Poaceae тұқымдасы - Дәнді өсімдіктер

Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық министрлігі

«С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті» КеАҚ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L. ) биологиялық, экологиялық және ресурстық сипаттамасы.

Орындаған: Надырбеков С. Е.

Ғылыми жетекші Аралбай Н. Қ.

Нұр-Сұлтан 2022

МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме жасалынған:

Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. 9 қаңтар 2007 №212 Заңымен бекітілген.

Қазақстан Республикасының Жер кодексі. 20 маусым 2003 жылы №442-ІІ Заңымен бекітілген.

«Экологиялық сараптау туралы» Қазақстан Республикасының 18 наурыз 1997 жылы қабылданған №85-І Заңы.

Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі, Қоршаған орта жай-күйінің могиторингі. 141 бап, 9 қаңтар 2007 №2012 Заңымен бекітілген.

«Қоршаған ортаны қорғау» 15 шілде 1997 жылы қабылданған №160-І ҚР Заңы.

Осы дипломдық жобада келесі стандарттарға сәйкес сілтемелер қолданылған:

МемСТ 27753. 2-88 - Жылыжай топырақтары. Су сығындысын дайындау әдісі.

МемСТ 26423-85 - Топырақтар. Су сығындысының электр өткізгіштігін, рН және қатты қалдықтарын анықтау әдістері.

МемСТ 26424-85 - Топырақтар. Су сығындысындағы карбонат және бикарбонат иондарын анықтау әдістері.

МемСТ 26425-85 - Топырақтар. Су сығындысындағы хлорид ионын анықтау әдістері.

МемСТ 26426-85 - Топырақтар. Су сығындысындағы сульфат ионын анықтау әдістері.

МемСТ 26428-85 - Топырақтар. Су сығындысындағы кальций мен магнийді анықтау әдістері.

СТ ҚР 1277-2004 - Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарты. Топырақ. Жалпы ережелер.

АНЫҚТАМАЛАР

Бұл дипломға сәйкес анықтамалары бар келесідей терминдер қолданылады:

Агроөндірістік кешен (АӨК) - Қазақстандағы ауыл шаруашылық өнімдер мен өндіріс құралдарын өндірушілер, жеткізушілер мен тұтынушылардың мүдделерін біріктіруші бірден бір салалы портал.

Тыңайту жүйесі - ұзақ мерзімге есептелген жоспар мен минералдық және органикалық тыңайтқыштардың, олардың әсері мен салдарының есебімен барлық түрін тиімді пайдалану бойынша іс-шаралар кешені.

Топырақ - күрделі жартылай функционалды және поли-компонеттік құнарлылықтан тұратын, тау жыныстарының желге мүжілу қабығының жоғарғы қабатындағы ашық көпфазалы құрылымдық жүйе, тау жыныстарының, ағзалардың, климаттың, жер бедері мен уақыттың кешенді функциясы болып табылады.

Топырақ құнарлығы - өсімдіктердің өсуі мен өндірілуін барлық қажетті жағдайлармен қамтамасыз ететін топырақтың басты функциясы. Табиғи және жасанды, потенциалды және тиімді құнарлылық түрлерінен тұрады.

Норма - ауыл шаруашылық дақылдарға 1 га аудан бірлігіне енгізілетін, кг, ц немесе т өлшем бірлігіндегі тыңайтқыштар саны (негізгі + егу алдындағы + үстеп қоректендіру) .

Мөлшер - бұл ауыл шаруашылық дақылдарға жыл бойында әртүрлі тәсілдермен және әртүрлі мерзімде берілетін қоректік элементтер саны.

Өсімдіктердің қоректік заттарға қажеттілігі - бұл өсімдіктердің әртүрлі мүшелерінде болатын қоректік заттардың жиынтық саны.

Сұрып - белгілі ботаникалық таксондардың шеңберін селекция нәтижесінде алынған, белгілі бір сипаттамалар жиынтығынан тұратын (пайдалы немесе декоративті), өсімдік тобын сол өсімдіктің басқа тобынан ерекшелейтін мәдени өсімдіктер тобы.

Өнімділік - аудан бірлігінен алынатын егіншілік өнімдерінің саны. Өнімділікті 1 гектарға центнер немесе тоннамен есептейді.

Биологиялық шығым - өнімнің барлық биологиялық (дән - сабан - аңызақ - тамыр қалдықтары) массасын құру үшін өсімдіктермен пайдаланылатын қоректік заттардың жалпы саны.

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

КІРІСПЕ

Жасыл өсімдіктер болмаса тіршілік те болмаған болар еді. Жасыл өсімдіктер жазда өзінің жасыл жапырақтарындағы хлорофилл ферменттері арқылы күн сəулесінің қуатын пайдаланып, су мен көміртегін органикалық сутекті заттарға айналдырады. Бұл үдерісте оттегі бөлініп шығады да, ауаны тазартады, ал күн қуаты болса, органикалық заттардың құрамына кіріп энергия қорына айналады.

Астық өндірісі - ауыл шаруашылығының ірі саласы. Астықтан ұн, нан, макарон, жарма, тəтті тағамдар сияқты адам баласына ең керекті өнімдер алынады жəне оны күрделі жем ретінде мал шаруашылығында да кеңінен пайдаланады.

Дəнді дақылдар, бұршақ тұқымдастар жəне майлы тұқымды дақылдар өндірістің көптеген салаларында пайдаланылады. Олардан спирт, сыра, өсімдік майы, мақта, кендір, олифа, дəрі-дəрмектер жəне бұлардан басқа да, адамға керекті көптеген заттар алынады.

Астық піскен кезде дəннің құрамына кіріп сақталады. Міне, осыдан жасыл өсімдіктер нан жəне ет, сүт, май сияқты басқа да адамға өте керекті қоректік заттарға айналады да, денсаулық сақтау саласында баға жетпес маңызға ие болады, ал оттегі болса, адамның жəне басқа жануарлардың тыныс алуына жұмсалады. Астық құрғақ жағдайда өте ұзақ сақталады, əртүрлі пішінді қамбаларға құюға жəне жер жүзінің түкпір-түкпіріне тасымалдауға қолайлы, ыстықтан да, суықтан да қорықпайды. Міне, осыдан барып барлық жержүзіне кең тарап кеткен. Осындай маңызды ерекшеліктеріне қарай дүниежүзінің көптеген елдерінде егін шаруашылығын дамытуға, сапалы астықты мол өндіруге үлкен мəн беріледі[1] .

Қазақстан астық өндіру жөнінде дүниежүзіндегі белгілі елдердің қатарына жатады. Республикада астық шаруашылығын өркендетуге басты көңіл бөлініп, жыл сайын орташа есеппен өндірілетін астықтың көлемін 26, 5-28, 5 млн тоннаға жеткізу көзделіп отыр.

Қазақстан астық өндіру жөнінде дүниежүзіндегі белгілі елдердің қатарына жатады. Республикада астық шаруашылығын өркендетуге басты көңіл бөлініп, жыл сайын орташа есеппен өндірілетін астықтың көлемін 26, 5-28, 5 млн тоннаға жеткізу көзделіп отыр.

Егін шаруашылығының көлемі жөнінен Қазақстан ТМД елдерінің ішінде үшінші орында (Ресей мен Украинадан кейін) . Бірақ астықтың сапасы жағынан бірінші орын алады. Қазақстанның солтүстік облыстарының бəрінде дерлік күшті жəне қатты бидай өсіріледі. Онсыз сапалы нан пісіру мүмкін емес жəне оны шет мемлекеттерге алтынға балап сатуға болады.

Қазақстан Республикасында астық дақылдарының көптеген мол өнімді, сапасы жақсы жаңа сорттары шығарылып отыр, олар еліміздің барлық жерлеріне кең таралады. Астық көп өндірілетін солтүстік аймақтарда элеватор жəне астық қамбалары көп салынып, ондағы барлық орындалатын жұмыс механикаландырылған жəне автоматтандырылған.

Тақырыптың өзектілігі. Мал азығының қоректілігі оның организм тіршілігінің қажетін өтеу дәрежесімен өлшенеді. Мал азықтандыруды ғылыми жолмен ұйымдастырып, аз жемшөп шығындап, көп өнім алу үшін азықтың қоректілігін дұрыс бағалай білу керек. Мал азығының қоректілігін дұрыс бағалаған жағдайда олардың күнделікті берілуін мөлшерлеп, мал организмінің қажетінде дәлдеп, аз беріп ашықтырмай, көп беріп ысырап етпей, үнемді де тиімді де пайдалануға болады. Азық қоректілігін жан-жақты кешенді бағалайды. Ол үшін азықтың энергетикалық қоректілігімен қатар, құрғақ зат, протеин және оның сапасы май және ауыстырылмайтын май қышқылдары, қант, крахмал, клетчатка, макро және микроэлементтер, витаминдер мөлшері анықталады.

Дипломдық жұмыстың мақсаты: Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L. ) биологиялық, экологиялық және ресурстық сипаттамасын зерттеу.

Дипломдық жұмыстың мақсатына байланысты келесі міндеттер қойылды.

1. Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L. ) биологиялық сипаттамасын анықтау.

2. Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L. ) экологиялық сипаттамасын анықтау.

3. Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L. ) ресурстық сипаттамасын анықтау.

4. Малазықтық Мортықтарды (Eremopyrum L. ) қолдану туралы ұсыныстарды зерттеу.

1. Мал азықтық өсімдіктер туралы мағлұматтар

Мал қоректендіруде пайдаланылатын, өсімдіктерді бірнеше топқа бөледі: жасыл (жасыл масса), ірі азық (шөп), гуменді (сабан, топан), шырынды азықтар ( тамыр-түйнекті жемістілер, сүрленген шөп), құнарландырылған - (дәндер мен тұқымдар) .

Жасыл жем-шөптер.

Бұл топқа жапырақтардан және кейде гүлдері бар өсімдіктерден тұратын жер бетіндегі өсімдіктерінің бөліктері жатады. Бұл ауылшаруашылық малдары үшін жазғы кезеңдегі негізгі және тамаша жем-шөп өнімі. Онда жақсы меңгеру үшін алмастырылмайтын аминқышқылдарымен жоғары құнды протеиндер, жеңіл қорытылатын көмірсулары, көптеген дәрумендер және барлық маңызды микро-және макроэлементтері бар. Өсімдіктің түріне және өсу фазасына байланысты жасыл жем-шөптерде 60-80% су болады[2] .

Жас құрғақ шөпте 20-25% ақуыз заттары, 4-5% май, 30-45% азотсыз экстрабелсенді заттар және 10% минералдық заттар бар. Бұл ретте бұл малазықты жеңіл сіңіретін жасыл жем-шөптерде аздаған 10-15% өзектер болады. Ірі қара жануарларда жасыл жемнің сіңімділігі 75-85%, шошқаларда -40-50% құрайды. Жасыл жем-шөп жануарлардың өнімділігін арттыруға, әсіресе баласын қоректендіретін жануарларда сүт өндіруге және жайылымдарда малды тамақтандыру кезінде бұлшықет тіндерінің пайда болуына ықпал етеді. Жасыл жем-шөптің сапасы шөптің ботаникалық құрамына байланысты[3] .

Жасыл шөптердің жемдік құндылығы бір түрдің арасында да тұрақты емес. Ол өсіп, қартайған сайын өзгереді. Сонымен, құрғақ заттың дамуының алғашқы кезеңінде ақуыз шөптердің пісетін кезеңіне қарағанда әлдеқайда көп, бұл жануарлардың органикалық заттардың ерте өну фазаларына жақсы сіңуін анықтайды. Әзіресе бұршақ тұқымдас өсімдіктері өте бағалы. Оның жоғары қоректілігі жоғары толыққанды ақуыздың болуымен, дәрумендердің және минералдық заттардың кешенімен, әсіресе кальциймен қамтамасыз етіледі. Сонымен қатар шөпте D дәрумені өте аз[4] .

Көпжылдық шөптер. Бұл бұршақ тұқымдас және дәнді өсімдіктер тобы, олардың өміршеңдігі бір жылдан артады. Көпжылдық бұршақ шөптеріне жоңышқа, люцерна, эспарцет және басқалары жатады; дәнді дақылдарға -шалғынды тимофеевка, еркекшөп, кірпі, қара бидай, от, рапс және басқалар жатады. Көпжылдық шөптердің құндылығы жасыл массадан жоғары өнім алуда ғана емес, сонымен қатар олар топырақтың құнарлылығын арттыруға ықпал етеді, содан кейін дақылдардың өнімділігі артады, өйткені олар көптеген дақылдар үшін жақсы бастамашылар болып табылады. Оларды өсіру кезінде, құрғақ жерлерде егу жылында жеткілікті ылғалды қолайлы климаттық жағдайлар болған кезде, өсіру сәтті болатындығын есте ұстаған жөн. Егер ауа-райының қолайсыздығына байланысты егу жылы шөптер жақсы көшет бермесе, онда келесі жылдары олар төмен өнім береді. Егер қолайлы ауа-райы жағдайында бірінші жылы көп көшеттер алынса, биыл да, одан кейін де ауа-райына қарамастан жасыл массаның өнімділігі жоғары болады.

Біржілдық малазықтық өсімдіктер. Малазықтық бұршақ тұқымдас және дәнді өсімдіктер тобына өміршеңдіктері бір жылмен ғана шектелетін түрлері жатады. Бұршақ тұқымдас біржылдық шөптерге вика, чина, сераделла, люпин және басқалары жатады. Дәнді біржылдық шөптерге судан шөбі, чумиза, могар, африка тарысы, біржылдық райграс, құмай және басқалары жатады. Жылсайынғы жем-шөп шөптері ретінде сұлы, арпа, жүгері, дәнді дақылдардан қысқы қара бидай, сондай-ақ соя, бұршақ үшін дақылдарды пайдаланады. Жыл сайынғы жем-шөп шөптері таза дақылдарда да, бұршақ-дәнді қоспаларда да жасыл жемге, сүрлемге, шөпке, шабындыққа, тұқым алу үшін және мал жаю үшін өсіріледі. Фермерлік мал шаруашылықтарында бұл шөптер көпшілік жағдайда жазғы кезеңде жануарларды жасыл массамен қамтамасыз ету үшін жасыл конвейер жасау үшін қолданылады.

Пішен шөп.

Пішен шөп -бұл қысқы уақытқа малдың алмастырылмайтын және негізгі малазығы. Ірі малазықтары мерзімінде жиналған және тұрақты ауада құрғатылған шөп. Шөпті 15-18% ылғалдылыққа дейін кептірілген шөптен және одан аз сақталған шөп арқылы алынады. Жалпы тағамдық құндылығы бойынша жақсы шөп шоғырланған жемге жақындайды, ал дәрумендер мен минералдардың мөлшері олардан едәуір асып түседі. Шөптің тағамдық құндылығы оның дәмімен (жейтіндігімен), ондағы қоректік заттардың құрамымен және сіңімділік дәрежесімен анықталады. Көбінесе бұл факторлар шөптердің ботаникалық құрамына, олардың өсуіне, шөп жинау уақыты мен жағдайларына, шөптің ұзақтығы мен сақталу жағдайларына байланысты[5] .

Сабан - бұл бидай қалдықтары (сабақтары және масақтары) . Сабан, малазығы бола тұрса да, малды қоректендіруде маңызды орын алса да, оның құрамында құнарлы заттар өте аз. Құнарлылығы жағынан сабан онша бағланбайтын өсімдік. Дәмі де, қоректік қасиеттері де бойынша сабан жануарлардың негізгі ірі азығы болып саналмайды. Мүйізді жануарлар оны жылқыларға қарағанда жақсы сіңіреді. Барлық түрлердің ішінен тары сабаны көбірек қоректік және жеуге дайын. Одан кейін арпа, сұлы, жүгері. Бидай, қара бидай және күріш сабанының құрамында қоректік заттар аз. Бір түрлі өсімдіктер сабанының арасында құнды болып саналатыны ағымды жылдың егістігнен кейінгі жаңасы. Оны сыртқы түрі бойынша бірден айыруға болады: ол жылтырлығымен, серпімділігімен және шаң баспағандығымен ерекшеленеді. Ескі сабан сынғыш, шаңды және көпшілік жағдайда көгерген болады. Ақуыздың тағамдық құндылығы бойынша бұршақ сабаны дәнді дақылдарға қарағанда жоғары. Егер дәнді дақылдардың сабанында 1% сіңірілетін ақуыз болса, онда бұршақ сабанында -3%. Бұршақ дақылдарының ішіндегі ең жақсысы-жасымық пен сераделла сабаны. Бұл нәзік және жағымды, жақсы желінеді. Қарақұмық сабанының құрамында ылғал көп, оны кептіру қиын, жиі көгереді және көбінесе жануарларда ауру тудырады -фагопироз(терінің ісінуі және зақымдануы, бөртпе, ісіктер және т. б. ) .

Дәндік бұршақты дақылдар (бұршақ, люпин, соя, жемшөп бұршақтары, шені, ноқат) - дәнді фуражды дақылдардың арасындағы малазықтық ақуыздың негізгі көзі. Олардың дәндерінде ақуыз дәндік өсімдіктерден гөрі 2-3 есе көбірек. Сондықтан оларды басқа дақылдармен бірге аралас егістіктерде жиі пайдаланады. Бұршақ дақылдарының сабаны мен үгіндісі құрамында 8-ден 14% - ға дейін ақуыз бар. Вегетативті массадан керемет шөп, сүрлем, жасыл жем алынады. Соя мен люпин тұқымдарында ақуыз көп. Сонымен қатар, соя тұқымдарында, люпин құрамында майдың көп мөлшері бар. Бұл құндылықты барынша артады. Дәнді бұршақ дақылдардың құндылығы, олар ауадан азотты бекіту арқылы топырақтың құнарлылығын арттырады[6] .

Отамалы дақылдар (соя, нут, малазықтық бұршақтар) егістік даласын арам шөптерден тазартуға ықпал етеді. Бұл көптеген ждақылдар үшін жақсы бастамашылар. Сонымен қатар, олар кірістілікті ғана емес, сонымен қатар келесі дақылдың өнім сапасын да арттырады. Сонымен, дәнді масақтардың құрамында астық ақуызы артады. Азық ақуызы мәселесін шешу үшін дақылдарды кеңейту және бұршақ дақылдарының өнімділігін арттыру қажет. Бұршақ дәндеріне құрама жем өнеркәсібінің қажеттілігі тек жартысына ғана қанағаттандырылады. Дәнді бұршақтар басқа дақылдарға қарағанда көбірек ылғалды қажет етеді. Дәнді бұршақ дақылдары үшін фосфор, калий және кальций мөлшері жоғары орташа байланысқан, сәл қышқыл немесе бейтарап топырақ қолайлы. Олар қышқыл топырақтарға, шамадан тыс ылғалданған, жер асты суларының жақын орналасуымен, жеңіл құмды топырақтарға төзбейді. Ерекшелік - қышқыл құмды топырақтарда жақсы өсетін люпин.

2. Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L. ) жалпы сипаттамасы

Мал азықтықтары ортақ қасиеттеріне қарай топтарға бөлінеді. Бұл азықты пайдалануды, оның сапасын бағалауды және жануарларға арналған рацион дайындауды айтарлықтай жеңілдетеді. Азықтарды жіктеу кезінде қоректік заттардың энергия концентрациясы және бірлік көлеміндегі құрғақ зат мөлшері ескеріледі.

Eremopyrum orientale (L. ) Jaub. Et Spach. - Шығыс мортығы, шығыс бидайы, арпахон. Poaceae тұқымдасы - дәнді дақылдардың мезоксерофиті. Біржылдық, баяу өсіп келе жатқан тамыры бар, қысқа вегетативтік өсімдік (дамуының қысқы-көктемгі түрі) . Тамыр жүйесі топырақ бетіне жақын (15-20 см тереңдікте) орналасады. Жапырақтарының беті кедір-бұдырлы, сызықты болып келеді. Шығыс Мортығы (Mortuk orientalis) -жайылымдарда кездесетін ерте өсетін эфемерлердің бірі (әдетте құмды жерлерде өсімдіктер қаңтардың ортасында, ал ылғалды жылы жылдары тіпті күзде басталады) . Гүлдері актиноморфты, қос жынысты, желмен тозаңдануға бейімделген. Сәуір-мамыр айларында гүлдейді. Жемістері: мамыр-маусым айының басында береді. Көбею әдісі: жынысты, вегетативті. Жайылымдық құндылығы: жайылымда шөп ең құнды өсімдік болып табылады. Малдың барлық түрі, әсіресе қыс-көктем мезгілінде қоректенетін жайылым мен шөпке арналған бағалы өсімдік. Онымен қойлар мен жылқылар масағы түскеннен кейін де құрғақ түрінде қоректенеді[7] .

Шығыс Мортығы (Mortuk orientalis) - ұсақ малға жақсы азық. Тіршілік ету ортасы: шөл, шөлейт және жартылай дала аймағында кең таралған. Қатты тығыздалған құмдардан жартылай құмды құм төбелеріне дейінгі жайылымдардың барлық түрлерінде жеке немесе басқалармен аралас кездеседі, бірақ тек құм төбелерде кездеспейді. Ол сондай-ақ шөлді ағаштар мен бұталардың, бұталы сақиналарындағы мал жайылымдарында, шабылған тықыр жерлерде, аздап және орташа сортаң топырақтарда кездеседі. Мортық тозған аумақтарды қалпына келтіру үшін шөп қоспаларына қосылуы мүмкін

Осылайша, шығыс Мортығының (Mortuk orientalis) табиғи ресурстарын мәдениеттендіру және сақтау өте қажет. Таралуы: Орта Азия мен Қазақстанның құмды шөлдері.

Eremopyrum buonapartis (көктемгі) Бонапарттық Мортық, Poaceae тұқымдасы - дәнді дақылдардың мезоксерофиті. Үстіңгі талшықты тамыр жүйесі бар, бір жылдық қысқа вегетативті өсімдік (5-30 см) . Сабағы: түбінде буынды, жалаңаш, тегіс. Жапырақтары жоғарыда сызықты, ал төменнен кедір-бұдырлы. Вегетациялық кезеңі: сәуір-мамыр айлары. Жазда құрғайды. Жайылымдық құндылығы: жақсы мал азықтық, жайылымдық өсімдік. Ерте көктемде - жылқыға, қойға, ірі қараға бордақылау азығы ретінде пайдаланылады. Малдар азық ретінде құрғақ түрімен нашар қоректенеді.

Тіршілік ету ортасы: жазық жерлерде, құмды және сазды жерлерде сирек өседі. Орта Азия мен Қазақстанның шөлейт аймақтарында кеңінен таралған. Жазық алқаптарда көп кездеседі және шығыс мортығына қарағанда тұзға төзімді болады.

Сурет 1. Шығыс Мортығы (Mortuk orientalis) -

Малазықтық мортық - биіктігі 3-30 см болатын біржылдық өсімдік.

Сабағы тегіс және түксіз, тек өзегінің жапырақ жарған масақ астында ғана аздап түкті болып келеді;

Жапырағының үстіңгі қабаты ортасына таман дөңесті, үрмелі әрі жалаңаш, тегіс болса, ал астыңғы жағы қысқа түкті;

Жапырғының тілшігінің ұзындығы 1 мм-ге дейін болады; жапырақтары жалпақ, ені 1-5 мм, асты кедір-бұдыр, үсті жағы тегіс, түксіз немесе сирек түкті болады;

Масағы сопақ немесе жұмыртқа тәрізді, ұзындығы 1-2 см., ені 6-15 мм., Масақ осі тегіс және түксіз;

Масақшаларының ұзындығы көбінесе 6-10 мм. аралығында, түсі жасыл, гүлінің саны 2-ден бастап 6-ға дейін болуы мүмкін;

Масақша қабыршақтары ланцетті, ұзындығы 4-6 мм, тік бұрыш тәрізді, түбі біріккен, жиектері жалаңаш, тегіс, қабықшалы;

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс