Мал азықтық дақылдарының жалпы теориялық зерттеулері
Хоганбек Б
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Малазықтық құмайлардың (Sorghum Pers) биологиялық,
экологиялық және ресурстық сипаттамасы
5В060800 – Экология мамандығы бойынша
Қорғауға жіберілді
Экология кафедрасының меңгерушісі
Г.К. Сатыбалдиева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Малазықтық құмайлардың (Sorghum Pers) биологиялық,
экологиялық және ресурстық сипаттамасы
5В060800 – Экология мамандығы бойынша
Орындаған Хоганбек Б.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., доцент Аралбай Н.Қ.
ТАПСЫРМА 4
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 6
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 7
АНЫҚТАМАЛАР 8
КІРІСПЕ 9
1. Мал азықтық дақылдарының жалпы теориялық зерттеулері 11
1.1 Малазықтық дақылдарының түрлері және олардың сипаттамалары
11
2. Мал азықтық құмайларды (Sorghum Pers) зерттеу 14
2.1. Мал азықтық құмайлардың (Sorghum Pers) сипаттамасы кешенді
сипаттамасы (паспорты) 14
2.2 Мал азықтық құмайлардың (Sorghum Pers) биологиялық сипаттамасы
21
2.3 Мал азықтық құмайлардың (Sorghum Pers) экологиялық сипаттамасы
27
2.4 Мал азықтық құмайлардың (Sorghum Pers) ресурстық сипаттамасы
32
2.5 Мал азықтық құмайларды (Sorghum Pers) өсіру үшін климаттық
жағдайлары мен топырақтың ерекшеліктері 43
2.6 Мал азықтық құмайлардың (Sorghum Pers) биохимиялық құрамы 47
2.7 Мал азықтық құмайларды (Sorghum Pers) алдын-ала дайындау мен
сақтау 52
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 56
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті КеАҚ
Экология кафедрасы
5В060800-Экология мамандығы
Бекітемін
Экология кафедрасының меңгерушісі
Сатыбалдиева Г. К.
ТАПСЫРМА
Дипломдық жұмысты орындау бойынша
Студент:
Жұмыстың тақырыбы:
30 қараша 2020ж. №1729-Б бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі _
Жұмыстың бастапқы деректері:
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
_________________________________
Дипломдық жұмыстың өзектілігі мен міндеттері:
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
_________________________________
Графикалық материалдардың тізімі (міндетті сызбаларды көрсету):
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
Жұмыстың таралуы бойынша кеңесшілер
Тарау Кеңесші Бақылау
мерзім қолы
Кіріспе 01.11.20-31.11.20
Әдебиеттік шолу 01.11.20-31.12.20
Негізгі бөлім 01.01.21-28.02.21
Пайдаланылған 01.03.21-31.03.21
әдебиеттер
Норма бақылау 01.04.21-30.04.21
Тапсырма берілген күн 1.09.20 _
Жұмыс жетекшісі қауымдастырылған т.ғ.к., доцент _______________
Тапсырманы орындауға қабылданған студент ____________________
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға
сілтеме жасалынған:
Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. 9 қаңтар 2007 №212
Заңымен бекітілген.
Қазақстан Республикасының Жер кодексі. 20 маусым 2003 жылы № 442-II
Заңымен бекітілген.
Экологиялық сараптау туралы Қазақстан Республикасының 18 наурыз 1997
жылы қабылданған № 85-1 Заңы.
Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі, Қоршаған орта жай-
күйінің мониторингі. 141 бап, 9 қаңтар 2007 №2012 Заңымен бекітілген.
Қоршаған ортаны қорғау 15 шілде 1997 жылы қабылданған №160-1 ҚР
Заңы.
Осы дипломдық жобада келесі стандарттарға сәйкес
сілтемелер қолданылған:
МемСТ 27753.2-88 – Жылыжай топырақтары. Су сығындысын дайындау әдісі.
МемСТ 26423-85 – Топырақтар. Су сығындысының электр өткізгіштігін, pH
және қатты қалдықтарын анықтау әдістері.
МемСТ 26424-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы карбонат және
бикарбонат иондарын анықтау әдісі.
МемСТ 26425-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы хлорид ионын анықтау
әдістері.
МемСТ 26426-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы сульфат ионын анықтау
әдістері.
МемСТ 26428-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы кальций
мен магнийді анықтау әдістері.
СТ ҚР 1277-2004 – Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарты.
Топырақ. Жалпы ережелер.
Дипломдық жұмыста келесі қысқартулар мен белгілер пайдаланылған: м –
метр
мм – миллиметр см – сантиметр км – километр мс – метр секунд г –
грамм
т - тонна
млн – миллион млрд – миллиард га – гектар
т.б. – тағы басқа
ЖЭО – жылу электр орталығы АЛИ – ауа ластану индексі
ШРК – шекті рұқсат етілген концентрация БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
ШЖШ – шекті жол берілген қоспаның шоғыры СИ – стандартты индекс
трлн – триллион тг – теңге
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылды:
Топырақ – күрделі жартылай функционалды және поли-компонеттік
құнарлылықтан тұратын, тау жыныстарының желге мүжілу қабығының жоғарғы
қабатындағы ашық көпфазалы құрылымдық жүйе, тау жыныстарының, ағзалардың,
климаттың, жер бедері мен уақыттың кешенді функциясы болып табылады.
Топырақ құнарлығы – өсімдіктердің өсуі мен өндірілуін барлық қажетті
жағдайлармен қамтамасыз ететін топырақтың басты функциясы. Табиғи және
жасанды, потенциалды және тиімді құнарлылық түрлерінен тұрады.
Норма - ауыл шаруашылық дақылдарға 1 га аудан бірлігіне енгізілетін,
кг, ц немесе т өлшем бірлігіндегі тыңайтқыштар саны (негізгі + егу
алдындағы + үстеп қоректендіру).
Мөлшер – бұл ауыл шаруашылық дақылдарға жыл бойында әртүрлі
тәсілдермен және әртүрлі мерзімде берілетін қоректік элементтер саны.
Өсімдіктердің қоректік заттарға қажеттілігі – бұл өсімдіктердің
әртүрлі мүшелерінде болатын қоректік заттардың жиынтық саны.
Сұрып – белгілі ботаникалық таксондардың шеңберін селекция нәтижесінде
алынған, белгілі бір сипаттамалар жиынтығынан тұратын (пайдалы немесе
декоративті), өсімдік тобын сол өсімдіктің басқа тобынан ерекшелейтін
мәдени өсімдіктер тобы.
Өнімділік – аудан бірлігінен алынатын егіншілік өнімдерінің саны.
Өнімділікті 1 гектарға центнер немесе тоннамен есептейді.
Биологиялық шығым – өнімнің барлық биологиялық (дән - сабан - аңызақ –
тамыр қалдықтары) массасын құру үшін өсімдіктермен пайдаланылатын қоректік
заттардың жалпы саны.
Экологиялық жүйе – тірі ағзалар жиынтығының қоректену, даму және ұрпақ
қалдырып, тарату мақсатында, қандай да бір тіршілік ету кеңістігін бірлесе
жүріп пайдалануының көне қалыптасқан жүйесі.
Экологиялық мониторинг – бұл қоршаған ортаның жай-күйін бақылаудың,
табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен қоршаған орта жай-күйінің
өзгеруін бағалау мен болжаудың кешенді жүйесі.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі жағдайда республикада мал шаруашылығын
одан әрі дамытудың және мал мен құс өнімділігінің өсуінің жеткіліксіз
үрдісінің факторларының бірі әлі де дайындалатын азықтың жетіспеуі немесе
азықтық базаның әлсіздігі болып табылады.
Мұның себептері егістіктегі мал азықтық дақылдары үшін егіс
алқаптарының қысқаруы, табиғи алқаптарының қанағаттанғысыз жай-күйі, ескі
жастағы шөптердің түбегейлі және Үстірт жақсаруының болмауы және осының
салдарынан олардың тозуы, жемшөп дақылдарының тұқым шаруашылығы жүйесінің
бұзылуы, саланың жеткіліксіз техникалық жарақтандырылуы және т. б. болып
табылады. Жемшөп өндірісінің барлық жүйесін: жемшөп дақылдарының селекциясы
мен тұқым шаруашылығын, далалық жемшөп өндірісін, шалғындық шаруашылығын,
жемшөп дайындау технологиясын, оларды сақтау мен пайдалануды қалпына
келтіру өз кезегінде мал шаруашылығының жедел дамуын қамтамасыз етеді.
цехтары толығымен бос тұр, орташа алғанда олардың қуаттарын жүктеу-27,4% -
ды құрайды.
Ауыспалы егістегі қант құмайының орны. Құмай өсімдігі неғұрлым терең
енетін тамыр жүйесіне ие және топырақтың төменгі қабаттарынан ылғалды
тиімді пайдалануға қабілетті. Алғы дақылды таңдауда, құмайдың өте үлкен
вегетативті массасын қалыптастыратын дақыл екендігін еске түсіру қажет және
де масса бірлігіне қоректік заттардың шамалы көлемін пайдаланады, жалпы
гектарына жеткілікті жоғары шығымы тура келеді, әсіресе азот шығымы
(құмайдың жүгері қоспасымен бірге жасыл өнімінің 500 цга өнімділігінде
шамамен 200 кгга болады). Бұршақты өсімдікер немесе дәнді-бұршақты
өсімдіктерден кейін қантты құмайды орналастыру осы дақылға берілген азотты
тыңайтқыштардың мөлшерін азайтуға мүмкіндік береді. Құмай үшін тиімсіз алғы
дақыл тары болып табылады, өйткені екі дақылға да бірдей арамшөпті
өсімдіктерге тән ұқсастыққа ие. Астық дақылдарын арамшөптерден қорғау және
қоректік заттар шығымының орнын толтыру жағдайында қант құмайын 3- 5 жыл
ағымында өнімділігін жоғалтпай көпжылдық дақыл ретінде өсіруге болады
Азықтық рациондардың қалыптасқан құрылымы мен қоректілігін ескере
отырып, құрама жемдер мен премикстер өндірісін қайта ұйымдастыру қажет.
Қазіргі жағдайда республикада мал шаруашылығын одан әрі дамытудың
және мал мен құс өнімділігінің өсуінің жеткіліксіз үрдісінің факторларының
бірі әлі де дайындалатын азықтың жетіспеуі немесе азықтық базаның әлсіздігі
болып табылады [1].
Мұның себептері егістіктегі жемшөп дақылдары үшін егіс алқаптарының
қысқаруы, табиғи жемшөп алқаптарының қанағаттанғысыз жай-күйі, ескі жастағы
шөптердің түбегейлі және үстірт жақсаруының болмауы және осының салдарынан
олардың тозуы, жемшөп дақылдарының тұқым шаруашылығы жүйесінің бұзылуы,
саланың жеткіліксіз техникалық жарақтандырылуы және т. б. болып табылады.
Мал азықтық дақылдар өндірісінің барлық жүйесін: мал азықтық
дақылдарының селекциясы мен тұқым шаруашылығын, далалық жемшөп өндірісін,
шалғындық шаруашылығын, жемшөп дайындау технологиясын, оларды сақтау мен
пайдалануды қалпына келтіру өз кезегінде мал шаруашылығының жедел дамуын
қамтамасыз етеді.
Мал азығын өндіруді қарқынды дамыту үшін күн энергиясын, суды,
минералды тыңайтқыштардың ұлғайтылған мөлшерін барынша тиімді пайдаланып,
еңбек пен қаражаттың ең аз шығынын есепке ала отырып, сапалы өнім беретін
және жылдам өсетін өсімдіктерді өсіру керек. Осындай дақылдардың бірі –
малазықтық құмайлары (Sorghum Pers) қоректік құндылығы мен өнімділігі
жоғары дақыл [2].
Азықтың құрамында 12-16% ақуыз бар, сонымен қатар дәрумендерге,
әсіресе каротинге және минералды элементтерге бай. Құнды қасиеттері:
көпжылдылығы (10-12 жыл және одан да көп), құрғақшылыққа төзімділігі,
қоректік заттардың жоғары өнімділігі, шөп шабылған жерлерге дақылдың
біркелкі таралуы, тапталуға, жайылымға, бірнеше рет шабуға, ауруларға
төзімділігі болып табылады. Көктемде және күзде өте жақсы өседі. Оның кең
тамыр жүйесі құрғақшылық жағдайларына төтеп беруге көмектеседі.
Күзде беткейлер мен жыраларды бекітуге арналған топырақты жақсы
қорғайтын өсімдік. Әртүрлі өсіру жағдайларына бейімделген, азот
тыңайтқыштары мен суаруға сезімталдылығы жоғары, жаңа және жинақталған
күйде әртүрлі шаруашылықта пайдаланылады. Қамыс бетегесі егістік, шалғындық
жемшөп және тиімді дақыл ретінде өсіріліп, витаминді-шөпті ұн өндіру, шөп
шабу, түйіршікті және брикеттелген жем, сондай-ақ пішендеме, сүрлем және
пішен дайындауға пайдаланады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Малазықтық құмайлардың (Sorghum Pers)
биологиялық, экологиялық және ресурстық сипаттамасын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың мақсатына байланысты келесі міндеттер қойылды.
1. Малазықтық құмайлардың (Sorghum Pers) биологиялық сипаттамасын
анықтау.
2. Малазықтық құмайлардың (Sorghum Pers) экологиялық сипаттамасын
анықтау.
3. Малазықтық құмайлардың (Sorghum Pers) ресурстық сипаттамасын
анықтау.
1. Мал азықтық дақылдарының жалпы теориялық зерттеулері
1.1 Малазықтық дақылдарының түрлері және олардың сипаттамалары
Қазақстан аумағында 5 мыңға жуық жоғары сортты өсімдіктер өседі,
олардың 400-ден астам түрі мал азықтық, жем-шөптік өсімдіктер болып
табылады, дегенмен олардың барлығы аса жақсы таралған және өте көп деп
айтуға келмейді. Мал азықтық әдеби-ғылыми материалдарды зерттей отырып,
оның ішінде 1922-ші және 1954-ші жылдар аралығындағы Қазақстан
территориясындағы мал азықтық өсімдіктер кітабын талдау негізінде,
Қазақстанда жемдік өсімдіктердің 400-ден астам түрі бар екеніне көз
жеткіздік. Мал азықтық өсімдіктерді зерттеу, білу республиканың жемдік
ресурстарын дұрыс пайдалану үшін қажет. Аталған кітап Қазақстанның осы кең
таралған өсімдіктеріне жемшөп алқаптарын ұйымдастыру және пайдалану кезінде
осы деректерді пайдалану мақсатында қысқаша сипаттама беруге бағытталған.
Мал қоректендіруде пайдаланылатын, өсімдіктерді бірнеше топқа
бөледі: жасыл (жасыл масса), ірі азық (шөп), гуменді (сабан, топан),
шырынды азықтар ( тамыр-түйнекті жемістілер, сүрленген шөп),
құнарландырылған – (дәндер мен тұқымдар) [3].
Жасыл жем-шөптер.
Бұл топқа жапырақтардан және кейде гүлдері бар өсімдіктерден тұратын
жер бетіндегі өсімдіктерінің бөліктері жатады. Бұл ауылшаруашылық малдары
үшін жазғы кезеңдегі негізгі және тамаша жем-шөп өнімі. Онда жақсы
меңгеру үшін алмастырылмайтын аминқышқылдарымен жоғары құнды протеиндер,
жеңіл қорытылатын көмірсулары, көптеген дәрумендер және барлық маңызды
микро-және макроэлементтері бар. Өсімдіктің түріне және өсу фазасына
байланысты жасыл жем-шөптерде 60-80% су болады[2].
Жас құрғақ шөпте 20-25% ақуыз заттары, 4-5% май, 30-45% азотсыз
экстрабелсенді заттар және 10% минералдық заттар бар. Бұл ретте бұл
малазықты жеңіл сіңіретін жасыл жем-шөптерде аздаған 10-15% өзектер
болады. Ірі қара жануарларда жасыл жемнің сіңімділігі 75-85%, шошқаларда
-40-50% құрайды. Жасыл жем-шөп жануарлардың өнімділігін арттыруға,
әсіресе баласын қоректендіретін жануарларда сүт өндіруге және жайылымдарда
малды тамақтандыру кезінде бұлшықет тіндерінің пайда болуына ықпал етеді.
Жасыл жем-шөптің сапасы шөптің ботаникалық құрамына байланысты [4].
Жасыл шөптердің жемдік құндылығы бір түрдің арасында да тұрақты емес.
Ол өсіп, қартайған сайын өзгереді. Сонымен, құрғақ заттың дамуының алғашқы
кезеңінде ақуыз шөптердің пісетін кезеңіне қарағанда әлдеқайда көп, бұл
жануарлардың органикалық заттардың ерте өну фазаларына жақсы сіңуін
анықтайды. Әзіресе бұршақ тұқымдас өсімдіктері өте бағалы. Оның жоғары
қоректілігі жоғары толыққанды ақуыздың болуымен, дәрумендердің және
минералдық заттардың кешенімен, әсіресе кальциймен қамтамасыз етіледі.
Сонымен қатар шөпте D дәрумені өте аз [5].
Көпжылдық шөптер. Бұл бұршақ тұқымдас және дәнді өсімдіктер тобы,
олардың өміршеңдігі бір жылдан артады. Көпжылдық бұршақ шөптеріне жоңышқа,
люцерна, эспарцет және басқалары жатады; дәнді дақылдарға — шалғынды
тимофеевка, еркекшөп, кірпі, қара бидай, от, рапс және басқалар жатады.
Көпжылдық шөптердің құндылығы жасыл массадан жоғары өнім алуда ғана емес,
сонымен қатар олар топырақтың құнарлылығын арттыруға ықпал етеді, содан
кейін дақылдардың өнімділігі артады, өйткені олар көптеген дақылдар үшін
жақсы бастамашылар болып табылады.
Оларды өсіру кезінде, құрғақ жерлерде егу жылында жеткілікті ылғалды
қолайлы климаттық жағдайлар болған кезде, өсіру сәтті болатындығын есте
ұстаған жөн. Егер ауа-райының қолайсыздығына байланысты егу жылы шөптер
жақсы көшет бермесе, онда келесі жылдары олар төмен өнім береді. Егер
қолайлы ауа-райы жағдайында бірінші жылы көп көшеттер алынса, биыл да,
одан кейін де ауа-райына қарамастан жасыл массаның өнімділігі жоғары
болады.
Біржілдық малазықтық өсімдіктер. Малазықтық бұршақ тұқымдас және
дәнді өсімдіктер тобына өміршеңдіктері бір жылмен ғана шектелетін түрлері
жатады. Бұршақ тұқымдас біржылдық шөптерге вика, чина, сераделла, люпин
және басқалары жатады. Дәнді біржылдық шөптерге судан шөбі, чумиза,
могар, африка тарысы, біржылдық райграс, құмай және басқалары жатады.
Жылсайынғы жем-шөп шөптері ретінде сұлы, арпа, жүгері, дәнді дақылдардан
қысқы қара бидай, сондай-ақ соя, бұршақ үшін дақылдарды пайдаланады. Жыл
сайынғы жем-шөп шөптері таза дақылдарда да, бұршақ-дәнді қоспаларда да
жасыл жемге, сүрлемге, шөпке, шабындыққа, тұқым алу үшін және мал жаю үшін
өсіріледі. Фермерлік мал шаруашылықтарында бұл шөптер көпшілік жағдайда
жазғы кезеңде жануарларды жасыл массамен қамтамасыз ету үшін жасыл конвейер
жасау үшін қолданылады.
Пішен шөп.
Пішен шөп -бұл қысқы уақытқа малдың алмастырылмайтын және негізгі
малазығы. Ірі малазықтары мерзімінде жиналған және тұрақты ауада
құрғатылған шөп. Шөпті 15-18% ылғалдылыққа дейін кептірілген шөптен
және одан аз сақталған шөп арқылы алынады. Жалпы тағамдық құндылығы бойынша
жақсы шөп шоғырланған жемге жақындайды, ал дәрумендер мен минералдардың
мөлшері олардан едәуір асып түседі. Шөптің тағамдық құндылығы оның дәмімен
(жейтіндігімен), ондағы қоректік заттардың құрамымен және сіңімділік
дәрежесімен анықталады. Көбінесе бұл факторлар шөптердің ботаникалық
құрамына, олардың өсуіне, шөп жинау уақыты мен жағдайларына, шөптің
ұзақтығы мен сақталу жағдайларына байланысты [6].
Сабан - бұл бидай қалдықтары (сабақтары және масақтары). Сабан,
малазығы бола тұрса да, малды қоректендіруде маңызды орын алса да, оның
құрамында құнарлы заттар өте аз. Құнарлылығы жағынан сабан онша
бағланбайтын өсімдік. Дәмі де, қоректік қасиеттері де бойынша сабан
жануарлардың негізгі ірі азығы болып саналмайды. Мүйізді жануарлар оны
жылқыларға қарағанда жақсы сіңіреді. Барлық түрлердің ішінен тары сабаны
көбірек қоректік және жеуге дайын. Одан кейін арпа, сұлы, жүгері. Бидай,
қара бидай және күріш сабанының құрамында қоректік заттар аз. Бір түрлі
өсімдіктер сабанының арасында құнды болып саналатыны ағымды жылдың
егістігнен кейінгі жаңасы. Оны сыртқы түрі бойынша бірден айыруға
болады: ол жылтырлығымен, серпімділігімен және шаң баспағандығымен
ерекшеленеді. Ескі сабан сынғыш, шаңды және көпшілік жағдайда көгерген
болады. Ақуыздың тағамдық құндылығы бойынша бұршақ сабаны дәнді дақылдарға
қарағанда жоғары. Егер дәнді дақылдардың сабанында 1% сіңірілетін ақуыз
болса, онда бұршақ сабанында -3%. Бұршақ дақылдарының ішіндегі ең жақсысы-
жасымық пен сераделла сабаны. Бұл нәзік және жағымды, жақсы желінеді.
Қарақұмық сабанының құрамында ылғал көп, оны кептіру қиын, жиі көгереді
және көбінесе жануарларда ауру тудырады -фагопироз(терінің ісінуі және
зақымдануы, бөртпе, ісіктер және т.б.).
2. Мал азықтық құмайларды (Sorghum Pers) зерттеу
2.1 Мал азықтық құмайлардың (Sorghum Pers) биологиялық сипаттамасы
Құмай – бір жылдық немесе көп жылдық, жаздық дақылдарға жататын дәнді
өсімдік. Оның Отаны - Шығыс Африка аудандары болып саналады, өсімдік біздің
заманымызға дейінгі IV ғасырда өсіріле бастаған. Дақыл әлемдік өндіріс
көлемі бойынша бесінші орынға ие. Құмайдың мұндай жоғары танымалдылығы
өсімдіктің күй талғамайтындығына, жоғары өнімділік беретіндігі мен көптеген
пайдалы қасиеттерге ие болуына, өндірістің түрлі салаларында пайдалануға
болатындығымен тікелей байланысты. Дақылды өсіру арнайы техника мен құрал-
жабдықты қажет етпейтіндіктен, өте тиімді болып табылады [7].
Құмай - еліміздің құрғақ оңтүстік және оңтүстік-шығыс
аудандарында, жасыл массаның өнімін және езілген протеинді жинақтауда
жүгеріден астам, жоғары сапалы сүрлем әзірлеу үшін барынша
перспективалық дақыл болып табылады.
Құмай шабылғаннан кейін жақсы өседі, өсімдіктердің жапырақтары мен
сабағы дәннің толық пісуіне дейін шырындылықты сақтайды. Сүтті балауыз,
балауыз және дәннің толық пісу кезеңінде жиналған қант құмайының жасыл
массасы құрамында 14-20% дейін қант бар, сондықтан оны таза түрінде ғана
емес, сонымен қатар сабанмен, үгінділермен де оңай сүрлейді. Құмайдан
жасалған 100 кг сүрлемде 1,31-1,67 кг езілген протеин бар. Әсіресе,
құмай құрғақ аудандарда зор мағынаға ие [8].
Сурет 1. Мал азықтық құмай (Sorghum Pers)
Құмай – әлемдік жерді өңдеуде 70-75 млн га жерге өсіріледі және
егістік көлемі жөнінен бидай, күріш, жүгері мен арпадан кейін 5-ші орында
тұр. Ол негізінен Азияда (49-50%), Африкада (32-33%) егіледі. Америкада
егістік жердің 15 пайызын ғана құрайды, ал Австралия мен Еуропада бар-жоғы
2-3% көрсеткішке ие. Ең көп өсірілетін құмайдың түрі – азықтық құмай (60
млн га жерге өсіріледі) [1].
Құмай құрғақшылыққа төзімділігімен, құнарлы топырақты аса
қажетсінбейтін қасиетімен еліміздің шөлді аймақтарында егуге қолайлы болып
табылады.
Құмай шаруашылығы өте тиімді, дәні – жануарлар мен құстарға азық.
Сүттеніп, балауыз болып тұрған кезінде жинап алынған құмайдан
түйіршіктелген жем дайындайды. Тәтті құмайдың сабағын көк кезінде
жануарларға сол қалпында беруге болады, оның үстіне одан сүрлем дайындауға
да болады. Құмайдың көк сабағында 24-26 малазықтық бірлік (м.а.б),
сүрлемінде 20-22 м.а.б, пішендігінде 49 м.а.б бар. Құмай дақылы жайылымдық
болған жерлерге де жақсы өседі, сондықтанда құмай өсірілген жерден жайылым
жасауға әбден болады [9].
Құмай – құнарлылығы жөнінен және үлкен өнімімен жүгеріден асып
түсетін, еліміздің шөлді аймақтарында жоғары сапалы сүрлем дайындау үшін
өсірілетін келешегі зор азықтық дақыл. Оның тағы бір қасиеті жоңышқа
секілді орылғаннан кейін де өсуге қабілеттілігі[2]. Ол дәні толық піскенше
жапырағы мен сабағының ылғалын сақтай алады. Сондықтан бірнеше рет
орылғанымен, күз келіп салқын түскенше өсуін тоқтатпайды. Сүттеніп, балауыз
болып тұрған кезде орылған құмайдың сабағы мен дәнінде 14-20% қант болады,
сол себепті оны сүрлем қылу оңай болады. 100 кг құмай сүрлемінде өз
кезегінде 1,31-1,67 кг мөлшерде ақуыз болады[4].
Құмай дақылын өсіру және жнау негізінен құрғақ, қуаң аймақтар үшін
өзекті жұмыс. Ресейде бұл дақылды Солтүстік Кавказ және Қиыр Шығыста
өсіреді [3].
Азықтық құмай өсіру шаруашылығы – бір жылдық өсімдікті өсірудің өте
жақсы қолға алынған түрі. Ол өзінің биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес жылу
сүйгіш өсімдіктер қатарына жатады. Онын дәні ылғалы бар жерде 8-100С
температурада өсе береді. Ерте пісетін құмай түрлері үшін дәннің пісіп-
жетілуіне қажетті температурасының мөлшері – 2000-25000С, ертелеу пісетін
құмай түрі үшін – 2500-30000С, кештеу пісетін құмай үшін – 3000-3500, ал
кеш пісетін құмай үшін – 35000С-тан көп[4].
Азықтық құмайды егуге қолайлы уақыт топырақтың 12-160С-қа қызған кезі
болып табылады. Құмай тұқымдас дақылдардың басқа дақылдарға
қарағанда негізгі биологиялық ерекшелігі кебір, сортаң топыраққа өсе
алатын қабілеті.
Құмайдың сипаттық ерекшелігі – қолайсыз жағдай туғанда өсуін тоқтатып,
кейін ыңғайлы жағдайда өсе алуы[7].
Құмай – температураға сезімтал, жылусүйгіш дақыл. Нөлден 2-30С төмен
температурада ол өзінің өсуін тоқтатады. Сонымен қатар, құмай – маусымдық
өсімдіктер қатарына кіреді, вегатациялық өсу ұзақтығы – 120-140 күн және 75-
95 күндік формалары да бар.
Азықтық құмайдың пісіп-жетілуінің биологиялық ерекшеліктерін көптеген
ғалымдар (В.Я.Щербакова, Я.И.Исаков, Н.Г.Гурский,
Н.А.Шепель, Б.Н.Малиновский, А.В. Алабушев және т.б) зерттеген
[2,3,4,5,8,9].
Егілгеннен кейін жер бетіне өніп шыққанға дейінгі температураға,
ылғалға және басқа да шарттарға тәуелділігі 10-30 күнге созылады. Ал
алғашқы 6 жапырағы шығып, сонан кейін әбден пісіліп-жетілгенге дейінгі
кезеңі өте ұзаққа созылады. Алғашқы бас алуы тұқымның өніп шыққанынан 70
күн кейін болады, ал балауыз дәннің пісуі – 100-110 күннен кейін.
Түптену – азықтық құмай үшін маңызды кезең. Бұл кезеңде тек құмайдың
сабағы ғана өсіп қоймай, сонымен қатар қауызда дәннің орындары қалыптасады.
Түптену неғұрлым сәтті жүрсе, соғұрлым дән де көп болады. Түптену кезеңінің
соңына қарай оның сабағы жылдам ұзара бастайды, сөйтіп қоректік заттар мен
ылғалдың жеткілікті мөлшерде болуын қалайды. Сондықтан бұл кезеңде қажетті
элементтердің кемшін болмауын қадағалау керек [10].
Құмайдың алғаш бас алу кезеңі басталғанда оның негізгі мүшелері
қалыптаса бастайды. Бас алу кезеңінен бастап толық піскенге дейін қажетті
органикалық және минералды заттарды жер бетіндегі мүшелері арқылы алады.
Соның нәтижесінде оның жапырағы мен сабағы сәл өзгеріске ұшырауы мүмкін.
Бас алғаннан бірнеше күннен кейін құмай гүлдейді: ерте пісетін құмай 2-
3 күннен кейін гүлдесе, кеш пісетін құмай 4-6 күннен кейін. Гүлдеу
кезеңінің ұзақтығы 6-13 күн, кейде 16 күнге шейін созылады.құмайдың гүлдеуі
үшін қолайлы жағдай – ауаның 16-180С температурасы және 60-80% ылғалдылығы
болып табылады.
Дән толық піскенде жинап алынған кейінгі физиологиялық және
биохимиялық шаралар, яғни дән өңдеу жұмыстары жүреді. Құмайды дәнінің
сүттілігі 24-26% болғанда жинап алған дұрыс.
Құмай суландыру шарттары бойынша талап қойғыш дақылдар қатарына
жатпайды. Ол өсіп-өркендеуі кезінде ылғал жетімсіздігіне жақсы бейімделген.
Сондықтан су шығынын үнемдеу оңайға түседі. Транспирациялық коэффициенті –
300. Нақтылап айтқанда ол біржылдық астықтұқымдас өсімдіктердің құрғаққа
төзімділерінің бірегейі болып табылады[5].
Әйткенмен құмайдың өсу кезеңінде суға тәуелділігі әртүрлі. Дәннің
бөртуі және тамырлануы кезінде жыртылған жер қабатында ылғалдың жеткілікті
мөлшерде болуы өте маңызды. Ал түптену және сабақтану кезінде құрғақшылыққа
шыдамды болады.
Шөлді жерлерде ертелеу пісетін азықтық құмайдың өніп шығуы 10-15 күнде
жүреді, ал 25-30 күннен соң түптене бастайды. 40-50 күннен кейін сабақша
шығарып, 55-65 күннен соң бас алады. Гүлдеуі бас алғаннан кейін 5-6 күннен
соң болады. Әртүрлі ерте пісетін сорттардың вегетациялық кезеңі 90-145 күн
арасында болады.
Құмай тек қана құрғаққа төзімді, өнімділігі жоғары дақыл ретінде ғана
емес, азықтық құндылығының жоғарылығымен жоғары бағаға ие. Құмайдың дәнінде
орта есеппен 12-15% ақуыз, 3,4-4,4% май, 70-80% азотсыз экстративті заттар
(АЭЗ), 2,4-4,8% жасунық, 1,2-3,3% күлді қоспалар кездеседі.
Я.И.Исаков [8] пен В.Я.Щербаковтың [9] мәліметтері бойынша 100 кг
дәнде 118-130 м.а.б болады. Құмайдың дәнінде провитамин-каротин, В
тобындағы витаминдер мен илік заттар болады. Каротин мөлшері құмайдың
сорттарына және қалай егілгеніне байланысты. Қызыл, жасыл дәндерде ақшыл
дәндерге қарағанда каротин көбірек болады. Құмай дәніндегі В витаминдер
тобы бидай мен басқа да астықтұқымдас дақылдардағыдан кем емес. Құрамындағы
алмастырылмайтын амин қышқылдарының арқасында құмай белоктары үлкен
биологиялық құндылыққа ие.
Құмай дәнін өндірісте крахмал алатын шикізат ретінде қолданады. 100 кг
дәннен 65 кг крахмал алуға болады. Мал бордақылау кезінде құмай дәнін
пайдалану арпа дәнінен кем нәтиже бермейді. Құмай дәні монокорм кезінде,
ұн, түйіршіктелген жем, брикет дайындау үшін пайдаланылып жүр, сонымен
қатар ол азық өндіруде тамаша жармалық дақыл болып табылады.
Құмайдың отаны-экваторлық Африка, сондықтан бұл дақыл термофильді және
жеткіліксіз қыздырылған топыраққа себіледі, сондай – ақ егуден кейінгі
кезеңде салқындау өрістің өнуінің төмендеуіне, сондай-ақ егу кезеңінің
ұзаруына, демек, дақылдардың арамшөптерінің көбеюіне әкеледі. Топыраққа
талап қоймайды. Құмайдың ерекшелігі - бастапқы кезеңдегі өсудің әлсіз
қарқындылығы. Қолайсыз жағдайларда ол қолайлы жағдайлар басталғанға дейін
оның өсуін тоқтата алады (мысалы, күрт салқындату) [11].
Суыққа төзімділікті бағалау әдісінің болмауңыц және илемді
сұрпылардың анықталуы құмайдың таралуын шектеу себептерінің бірі болып
табылады.
Жалпы құмайдың сұрпысының рөлі өте маңызды. Селекционерлер үшін
төзімді сұрпыларды, көздерін және шаруашылық құнды сипаттарымен
донорларды анықтау, негізгі міндет болып табылады. Селекциялық процесте ең
перспективалы генотиптерді қолдану тұрақтылық мәселесін оң шешуге
айтарлықтай үлес қоса алады.
Осыған байланысты негізгі міндет өсімдіктердің суыққа төзімділігін
диагностикалаудың теориялық аспектілері мен практикалық әдістерін жасау
болды. Өсудің әртүрлі температуралық режимдерін зерттеу негізінде төмен
температура жағдайында (+6°, +8°с), +10°, +12°С температурада көшеттердің
өсу депрессиясы және -1°, -3° және -5°С температурадан кейін көшеттердің
өмір сүруі бойынша диагностика жасалды.
Сурет 2. Құмайдың түптенуі
В.С.Смирнованың деректері бойынша (2016), дұрыс емес
температуралардың әсерінен, көшеттердің өміршеңдігі төзімділік
деңгейінің төмендеу дәрежесі бойынша, келесі ретпен орналастыруға
болады: техникалық, немесе сыпыртқылық шөптік немесе судан шөбі
қантты құмай дәнді құмай; төмен температура жағдайында дәннің өсе
бастауы: шөптік немесе, судан шөбі техникалық немесе тәждік қанттық
құмай дәндік құмай.
Өсімдіктердің ықтимал өнімділігінің негізгі көрсеткіштерінің бірі-
ассисмилляциялық органдардағы фотосинтез пигменттерінің құрамы. Кейбір
зерттеулер жасыл пигменттер саны мен жапырақ хлоропластарының фотохимиялық
белсенділігі арасындағы оң корреляцияны атап өтті, атап айтқанда мұндай
корреляция әртүрлі бидай өсімдіктерінде анықталды. Хлорофиллді француз
ғалымдары Джозеф Бьенеме Каванту мен Жан Шарль Петье (1818) атаған, оны
жапырақтардан (грек тілінен) ажыратқан (грек"хлорос" сөзінен - жасыл және
"филлон" - жапырақ).Хлорофилл алғаш рет кристалды түрде 1883 жылы орыс
физиологы және ботанигі Иван Парфеневич Бородин сипатталған. Хлорофиллдің
химиялық формуласын 1913 жылы биохимиктер Ричард Вильстеттер мен Артур
Сталл анықтаған [12].
Жоғары өсімдіктер фотосинтезінің пигменттері екі сыныпқа бөлінеді:
хлорофиллдер мен каротиноидтар. Пигменттер рөлі - жарық энергиясын,
соңынан оны химиялыққа айналдыра отыра, жұту. Хлорофилл а- көкшіл-жасыл
түсті, хлорофилл b – сары-жасыл, а-каротиндер — бұл сары, сары-қызыл,
қызыл және қоңыр пигменттер.
Өсімдік фотосинтезінің өнімділігі көптеген көрсеткіштерге байланысты,
оның ішінде генотипке, даму фазасына, өсіру жағдайларына, жапырақтағы
пигменттер мазмұнына және хлорофиллер (а және б) мен каротиндер (каротин
және ксентофилл) қатынасына.
Жемдік құмай Ресейдің оңтүстігінде өсірілетін, пайдаланудың
әмбебаптығымен ерекшеленетін, жоғары өнімді дақылдардың бірі болып
табылады. Қант құмайларының артықшылығы - көк массаның және дәннің
жоғары өнімділігі, оны қоректендіру, шөп, пішендеме, сүрлем ретінде
пайдалануға болады.
Жемдік құмайдың өнімділігін арттырудың маңызды резервтері,
өндіріске жоғары қантты сорттарды енгізу және олардың нақты топырақты-
климаттық жағдайларын есепке ала отырып, дұрыс таңдауын жасау болады
деп септейді В.В. Вахненко [13].
Ауылшаруашылық малдарын үйлестірімді азықтандыруға арналған,
жоғары қантты сорттарды, түйіршіктерді дайындау үшін пайдаланады.
Қантты құмайды дұрыс пайдалану үшін, оны ақуызы мол қоспаларға сепкен
жөн. Бұны дақылды жайылымды ұйымдастыруда, сондай-ақ түрлі шәрбат
түрлерін алуда пайдалануға болады.
Ресей Федерациясында бұл дақылды Солтүстік Кавказ, Волга жағалауы
және Қиыр Шығыстың дымқылдылығы жеткіліксіз аймақтарда өсіреді.
Дақылды дәнді құмай - көктемгі даму түрі бар жылдық өсімдік. Өзінің
биологиялық қасиеттері бойынша құмай жылылықты жақсы көретін өсімдіктерге
жатады, оның дәндері ылғалды сіңіріп, 8 -10 °С [2] температурада өне
бастайды.
Құмай дәнді өсімдіктер тұқымдастарына жатады, (Sorghum) астық
тұқымына. Өндірісте пайдалану сипаты бойынша төрт топқа бөлінеді: дәндік,
қантты, сыпыртқылы және шөптік[1]. Сұрпылық құрамы бойынша ерекше
түрленетіні дәндік құмай, оны бес топқа бөлінеді немесе экологиялық-
географиялық топтарға: Гвиней құмайы (Sorghum guinense) Қытай немесе
гаолян (Sorghum chinense) құмайы, Астық құмайы немесе Дурро-Джугара-
Майло (Sorghum durra) Негр құмайы (Sorghum bantuorum) Кафр құмайы (Sorghum
caffrorum). Құмайдың тамыр жүйесі шашақты. Ол көптеген ұзын жіп тәрізді
тамырлардан тұрады, олар тегістеу түйінінен барлық бағытта 60-130 см
қашықтықта бөлініп, 300 см тереңдікке енеді, құмай бір тамырмен өніп
шығады. 3-4 жапырақ пайда болған кезде қайталама тамырлар пайда болады,
олар өсімдіктерді сумен және тамақпен қамтамасыз етуде негізгі болып
табылады. Кәдімгі тамырлардан басқа, құмай сыпыру кезінде бірінші немесе
екінші (жер үстінде) түйіннен шығып, топыраққа енетін әуе немесе тірек
тамырлары болады [14].
Түптігі өсіру сұрпына және жағдайына байланысты. Құмайдың
жапырақтары сабағы бойынша екі жақтан кезектесіп орналасқан және екі
бөліктен тұрады – қынаптан және жапырақ тілімінен. Жапырақ тілімі кең,
ұзын, ланцет тәріздес. Ерте сұраптарында 10 жапыраққа дейін, орташа
піскендерінде – 10-15 және кеш піскендерінде 16-25 және одан көп
жапырақтары бар. Жапырақтар саны – тұрақты сұрыптық сипат. Құмайдың
гүлденуі - бұл түрі мен алуан түріне байланысты көптеген пішіндер мен
түстерге ие паникула. Құмай дәні түріне, мөлшеріне, түсіне және құрылымына
қарай әртүрлі болады. Пішіні бойынша ол сопақша, овоидті, ұзартылған,
тегістелген және т.б., мөлшері бойынша – үлкен, орташа, кішкентай, түсі
бойынша – ақ, қызыл, қоңыр және басқа түстер мен реңктер. Кейбір сорттардың
астық қабығында танин бар, ол оған ащы, тұтқыр дәм береді және қолайсыз
жағдайларда тұқымдарды көгеруден қорғайды. Сыпыртқыдағы дәндер саны әртүрлі
және өсіп келе жатқан жағдайларға байланысты өзгереді; паникулаларда орташа
есеппен 1000-3000 дән болады [14].
Құмайға учаске таңдаудағы негізгі талап - арамшөптерден таза
егістік. Құмай үшін қойнауқаттың айналымымен 25-30 см сүдігерді жырту
үнемі оңтайлы. Құмайдың бірегейлігі бұл дәннің жоғары өнімділігінде,
сондай-ақ пайдаланудағы әмбебаптығы: азықтық, азық-түліктік және
техникалық мақсаттар үшін.
Құмай – егістік дақылдары арасындағы ең құрғақшылыққа төзімді дақыл,
транспирациялық коэффиценті 150-200 құрайды. Жапырақтары мен сабағы
балауыз жабындысымен жабылған және тар пішінді, булануды азайтады. Құмай
тұзды топырақта жақсы өседі, сонымен қатар топырақтан тұз алып, фосфордың
қол жетімді формаларын қол жетімді нысандарға ауыстырады, сонымен қатар 1,5-
2 метрлік топырақ қабатынан 30-50 см қабатқа оңай қол жетімді фосфаттарды
тартады [3]. Құмай өсірудің барлық технологиясы ең алдымен ылғалдың
жиналуына және сақталуына бағытталуы керек. Егу алдында бір мезгілде
илектеу арқылы 2-3 өсіру жүзеге асырылады. Егістің оңтайлы мерзімі мамыр
айының үшінші онкүндігі болып саналады [14].
Климаттың байқалатын ғаламдық өзгерісі температураның артуымен,
су ресурстарының азаюымен, жаңбыр суының төмендеумін, құрғақшылық және
шөл дала алаңдарының кеңеюімен болатын жердің өзекті экологиялық
проблемаларының бірі болып табылады. Мұның бәрі барынша құрғақшылыққа,
ыстыққа төзімді және сол уақытта азық-түліктік, астықтық өндірістер мен
қоршаған ортаның жаңа қалыптасып жатқан жағдайларын қамтамасыз ету үшін
жоғары өнімді дақылдарды іздеудің және анықтаудың маңызды негізі болып
табылады[1-5]. Осындай дақылдардың бірі құмай болып табылады – дәндік,
қантты, техникалық және шөптік. Алайда, соңғы уақытта тамақ тапшылығының
өсуіне байланысты, әсіресе әлемнің дамушы елдерінде, мал шаруашылығының
дамуы және осы саланы азықпен қамтамасыз ету, сондай-ақ жасыл энергетика
технологиясын (биоотын өндірісі) әзірлеу қажеттілігіне байланысты ғалымдар
мен мамандардың ерекше назарын қантты құмай алады [6, 7]. Себебі, бұл көп
мақсатты пайдалану дақылы, қоршаған орта факторларының өзгеретін
жағдайларында жоғары биологиялық өнімділікпен және икемділікпен
сипатталады. Республикада тағамдық қанттың негізгі көзі болып табылатын
қант қызылшасына арналған алаңдар оны өсірудің тиімсіз болуына байланысты
қысқартылады. Қамыс шикізатының импорты да өте қымбат. Сондықтан әлемнің
көптеген елдерінде соңғы уақытта қант құмайына деген қызығушылық артты [8,
9].
2.2. Мал азықтық құмайлардың (Sorghum Pers) түрлері
Қазақстан 16. Қант құмайының орташа уақытта пісетін сұрыптарының
бірі. Вегетациялық кезеңі 115-120 күнді құрайды. Жасыл массасының әлеуетті
өнімділігі 590-620 цга құрайды. Сұрып жоғары ыстыққа және құрғақшылыққа
төзімділігімен ерекшелене отырып, суарылуға және тыңайтқышқа бейімділік
танытады, құстардың кесірінен бүлінбейді [15].
Ботаникалық сипаттамасы: Эфорузим (бұтақталған) типіне жатады.
Өсімдіктің биіктігі 300-330 см, сабағы берік, сабағында 12-13 жер үсті
өркендері бар. Орташа бұтақталған (2-3 сабақ). Жапырақтары тегіс, ұзындығы
80 см-ге дейін, ені 6-7 см жетеді. Сабақтарының өзектері шырынды, тәтті
(сабағындағы шырындағы қанттың мөлшері 22,8% - ға дейін жетеді). Дәндері
тік тұратын, қысқа-борпылдақ, иірімді, қысылған немесе дәннің толық пісіп-
жетілу кезеңінде сәл майысатын бұтақты болып келеді.
Түсі қоңыр. Дәні сүйексіз. Дәні қабыршақты (жұқа) төмен түспеген,
тегіс. Дәні қабыршақталған, сәл ашық, сопақ. 1000 дәннің салмағы 12-14г.
Шаруашылық-құнды белгілері. 2-3 шабындықта таниннің төмен мөлшерін (0,09%)
көрсетеді. Қара күйемен сәл ғана (15% - ға дейін), ал астық битімен орташа
(20-30%) зақымданады, құстармен зақымдануы сүттібалауызды кезеңінде әлсіз,
ал толық піскен кезеңде орташа зақымданады, сондықтан да егістікті алыстау
орман жолақтарына және үлкен алаңдарға орналастыру ұсынылады.
Қазақстан 20 сұрыпы - орташа уақытта пісетін, бұтақтануы әлсіздеу,
жер үсті өркендерінің саны 8-ден 12-ге дейін жететін, сабақтарының
қалыңдығы 1,5-ден 1,89 см, жапырақтары ұзын, ұзындығы 50-60 см, ені 5-6 см
болатын өсімдік. Вегетациялық кезеңінің ұзақтығы 125 күнді құрайды.
Өсімдіктің биіктігі 2-ден 2,5 метр, дәнінің гүлінің түсі ақшыл-қоңыр. Бұл
сұрып зиянкестермен және індеттермен зақымданбайды, жақсы өнімділік бере
отырып, сабағы шырынды және құрамында 19-21% қант болады. Астықтың орташа
өнімділігі Қазақстан 16 сұрыпының 64,0 цга өнімімен салыстырғанда бір
гектардан орташа есеппен 3 жылда 67,8 ц га алуға болады және ерте піседі,
егу кезінде бір метрге 18,7 дана өсімдіктерді отырғызуға болады. Сұрыпты
өсіру үшін Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары
ұсынылады [16].
Негізгі астыққа жатқызады: зақымдану сипаты бойынша құмай және
астық қоспаларына жатпайтын, малазықтық құмайдың тұтас және
зақымданған дәндері; 3-ші сыныпты құмайды - стандарттарға сәйкес,
олардың құмайға және астық қоспаларына зақымдану сипаттамалары бойынша
жатпайтын, тұтас және зақымданған, басқа да ауылшарушылық дақылдарының
дәндері.
Шөп-шалам қоспасына жатқызады: - тесіктері 1,5 мм диаметрлі елеуіш
арқылы өтетін барлық өтпелер; - елеуіш қалдығында 1,5 мм диаметрлі
тесіктермен:
а) минералды қоспа — тас, топырақ кесектері, қож бөлшектері, кен және
т. б.;
б) органикалық қоспа – сыпыртқы бөліктері, сабақтар мен
жапырақтардың, қабыршақтардың және т. б. бөліктері;
в) жабайы өсімдіктердің тұқымдары;
г) қоңырдан қараға дейін айқын бүлінген эндоспермі бар бүлінген құмай
дәндері;
д) зиянды қоспалар - қастауыш, қаракүйе, жатаған укекіре, мас
күйіндегі түкірік, улы термопсис, тырнақ тәрізді заттар, түрлі-түсті
тоқыма, түкжемісті сүйелжазар, ақбас триходесма, нематодпен зақымдалған
дәндер [17].
Дәндік қоспаларға жатқызады:
- құмай дәндері:
а) зақымданған дәрежесіне байланысты емес, сынған және желінген
дәндер;
б) басылған;
в) өсіңкіреген-сыртқа шыққан түбірімен немесе өскінімен не жоғалған
түбірімен немесе өскінімен;
г) зақымданған — қабықшаның және эндосперманың жартылай
өзгертілген түсімен дәндер;
д) 1-ші және сыныпты құмай дәнінде - стандарттарға сәйкес шөп-шалам
құймасына сипаттамалары бойынша жатпайтын, дәндік және бұршақ дәнді
дақылдардың дәндері.
Малазықтық құмай дәндерін жеке-жеке сыныптары бойынша таза және
құрғақ, бөтен иісі жоқ, белгіленген ретте бекітілген, сақтау жағдайларының
ветеринарлық-санитарлық ережелеріне және талаптарына сәйкес, зиянкестермен
зақымданбаған астық қоймаларында орналасады және сақталады, және
көліктің бұл түріне рұқсат етілетін, тасымалдау ережелеріне сәйкес
тасымалданады.
Малазықтық құмай дәндерін орналастыруда, тасымалдауда және
сақтауда 3-кестеде көрсетілген құрғақ заттың болуы есепке алынады.
Азықтық құмайдың дәні осы стандарттың талаптарына сәйкес келуі
тиіс. Жемдік мақсаттар үшін МСТ 8759-да орнатылған жемдік құмай дәнінің
барлық түрлері мен кіші түрлері мен қоспаларының түрлерін қолдануға болады.
Органолептикалық көрсеткіштер мен қауіпсіздік көрсеткіштері бойынша азықтық
құйма 1-кестеде көрсетілген талаптарға сәйкес келуі тиіс.
Sorghum Moench тұқымдасы қоңырбастар тұқымдасына жатады - Poaceae
Bernh, сақалды қоңыздар тайпалары - Andropogoneae. Dum., Andropogoninae C.
Presl подтрибтері. Құйма түрлерінің жоғары өзгергіштігіне байланысты
жіктеу өзгертілді және 28 өсірілетін және 24 жабайы байланысты кіші
түрлерге бөлінеді [18].
1969 жылы Е.С.Якушевскиймен пайдалану тәсілдері бойынша
шаруашылық топтарына жүйеленген болатын: дәндік, қантты, сыпыртқылы және
шөпті.
1. Гвинея құмайы (S. Guineense Stapf., Jakuschev.) Сахараның
оңтүстігінде орналасқан және Гвинея шығанағына іргелес Батыс экваторлық
Африка елдерінде ең үлкен сорттық әртүрлілікке ие;
2. Кафрлік дәндік құмай (S. Caffrorum Beauv., Jakuschev.) Оңтүстік
Африка елдерінде көптеген сорттық түрлілікке ие. Кафрлікті нан
құмайымен будандастырған кезде ресейлік селекционерлер астық құмайының
сорттарын, сондай-ақ құнарлылықты қалпына келтірушілерді, зарарсыздандыру
түзеткіштерін шығарды;
3. Негрлік дәндік құмай (S. Bantuorum Jakuschev.). Бұл селекция
Орталық джәне Шығыс Экваторлық Африкада кеңінен таралған. Біздің
елімізде негрлік құмай таратылмаған.
4. Астық құмайы (S. Durra Forsk.,Jakuschev.). Солтүстік Шығыс Африка,
Жақын және Орта Шығыс, Араб, Үндістан және Пәкістан елдерінде азық-
түліктік және малазықтық дақыл болып табылады. Ол durra, cernum, milo
сорт түрлерімен ұысынылған. Масақтары, қабықтары және дәндерінің формалары
мен сипаттары бойынша ерекшеленетін аз түрлері анықталған: эфиопиялық
(S.durrassp. aethiopicum Jakuschev.), нубиялық (S.durrassp. nubicum
Jakuschev.), арабтық (S.durrassp. arabicum Jakuschev.).
5. Қытай дәндік құмайы (S.chinense Jakuschev.) немесе гаолян. Шығыс
Азия елдерінде кеңінен таралған, Ресейде егілмейді деуге болады.
Айәырықша ерекшелігі – суыққа төзімділігі және тез пісетіндігі.
Эндосперманың табиғаты бойынша дәншіктер екі кіші топқа бөлінеді: қарапайым
гаолян (S. chinenseconvar. Communes Jakuschev.) шыны тәрізді немесе ұнтақты
консистенциясы бар эндосперма; балауыз гаолян (S. chinenseconvar,
glutinosum Jakuschev.) күңгірт-ақ немесе балауыз тәрізді консистенциясы бар
эндосперма;
6. Қантты құмай (Sorghum saccuratum Jakuschev.). Сабағының шырынында
суда еритін қанттың болуымен сипатталады. Малазықтық мақсаттарға және
қайта өңделетін өнеркәсіп үшін егіледі (сірне өндірісі) [18].
Сурет 3. Қантты құмай, Sorghum saccuratum Jakuschev
7. Шөптік құмай (Sorghum sudanense Jakuschev.). Екі сортпен ұсынылған-
судан шөбі және жомарт құмай. Судан шөбі-әртүрлі топырақ-климаттық
жағдайларда өсірілетін ең құнды жылдық шөп.
8. Техникалық немесе сыпыртқылы құмай (Sorghum technikus). Бұл түрі
халық шаруашылығында үлкен сұранысқа ие жоғары сапалы сыпытқаларды,
шөткелерді, сыпырғыштардды өндіруде пайдаланылады. Сондықтан Е.С.
Якушевскийдің сыныптамасы қазіргі уақытта әлемнің әртүрлі сауда елдерінде
қолданылатын құмайдың барлық түрлерін толығымен және нақты қамтиды.
Селекция саласындағы бірінші зерттеушілер R.E. Karper, A.B. Connor, H.N.
Vinall, J.C. Stephens, J.R. Quinby болып табылады.
Өкінішке орай, біздің елімізде бұл дақылға ғылым және өндіріс
тарабынан өте аз көңіл бөлінуде. Қант құмайы (Sorghum saccharatum Pers.)
Sorghum (L) тұқымдасына жатады, Moench. – құмай. Қоңырбас тұқымдасы
(Роасеае). Қант құмайының өсімдігі-шырынды сабақтарымен (жалпы массаның 60%
дейін) биік бұта (200-350 см). Құмай сабақтарының өнімділігі 20-30 немесе
одан да көп тонна га құрайды. Бұл дақылдың биологиялық ерекшеліктері
жылына 200 мм жауын-шашын жағдайында өте нашар топырақтарда және тұзды
батпақтарда да жасыл массадан жақсы өнім алуға мүмкіндік береді [19].
Сабақтарында қант қарқынды гүлдегеннен кейін жиналады. Қанттық
максималды саны дәннің балауыз және толық піскенінде. Екінші дүниежүзілік
соғыс кезінде қант қамысы мен қант қызылшасынан қант өндірісінің
төмендеуіне байланысты АҚШ-та 1940 жылдардың басында қант құмайының жоғары
қант сорттары өсірілді. Құмай-қысқа күннің термофильді дақылы.
Тұқымның өнуі үшін минималды қажетті температура 8-9 °C құрайды.
Алайда, мейірімді көшеттер тұқым себу тереңдігінде 13-15 °C температурада
пайда болады. Тұқымның өнуі үшін оңтайлы температура 20-25 °C [10, 11].
Термофильді мәдениеттің мәртебесін растай отырып, құмай төмен температураға
жоғары сезімталдықты көрсетеді. Құмай үшін минус 2-3°С белгілері өлімге
әкеледі. Құмай физиологиялық ерекшеліктері мен ылғал реттеудің ерекше
механизміне байланысты топырақ пен ауа (атмосфералық) құрғақшылыққа өте
төзімді. Біріншіден, құмайдың ең аз транспирациялық коэффициенті бар, яғни
құрғақ заттың бірлігіне суды тұтыну. Мысалы, құмай судың 300 бөлігін ғана
пайдаланады, ал судан шөбі - 340, жүгері – 388, бидай – 515, күнбағыс – 895
[12]. Алайда, жасыл массаның едәуір өнімділігіне байланысты, жеміс
дақылының жалпы шығыны жүгеріге қарағанда әлі де үлкен болады.
Олар будандастыру мәселелерін зерттеді, осы күнге дейін
будандастырудың маңызды кезеңі болып табылатын өсімдіктердің кастрациясын
сипаттады. Генетика саласындағы бірінші зерттеушілер R.J.D. Graham, C.N.R.
Ayyangrar, A.F. Swanson, J.H. Parker, R.E. Karper и J.R. Quinby, C.N. Law,
F.R. Miller, K.F. Schertz болып табылады. Олар тұқым түсінің мұрагерлік
мәселелерін, сабақтарының шырынындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Малазықтық құмайлардың (Sorghum Pers) биологиялық,
экологиялық және ресурстық сипаттамасы
5В060800 – Экология мамандығы бойынша
Қорғауға жіберілді
Экология кафедрасының меңгерушісі
Г.К. Сатыбалдиева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Малазықтық құмайлардың (Sorghum Pers) биологиялық,
экологиялық және ресурстық сипаттамасы
5В060800 – Экология мамандығы бойынша
Орындаған Хоганбек Б.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., доцент Аралбай Н.Қ.
ТАПСЫРМА 4
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 6
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 7
АНЫҚТАМАЛАР 8
КІРІСПЕ 9
1. Мал азықтық дақылдарының жалпы теориялық зерттеулері 11
1.1 Малазықтық дақылдарының түрлері және олардың сипаттамалары
11
2. Мал азықтық құмайларды (Sorghum Pers) зерттеу 14
2.1. Мал азықтық құмайлардың (Sorghum Pers) сипаттамасы кешенді
сипаттамасы (паспорты) 14
2.2 Мал азықтық құмайлардың (Sorghum Pers) биологиялық сипаттамасы
21
2.3 Мал азықтық құмайлардың (Sorghum Pers) экологиялық сипаттамасы
27
2.4 Мал азықтық құмайлардың (Sorghum Pers) ресурстық сипаттамасы
32
2.5 Мал азықтық құмайларды (Sorghum Pers) өсіру үшін климаттық
жағдайлары мен топырақтың ерекшеліктері 43
2.6 Мал азықтық құмайлардың (Sorghum Pers) биохимиялық құрамы 47
2.7 Мал азықтық құмайларды (Sorghum Pers) алдын-ала дайындау мен
сақтау 52
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 56
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті КеАҚ
Экология кафедрасы
5В060800-Экология мамандығы
Бекітемін
Экология кафедрасының меңгерушісі
Сатыбалдиева Г. К.
ТАПСЫРМА
Дипломдық жұмысты орындау бойынша
Студент:
Жұмыстың тақырыбы:
30 қараша 2020ж. №1729-Б бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі _
Жұмыстың бастапқы деректері:
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
_________________________________
Дипломдық жұмыстың өзектілігі мен міндеттері:
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
_________________________________
Графикалық материалдардың тізімі (міндетті сызбаларды көрсету):
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________________________ ___________________________________ _____
___________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
Жұмыстың таралуы бойынша кеңесшілер
Тарау Кеңесші Бақылау
мерзім қолы
Кіріспе 01.11.20-31.11.20
Әдебиеттік шолу 01.11.20-31.12.20
Негізгі бөлім 01.01.21-28.02.21
Пайдаланылған 01.03.21-31.03.21
әдебиеттер
Норма бақылау 01.04.21-30.04.21
Тапсырма берілген күн 1.09.20 _
Жұмыс жетекшісі қауымдастырылған т.ғ.к., доцент _______________
Тапсырманы орындауға қабылданған студент ____________________
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға
сілтеме жасалынған:
Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. 9 қаңтар 2007 №212
Заңымен бекітілген.
Қазақстан Республикасының Жер кодексі. 20 маусым 2003 жылы № 442-II
Заңымен бекітілген.
Экологиялық сараптау туралы Қазақстан Республикасының 18 наурыз 1997
жылы қабылданған № 85-1 Заңы.
Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі, Қоршаған орта жай-
күйінің мониторингі. 141 бап, 9 қаңтар 2007 №2012 Заңымен бекітілген.
Қоршаған ортаны қорғау 15 шілде 1997 жылы қабылданған №160-1 ҚР
Заңы.
Осы дипломдық жобада келесі стандарттарға сәйкес
сілтемелер қолданылған:
МемСТ 27753.2-88 – Жылыжай топырақтары. Су сығындысын дайындау әдісі.
МемСТ 26423-85 – Топырақтар. Су сығындысының электр өткізгіштігін, pH
және қатты қалдықтарын анықтау әдістері.
МемСТ 26424-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы карбонат және
бикарбонат иондарын анықтау әдісі.
МемСТ 26425-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы хлорид ионын анықтау
әдістері.
МемСТ 26426-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы сульфат ионын анықтау
әдістері.
МемСТ 26428-85 – Топырақтар. Су сығындысындағы кальций
мен магнийді анықтау әдістері.
СТ ҚР 1277-2004 – Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарты.
Топырақ. Жалпы ережелер.
Дипломдық жұмыста келесі қысқартулар мен белгілер пайдаланылған: м –
метр
мм – миллиметр см – сантиметр км – километр мс – метр секунд г –
грамм
т - тонна
млн – миллион млрд – миллиард га – гектар
т.б. – тағы басқа
ЖЭО – жылу электр орталығы АЛИ – ауа ластану индексі
ШРК – шекті рұқсат етілген концентрация БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
ШЖШ – шекті жол берілген қоспаның шоғыры СИ – стандартты индекс
трлн – триллион тг – теңге
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылды:
Топырақ – күрделі жартылай функционалды және поли-компонеттік
құнарлылықтан тұратын, тау жыныстарының желге мүжілу қабығының жоғарғы
қабатындағы ашық көпфазалы құрылымдық жүйе, тау жыныстарының, ағзалардың,
климаттың, жер бедері мен уақыттың кешенді функциясы болып табылады.
Топырақ құнарлығы – өсімдіктердің өсуі мен өндірілуін барлық қажетті
жағдайлармен қамтамасыз ететін топырақтың басты функциясы. Табиғи және
жасанды, потенциалды және тиімді құнарлылық түрлерінен тұрады.
Норма - ауыл шаруашылық дақылдарға 1 га аудан бірлігіне енгізілетін,
кг, ц немесе т өлшем бірлігіндегі тыңайтқыштар саны (негізгі + егу
алдындағы + үстеп қоректендіру).
Мөлшер – бұл ауыл шаруашылық дақылдарға жыл бойында әртүрлі
тәсілдермен және әртүрлі мерзімде берілетін қоректік элементтер саны.
Өсімдіктердің қоректік заттарға қажеттілігі – бұл өсімдіктердің
әртүрлі мүшелерінде болатын қоректік заттардың жиынтық саны.
Сұрып – белгілі ботаникалық таксондардың шеңберін селекция нәтижесінде
алынған, белгілі бір сипаттамалар жиынтығынан тұратын (пайдалы немесе
декоративті), өсімдік тобын сол өсімдіктің басқа тобынан ерекшелейтін
мәдени өсімдіктер тобы.
Өнімділік – аудан бірлігінен алынатын егіншілік өнімдерінің саны.
Өнімділікті 1 гектарға центнер немесе тоннамен есептейді.
Биологиялық шығым – өнімнің барлық биологиялық (дән - сабан - аңызақ –
тамыр қалдықтары) массасын құру үшін өсімдіктермен пайдаланылатын қоректік
заттардың жалпы саны.
Экологиялық жүйе – тірі ағзалар жиынтығының қоректену, даму және ұрпақ
қалдырып, тарату мақсатында, қандай да бір тіршілік ету кеңістігін бірлесе
жүріп пайдалануының көне қалыптасқан жүйесі.
Экологиялық мониторинг – бұл қоршаған ортаның жай-күйін бақылаудың,
табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен қоршаған орта жай-күйінің
өзгеруін бағалау мен болжаудың кешенді жүйесі.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі жағдайда республикада мал шаруашылығын
одан әрі дамытудың және мал мен құс өнімділігінің өсуінің жеткіліксіз
үрдісінің факторларының бірі әлі де дайындалатын азықтың жетіспеуі немесе
азықтық базаның әлсіздігі болып табылады.
Мұның себептері егістіктегі мал азықтық дақылдары үшін егіс
алқаптарының қысқаруы, табиғи алқаптарының қанағаттанғысыз жай-күйі, ескі
жастағы шөптердің түбегейлі және Үстірт жақсаруының болмауы және осының
салдарынан олардың тозуы, жемшөп дақылдарының тұқым шаруашылығы жүйесінің
бұзылуы, саланың жеткіліксіз техникалық жарақтандырылуы және т. б. болып
табылады. Жемшөп өндірісінің барлық жүйесін: жемшөп дақылдарының селекциясы
мен тұқым шаруашылығын, далалық жемшөп өндірісін, шалғындық шаруашылығын,
жемшөп дайындау технологиясын, оларды сақтау мен пайдалануды қалпына
келтіру өз кезегінде мал шаруашылығының жедел дамуын қамтамасыз етеді.
цехтары толығымен бос тұр, орташа алғанда олардың қуаттарын жүктеу-27,4% -
ды құрайды.
Ауыспалы егістегі қант құмайының орны. Құмай өсімдігі неғұрлым терең
енетін тамыр жүйесіне ие және топырақтың төменгі қабаттарынан ылғалды
тиімді пайдалануға қабілетті. Алғы дақылды таңдауда, құмайдың өте үлкен
вегетативті массасын қалыптастыратын дақыл екендігін еске түсіру қажет және
де масса бірлігіне қоректік заттардың шамалы көлемін пайдаланады, жалпы
гектарына жеткілікті жоғары шығымы тура келеді, әсіресе азот шығымы
(құмайдың жүгері қоспасымен бірге жасыл өнімінің 500 цга өнімділігінде
шамамен 200 кгга болады). Бұршақты өсімдікер немесе дәнді-бұршақты
өсімдіктерден кейін қантты құмайды орналастыру осы дақылға берілген азотты
тыңайтқыштардың мөлшерін азайтуға мүмкіндік береді. Құмай үшін тиімсіз алғы
дақыл тары болып табылады, өйткені екі дақылға да бірдей арамшөпті
өсімдіктерге тән ұқсастыққа ие. Астық дақылдарын арамшөптерден қорғау және
қоректік заттар шығымының орнын толтыру жағдайында қант құмайын 3- 5 жыл
ағымында өнімділігін жоғалтпай көпжылдық дақыл ретінде өсіруге болады
Азықтық рациондардың қалыптасқан құрылымы мен қоректілігін ескере
отырып, құрама жемдер мен премикстер өндірісін қайта ұйымдастыру қажет.
Қазіргі жағдайда республикада мал шаруашылығын одан әрі дамытудың
және мал мен құс өнімділігінің өсуінің жеткіліксіз үрдісінің факторларының
бірі әлі де дайындалатын азықтың жетіспеуі немесе азықтық базаның әлсіздігі
болып табылады [1].
Мұның себептері егістіктегі жемшөп дақылдары үшін егіс алқаптарының
қысқаруы, табиғи жемшөп алқаптарының қанағаттанғысыз жай-күйі, ескі жастағы
шөптердің түбегейлі және үстірт жақсаруының болмауы және осының салдарынан
олардың тозуы, жемшөп дақылдарының тұқым шаруашылығы жүйесінің бұзылуы,
саланың жеткіліксіз техникалық жарақтандырылуы және т. б. болып табылады.
Мал азықтық дақылдар өндірісінің барлық жүйесін: мал азықтық
дақылдарының селекциясы мен тұқым шаруашылығын, далалық жемшөп өндірісін,
шалғындық шаруашылығын, жемшөп дайындау технологиясын, оларды сақтау мен
пайдалануды қалпына келтіру өз кезегінде мал шаруашылығының жедел дамуын
қамтамасыз етеді.
Мал азығын өндіруді қарқынды дамыту үшін күн энергиясын, суды,
минералды тыңайтқыштардың ұлғайтылған мөлшерін барынша тиімді пайдаланып,
еңбек пен қаражаттың ең аз шығынын есепке ала отырып, сапалы өнім беретін
және жылдам өсетін өсімдіктерді өсіру керек. Осындай дақылдардың бірі –
малазықтық құмайлары (Sorghum Pers) қоректік құндылығы мен өнімділігі
жоғары дақыл [2].
Азықтың құрамында 12-16% ақуыз бар, сонымен қатар дәрумендерге,
әсіресе каротинге және минералды элементтерге бай. Құнды қасиеттері:
көпжылдылығы (10-12 жыл және одан да көп), құрғақшылыққа төзімділігі,
қоректік заттардың жоғары өнімділігі, шөп шабылған жерлерге дақылдың
біркелкі таралуы, тапталуға, жайылымға, бірнеше рет шабуға, ауруларға
төзімділігі болып табылады. Көктемде және күзде өте жақсы өседі. Оның кең
тамыр жүйесі құрғақшылық жағдайларына төтеп беруге көмектеседі.
Күзде беткейлер мен жыраларды бекітуге арналған топырақты жақсы
қорғайтын өсімдік. Әртүрлі өсіру жағдайларына бейімделген, азот
тыңайтқыштары мен суаруға сезімталдылығы жоғары, жаңа және жинақталған
күйде әртүрлі шаруашылықта пайдаланылады. Қамыс бетегесі егістік, шалғындық
жемшөп және тиімді дақыл ретінде өсіріліп, витаминді-шөпті ұн өндіру, шөп
шабу, түйіршікті және брикеттелген жем, сондай-ақ пішендеме, сүрлем және
пішен дайындауға пайдаланады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Малазықтық құмайлардың (Sorghum Pers)
биологиялық, экологиялық және ресурстық сипаттамасын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың мақсатына байланысты келесі міндеттер қойылды.
1. Малазықтық құмайлардың (Sorghum Pers) биологиялық сипаттамасын
анықтау.
2. Малазықтық құмайлардың (Sorghum Pers) экологиялық сипаттамасын
анықтау.
3. Малазықтық құмайлардың (Sorghum Pers) ресурстық сипаттамасын
анықтау.
1. Мал азықтық дақылдарының жалпы теориялық зерттеулері
1.1 Малазықтық дақылдарының түрлері және олардың сипаттамалары
Қазақстан аумағында 5 мыңға жуық жоғары сортты өсімдіктер өседі,
олардың 400-ден астам түрі мал азықтық, жем-шөптік өсімдіктер болып
табылады, дегенмен олардың барлығы аса жақсы таралған және өте көп деп
айтуға келмейді. Мал азықтық әдеби-ғылыми материалдарды зерттей отырып,
оның ішінде 1922-ші және 1954-ші жылдар аралығындағы Қазақстан
территориясындағы мал азықтық өсімдіктер кітабын талдау негізінде,
Қазақстанда жемдік өсімдіктердің 400-ден астам түрі бар екеніне көз
жеткіздік. Мал азықтық өсімдіктерді зерттеу, білу республиканың жемдік
ресурстарын дұрыс пайдалану үшін қажет. Аталған кітап Қазақстанның осы кең
таралған өсімдіктеріне жемшөп алқаптарын ұйымдастыру және пайдалану кезінде
осы деректерді пайдалану мақсатында қысқаша сипаттама беруге бағытталған.
Мал қоректендіруде пайдаланылатын, өсімдіктерді бірнеше топқа
бөледі: жасыл (жасыл масса), ірі азық (шөп), гуменді (сабан, топан),
шырынды азықтар ( тамыр-түйнекті жемістілер, сүрленген шөп),
құнарландырылған – (дәндер мен тұқымдар) [3].
Жасыл жем-шөптер.
Бұл топқа жапырақтардан және кейде гүлдері бар өсімдіктерден тұратын
жер бетіндегі өсімдіктерінің бөліктері жатады. Бұл ауылшаруашылық малдары
үшін жазғы кезеңдегі негізгі және тамаша жем-шөп өнімі. Онда жақсы
меңгеру үшін алмастырылмайтын аминқышқылдарымен жоғары құнды протеиндер,
жеңіл қорытылатын көмірсулары, көптеген дәрумендер және барлық маңызды
микро-және макроэлементтері бар. Өсімдіктің түріне және өсу фазасына
байланысты жасыл жем-шөптерде 60-80% су болады[2].
Жас құрғақ шөпте 20-25% ақуыз заттары, 4-5% май, 30-45% азотсыз
экстрабелсенді заттар және 10% минералдық заттар бар. Бұл ретте бұл
малазықты жеңіл сіңіретін жасыл жем-шөптерде аздаған 10-15% өзектер
болады. Ірі қара жануарларда жасыл жемнің сіңімділігі 75-85%, шошқаларда
-40-50% құрайды. Жасыл жем-шөп жануарлардың өнімділігін арттыруға,
әсіресе баласын қоректендіретін жануарларда сүт өндіруге және жайылымдарда
малды тамақтандыру кезінде бұлшықет тіндерінің пайда болуына ықпал етеді.
Жасыл жем-шөптің сапасы шөптің ботаникалық құрамына байланысты [4].
Жасыл шөптердің жемдік құндылығы бір түрдің арасында да тұрақты емес.
Ол өсіп, қартайған сайын өзгереді. Сонымен, құрғақ заттың дамуының алғашқы
кезеңінде ақуыз шөптердің пісетін кезеңіне қарағанда әлдеқайда көп, бұл
жануарлардың органикалық заттардың ерте өну фазаларына жақсы сіңуін
анықтайды. Әзіресе бұршақ тұқымдас өсімдіктері өте бағалы. Оның жоғары
қоректілігі жоғары толыққанды ақуыздың болуымен, дәрумендердің және
минералдық заттардың кешенімен, әсіресе кальциймен қамтамасыз етіледі.
Сонымен қатар шөпте D дәрумені өте аз [5].
Көпжылдық шөптер. Бұл бұршақ тұқымдас және дәнді өсімдіктер тобы,
олардың өміршеңдігі бір жылдан артады. Көпжылдық бұршақ шөптеріне жоңышқа,
люцерна, эспарцет және басқалары жатады; дәнді дақылдарға — шалғынды
тимофеевка, еркекшөп, кірпі, қара бидай, от, рапс және басқалар жатады.
Көпжылдық шөптердің құндылығы жасыл массадан жоғары өнім алуда ғана емес,
сонымен қатар олар топырақтың құнарлылығын арттыруға ықпал етеді, содан
кейін дақылдардың өнімділігі артады, өйткені олар көптеген дақылдар үшін
жақсы бастамашылар болып табылады.
Оларды өсіру кезінде, құрғақ жерлерде егу жылында жеткілікті ылғалды
қолайлы климаттық жағдайлар болған кезде, өсіру сәтті болатындығын есте
ұстаған жөн. Егер ауа-райының қолайсыздығына байланысты егу жылы шөптер
жақсы көшет бермесе, онда келесі жылдары олар төмен өнім береді. Егер
қолайлы ауа-райы жағдайында бірінші жылы көп көшеттер алынса, биыл да,
одан кейін де ауа-райына қарамастан жасыл массаның өнімділігі жоғары
болады.
Біржілдық малазықтық өсімдіктер. Малазықтық бұршақ тұқымдас және
дәнді өсімдіктер тобына өміршеңдіктері бір жылмен ғана шектелетін түрлері
жатады. Бұршақ тұқымдас біржылдық шөптерге вика, чина, сераделла, люпин
және басқалары жатады. Дәнді біржылдық шөптерге судан шөбі, чумиза,
могар, африка тарысы, біржылдық райграс, құмай және басқалары жатады.
Жылсайынғы жем-шөп шөптері ретінде сұлы, арпа, жүгері, дәнді дақылдардан
қысқы қара бидай, сондай-ақ соя, бұршақ үшін дақылдарды пайдаланады. Жыл
сайынғы жем-шөп шөптері таза дақылдарда да, бұршақ-дәнді қоспаларда да
жасыл жемге, сүрлемге, шөпке, шабындыққа, тұқым алу үшін және мал жаю үшін
өсіріледі. Фермерлік мал шаруашылықтарында бұл шөптер көпшілік жағдайда
жазғы кезеңде жануарларды жасыл массамен қамтамасыз ету үшін жасыл конвейер
жасау үшін қолданылады.
Пішен шөп.
Пішен шөп -бұл қысқы уақытқа малдың алмастырылмайтын және негізгі
малазығы. Ірі малазықтары мерзімінде жиналған және тұрақты ауада
құрғатылған шөп. Шөпті 15-18% ылғалдылыққа дейін кептірілген шөптен
және одан аз сақталған шөп арқылы алынады. Жалпы тағамдық құндылығы бойынша
жақсы шөп шоғырланған жемге жақындайды, ал дәрумендер мен минералдардың
мөлшері олардан едәуір асып түседі. Шөптің тағамдық құндылығы оның дәмімен
(жейтіндігімен), ондағы қоректік заттардың құрамымен және сіңімділік
дәрежесімен анықталады. Көбінесе бұл факторлар шөптердің ботаникалық
құрамына, олардың өсуіне, шөп жинау уақыты мен жағдайларына, шөптің
ұзақтығы мен сақталу жағдайларына байланысты [6].
Сабан - бұл бидай қалдықтары (сабақтары және масақтары). Сабан,
малазығы бола тұрса да, малды қоректендіруде маңызды орын алса да, оның
құрамында құнарлы заттар өте аз. Құнарлылығы жағынан сабан онша
бағланбайтын өсімдік. Дәмі де, қоректік қасиеттері де бойынша сабан
жануарлардың негізгі ірі азығы болып саналмайды. Мүйізді жануарлар оны
жылқыларға қарағанда жақсы сіңіреді. Барлық түрлердің ішінен тары сабаны
көбірек қоректік және жеуге дайын. Одан кейін арпа, сұлы, жүгері. Бидай,
қара бидай және күріш сабанының құрамында қоректік заттар аз. Бір түрлі
өсімдіктер сабанының арасында құнды болып саналатыны ағымды жылдың
егістігнен кейінгі жаңасы. Оны сыртқы түрі бойынша бірден айыруға
болады: ол жылтырлығымен, серпімділігімен және шаң баспағандығымен
ерекшеленеді. Ескі сабан сынғыш, шаңды және көпшілік жағдайда көгерген
болады. Ақуыздың тағамдық құндылығы бойынша бұршақ сабаны дәнді дақылдарға
қарағанда жоғары. Егер дәнді дақылдардың сабанында 1% сіңірілетін ақуыз
болса, онда бұршақ сабанында -3%. Бұршақ дақылдарының ішіндегі ең жақсысы-
жасымық пен сераделла сабаны. Бұл нәзік және жағымды, жақсы желінеді.
Қарақұмық сабанының құрамында ылғал көп, оны кептіру қиын, жиі көгереді
және көбінесе жануарларда ауру тудырады -фагопироз(терінің ісінуі және
зақымдануы, бөртпе, ісіктер және т.б.).
2. Мал азықтық құмайларды (Sorghum Pers) зерттеу
2.1 Мал азықтық құмайлардың (Sorghum Pers) биологиялық сипаттамасы
Құмай – бір жылдық немесе көп жылдық, жаздық дақылдарға жататын дәнді
өсімдік. Оның Отаны - Шығыс Африка аудандары болып саналады, өсімдік біздің
заманымызға дейінгі IV ғасырда өсіріле бастаған. Дақыл әлемдік өндіріс
көлемі бойынша бесінші орынға ие. Құмайдың мұндай жоғары танымалдылығы
өсімдіктің күй талғамайтындығына, жоғары өнімділік беретіндігі мен көптеген
пайдалы қасиеттерге ие болуына, өндірістің түрлі салаларында пайдалануға
болатындығымен тікелей байланысты. Дақылды өсіру арнайы техника мен құрал-
жабдықты қажет етпейтіндіктен, өте тиімді болып табылады [7].
Құмай - еліміздің құрғақ оңтүстік және оңтүстік-шығыс
аудандарында, жасыл массаның өнімін және езілген протеинді жинақтауда
жүгеріден астам, жоғары сапалы сүрлем әзірлеу үшін барынша
перспективалық дақыл болып табылады.
Құмай шабылғаннан кейін жақсы өседі, өсімдіктердің жапырақтары мен
сабағы дәннің толық пісуіне дейін шырындылықты сақтайды. Сүтті балауыз,
балауыз және дәннің толық пісу кезеңінде жиналған қант құмайының жасыл
массасы құрамында 14-20% дейін қант бар, сондықтан оны таза түрінде ғана
емес, сонымен қатар сабанмен, үгінділермен де оңай сүрлейді. Құмайдан
жасалған 100 кг сүрлемде 1,31-1,67 кг езілген протеин бар. Әсіресе,
құмай құрғақ аудандарда зор мағынаға ие [8].
Сурет 1. Мал азықтық құмай (Sorghum Pers)
Құмай – әлемдік жерді өңдеуде 70-75 млн га жерге өсіріледі және
егістік көлемі жөнінен бидай, күріш, жүгері мен арпадан кейін 5-ші орында
тұр. Ол негізінен Азияда (49-50%), Африкада (32-33%) егіледі. Америкада
егістік жердің 15 пайызын ғана құрайды, ал Австралия мен Еуропада бар-жоғы
2-3% көрсеткішке ие. Ең көп өсірілетін құмайдың түрі – азықтық құмай (60
млн га жерге өсіріледі) [1].
Құмай құрғақшылыққа төзімділігімен, құнарлы топырақты аса
қажетсінбейтін қасиетімен еліміздің шөлді аймақтарында егуге қолайлы болып
табылады.
Құмай шаруашылығы өте тиімді, дәні – жануарлар мен құстарға азық.
Сүттеніп, балауыз болып тұрған кезінде жинап алынған құмайдан
түйіршіктелген жем дайындайды. Тәтті құмайдың сабағын көк кезінде
жануарларға сол қалпында беруге болады, оның үстіне одан сүрлем дайындауға
да болады. Құмайдың көк сабағында 24-26 малазықтық бірлік (м.а.б),
сүрлемінде 20-22 м.а.б, пішендігінде 49 м.а.б бар. Құмай дақылы жайылымдық
болған жерлерге де жақсы өседі, сондықтанда құмай өсірілген жерден жайылым
жасауға әбден болады [9].
Құмай – құнарлылығы жөнінен және үлкен өнімімен жүгеріден асып
түсетін, еліміздің шөлді аймақтарында жоғары сапалы сүрлем дайындау үшін
өсірілетін келешегі зор азықтық дақыл. Оның тағы бір қасиеті жоңышқа
секілді орылғаннан кейін де өсуге қабілеттілігі[2]. Ол дәні толық піскенше
жапырағы мен сабағының ылғалын сақтай алады. Сондықтан бірнеше рет
орылғанымен, күз келіп салқын түскенше өсуін тоқтатпайды. Сүттеніп, балауыз
болып тұрған кезде орылған құмайдың сабағы мен дәнінде 14-20% қант болады,
сол себепті оны сүрлем қылу оңай болады. 100 кг құмай сүрлемінде өз
кезегінде 1,31-1,67 кг мөлшерде ақуыз болады[4].
Құмай дақылын өсіру және жнау негізінен құрғақ, қуаң аймақтар үшін
өзекті жұмыс. Ресейде бұл дақылды Солтүстік Кавказ және Қиыр Шығыста
өсіреді [3].
Азықтық құмай өсіру шаруашылығы – бір жылдық өсімдікті өсірудің өте
жақсы қолға алынған түрі. Ол өзінің биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес жылу
сүйгіш өсімдіктер қатарына жатады. Онын дәні ылғалы бар жерде 8-100С
температурада өсе береді. Ерте пісетін құмай түрлері үшін дәннің пісіп-
жетілуіне қажетті температурасының мөлшері – 2000-25000С, ертелеу пісетін
құмай түрі үшін – 2500-30000С, кештеу пісетін құмай үшін – 3000-3500, ал
кеш пісетін құмай үшін – 35000С-тан көп[4].
Азықтық құмайды егуге қолайлы уақыт топырақтың 12-160С-қа қызған кезі
болып табылады. Құмай тұқымдас дақылдардың басқа дақылдарға
қарағанда негізгі биологиялық ерекшелігі кебір, сортаң топыраққа өсе
алатын қабілеті.
Құмайдың сипаттық ерекшелігі – қолайсыз жағдай туғанда өсуін тоқтатып,
кейін ыңғайлы жағдайда өсе алуы[7].
Құмай – температураға сезімтал, жылусүйгіш дақыл. Нөлден 2-30С төмен
температурада ол өзінің өсуін тоқтатады. Сонымен қатар, құмай – маусымдық
өсімдіктер қатарына кіреді, вегатациялық өсу ұзақтығы – 120-140 күн және 75-
95 күндік формалары да бар.
Азықтық құмайдың пісіп-жетілуінің биологиялық ерекшеліктерін көптеген
ғалымдар (В.Я.Щербакова, Я.И.Исаков, Н.Г.Гурский,
Н.А.Шепель, Б.Н.Малиновский, А.В. Алабушев және т.б) зерттеген
[2,3,4,5,8,9].
Егілгеннен кейін жер бетіне өніп шыққанға дейінгі температураға,
ылғалға және басқа да шарттарға тәуелділігі 10-30 күнге созылады. Ал
алғашқы 6 жапырағы шығып, сонан кейін әбден пісіліп-жетілгенге дейінгі
кезеңі өте ұзаққа созылады. Алғашқы бас алуы тұқымның өніп шыққанынан 70
күн кейін болады, ал балауыз дәннің пісуі – 100-110 күннен кейін.
Түптену – азықтық құмай үшін маңызды кезең. Бұл кезеңде тек құмайдың
сабағы ғана өсіп қоймай, сонымен қатар қауызда дәннің орындары қалыптасады.
Түптену неғұрлым сәтті жүрсе, соғұрлым дән де көп болады. Түптену кезеңінің
соңына қарай оның сабағы жылдам ұзара бастайды, сөйтіп қоректік заттар мен
ылғалдың жеткілікті мөлшерде болуын қалайды. Сондықтан бұл кезеңде қажетті
элементтердің кемшін болмауын қадағалау керек [10].
Құмайдың алғаш бас алу кезеңі басталғанда оның негізгі мүшелері
қалыптаса бастайды. Бас алу кезеңінен бастап толық піскенге дейін қажетті
органикалық және минералды заттарды жер бетіндегі мүшелері арқылы алады.
Соның нәтижесінде оның жапырағы мен сабағы сәл өзгеріске ұшырауы мүмкін.
Бас алғаннан бірнеше күннен кейін құмай гүлдейді: ерте пісетін құмай 2-
3 күннен кейін гүлдесе, кеш пісетін құмай 4-6 күннен кейін. Гүлдеу
кезеңінің ұзақтығы 6-13 күн, кейде 16 күнге шейін созылады.құмайдың гүлдеуі
үшін қолайлы жағдай – ауаның 16-180С температурасы және 60-80% ылғалдылығы
болып табылады.
Дән толық піскенде жинап алынған кейінгі физиологиялық және
биохимиялық шаралар, яғни дән өңдеу жұмыстары жүреді. Құмайды дәнінің
сүттілігі 24-26% болғанда жинап алған дұрыс.
Құмай суландыру шарттары бойынша талап қойғыш дақылдар қатарына
жатпайды. Ол өсіп-өркендеуі кезінде ылғал жетімсіздігіне жақсы бейімделген.
Сондықтан су шығынын үнемдеу оңайға түседі. Транспирациялық коэффициенті –
300. Нақтылап айтқанда ол біржылдық астықтұқымдас өсімдіктердің құрғаққа
төзімділерінің бірегейі болып табылады[5].
Әйткенмен құмайдың өсу кезеңінде суға тәуелділігі әртүрлі. Дәннің
бөртуі және тамырлануы кезінде жыртылған жер қабатында ылғалдың жеткілікті
мөлшерде болуы өте маңызды. Ал түптену және сабақтану кезінде құрғақшылыққа
шыдамды болады.
Шөлді жерлерде ертелеу пісетін азықтық құмайдың өніп шығуы 10-15 күнде
жүреді, ал 25-30 күннен соң түптене бастайды. 40-50 күннен кейін сабақша
шығарып, 55-65 күннен соң бас алады. Гүлдеуі бас алғаннан кейін 5-6 күннен
соң болады. Әртүрлі ерте пісетін сорттардың вегетациялық кезеңі 90-145 күн
арасында болады.
Құмай тек қана құрғаққа төзімді, өнімділігі жоғары дақыл ретінде ғана
емес, азықтық құндылығының жоғарылығымен жоғары бағаға ие. Құмайдың дәнінде
орта есеппен 12-15% ақуыз, 3,4-4,4% май, 70-80% азотсыз экстративті заттар
(АЭЗ), 2,4-4,8% жасунық, 1,2-3,3% күлді қоспалар кездеседі.
Я.И.Исаков [8] пен В.Я.Щербаковтың [9] мәліметтері бойынша 100 кг
дәнде 118-130 м.а.б болады. Құмайдың дәнінде провитамин-каротин, В
тобындағы витаминдер мен илік заттар болады. Каротин мөлшері құмайдың
сорттарына және қалай егілгеніне байланысты. Қызыл, жасыл дәндерде ақшыл
дәндерге қарағанда каротин көбірек болады. Құмай дәніндегі В витаминдер
тобы бидай мен басқа да астықтұқымдас дақылдардағыдан кем емес. Құрамындағы
алмастырылмайтын амин қышқылдарының арқасында құмай белоктары үлкен
биологиялық құндылыққа ие.
Құмай дәнін өндірісте крахмал алатын шикізат ретінде қолданады. 100 кг
дәннен 65 кг крахмал алуға болады. Мал бордақылау кезінде құмай дәнін
пайдалану арпа дәнінен кем нәтиже бермейді. Құмай дәні монокорм кезінде,
ұн, түйіршіктелген жем, брикет дайындау үшін пайдаланылып жүр, сонымен
қатар ол азық өндіруде тамаша жармалық дақыл болып табылады.
Құмайдың отаны-экваторлық Африка, сондықтан бұл дақыл термофильді және
жеткіліксіз қыздырылған топыраққа себіледі, сондай – ақ егуден кейінгі
кезеңде салқындау өрістің өнуінің төмендеуіне, сондай-ақ егу кезеңінің
ұзаруына, демек, дақылдардың арамшөптерінің көбеюіне әкеледі. Топыраққа
талап қоймайды. Құмайдың ерекшелігі - бастапқы кезеңдегі өсудің әлсіз
қарқындылығы. Қолайсыз жағдайларда ол қолайлы жағдайлар басталғанға дейін
оның өсуін тоқтата алады (мысалы, күрт салқындату) [11].
Суыққа төзімділікті бағалау әдісінің болмауңыц және илемді
сұрпылардың анықталуы құмайдың таралуын шектеу себептерінің бірі болып
табылады.
Жалпы құмайдың сұрпысының рөлі өте маңызды. Селекционерлер үшін
төзімді сұрпыларды, көздерін және шаруашылық құнды сипаттарымен
донорларды анықтау, негізгі міндет болып табылады. Селекциялық процесте ең
перспективалы генотиптерді қолдану тұрақтылық мәселесін оң шешуге
айтарлықтай үлес қоса алады.
Осыған байланысты негізгі міндет өсімдіктердің суыққа төзімділігін
диагностикалаудың теориялық аспектілері мен практикалық әдістерін жасау
болды. Өсудің әртүрлі температуралық режимдерін зерттеу негізінде төмен
температура жағдайында (+6°, +8°с), +10°, +12°С температурада көшеттердің
өсу депрессиясы және -1°, -3° және -5°С температурадан кейін көшеттердің
өмір сүруі бойынша диагностика жасалды.
Сурет 2. Құмайдың түптенуі
В.С.Смирнованың деректері бойынша (2016), дұрыс емес
температуралардың әсерінен, көшеттердің өміршеңдігі төзімділік
деңгейінің төмендеу дәрежесі бойынша, келесі ретпен орналастыруға
болады: техникалық, немесе сыпыртқылық шөптік немесе судан шөбі
қантты құмай дәнді құмай; төмен температура жағдайында дәннің өсе
бастауы: шөптік немесе, судан шөбі техникалық немесе тәждік қанттық
құмай дәндік құмай.
Өсімдіктердің ықтимал өнімділігінің негізгі көрсеткіштерінің бірі-
ассисмилляциялық органдардағы фотосинтез пигменттерінің құрамы. Кейбір
зерттеулер жасыл пигменттер саны мен жапырақ хлоропластарының фотохимиялық
белсенділігі арасындағы оң корреляцияны атап өтті, атап айтқанда мұндай
корреляция әртүрлі бидай өсімдіктерінде анықталды. Хлорофиллді француз
ғалымдары Джозеф Бьенеме Каванту мен Жан Шарль Петье (1818) атаған, оны
жапырақтардан (грек тілінен) ажыратқан (грек"хлорос" сөзінен - жасыл және
"филлон" - жапырақ).Хлорофилл алғаш рет кристалды түрде 1883 жылы орыс
физиологы және ботанигі Иван Парфеневич Бородин сипатталған. Хлорофиллдің
химиялық формуласын 1913 жылы биохимиктер Ричард Вильстеттер мен Артур
Сталл анықтаған [12].
Жоғары өсімдіктер фотосинтезінің пигменттері екі сыныпқа бөлінеді:
хлорофиллдер мен каротиноидтар. Пигменттер рөлі - жарық энергиясын,
соңынан оны химиялыққа айналдыра отыра, жұту. Хлорофилл а- көкшіл-жасыл
түсті, хлорофилл b – сары-жасыл, а-каротиндер — бұл сары, сары-қызыл,
қызыл және қоңыр пигменттер.
Өсімдік фотосинтезінің өнімділігі көптеген көрсеткіштерге байланысты,
оның ішінде генотипке, даму фазасына, өсіру жағдайларына, жапырақтағы
пигменттер мазмұнына және хлорофиллер (а және б) мен каротиндер (каротин
және ксентофилл) қатынасына.
Жемдік құмай Ресейдің оңтүстігінде өсірілетін, пайдаланудың
әмбебаптығымен ерекшеленетін, жоғары өнімді дақылдардың бірі болып
табылады. Қант құмайларының артықшылығы - көк массаның және дәннің
жоғары өнімділігі, оны қоректендіру, шөп, пішендеме, сүрлем ретінде
пайдалануға болады.
Жемдік құмайдың өнімділігін арттырудың маңызды резервтері,
өндіріске жоғары қантты сорттарды енгізу және олардың нақты топырақты-
климаттық жағдайларын есепке ала отырып, дұрыс таңдауын жасау болады
деп септейді В.В. Вахненко [13].
Ауылшаруашылық малдарын үйлестірімді азықтандыруға арналған,
жоғары қантты сорттарды, түйіршіктерді дайындау үшін пайдаланады.
Қантты құмайды дұрыс пайдалану үшін, оны ақуызы мол қоспаларға сепкен
жөн. Бұны дақылды жайылымды ұйымдастыруда, сондай-ақ түрлі шәрбат
түрлерін алуда пайдалануға болады.
Ресей Федерациясында бұл дақылды Солтүстік Кавказ, Волга жағалауы
және Қиыр Шығыстың дымқылдылығы жеткіліксіз аймақтарда өсіреді.
Дақылды дәнді құмай - көктемгі даму түрі бар жылдық өсімдік. Өзінің
биологиялық қасиеттері бойынша құмай жылылықты жақсы көретін өсімдіктерге
жатады, оның дәндері ылғалды сіңіріп, 8 -10 °С [2] температурада өне
бастайды.
Құмай дәнді өсімдіктер тұқымдастарына жатады, (Sorghum) астық
тұқымына. Өндірісте пайдалану сипаты бойынша төрт топқа бөлінеді: дәндік,
қантты, сыпыртқылы және шөптік[1]. Сұрпылық құрамы бойынша ерекше
түрленетіні дәндік құмай, оны бес топқа бөлінеді немесе экологиялық-
географиялық топтарға: Гвиней құмайы (Sorghum guinense) Қытай немесе
гаолян (Sorghum chinense) құмайы, Астық құмайы немесе Дурро-Джугара-
Майло (Sorghum durra) Негр құмайы (Sorghum bantuorum) Кафр құмайы (Sorghum
caffrorum). Құмайдың тамыр жүйесі шашақты. Ол көптеген ұзын жіп тәрізді
тамырлардан тұрады, олар тегістеу түйінінен барлық бағытта 60-130 см
қашықтықта бөлініп, 300 см тереңдікке енеді, құмай бір тамырмен өніп
шығады. 3-4 жапырақ пайда болған кезде қайталама тамырлар пайда болады,
олар өсімдіктерді сумен және тамақпен қамтамасыз етуде негізгі болып
табылады. Кәдімгі тамырлардан басқа, құмай сыпыру кезінде бірінші немесе
екінші (жер үстінде) түйіннен шығып, топыраққа енетін әуе немесе тірек
тамырлары болады [14].
Түптігі өсіру сұрпына және жағдайына байланысты. Құмайдың
жапырақтары сабағы бойынша екі жақтан кезектесіп орналасқан және екі
бөліктен тұрады – қынаптан және жапырақ тілімінен. Жапырақ тілімі кең,
ұзын, ланцет тәріздес. Ерте сұраптарында 10 жапыраққа дейін, орташа
піскендерінде – 10-15 және кеш піскендерінде 16-25 және одан көп
жапырақтары бар. Жапырақтар саны – тұрақты сұрыптық сипат. Құмайдың
гүлденуі - бұл түрі мен алуан түріне байланысты көптеген пішіндер мен
түстерге ие паникула. Құмай дәні түріне, мөлшеріне, түсіне және құрылымына
қарай әртүрлі болады. Пішіні бойынша ол сопақша, овоидті, ұзартылған,
тегістелген және т.б., мөлшері бойынша – үлкен, орташа, кішкентай, түсі
бойынша – ақ, қызыл, қоңыр және басқа түстер мен реңктер. Кейбір сорттардың
астық қабығында танин бар, ол оған ащы, тұтқыр дәм береді және қолайсыз
жағдайларда тұқымдарды көгеруден қорғайды. Сыпыртқыдағы дәндер саны әртүрлі
және өсіп келе жатқан жағдайларға байланысты өзгереді; паникулаларда орташа
есеппен 1000-3000 дән болады [14].
Құмайға учаске таңдаудағы негізгі талап - арамшөптерден таза
егістік. Құмай үшін қойнауқаттың айналымымен 25-30 см сүдігерді жырту
үнемі оңтайлы. Құмайдың бірегейлігі бұл дәннің жоғары өнімділігінде,
сондай-ақ пайдаланудағы әмбебаптығы: азықтық, азық-түліктік және
техникалық мақсаттар үшін.
Құмай – егістік дақылдары арасындағы ең құрғақшылыққа төзімді дақыл,
транспирациялық коэффиценті 150-200 құрайды. Жапырақтары мен сабағы
балауыз жабындысымен жабылған және тар пішінді, булануды азайтады. Құмай
тұзды топырақта жақсы өседі, сонымен қатар топырақтан тұз алып, фосфордың
қол жетімді формаларын қол жетімді нысандарға ауыстырады, сонымен қатар 1,5-
2 метрлік топырақ қабатынан 30-50 см қабатқа оңай қол жетімді фосфаттарды
тартады [3]. Құмай өсірудің барлық технологиясы ең алдымен ылғалдың
жиналуына және сақталуына бағытталуы керек. Егу алдында бір мезгілде
илектеу арқылы 2-3 өсіру жүзеге асырылады. Егістің оңтайлы мерзімі мамыр
айының үшінші онкүндігі болып саналады [14].
Климаттың байқалатын ғаламдық өзгерісі температураның артуымен,
су ресурстарының азаюымен, жаңбыр суының төмендеумін, құрғақшылық және
шөл дала алаңдарының кеңеюімен болатын жердің өзекті экологиялық
проблемаларының бірі болып табылады. Мұның бәрі барынша құрғақшылыққа,
ыстыққа төзімді және сол уақытта азық-түліктік, астықтық өндірістер мен
қоршаған ортаның жаңа қалыптасып жатқан жағдайларын қамтамасыз ету үшін
жоғары өнімді дақылдарды іздеудің және анықтаудың маңызды негізі болып
табылады[1-5]. Осындай дақылдардың бірі құмай болып табылады – дәндік,
қантты, техникалық және шөптік. Алайда, соңғы уақытта тамақ тапшылығының
өсуіне байланысты, әсіресе әлемнің дамушы елдерінде, мал шаруашылығының
дамуы және осы саланы азықпен қамтамасыз ету, сондай-ақ жасыл энергетика
технологиясын (биоотын өндірісі) әзірлеу қажеттілігіне байланысты ғалымдар
мен мамандардың ерекше назарын қантты құмай алады [6, 7]. Себебі, бұл көп
мақсатты пайдалану дақылы, қоршаған орта факторларының өзгеретін
жағдайларында жоғары биологиялық өнімділікпен және икемділікпен
сипатталады. Республикада тағамдық қанттың негізгі көзі болып табылатын
қант қызылшасына арналған алаңдар оны өсірудің тиімсіз болуына байланысты
қысқартылады. Қамыс шикізатының импорты да өте қымбат. Сондықтан әлемнің
көптеген елдерінде соңғы уақытта қант құмайына деген қызығушылық артты [8,
9].
2.2. Мал азықтық құмайлардың (Sorghum Pers) түрлері
Қазақстан 16. Қант құмайының орташа уақытта пісетін сұрыптарының
бірі. Вегетациялық кезеңі 115-120 күнді құрайды. Жасыл массасының әлеуетті
өнімділігі 590-620 цга құрайды. Сұрып жоғары ыстыққа және құрғақшылыққа
төзімділігімен ерекшелене отырып, суарылуға және тыңайтқышқа бейімділік
танытады, құстардың кесірінен бүлінбейді [15].
Ботаникалық сипаттамасы: Эфорузим (бұтақталған) типіне жатады.
Өсімдіктің биіктігі 300-330 см, сабағы берік, сабағында 12-13 жер үсті
өркендері бар. Орташа бұтақталған (2-3 сабақ). Жапырақтары тегіс, ұзындығы
80 см-ге дейін, ені 6-7 см жетеді. Сабақтарының өзектері шырынды, тәтті
(сабағындағы шырындағы қанттың мөлшері 22,8% - ға дейін жетеді). Дәндері
тік тұратын, қысқа-борпылдақ, иірімді, қысылған немесе дәннің толық пісіп-
жетілу кезеңінде сәл майысатын бұтақты болып келеді.
Түсі қоңыр. Дәні сүйексіз. Дәні қабыршақты (жұқа) төмен түспеген,
тегіс. Дәні қабыршақталған, сәл ашық, сопақ. 1000 дәннің салмағы 12-14г.
Шаруашылық-құнды белгілері. 2-3 шабындықта таниннің төмен мөлшерін (0,09%)
көрсетеді. Қара күйемен сәл ғана (15% - ға дейін), ал астық битімен орташа
(20-30%) зақымданады, құстармен зақымдануы сүттібалауызды кезеңінде әлсіз,
ал толық піскен кезеңде орташа зақымданады, сондықтан да егістікті алыстау
орман жолақтарына және үлкен алаңдарға орналастыру ұсынылады.
Қазақстан 20 сұрыпы - орташа уақытта пісетін, бұтақтануы әлсіздеу,
жер үсті өркендерінің саны 8-ден 12-ге дейін жететін, сабақтарының
қалыңдығы 1,5-ден 1,89 см, жапырақтары ұзын, ұзындығы 50-60 см, ені 5-6 см
болатын өсімдік. Вегетациялық кезеңінің ұзақтығы 125 күнді құрайды.
Өсімдіктің биіктігі 2-ден 2,5 метр, дәнінің гүлінің түсі ақшыл-қоңыр. Бұл
сұрып зиянкестермен және індеттермен зақымданбайды, жақсы өнімділік бере
отырып, сабағы шырынды және құрамында 19-21% қант болады. Астықтың орташа
өнімділігі Қазақстан 16 сұрыпының 64,0 цга өнімімен салыстырғанда бір
гектардан орташа есеппен 3 жылда 67,8 ц га алуға болады және ерте піседі,
егу кезінде бір метрге 18,7 дана өсімдіктерді отырғызуға болады. Сұрыпты
өсіру үшін Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары
ұсынылады [16].
Негізгі астыққа жатқызады: зақымдану сипаты бойынша құмай және
астық қоспаларына жатпайтын, малазықтық құмайдың тұтас және
зақымданған дәндері; 3-ші сыныпты құмайды - стандарттарға сәйкес,
олардың құмайға және астық қоспаларына зақымдану сипаттамалары бойынша
жатпайтын, тұтас және зақымданған, басқа да ауылшарушылық дақылдарының
дәндері.
Шөп-шалам қоспасына жатқызады: - тесіктері 1,5 мм диаметрлі елеуіш
арқылы өтетін барлық өтпелер; - елеуіш қалдығында 1,5 мм диаметрлі
тесіктермен:
а) минералды қоспа — тас, топырақ кесектері, қож бөлшектері, кен және
т. б.;
б) органикалық қоспа – сыпыртқы бөліктері, сабақтар мен
жапырақтардың, қабыршақтардың және т. б. бөліктері;
в) жабайы өсімдіктердің тұқымдары;
г) қоңырдан қараға дейін айқын бүлінген эндоспермі бар бүлінген құмай
дәндері;
д) зиянды қоспалар - қастауыш, қаракүйе, жатаған укекіре, мас
күйіндегі түкірік, улы термопсис, тырнақ тәрізді заттар, түрлі-түсті
тоқыма, түкжемісті сүйелжазар, ақбас триходесма, нематодпен зақымдалған
дәндер [17].
Дәндік қоспаларға жатқызады:
- құмай дәндері:
а) зақымданған дәрежесіне байланысты емес, сынған және желінген
дәндер;
б) басылған;
в) өсіңкіреген-сыртқа шыққан түбірімен немесе өскінімен не жоғалған
түбірімен немесе өскінімен;
г) зақымданған — қабықшаның және эндосперманың жартылай
өзгертілген түсімен дәндер;
д) 1-ші және сыныпты құмай дәнінде - стандарттарға сәйкес шөп-шалам
құймасына сипаттамалары бойынша жатпайтын, дәндік және бұршақ дәнді
дақылдардың дәндері.
Малазықтық құмай дәндерін жеке-жеке сыныптары бойынша таза және
құрғақ, бөтен иісі жоқ, белгіленген ретте бекітілген, сақтау жағдайларының
ветеринарлық-санитарлық ережелеріне және талаптарына сәйкес, зиянкестермен
зақымданбаған астық қоймаларында орналасады және сақталады, және
көліктің бұл түріне рұқсат етілетін, тасымалдау ережелеріне сәйкес
тасымалданады.
Малазықтық құмай дәндерін орналастыруда, тасымалдауда және
сақтауда 3-кестеде көрсетілген құрғақ заттың болуы есепке алынады.
Азықтық құмайдың дәні осы стандарттың талаптарына сәйкес келуі
тиіс. Жемдік мақсаттар үшін МСТ 8759-да орнатылған жемдік құмай дәнінің
барлық түрлері мен кіші түрлері мен қоспаларының түрлерін қолдануға болады.
Органолептикалық көрсеткіштер мен қауіпсіздік көрсеткіштері бойынша азықтық
құйма 1-кестеде көрсетілген талаптарға сәйкес келуі тиіс.
Sorghum Moench тұқымдасы қоңырбастар тұқымдасына жатады - Poaceae
Bernh, сақалды қоңыздар тайпалары - Andropogoneae. Dum., Andropogoninae C.
Presl подтрибтері. Құйма түрлерінің жоғары өзгергіштігіне байланысты
жіктеу өзгертілді және 28 өсірілетін және 24 жабайы байланысты кіші
түрлерге бөлінеді [18].
1969 жылы Е.С.Якушевскиймен пайдалану тәсілдері бойынша
шаруашылық топтарына жүйеленген болатын: дәндік, қантты, сыпыртқылы және
шөпті.
1. Гвинея құмайы (S. Guineense Stapf., Jakuschev.) Сахараның
оңтүстігінде орналасқан және Гвинея шығанағына іргелес Батыс экваторлық
Африка елдерінде ең үлкен сорттық әртүрлілікке ие;
2. Кафрлік дәндік құмай (S. Caffrorum Beauv., Jakuschev.) Оңтүстік
Африка елдерінде көптеген сорттық түрлілікке ие. Кафрлікті нан
құмайымен будандастырған кезде ресейлік селекционерлер астық құмайының
сорттарын, сондай-ақ құнарлылықты қалпына келтірушілерді, зарарсыздандыру
түзеткіштерін шығарды;
3. Негрлік дәндік құмай (S. Bantuorum Jakuschev.). Бұл селекция
Орталық джәне Шығыс Экваторлық Африкада кеңінен таралған. Біздің
елімізде негрлік құмай таратылмаған.
4. Астық құмайы (S. Durra Forsk.,Jakuschev.). Солтүстік Шығыс Африка,
Жақын және Орта Шығыс, Араб, Үндістан және Пәкістан елдерінде азық-
түліктік және малазықтық дақыл болып табылады. Ол durra, cernum, milo
сорт түрлерімен ұысынылған. Масақтары, қабықтары және дәндерінің формалары
мен сипаттары бойынша ерекшеленетін аз түрлері анықталған: эфиопиялық
(S.durrassp. aethiopicum Jakuschev.), нубиялық (S.durrassp. nubicum
Jakuschev.), арабтық (S.durrassp. arabicum Jakuschev.).
5. Қытай дәндік құмайы (S.chinense Jakuschev.) немесе гаолян. Шығыс
Азия елдерінде кеңінен таралған, Ресейде егілмейді деуге болады.
Айәырықша ерекшелігі – суыққа төзімділігі және тез пісетіндігі.
Эндосперманың табиғаты бойынша дәншіктер екі кіші топқа бөлінеді: қарапайым
гаолян (S. chinenseconvar. Communes Jakuschev.) шыны тәрізді немесе ұнтақты
консистенциясы бар эндосперма; балауыз гаолян (S. chinenseconvar,
glutinosum Jakuschev.) күңгірт-ақ немесе балауыз тәрізді консистенциясы бар
эндосперма;
6. Қантты құмай (Sorghum saccuratum Jakuschev.). Сабағының шырынында
суда еритін қанттың болуымен сипатталады. Малазықтық мақсаттарға және
қайта өңделетін өнеркәсіп үшін егіледі (сірне өндірісі) [18].
Сурет 3. Қантты құмай, Sorghum saccuratum Jakuschev
7. Шөптік құмай (Sorghum sudanense Jakuschev.). Екі сортпен ұсынылған-
судан шөбі және жомарт құмай. Судан шөбі-әртүрлі топырақ-климаттық
жағдайларда өсірілетін ең құнды жылдық шөп.
8. Техникалық немесе сыпыртқылы құмай (Sorghum technikus). Бұл түрі
халық шаруашылығында үлкен сұранысқа ие жоғары сапалы сыпытқаларды,
шөткелерді, сыпырғыштардды өндіруде пайдаланылады. Сондықтан Е.С.
Якушевскийдің сыныптамасы қазіргі уақытта әлемнің әртүрлі сауда елдерінде
қолданылатын құмайдың барлық түрлерін толығымен және нақты қамтиды.
Селекция саласындағы бірінші зерттеушілер R.E. Karper, A.B. Connor, H.N.
Vinall, J.C. Stephens, J.R. Quinby болып табылады.
Өкінішке орай, біздің елімізде бұл дақылға ғылым және өндіріс
тарабынан өте аз көңіл бөлінуде. Қант құмайы (Sorghum saccharatum Pers.)
Sorghum (L) тұқымдасына жатады, Moench. – құмай. Қоңырбас тұқымдасы
(Роасеае). Қант құмайының өсімдігі-шырынды сабақтарымен (жалпы массаның 60%
дейін) биік бұта (200-350 см). Құмай сабақтарының өнімділігі 20-30 немесе
одан да көп тонна га құрайды. Бұл дақылдың биологиялық ерекшеліктері
жылына 200 мм жауын-шашын жағдайында өте нашар топырақтарда және тұзды
батпақтарда да жасыл массадан жақсы өнім алуға мүмкіндік береді [19].
Сабақтарында қант қарқынды гүлдегеннен кейін жиналады. Қанттық
максималды саны дәннің балауыз және толық піскенінде. Екінші дүниежүзілік
соғыс кезінде қант қамысы мен қант қызылшасынан қант өндірісінің
төмендеуіне байланысты АҚШ-та 1940 жылдардың басында қант құмайының жоғары
қант сорттары өсірілді. Құмай-қысқа күннің термофильді дақылы.
Тұқымның өнуі үшін минималды қажетті температура 8-9 °C құрайды.
Алайда, мейірімді көшеттер тұқым себу тереңдігінде 13-15 °C температурада
пайда болады. Тұқымның өнуі үшін оңтайлы температура 20-25 °C [10, 11].
Термофильді мәдениеттің мәртебесін растай отырып, құмай төмен температураға
жоғары сезімталдықты көрсетеді. Құмай үшін минус 2-3°С белгілері өлімге
әкеледі. Құмай физиологиялық ерекшеліктері мен ылғал реттеудің ерекше
механизміне байланысты топырақ пен ауа (атмосфералық) құрғақшылыққа өте
төзімді. Біріншіден, құмайдың ең аз транспирациялық коэффициенті бар, яғни
құрғақ заттың бірлігіне суды тұтыну. Мысалы, құмай судың 300 бөлігін ғана
пайдаланады, ал судан шөбі - 340, жүгері – 388, бидай – 515, күнбағыс – 895
[12]. Алайда, жасыл массаның едәуір өнімділігіне байланысты, жеміс
дақылының жалпы шығыны жүгеріге қарағанда әлі де үлкен болады.
Олар будандастыру мәселелерін зерттеді, осы күнге дейін
будандастырудың маңызды кезеңі болып табылатын өсімдіктердің кастрациясын
сипаттады. Генетика саласындағы бірінші зерттеушілер R.J.D. Graham, C.N.R.
Ayyangrar, A.F. Swanson, J.H. Parker, R.E. Karper и J.R. Quinby, C.N. Law,
F.R. Miller, K.F. Schertz болып табылады. Олар тұқым түсінің мұрагерлік
мәселелерін, сабақтарының шырынындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz