзімде берілетін қоректік элементтер саны.

Өсімдіктердің қоректік заттарға қажеттілігі - бұл өсімдіктердің әртүрлі мүшелерінде болатын қоректік заттардың жиынтық саны.

Сұрып - белгілі ботаникалық таксондардың шеңберін селекция нәтижесінде алынған, белгілі бір сипаттамалар жиынтығынан тұратын (пайдалы немесе декоративті), өсімдік тобын сол өсімдіктің басқа тобынан ерекшелейтін мәдени өсімдіктер тобы.

Өнімділік - аудан бірлігінен алынатын егіншілік өнімдерінің саны. Өнімділікті 1 гектарға центнер немесе тоннамен есептейді.

Биологиялық шығым - өнімнің барлық биологиялық (дән - сабан - аңызақ - тамыр қалдықтары) массасын құру үшін өсімдіктермен пайдаланылатын қоректік заттардың жалпы саны.

Экологиялық жүйе - тірі ағзалар жиынтығының қоректену, даму және ұрпақ қалдырып, тарату мақсатында, қандай да бір тіршілік ету кеңістігін бірлесе жүріп пайдалануының көне қалыптасқан жүйесі.

Экологиялық мониторинг - бұл қоршаған ортаның жай-күйін бақылаудың, табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен қоршаған орта жай-күйінің өзгеруін бағалау мен болжаудың кешенді жүйесі.

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі:

Мал азығын өндіруді қарқынды дамыту үшін күн энергиясын, суды, минералды тыңайтқыштардың ұлғайтылған мөлшерін барынша тиімді пайдаланып, еңбек пен қаражаттың ең аз шығынын есепке ала отырып, сапалы өнім беретін және жылдам өсетін өсімдіктерді өсіру керек.

Осындай дақылдардың бірі - мал азықтық бетегесі (Festuca L. ) қоректік құндылығы мен өнімділігі жоғары дақыл. Бұл дақылдар жоғары ауылшаруашылық аймақтарында бірнеше рет шабылып, гектарына 15-16 тонна құрғақ өнім мен 2, 5 тоннаға дейін шикі ақуыз бере алады.

Азықтың құрамында 12-16% ақуыз бар, сонымен қатар дәрумендерге, әсіресе каротинге және минералды элементтерге бай. Құнды қасиеттері: көпжылдылығы (10-12 жыл және одан да көп), құрғақшылыққа төзімділігі, қоректік заттардың жоғары өнімділігі, шөп шабылған жерлерге дақылдың біркелкі таралуы, тапталуға, жайылымға, бірнеше рет шабуға, ауруларға төзімділігі болып табылады[1] .

Көктемде және күзде өте жақсы өседі. Оның кең тамыр жүйесі құрғақшылық жағдайларына төтеп беруге көмектеседі. Күзде беткейлер мен жыраларды бекітуге арналған топырақты жақсы қорғайтын өсімдік.

Әртүрлі өсіру жағдайларына бейімделген, азот тыңайтқыштары мен суаруға сезімталдылығы жоғары, жаңа және жинақталған күйде әртүрлі шаруашылықта пайдаланылады. Қамыс бетегесі егістік, шалғындық жемшөп және тиімді дақыл ретінде өсіріліп, витаминді-шөпті ұн өндіру, шөп шабу, түйіршікті және брикеттелген жем, сондай-ақ пішендеме, сүрлем және пішен дайындауға пайдаланады. Оны өнімділігі жоғары мәдени жайылымдар құру үшін қолданылады.

Дипломдық жұмыстың мақсаты: Мал азықтық бетегелердің (Festuca L. ) биологиялық, экологиялық және ресурстық сипаттамасын зерттеу.

Дипломдық жұмыстың мақсатына байланысты келесі міндеттер қойылды.

1. Мал азықтық дақылдардың түрлері және олардың сипаттамаларын зерттеу.

2. Мал азықтық бетегелердің (Festuca L. ) биологиялық сипаттамасын анықтау.

4. Мал азықтық бетегелердің (Festuca L. ) экологиялық сипаттамасын анықтау.

5. Мал азықтық бетегелердің (Festuca L. ) ресурстық сипаттамасын анықтау.

1. Мал азықтық дақылдарының жалпы теориялық зерттеулері

1. 1 Малазықтық дақылдарының түрлері және олардың сипаттамалары

Қазақстанда табиғи мал азықтық жем-шөп алқаптарының айтарлықтай үлкен қорына ие және табиғи жайылымдар мен шабындықтардың көлемі бойынша ТМД-ның барлық елдерінің ішінде бірінші орында тұр. Қазақстанда табиғи шабындықтар мен жайылымдар үлкен көлемді алып жатыр. Мәселен, республикада 180 млн. гектардан астам жайылым бар, бұл елдің барлық жайылым алқаптарының 53% - ға жуығын құрайды. Осындай ауқымды жем-шөп ресурстарын қарқынды және ұтымды пайдалану қазіргі уақытта және болашақта қоғамдық мал шаруашылығымен айналысуға, мал басын көбейтуге жақсы мүмкіндік береді. Бірақ жем-шөп алқаптарын дұрыс ұйымдастыру, жайылымдарда жайылатын жануарлардың сол алқаптарды тиімді пайдалану режимін, шабындыққа түсетін жүктеме мен жайылым түрлерін, шабындықтардағы шөп шабу мерзімдерін дұрыс анықтау және жем-шөп өсімдіктерін талдаусыз жақсы нәтиже алу мүмкін емес.

Мал азықтық алқаптарды қарқынды пайдалану кезінде жылдың әр мезгілінде немесе сол алқаптардың өсу кезеңінде жануарлардың белгілі бір түрлерінің сол шөптесін өсімдікпен қоректенуін, тағамдық құндылығын ескеру қажет. Шабындықтарды және жайылымдық жерлерді мал азығын бағалау шөпте көп кездесетін өсімдіктердің жеке түрлері бойынша жүргізіледі. Кейбір жануарлар үшін керемет тағам болған өсімдіктердің кейбір түрлерін басқа жануарлар мүлдем жемеуі мүмкін. Мал азықтық өсімдіктер туралы мәліметтер жайылым ауыспалы егістерін, шабындық ауыспалы егістерін ұйымдастыру, шөп шабу мерзімін анықтау және қоректік құндылығын анықтау үшін де қажет.

Қазақстан аумағында 5 мыңға жуық жоғары сортты өсімдіктер өседі, олардың 400-ден астам түрі мал азықтық, жем-шөптік өсімдіктер болып табылады, дегенмен олардың барлығы аса жақсы таралған және өте көп деп айтуға келмейді. Мал азықтық әдеби-ғылыми материалдарды зерттей отырып, оның ішінде 1922-ші және 1954-ші жылдар аралығындағы Қазақстан территориясындағы мал азықтық өсімдіктер кітабын талдау негізінде, Қазақстанда жемдік өсімдіктердің 400-ден астам түрі бар екеніне көз жеткіздік. Мал азықтық өсімдіктерді зерттеу, білу республиканың жемдік ресурстарын дұрыс пайдалану үшін қажет. Аталған кітап Қазақстанның осы кең таралған өсімдіктеріне жемшөп алқаптарын ұйымдастыру және пайдалану кезінде осы деректерді пайдалану мақсатында қысқаша сипаттама беруге бағытталған[2] .

Мал қоректендіруде пайдаланылатын, өсімдіктерді бірнеше топқа бөледі: жасыл (жасыл масса), ірі азық (шөп), гуменді (сабан, топан), шырынды азықтар ( тамыр-түйнекті жемістілер, сүрленген шөп), құнарландырылған - (дәндер мен тұқымдар) [3] .

Жасыл жем-шөптер.

Бұл топқа жапырақтардан және кейде гүлдері бар өсімдіктерден тұратын жер бетіндегі өсімдіктерінің бөліктері жатады. Бұл ауылшаруашылық малдары үшін жазғы кезеңдегі негізгі және тамаша жем-шөп өнімі. Онда жақсы меңгеру үшін алмастырылмайтын аминқышқылдарымен жоғары құнды протеиндер, жеңіл қорытылатын көмірсулары, көптеген дәрумендер және барлық маңызды микро-және макроэлементтері бар. Өсімдіктің түріне және өсу фазасына байланысты жасыл жем-шөптерде 60-80% су болады[2] .

Жас құрғақ шөпте 20-25% ақуыз заттары, 4-5% май, 30-45% азотсыз экстрабелсенді заттар және 10% минералдық заттар бар. Бұл ретте бұл малазықты жеңіл сіңіретін жасыл жем-шөптерде аздаған 10-15% өзектер болады. Ірі қара жануарларда жасыл жемнің сіңімділігі 75-85%, шошқаларда -40-50% құрайды. Жасыл жем-шөп жануарлардың өнімділігін арттыруға, әсіресе баласын қоректендіретін жануарларда сүт өндіруге және жайылымдарда малды тамақтандыру кезінде бұлшықет тіндерінің пайда болуына ықпал етеді. Жасыл жем-шөптің сапасы шөптің ботаникалық құрамына байланысты [4] .

Жасыл шөптердің жемдік құндылығы бір түрдің арасында да тұрақты емес. Ол өсіп, қартайған сайын өзгереді. Сонымен, құрғақ заттың дамуының алғашқы кезеңінде ақуыз шөптердің пісетін кезеңіне қарағанда әлдеқайда көп, бұл жануарлардың органикалық заттардың ерте өну фазаларына жақсы сіңуін анықтайды. Әзіресе бұршақ тұқымдас өсімдіктері өте бағалы. Оның жоғары қоректілігі жоғары толыққанды ақуыздың болуымен, дәрумендердің және минералдық заттардың кешенімен, әсіресе кальциймен қамтамасыз етіледі. Сонымен қатар шөпте D дәрумені өте аз [5] .

Көпжылдық шөптер. Бұл бұршақ тұқымдас және дәнді өсімдіктер тобы, олардың өміршеңдігі бір жылдан артады. Көпжылдық бұршақ шөптеріне жоңышқа, люцерна, эспарцет және басқалары жатады; дәнді дақылдарға - шалғынды тимофеевка, еркекшөп, кірпі, қара бидай, от, рапс және басқалар жатады. Көпжылдық шөптердің құндылығы жасыл массадан жоғары өнім алуда ғана емес, сонымен қатар олар топырақтың құнарлылығын арттыруға ықпал етеді, содан кейін дақылдардың өнімділігі артады, өйткені олар көптеген дақылдар үшін жақсы бастамашылар болып табылады.

Оларды өсіру кезінде, құрғақ жерлерде егу жылында жеткілікті ылғалды қолайлы климаттық жағдайлар болған кезде, өсіру сәтті болатындығын есте ұстаған жөн. Егер ауа-райының қолайсыздығына байланысты егу жылы шөптер жақсы көшет бермесе, онда келесі жылдары олар төмен өнім береді. Егер қолайлы ауа-райы жағдайында бірінші жылы көп көшеттер алынса, биыл да, одан кейін де ауа-райына қарамастан жасыл массаның өнімділігі жоғары болады.

Біржілдық малазықтық өсімдіктер. Малазықтық бұршақ тұқымдас және дәнді өсімдіктер тобына өміршеңдіктері бір жылмен ғана шектелетін түрлері жатады. Бұршақ тұқымдас біржылдық шөптерге вика, чина, сераделла, люпин және басқалары жатады. Дәнді біржылдық шөптерге судан шөбі, чумиза, могар, африка тарысы, біржылдық райграс, құмай және басқалары жатады. Жылсайынғы жем-шөп шөптері ретінде сұлы, арпа, жүгері, дәнді дақылдардан қысқы қара бидай, сондай-ақ соя, бұршақ үшін дақылдарды пайдаланады. Жыл сайынғы жем-шөп шөптері таза дақылдарда да, бұршақ-дәнді қоспаларда да жасыл жемге, сүрлемге, шөпке, шабындыққа, тұқым алу үшін және мал жаю үшін өсіріледі. Фермерлік мал шаруашылықтарында бұл шөптер көпшілік жағдайда жазғы кезеңде жануарларды жасыл массамен қамтамасыз ету үшін жасыл конвейер жасау үшін қолданылады.

Пішен шөп.

Пішен шөп -бұл қысқы уақытқа малдың алмастырылмайтын және негізгі малазығы. Ірі малазықтары мерзімінде жиналған және тұрақты ауада құрғатылған шөп. Шөпті 15-18% ылғалдылыққа дейін кептірілген шөптен және одан аз сақталған шөп арқылы алынады. Жалпы тағамдық құндылығы бойынша жақсы шөп шоғырланған жемге жақындайды, ал дәрумендер мен минералдардың мөлшері олардан едәуір асып түседі. Шөптің тағамдық құндылығы оның дәмімен (жейтіндігімен), ондағы қоректік заттардың құрамымен және сіңімділік дәрежесімен анықталады. Көбінесе бұл факторлар шөптердің ботаникалық құрамына, олардың өсуіне, шөп жинау уақыты мен жағдайларына, шөптің ұзақтығы мен сақталу жағдайларына байланысты [6] .

Сабан - бұл бидай қалдықтары (сабақтары және масақтары) . Сабан, малазығы бола тұрса да, малды қоректендіруде маңызды орын алса да, оның құрамында құнарлы заттар өте аз. Құнарлылығы жағынан сабан онша бағланбайтын өсімдік. Дәмі де, қоректік қасиеттері де бойынша сабан жануарлардың негізгі ірі азығы болып саналмайды. Мүйізді жануарлар оны жылқыларға қарағанда жақсы сіңіреді. Барлық түрлердің ішінен тары сабаны көбірек қоректік және жеуге дайын. Одан кейін арпа, сұлы, жүгері. Бидай, қара бидай және күріш сабанының құрамында қоректік заттар аз. Бір түрлі өсімдіктер сабанының арасында құнды болып саналатыны ағымды жылдың егістігнен кейінгі жаңасы. Оны сыртқы түрі бойынша бірден айыруға болады: ол жылтырлығымен, серпімділігімен және шаң баспағандығымен ерекшеленеді. Ескі сабан сынғыш, шаңды және көпшілік жағдайда көгерген болады. Ақуыздың тағамдық құндылығы бойынша бұршақ сабаны дәнді дақылдарға қарағанда жоғары. Егер дәнді дақылдардың сабанында 1% сіңірілетін ақуыз болса, онда бұршақ сабанында -3%. Бұршақ дақылдарының ішіндегі ең жақсысы-жасымық пен сераделла сабаны. Бұл нәзік және жағымды, жақсы желінеді. Қарақұмық сабанының құрамында ылғал көп, оны кептіру қиын, жиі көгереді және көбінесе жануарларда ауру тудырады -фагопироз(терінің ісінуі және зақымдануы, бөртпе, ісіктер және т. б. ) .

2. Мал азықтық бетегелерді (Festuca L. ) зерттеу

2. 1. Мал азықтық бетегелердің (Festuca L. ) кешенді сипаттамасы

Малазықтық бетеге-(Festuca L. ) .

Түрі: Лифалла.

Өтінім беруші: Euro Grass Breeding GmbH & Co. KG селекциялық-тұқымдық компаниясы (Германия.

Түрдің мемлекеттік тізілімге енгізілген жылы: 1999 ж.

Морфологиялық белгілері: гексаплоидты, тамырсыз шөп. Бұта аралықтан топыраққа дейін өседі. Сабағының ұзындығы орташа. Жапырағының түсі жасылдан қою жасылға дейін. Жапырақ қабығының антоцианинді түсі білінбейді. Жабын жапырағы қысқа, жіңішке және орташа көлемде болады.

Гүлшоғыры - қысыңқы не жайма шашақ. Масағы ұсақ, гүл қабыршағы қысқа, қылтанақты келеді.

Шаруашылық және биологиялық сипаттамасы: қысқа төзімді өсімдік. Ол топырақ таңдамайды. Жеңіл саздақтарда, қалыпты ылғалдылығы бар құмды саздақтарда, сондай-ақ құрғатылған шымтезек-батпақты топырақтарда тіршілік етуі мүмкін. Азот тыңайтқыштарды қолдану жерді өңдеуге ықпал етеді. Нашар, ылғалды және қышқыл топырақтарда көгалдарды өсіру қолайлы. Ауруға төзімділігі жоғары.

Ормандық бетеге, орман бетеѓе.

Festuca silvatica (Poll. ) Vill.

Биіктігі 150 см-ге дейін көпжылдық өсімдік, қысқа өркендері бар тамырсабақтан таралады. Сабақтары тегіс болып келеді. Жапырақтары жалпақ, ұшты, жиектері ойық, кедір-бұдырлы, ені 10-16 мм. Гүлшоғыры тік таралған, ұзындығы 20 см-ге дейін, бұтақтары жұқа, ұзын, кедір-бұдыр, көлденеңінен өседі. Мамырдан шілдеге дейін гүлдейді. Көлеңкелі ормандарда таралған. Жақсы жайылымдық және шабындық жем береді. Қар астында жақсы сақталады, қыста қой мен ешкі жейтін жерлерде өте маңызды рөл атқарады. Мәдени өсіруді сынақты талап етеді. Ормандық бетеге Алтайдың көлеңкелі ормандарында кездеседі.

Шығыстық бетеге, шыѓыс бетеѓе.

Festuca orientalis Kerner.

Биіктігі 30-120 см көпжылдық тығыз дәнді дақылды, бұталы өсімдік. Сабағы түзу, күшті әрі тегіс болып келеді. Жапырақтары 7 мм-ге дейін, жалпақ немесе жартылай бүралған болып өседі. Ұзындығы 20 см-ге дейін болатын гүлшоғыры сәл бір жаққа қарай тарала өскен көп шашақты болып келеді. Мамырдан шілдеге дейін гүлдейді. Ылғалды және сортаңды шалғындарда кең таралған. Шөп шабылғаннан және жайылымнан кейін жақсы дәм береді. Бағалы мал азықтық өсімдіктер қатарына жатады. Оны жануарлардың барлық түрі дерлік жейді. Жоғары қоректік өсімдіктерге жатады (1-кесте) . Өсімдік гүлденуден кейін кешіктірілмей жиналады. Шығыс бетегенің тыңайтқыштар мен жасанды суарудан кейін өнімділігі артады. Ылғалды, әсіресе тұзды жерлерді игеру кезінде бұл өсімдік үлкен маңызға ие болуы мүмкін. Мәдени өсіру кезінде сынақ қажет. Қазақстанның барлық аймақтарында, әсіресе шығыс өңірлерде өседі[5] .

Шалғындық бетеге, су бетеѓе.

Festuca pratensis Huds.

Шалғындық бетеге - биіктігі 130 см-ге дейін болатын, шашақты жүйесі бар көпжылдық селдіртүпті дәнді дақыл. Сабақтары тегіс, тік. Жапырақтары жіңішке тамырлы, жалпақ, ені 3-6 мм, жиегі кедір-бұлырлы. Гүлшоғырының ұзындығы 25 см-ге дейін, сәл бір жаққа қарай иіле өсетін немесе гүлдену кезінде сәл шашақты, шашыраңқы өседі. Тұқымдар ланцент формалы, жасыл - сұр, ұзындығы 5-7 мм, ені 1, 1-1, 3 мм. болады, 1000 тұқымның орташа салмағы 1, 9 г. Мамырдан шілдеге дейін гүлдейді. Вегетациялық кезең шамамен 90 күн.

Шалғындық бетеге әртүрлі топырақ-климаттық жағдайларда өседі, дегенмен орман аймағында кеңінен таралған. Дала мен ылғалды шалғындарда, алқаптарда, өзендердің, бұлақтардың жағасында, қайың шоқтарында жиі кездеседі. Өсімдік ұзақ уақыт бойы жылу мен ылғалды қажет етпейді, бірақ құрғақшылық өсімдіктердің биіктігін айтарлықтай төмендетеді және өнімін азайтады. Ол күзгі аязға, қысқы суыққа төзімді, көктемгі су тасқынына да шыдайды.

Шалғындық бетеге терең, борпылдақ және жеткілікті ылғалды топырақтарда жақсы өседі. Құрғақ батпақтарда, құмды топырақтарда ұзақ ылғалмен жақсы өседі. Көктемде ерте өседі, шабылғаннан кейін жақсы өседі. Жылына екі-үш рет оруға болады, жайылымға төзімді, мал ұстау үшін жақсы жайылымдық алқапқа жатады. Құрамында ақуыздың едәуір пайызы бар . Құнарлы мал азықтық өсімдік болып табылады, мал жайылым кезінде де, орып алғанннан кейін де жақсы жейді.

Мәдени өсірген кезде жақсы ауылшаруашылық технология болса, шөптің шығымдылығы 30-50 кг/га құрайды, ал тұқым өнімділігі 3-4 кг/га құрайды. Таза түрінде үздіксіз себу әдісімен 9 кг/га, кең қатарлы-25 кг/га тұқым себіледі. Тұқымның өнуі 5-6 жылға созылады. Қолайлы жағдайларда шалғындық бетеге алты-сегіз жыл немесе одан да көп жылдар бойы жақсы сақталады. Жабайы шабындық бетегенің биологиялық және экологиялық ерекшеліктері оны перспективалы шалғынды шөптердің бірі ретінде сипаттайды.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс