Poaceae тұқымдасы - Дәнді өсімдіктер

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық министрлігі
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті КеАҚ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) биологиялық, экологиялық және ресурстық сипаттамасы.

Орындаған: Надырбеков С.Е.

Ғылыми жетекші Аралбай Н.Қ.

Нұр-Сұлтан 2022
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
3
АНЫҚТАМАЛАР
4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
5
КІРІСПЕ
6
1. Мал азықтық өсімдіктер туралы мағлұматтар
8
2. Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) жалпы сипаттамасы
11
2.1 Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) биологиялық сипаттамасы

11
2.2 Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) экологиялық сипаттамасы

15
2.3 Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) ресурстық сипаттамасы

23
2.4 Малазықтық Мортықтарды өсіру үшін климаттық жағдайлары мен топырақтың ерекшеліктері

28
2.5 Малазықтық Мортықтарды алдын-ала дайындау мен сақтау
31
ҚОРЫТЫНДЫ
46
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
48

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме жасалынған:
Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. 9 қаңтар 2007 №212 Заңымен бекітілген.
Қазақстан Республикасының Жер кодексі. 20 маусым 2003 жылы №442-ІІ Заңымен бекітілген.
Экологиялық сараптау туралы Қазақстан Республикасының 18 наурыз 1997 жылы қабылданған №85-І Заңы.
Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі, Қоршаған орта жай-күйінің могиторингі. 141 бап, 9 қаңтар 2007 №2012 Заңымен бекітілген.
Қоршаған ортаны қорғау 15 шілде 1997 жылы қабылданған №160-І ҚР Заңы.
Осы дипломдық жобада келесі стандарттарға сәйкес сілтемелер қолданылған:
МемСТ 27753.2-88 - Жылыжай топырақтары. Су сығындысын дайындау әдісі.
МемСТ 26423-85 - Топырақтар. Су сығындысының электр өткізгіштігін, рН және қатты қалдықтарын анықтау әдістері.
МемСТ 26424-85 - Топырақтар. Су сығындысындағы карбонат және бикарбонат иондарын анықтау әдістері.
МемСТ 26425-85 - Топырақтар. Су сығындысындағы хлорид ионын анықтау әдістері.
МемСТ 26426-85 - Топырақтар. Су сығындысындағы сульфат ионын анықтау әдістері.
МемСТ 26428-85 - Топырақтар. Су сығындысындағы кальций мен магнийді анықтау әдістері.
СТ ҚР 1277-2004 - Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарты. Топырақ. Жалпы ережелер.

АНЫҚТАМАЛАР

Бұл дипломға сәйкес анықтамалары бар келесідей терминдер қолданылады:
Агроөндірістік кешен (АӨК) - Қазақстандағы ауыл шаруашылық өнімдер мен өндіріс құралдарын өндірушілер, жеткізушілер мен тұтынушылардың мүдделерін біріктіруші бірден бір салалы портал.
Тыңайту жүйесі - ұзақ мерзімге есептелген жоспар мен минералдық және органикалық тыңайтқыштардың, олардың әсері мен салдарының есебімен барлық түрін тиімді пайдалану бойынша іс-шаралар кешені.
Топырақ - күрделі жартылай функционалды және поли-компонеттік құнарлылықтан тұратын, тау жыныстарының желге мүжілу қабығының жоғарғы қабатындағы ашық көпфазалы құрылымдық жүйе, тау жыныстарының, ағзалардың, климаттың, жер бедері мен уақыттың кешенді функциясы болып табылады.
Топырақ құнарлығы - өсімдіктердің өсуі мен өндірілуін барлық қажетті жағдайлармен қамтамасыз ететін топырақтың басты функциясы. Табиғи және жасанды, потенциалды және тиімді құнарлылық түрлерінен тұрады.
Норма - ауыл шаруашылық дақылдарға 1 га аудан бірлігіне енгізілетін, кг, ц немесе т өлшем бірлігіндегі тыңайтқыштар саны (негізгі + егу алдындағы + үстеп қоректендіру).
Мөлшер - бұл ауыл шаруашылық дақылдарға жыл бойында әртүрлі тәсілдермен және әртүрлі мерзімде берілетін қоректік элементтер саны.
Өсімдіктердің қоректік заттарға қажеттілігі - бұл өсімдіктердің әртүрлі мүшелерінде болатын қоректік заттардың жиынтық саны.
Сұрып - белгілі ботаникалық таксондардың шеңберін селекция нәтижесінде алынған, белгілі бір сипаттамалар жиынтығынан тұратын (пайдалы немесе декоративті), өсімдік тобын сол өсімдіктің басқа тобынан ерекшелейтін мәдени өсімдіктер тобы.
Өнімділік - аудан бірлігінен алынатын егіншілік өнімдерінің саны. Өнімділікті 1 гектарға центнер немесе тоннамен есептейді.
Биологиялық шығым - өнімнің барлық биологиялық (дән - сабан - аңызақ - тамыр қалдықтары) массасын құру үшін өсімдіктермен пайдаланылатын қоректік заттардың жалпы саны.

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

МЕМСТ
-
Мемлекеттік стандарт
ССБ

Солтүстік-солтүстік батыс
N
-
азот
P
-
фосфор
K
-
калий
ә. е. з
-
әрекет етуші зат
%
-
пайыз
[0]С
-
ауаның температурасы
т
-
тонна
га
-
гектар
мг
-
миллиграмм
кг
-
килограмм
г
-
жыл
мм
-
миллиметр
см
-
сантиметр
м
-
метр
км
-
километр
мың
-
мың
млн
-
миллион
дана
-
дана
кггектар
-
килограмм гектар
мгкг
-
миллиграмм килограмм
мың. тн
-
мың тонна
мың. га
-
мың гектар
м[3]га
-
куб метргектар
м[2]
-
шаршы метр
м[3]
-
метр куб

КІРІСПЕ

Жасыл өсімдіктер болмаса тіршілік те болмаған болар еді. Жасыл өсімдіктер жазда өзінің жасыл жапырақтарындағы хлорофилл ферменттері арқылы күн сəулесінің қуатын пайдаланып, су мен көміртегін органикалық сутекті заттарға айналдырады. Бұл үдерісте оттегі бөлініп шығады да, ауаны тазартады, ал күн қуаты болса, органикалық заттардың құрамына кіріп энергия қорына айналады.
Астық өндірісі - ауыл шаруашылығының ірі саласы. Астықтан ұн, нан, макарон, жарма, тəтті тағамдар сияқты адам баласына ең керекті өнімдер алынады жəне оны күрделі жем ретінде мал шаруашылығында да кеңінен пайдаланады.
Дəнді дақылдар, бұршақ тұқымдастар жəне майлы тұқымды дақылдар өндірістің көптеген салаларында пайдаланылады. Олардан спирт, сыра, өсімдік майы, мақта, кендір, олифа, дəрі-дəрмектер жəне бұлардан басқа да, адамға керекті көптеген заттар алынады.
Астық піскен кезде дəннің құрамына кіріп сақталады. Міне, осыдан жасыл өсімдіктер нан жəне ет, сүт, май сияқты басқа да адамға өте керекті қоректік заттарға айналады да, денсаулық сақтау саласында баға жетпес маңызға ие болады, ал оттегі болса, адамның жəне басқа жануарлардың тыныс алуына жұмсалады. Астық құрғақ жағдайда өте ұзақ сақталады, əртүрлі пішінді қамбаларға құюға жəне жер жүзінің түкпір-түкпіріне тасымалдауға қолайлы, ыстықтан да, суықтан да қорықпайды. Міне, осыдан барып барлық жержүзіне кең тарап кеткен. Осындай маңызды ерекшеліктеріне қарай дүниежүзінің көптеген елдерінде егін шаруашылығын дамытуға, сапалы астықты мол өндіруге үлкен мəн беріледі[1].
Қазақстан астық өндіру жөнінде дүниежүзіндегі белгілі елдердің қатарына жатады. Республикада астық шаруашылығын өркендетуге басты көңіл бөлініп, жыл сайын орташа есеппен өндірілетін астықтың көлемін 26,5-28,5 млн тоннаға жеткізу көзделіп отыр.
Қазақстан астық өндіру жөнінде дүниежүзіндегі белгілі елдердің қатарына жатады. Республикада астық шаруашылығын өркендетуге басты көңіл бөлініп, жыл сайын орташа есеппен өндірілетін астықтың көлемін 26,5-28,5 млн тоннаға жеткізу көзделіп отыр.
Егін шаруашылығының көлемі жөнінен Қазақстан ТМД елдерінің ішінде үшінші орында (Ресей мен Украинадан кейін). Бірақ астықтың сапасы жағынан бірінші орын алады. Қазақстанның солтүстік облыстарының бəрінде дерлік күшті жəне қатты бидай өсіріледі. Онсыз сапалы нан пісіру мүмкін емес жəне оны шет мемлекеттерге алтынға балап сатуға болады.
Қазақстан Республикасында астық дақылдарының көптеген мол өнімді, сапасы жақсы жаңа сорттары шығарылып отыр, олар еліміздің барлық жерлеріне кең таралады. Астық көп өндірілетін солтүстік аймақтарда элеватор жəне астық қамбалары көп салынып, ондағы барлық орындалатын жұмыс механикаландырылған жəне автоматтандырылған.
Тақырыптың өзектілігі. Мал азығының қоректілігі оның организм тіршілігінің қажетін өтеу дәрежесімен өлшенеді. Мал азықтандыруды ғылыми жолмен ұйымдастырып, аз жемшөп шығындап, көп өнім алу үшін азықтың қоректілігін дұрыс бағалай білу керек. Мал азығының қоректілігін дұрыс бағалаған жағдайда олардың күнделікті берілуін мөлшерлеп, мал организмінің қажетінде дәлдеп, аз беріп ашықтырмай, көп беріп ысырап етпей, үнемді де тиімді де пайдалануға болады. Азық қоректілігін жан-жақты кешенді бағалайды. Ол үшін азықтың энергетикалық қоректілігімен қатар, құрғақ зат, протеин және оның сапасы май және ауыстырылмайтын май қышқылдары, қант, крахмал, клетчатка, макро және микроэлементтер, витаминдер мөлшері анықталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) биологиялық, экологиялық және ресурстық сипаттамасын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың мақсатына байланысты келесі міндеттер қойылды.
1. Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) биологиялық сипаттамасын анықтау.
2. Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) экологиялық сипаттамасын анықтау.
3. Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) ресурстық сипаттамасын анықтау.
4. Малазықтық Мортықтарды (Eremopyrum L.) қолдану туралы ұсыныстарды зерттеу.

1. Мал азықтық өсімдіктер туралы мағлұматтар

Мал қоректендіруде пайдаланылатын, өсімдіктерді бірнеше топқа бөледі: жасыл (жасыл масса), ірі азық (шөп), гуменді (сабан, топан), шырынды азықтар ( тамыр-түйнекті жемістілер, сүрленген шөп), құнарландырылған - (дәндер мен тұқымдар).
Жасыл жем-шөптер.
Бұл топқа жапырақтардан және кейде гүлдері бар өсімдіктерден тұратын жер бетіндегі өсімдіктерінің бөліктері жатады. Бұл ауылшаруашылық малдары үшін жазғы кезеңдегі негізгі және тамаша жем-шөп өнімі. Онда жақсы меңгеру үшін алмастырылмайтын аминқышқылдарымен жоғары құнды протеиндер, жеңіл қорытылатын көмірсулары, көптеген дәрумендер және барлық маңызды микро-және макроэлементтері бар. Өсімдіктің түріне және өсу фазасына байланысты жасыл жем-шөптерде 60-80% су болады[2].
Жас құрғақ шөпте 20-25% ақуыз заттары, 4-5% май, 30-45% азотсыз экстрабелсенді заттар және 10% минералдық заттар бар. Бұл ретте бұл малазықты жеңіл сіңіретін жасыл жем-шөптерде аздаған 10-15% өзектер болады. Ірі қара жануарларда жасыл жемнің сіңімділігі 75-85%, шошқаларда -40-50% құрайды. Жасыл жем-шөп жануарлардың өнімділігін арттыруға, әсіресе баласын қоректендіретін жануарларда сүт өндіруге және жайылымдарда малды тамақтандыру кезінде бұлшықет тіндерінің пайда болуына ықпал етеді. Жасыл жем-шөптің сапасы шөптің ботаникалық құрамына байланысты[3].
Жасыл шөптердің жемдік құндылығы бір түрдің арасында да тұрақты емес. Ол өсіп, қартайған сайын өзгереді. Сонымен, құрғақ заттың дамуының алғашқы кезеңінде ақуыз шөптердің пісетін кезеңіне қарағанда әлдеқайда көп, бұл жануарлардың органикалық заттардың ерте өну фазаларына жақсы сіңуін анықтайды. Әзіресе бұршақ тұқымдас өсімдіктері өте бағалы. Оның жоғары қоректілігі жоғары толыққанды ақуыздың болуымен, дәрумендердің және минералдық заттардың кешенімен, әсіресе кальциймен қамтамасыз етіледі. Сонымен қатар шөпте D дәрумені өте аз[4].
Көпжылдық шөптер. Бұл бұршақ тұқымдас және дәнді өсімдіктер тобы, олардың өміршеңдігі бір жылдан артады. Көпжылдық бұршақ шөптеріне жоңышқа, люцерна, эспарцет және басқалары жатады; дәнді дақылдарға -- шалғынды тимофеевка, еркекшөп, кірпі, қара бидай, от, рапс және басқалар жатады. Көпжылдық шөптердің құндылығы жасыл массадан жоғары өнім алуда ғана емес, сонымен қатар олар топырақтың құнарлылығын арттыруға ықпал етеді, содан кейін дақылдардың өнімділігі артады, өйткені олар көптеген дақылдар үшін жақсы бастамашылар болып табылады. Оларды өсіру кезінде, құрғақ жерлерде егу жылында жеткілікті ылғалды қолайлы климаттық жағдайлар болған кезде, өсіру сәтті болатындығын есте ұстаған жөн. Егер ауа-райының қолайсыздығына байланысты егу жылы шөптер жақсы көшет бермесе, онда келесі жылдары олар төмен өнім береді. Егер қолайлы ауа-райы жағдайында бірінші жылы көп көшеттер алынса, биыл да, одан кейін де ауа-райына қарамастан жасыл массаның өнімділігі жоғары болады.
Біржілдық малазықтық өсімдіктер. Малазықтық бұршақ тұқымдас және дәнді өсімдіктер тобына өміршеңдіктері бір жылмен ғана шектелетін түрлері жатады. Бұршақ тұқымдас біржылдық шөптерге вика, чина, сераделла, люпин және басқалары жатады. Дәнді біржылдық шөптерге судан шөбі, чумиза, могар, африка тарысы, біржылдық райграс, құмай және басқалары жатады. Жылсайынғы жем-шөп шөптері ретінде сұлы, арпа, жүгері, дәнді дақылдардан қысқы қара бидай, сондай-ақ соя, бұршақ үшін дақылдарды пайдаланады. Жыл сайынғы жем-шөп шөптері таза дақылдарда да, бұршақ-дәнді қоспаларда да жасыл жемге, сүрлемге, шөпке, шабындыққа, тұқым алу үшін және мал жаю үшін өсіріледі. Фермерлік мал шаруашылықтарында бұл шөптер көпшілік жағдайда жазғы кезеңде жануарларды жасыл массамен қамтамасыз ету үшін жасыл конвейер жасау үшін қолданылады.
Пішен шөп.
Пішен шөп -бұл қысқы уақытқа малдың алмастырылмайтын және негізгі малазығы. Ірі малазықтары мерзімінде жиналған және тұрақты ауада құрғатылған шөп. Шөпті 15-18% ылғалдылыққа дейін кептірілген шөптен және одан аз сақталған шөп арқылы алынады. Жалпы тағамдық құндылығы бойынша жақсы шөп шоғырланған жемге жақындайды, ал дәрумендер мен минералдардың мөлшері олардан едәуір асып түседі. Шөптің тағамдық құндылығы оның дәмімен (жейтіндігімен), ондағы қоректік заттардың құрамымен және сіңімділік дәрежесімен анықталады. Көбінесе бұл факторлар шөптердің ботаникалық құрамына, олардың өсуіне, шөп жинау уақыты мен жағдайларына, шөптің ұзақтығы мен сақталу жағдайларына байланысты[5].
Сабан - бұл бидай қалдықтары (сабақтары және масақтары). Сабан, малазығы бола тұрса да, малды қоректендіруде маңызды орын алса да, оның құрамында құнарлы заттар өте аз. Құнарлылығы жағынан сабан онша бағланбайтын өсімдік. Дәмі де, қоректік қасиеттері де бойынша сабан жануарлардың негізгі ірі азығы болып саналмайды. Мүйізді жануарлар оны жылқыларға қарағанда жақсы сіңіреді. Барлық түрлердің ішінен тары сабаны көбірек қоректік және жеуге дайын. Одан кейін арпа, сұлы, жүгері. Бидай, қара бидай және күріш сабанының құрамында қоректік заттар аз. Бір түрлі өсімдіктер сабанының арасында құнды болып саналатыны ағымды жылдың егістігнен кейінгі жаңасы. Оны сыртқы түрі бойынша бірден айыруға болады: ол жылтырлығымен, серпімділігімен және шаң баспағандығымен ерекшеленеді. Ескі сабан сынғыш, шаңды және көпшілік жағдайда көгерген болады. Ақуыздың тағамдық құндылығы бойынша бұршақ сабаны дәнді дақылдарға қарағанда жоғары. Егер дәнді дақылдардың сабанында 1% сіңірілетін ақуыз болса, онда бұршақ сабанында -3%. Бұршақ дақылдарының ішіндегі ең жақсысы-жасымық пен сераделла сабаны. Бұл нәзік және жағымды, жақсы желінеді. Қарақұмық сабанының құрамында ылғал көп, оны кептіру қиын, жиі көгереді және көбінесе жануарларда ауру тудырады -фагопироз(терінің ісінуі және зақымдануы, бөртпе, ісіктер және т.б.).
Дәндік бұршақты дақылдар (бұршақ, люпин, соя, жемшөп бұршақтары, шені, ноқат) - дәнді фуражды дақылдардың арасындағы малазықтық ақуыздың негізгі көзі. Олардың дәндерінде ақуыз дәндік өсімдіктерден гөрі 2-3 есе көбірек. Сондықтан оларды басқа дақылдармен бірге аралас егістіктерде жиі пайдаланады. Бұршақ дақылдарының сабаны мен үгіндісі құрамында 8-ден 14% - ға дейін ақуыз бар. Вегетативті массадан керемет шөп, сүрлем, жасыл жем алынады. Соя мен люпин тұқымдарында ақуыз көп. Сонымен қатар, соя тұқымдарында, люпин құрамында майдың көп мөлшері бар. Бұл құндылықты барынша артады. Дәнді бұршақ дақылдардың құндылығы, олар ауадан азотты бекіту арқылы топырақтың құнарлылығын арттырады[6].
Отамалы дақылдар (соя, нут, малазықтық бұршақтар) егістік даласын арам шөптерден тазартуға ықпал етеді. Бұл көптеген ждақылдар үшін жақсы бастамашылар. Сонымен қатар, олар кірістілікті ғана емес, сонымен қатар келесі дақылдың өнім сапасын да арттырады. Сонымен, дәнді масақтардың құрамында астық ақуызы артады. Азық ақуызы мәселесін шешу үшін дақылдарды кеңейту және бұршақ дақылдарының өнімділігін арттыру қажет. Бұршақ дәндеріне құрама жем өнеркәсібінің қажеттілігі тек жартысына ғана қанағаттандырылады. Дәнді бұршақтар басқа дақылдарға қарағанда көбірек ылғалды қажет етеді. Дәнді бұршақ дақылдары үшін фосфор, калий және кальций мөлшері жоғары орташа байланысқан, сәл қышқыл немесе бейтарап топырақ қолайлы. Олар қышқыл топырақтарға, шамадан тыс ылғалданған, жер асты суларының жақын орналасуымен, жеңіл құмды топырақтарға төзбейді. Ерекшелік - қышқыл құмды топырақтарда жақсы өсетін люпин.

2. Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) жалпы сипаттамасы

Мал азықтықтары ортақ қасиеттеріне қарай топтарға бөлінеді. Бұл азықты пайдалануды, оның сапасын бағалауды және жануарларға арналған рацион дайындауды айтарлықтай жеңілдетеді. Азықтарды жіктеу кезінде қоректік заттардың энергия концентрациясы және бірлік көлеміндегі құрғақ зат мөлшері ескеріледі.
Eremopyrum orientale (L.) Jaub. Et Spach. - Шығыс мортығы, шығыс бидайы, арпахон. Poaceae тұқымдасы - дәнді дақылдардың мезоксерофиті. Біржылдық, баяу өсіп келе жатқан тамыры бар, қысқа вегетативтік өсімдік (дамуының қысқы-көктемгі түрі). Тамыр жүйесі топырақ бетіне жақын (15-20 см тереңдікте) орналасады. Жапырақтарының беті кедір-бұдырлы, сызықты болып келеді. Шығыс Мортығы (Mortuk orientalis) -жайылымдарда кездесетін ерте өсетін эфемерлердің бірі (әдетте құмды жерлерде өсімдіктер қаңтардың ортасында, ал ылғалды жылы жылдары тіпті күзде басталады). Гүлдері актиноморфты, қос жынысты, желмен тозаңдануға бейімделген. Сәуір-мамыр айларында гүлдейді. Жемістері: мамыр-маусым айының басында береді. Көбею әдісі: жынысты, вегетативті. Жайылымдық құндылығы: жайылымда шөп ең құнды өсімдік болып табылады. Малдың барлық түрі, әсіресе қыс-көктем мезгілінде қоректенетін жайылым мен шөпке арналған бағалы өсімдік. Онымен қойлар мен жылқылар масағы түскеннен кейін де құрғақ түрінде қоректенеді[7].
Шығыс Мортығы (Mortuk orientalis) - ұсақ малға жақсы азық. Тіршілік ету ортасы: шөл, шөлейт және жартылай дала аймағында кең таралған. Қатты тығыздалған құмдардан жартылай құмды құм төбелеріне дейінгі жайылымдардың барлық түрлерінде жеке немесе басқалармен аралас кездеседі, бірақ тек құм төбелерде кездеспейді. Ол сондай-ақ шөлді ағаштар мен бұталардың, бұталы сақиналарындағы мал жайылымдарында, шабылған тықыр жерлерде, аздап және орташа сортаң топырақтарда кездеседі. Мортық тозған аумақтарды қалпына келтіру үшін шөп қоспаларына қосылуы мүмкін
Осылайша, шығыс Мортығының (Mortuk orientalis) табиғи ресурстарын мәдениеттендіру және сақтау өте қажет. Таралуы: Орта Азия мен Қазақстанның құмды шөлдері.
Eremopyrum buonapartis (көктемгі) Бонапарттық Мортық, Poaceae тұқымдасы - дәнді дақылдардың мезоксерофиті. Үстіңгі талшықты тамыр жүйесі бар, бір жылдық қысқа вегетативті өсімдік (5-30 см). Сабағы: түбінде буынды, жалаңаш, тегіс. Жапырақтары жоғарыда сызықты, ал төменнен кедір-бұдырлы. Вегетациялық кезеңі: сәуір-мамыр айлары. Жазда құрғайды. Жайылымдық құндылығы: жақсы мал азықтық, жайылымдық өсімдік. Ерте көктемде - жылқыға, қойға, ірі қараға бордақылау азығы ретінде пайдаланылады. Малдар азық ретінде құрғақ түрімен нашар қоректенеді.
Тіршілік ету ортасы: жазық жерлерде, құмды және сазды жерлерде сирек өседі. Орта Азия мен Қазақстанның шөлейт аймақтарында кеңінен таралған. Жазық алқаптарда көп кездеседі және шығыс мортығына қарағанда тұзға төзімді болады.

Сурет 1. Шығыс Мортығы (Mortuk orientalis) -

Малазықтық мортық - биіктігі 3-30 см болатын біржылдық өсімдік.
Сабағы тегіс және түксіз, тек өзегінің жапырақ жарған масақ астында ғана аздап түкті болып келеді;
Жапырағының үстіңгі қабаты ортасына таман дөңесті, үрмелі әрі жалаңаш, тегіс болса, ал астыңғы жағы қысқа түкті;
Жапырғының тілшігінің ұзындығы 1 мм-ге дейін болады; жапырақтары жалпақ, ені 1-5 мм, асты кедір-бұдыр, үсті жағы тегіс, түксіз немесе сирек түкті болады;
Масағы сопақ немесе жұмыртқа тәрізді, ұзындығы 1-2 см., ені 6-15 мм., Масақ осі тегіс және түксіз;
Масақшаларының ұзындығы көбінесе 6-10 мм. аралығында, түсі жасыл, гүлінің саны 2-ден бастап 6-ға дейін болуы мүмкін;
Масақша қабыршақтары ланцетті, ұзындығы 4-6 мм, тік бұрыш тәрізді, түбі біріккен, жиектері жалаңаш, тегіс, қабықшалы;
Төменгі гүлі жұмыртқа тәрізді, ұзындығы 5-6 мм, 5 анық емес тамыры бар, түксіз, тегіс, батапқы үрмелі дөңес формасы ұшына таман 1-1,5 мм-ге дейін сүйірлене түседі.
Сәуір-мамыр айларында гүлдейді.
Қиыршық тасты, құмды және сілтілі топырақтарда дала мен шөлдерде өседі.
Қазақстанда таралуы. Қазақстанның Алтайдан басқа барлық аймақтарында, жазық жерлерде кездеседі.
Жалпы таралу аймағы. Оңтүстік Батыс Еуропа, бұрынғы КСРО-ның оңтүстік еуропалық бөлігінде, Кавказ, Батыс Сібір және Орта Азия елдерінде кездеседі[8].
Ғылыми топтастыруы: Eremopyrum distans (K. Koch) Невски
Agropyron orientale ssp. lanuginosum (Griseb.) K. Richt.
Қазақша атауы: Шығыс мортығы
Астық тұқымдасына жататын бір жылдық өсімдік, биіктігі 4-30 см. жоғары.
Сабақ түбіндегі өзегі иіліп, жоғары тартылған, жалаңаш және тегіс, тек жапырағының асты түкті болып келеді;
Жапырақтарының төменгі бөлігі кедір-бұдыр, жоғарғы жағы жалаңаш, тегіс, аздап қалың, жуандау болады;
Гүлшоғыры масақ, ұзындығы 0,5-1 мм;
Жапырақтары сызықты, жалпақ, ені 3-4 мм, үстіңгі және астыңғы бөлігі кедір-бұдырлы, түтік тәрізді;
Масағы эллиптикалық немесе ұзын-сопақша, ұзындығы 1,5-5,5 см, ені 6,9 -2,5 см, жасыл немесе сәл күлгін түсті;
Масақшаларының ұзындығы 9-17 мм, 3 -5 гүлді;
Масақшаның сырты сызықты немесе сызықты-ланцетті, масақшадан қысқа немесе масақшамен бірдей болып келеді, ұзындығы 4-9 мм, 2-3 бүйірлік жіпшелері аздап иілген, беткі қабаты түкті, бойлап өскендегі ұзындығы 4 - 8 мм;
Гүлінің төменгі бөлігінің ұзындығы 8-9 мм, жалпақ немесе жұмыртқа тәрізді, 5 жіпшесі, көп немесе аз мөлшерде ұзын түктері бар, біртіндеп жіңішкеріп, кедір - бұдырлы 4-7 мм ұзындықта болады.
Сәуір-мамыр айларында гүлдейді.
Ол оңтүстік далалар мен шөлдерде өседі, төменгі белдеудегі құрғақ таулы беткейлерде аздап кездеседі.
Қазақстанда таралуы. Қазақстанның орманды далалы жерінен басқа барлық аймақтарында кездеседі.
Таралу аймағы. Жерорта теңізі Батыс Еуропа, бұрынғы КСРО-ның Оңтүстік Еуропа бөлігі, Кавказ, Батыс Сібір, Орталық Азия, Иран[9].

Ғылыми топтастыруы: Agropyron orientale var. sublanginosum Drob.
Agropyron turkestanicum Gand.
Eremopyrum bonaepartis ssp. hirsutum (Bertol.) Melderis
Eremopyrum bonaepartis ssp. sublanuginosum (Drob.) A.Love
Eremopyrum hirsutum (Bertol.) Nevski
Қазақша атауы: Бонапарттық мортық
Астық тұқымдасына жататын бір жылдық өсімдік, биіктігі 5-30 см. жоғары.
Сабақ түбіндегі өзегі иіліп, жоғары тартылған, жалаңаш және тегіс, тек жапырағының асты түкті болып келеді;
Жапырақтарының жоғарғы жағы жалаңаш, тегіс, аздап жуандау болады;
Гүлшоғыры масақ, ұзындығы 1 мм;
Жапырақтары сызықты, ені 1-5 мм, үстіңгі және астыңғы қабаты кедір-бұдырлы болып келеді;
Масағы ұзын немесе сопақша, ұзындығы 2-5 см жасыл немесе сәл күлгін түсті;
Масақшаларының ұзындығы 12-15 мм, 3 -5 гүлді;
Масақшаның сырты сызықты немесе сызықты-ланцетті, масақшадан қысқа, иілген, бұдырланған, ұзындығы 12-14 мм, бойлап өскендегі ұзындығы 1,5 - 3 мм;
Сәуір-мамыр айларында гүлдейді.
Жазық жерлерде, шөлейттердің құмды және сазды топырақтарында өседі.
Қазақстанда таралуы. Бетпақдала, Мойынқұм, Балқаш, Қызылқұм, Іле және Қырғыз Алатауында, Шу-Іле және Қаратаудың тауларында кездеседі.
Таралу аймағы. Жерорта теңізі, Кавказ, Орталық Азия, Кіші Азия, Иран[10].
Бидай мортығы.
Дүниесі: Эукариот (Эукариоттар) Чаттон, 1925, 19371938, Чадефауд, 1960
Патшалық: Plantae (Өсімдіктер) Геккель, 1866 ж
ТүріБөлім: Ангиосперм (Angiosperms) (Гүлді өсімдіктер немесе Ангиоспермалар - APG IV) Dahlgren et al., 1985 ж.
Класс: Monocots (Біржарнақты)
Класс: Commelinids (Коммелиндер)
ОтрядҚатар: Poales (жарма) Small Fl. S.E. U.S. 48. (1903)
Тұқымдас: Poaceae (жарма немесе көк шөп) Барнхарт, 1895 ж.
Туыс: Pooideae (Көк шөптер) Benth, 1861ж.
Түр: Hordeeae
Түр асты: Hordeinae
Түрі: Eremopyrum (Мортық) (Ledeb.) Jaub. et Spach
Сыртқы келбеттің сипаттамасы:
Гүлдері: масағы сопақша немесе дөңгелек, тегіс емес, ұзындығы 8-18 мм, ені 7-18 мм, жеміс бергенде түбінде үзіліп кетеді. Масақшаларының ұзындығы 6-10 мм, 3-6 гүлді, тегіс болады. Масақшаның сырты сопақша немесе дөңгелек, масақшаға қарағанда 1,5 есе қысқа, иілген, бұдырланған, ұзындығы 5-6 мм, бойлап өскендегі ұзындығы 1 мм-ге дейін.
Жапырақтары: Жапырақ тақталары ені 1-4 мм, қабық тәрізді, қысқа түкті. Жапырақтарының жоғарғы жағы тегіс.
Биіктігі: 5-20 см.
Сабағы: Сабағы түбінен буынды, гүл шоғырының асты қысқа түкті.
Масағы ұзын немесе сопақша, ұзындығы 2-5 см жасыл немесе сәл күлгін түсті;
Масақшаларының ұзындығы 12-15 мм, 3 -5 гүлді;
Гүлдену және жеміс беру уақыты: мамыр айында гүлдейді, маусым айында жеміс береді.
Өмір сүру ұзақтығы: бір жылдық өсімдік.
Тіршілік ету ортасы: бидай мортығы далада, шабылған жайылымдарда, тыңайған жерлерде, жол жиектерінде, темір жол жағалауларында өседі.
Таралуы: Кіші Азияда, Орта және Орталық Азияда, Африканың солтүстігінде көп таралған азиялық өсімдік. Кейбір басқа елдерге де таныстырылып, енгізілген. Ресейде еуропалық бөліктің оңтүстігінде (Дон және Еділ бассейндері) және Батыс Сібірдің оңтүстігінде кездеседі. Орталық Ресейде - негізінен қара жер аймағында, әсіресе оның оңтүстік-шығыс аймақтарында басым болса, ал солтүстік бөлігінде кездейсоқ өсетіндері болмаса өте сирек кездеседі[11].

2.1 Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) биологиялық сипаттамасы

Өсімдіктің өсуі - көлемінің ұлғаюы, органикалық құрамның жиналуы. Өсімдіктің дамуы - өмірлік циклде болатын жасушалар мен мүше түзуші процестердің мазмұнының сапалық өзгеруі, яғни тұқым себуден жеміс беруге дейінгі кезеңі. Дәнді дақылдардың вегетациялық кезеңіндегі өсуі мен дамуы жаңа мүшелердің пайда болуымен қатар жүреді, осыған байланысты өсімдіктің өсу мен дамуының келесі кезеңдерге ажыратылады: тұқымның өнуі, өркендеуі, бүршіктенуі (түтікшеленуі), құлақтануы (айдар) - паникулятта), гүлдену және жетіліп, пісуі. Бұл кезеңдер- фенологиялық деп аталады.
Кезеңнің басталуы бақылау күні болып саналады, оған өсімдіктердің жалпы санының кемінде 10% - ы кіреді; толық кезең өсімдіктердің 75% - ында осы кезеңге сәйкес келетін белгілер анықталған кезде байқалады. Тұқымның өнуі топырақта жүреді. Жоғары өсімдіктер фотосинтезінің пигменттері екі сыныпқа бөлінеді: хлорофиллдер мен каротиноидтар. Пигменттер рөлі - жарық энергиясын, соңынан оны химиялыққа айналдыра отыра, жұту. Хлорофилл а- көкшіл-жасыл түсті, хлорофилл b - сары-жасыл, а-каротиндер - бұл сары, сары-қызыл, қызыл және қоңыр пигменттер.
Өсімдік фотосинтезінің өнімділігі көптеген көрсеткіштерге байланысты, оның ішінде генотипке, даму фазасына, өсіру жағдайларына, жапырақтағы пигменттер мазмұнына және хлорофиллер (а және б) мен каротиндер (каротин және ксентофилл) қатынасына.
Ол үшін су, жылу және оттегі қажет. Әр түрлі дәнді дақылдардың тұқымдарының ісінуі мен өну кезіндегі судың мөлшері бірдей емес: тары мен құмай үшін 25-38%, сұлы үшін 60-76% (құрғақ тұқымның массасына), қалған дәнді дақылдар осы дақылдар арасында өну үшін суға деген қажеттілік бойынша аралық орынды алады[13].
Өсіп келе жатқан тұқымның суды сіңіру жылдамдығы топырақтың температурасы, дәннің консистенциясы, оның мөлшері, пленкасы, сондай-ақ топырақ ерітіндісінің концентрациясы арқылы анықталады. Дәннің ісінуі мен өну кезеңінде температура 10-21°C. температураның одан әрі жоғарылауымен өну баяулайды, ал жоғары (30-35°C) температурада (төмен температура сияқты - 12°C-тан төмен) ол толығымен тоқтайды. Ұнтақты консистенциясы бар кариопсис шыны тәріздіге қарағанда тезірек ісінеді.
Үлкен және мембраналық дәндер ұсақ және дәндерге қарағанда баяу ісінеді. Топырақтағы тұздардың концентрациясының жоғарылауымен ісіну, демек, дәндердің өнуін баяулатады. Көшет дамыған сайын ауа оттегіне деген қажеттілік те артады. Тұқымдарды себуге дайындауда, тыңайтқыш беруде, себу мерзімін таңдауда және топырақтың физика-механикалық қасиеттерін ескере отырып, тұқым себу тереңдігін анықтауда осы жайттардың барлығын ескеру қажет.
Өркендеу. Топырақтан бастапқы өркен шыққанда колеоптилдің қорғаныштық қызметі аяқталып, оның жарықта өсуі тоқтайды. Дәнді дақылдарда колеоптильдегі жарықшақ арқылы пайда болатын жапырақтар әрқашан жасыл бола бермейді. Кейбір түрлерде негізгі жасыл түс жапырақтары мен сабақтарының бетінде басқа түсті пигменттің немесе арнайы жабынның болуымен жасырылады. Дәнді дақылдардың көшеттері де басқа белгілермен сипатталады: жапырақтың ені мен орналасуы, түктердің болуы - өсінділер арқылы танылуын жеңілдетеді. Екі топтағы астық дақылды өсімдіктер өскіндерінің бұл ерекше белгілері 3-кестеде көрсетілген.
Өңдеу. 2-3 шынайы жапырақ пайда болған кезде сабақ өркені уақытша өсуін тоқтатады, өсімдікте түйінді (екінші) тамырлар мен негізгі өркеннің жер асты түйіндерінен жаңа сабақ өркендерінің түзілуі басталады. Дәнді дақылдардың бұл жер асты бұтақтануы егістік деп аталады, ал өңдеудің басталуы жер (топырақ) үстінде бірінші бүйірлік өркеннің пайда болуы деп саналады[14].
Малазықтары жалпы қасиеттерімен сипатталатын топтарға бөлінеді. Мұндай бөліс малазығын пайдалануды, оның сапасын бағалауды және жануарлардың тамақтану рационын құруды барынша жеңілдетеді. Мәні бойынша малазықты саралауда қоректік заттардың энергия концентрациясы және көлем бірлігіндегі құрғақ зат мөлшері ескеріледі (ілмелер). Энергетикалық құндылығы, физикалық жағдайы және жануарлардың ас қорытуына әсер етеуіне байланысты малазығы көлемді (ірі және ылғалды) және құнарландырылған болып бөлінеді. Ірі малазықтарына 1 кг-да 0,5 кг аз мес сіңімді нәрлі заттары (0,65 жем.бірл.жоғары емес) және шикі талшықтың құрғақ затының 19%-дан астамы бар малазықтары жатады. Ірі малазықтарының күлі сілтілі. Ірі малазықтарына жатады:
Шөп - табиғи атмосфералық температурада шабылған және құрғатылған шөп. Шөптің ылғалдылығы Өзбекстанның аймағына және жағдайында байланысты 25-10% және төмен көлемінде тербеледі; оптималды - 14-17%;
Сабан - піскен астық пен тұқым жинағаннан кейін қалған дәнді және бұршақты дақылдардың шабылған және кептірілген вегетативтік массасы. Әдетте сабанның құрамында 35-40% - ға дейін талшық бар, өте аз, кейде каротин мен аз мөлшерде фосфор бар; ағаш тәрізді немесе бұтақты жем-жапырақтары бар ағаштың жас өскіндері; егін жинау жылдарында, негізінен Өзбекстанның орманды аймақтарында (тоғай) қолданылады. Шырынды жем құрамында 40%-дан астам табиғи (өсімдік) шырыны бар. Оларға мыналар жатады[15].
Жасыл жем-шөп - жер бетіндегі өсімдіктер, негізінен жапырақтар және гүлдермен байланған шөп тұқымдары. Негізінен, бұл өсуі тоқтамаған және жасыл массанының үлкен саны сақталған, шабыннан кейінгі немесе тамыры қалған өсімдік.
Құнарландырылған малазығына, құрамында 1 кг-да 0,5 кг-нан көп сіңірілетін қоректік заттары (немесе көп 0,65 жем.бірлік) бар малазығы жатады.
Оларға жататыны:
- Дәнді малазығы - тағамдық немесе жемдік мақсаттар үшін өндірілетін дәнді дақылдар (жүгері, сұлы, бидай, қара бидай, астық қалдықтары және т.б.) және бұршақ дақылдары (ветчина, бұршақ және т. б.). Дәнді жемде қышқыл элементтер сілтіден басым болады. Сондықтан астық күлінің қышқыл реакциясы болады;
Техникалық өндіріс қалдықтары:
Күнжара - тұқымдарды майсыздандырудан кейін престеу арқылы алынған өнім. Олардың құрамында 4-8% -дан аз май және 30-40% - дан астам ақуыз бар. Құрамында 2% - дан аз май және 30-49% - дан астам ақуыз бар май алынғаннан кейінгі қалдықтар. Кебек - ұн өндірісінің қалдықтары. Жануарлардың барлық түрлерінің рационында қолданылады. Шикізатқа байланысты бидай, арпа, күріш және т.б. Кебек құрамында 87% қатты заттар, ал аз талшық 8,5-10% құрайды. Олар В дәрумендеріне бай, төменде өсімдіктердің өсу фазасымен байланысты жеке жем-шөп өсімдіктерінің биологиялық, химиялық және энергетикалық деректері, сондай-ақ олардың өсу аймақтарының ерекшеліктерін ескере отырып, осы негізде алынған жемдер келтірілген.
Түптігі өсіру сұрпына және жағдайына байланысты. Мортықтың жапырақтары сабағы бойынша екі жақтан кезектесіп орналасқан және екі бөліктен тұрады - қынаптан және жапырақ тілімінен. Жапырақ тілімі кең, ұзын, ланцет тәріздес. Ерте сұраптарында 10 жапыраққа дейін, орташа піскендерінде - 10-15 және кеш піскендерінде 16-25 және одан көп жапырақтары бар. Жапырақтар саны - тұрақты сұрыптық сипат.
Мортықтың гүлденуі - бұл түрі мен алуан түріне байланысты көптеген пішіндер мен түстерге ие паникула. Құмай дәні түріне, мөлшеріне, түсіне және құрылымына қарай әртүрлі болады. Пішіні бойынша ол сопақша, овоидті, ұзартылған, тегістелген және т.б., мөлшері бойынша - үлкен, орташа, кішкентай, түсі бойынша - ақ, қызыл, қоңыр және басқа түстер мен реңктер. Кейбір сорттардың астық қабығында танин бар, ол оған ащы, тұтқыр дәм береді және қолайсыз жағдайларда тұқымдарды көгеруден қорғайды. Сыпыртқыдағы дәндер саны әртүрлі және өсіп келе жатқан жағдайларға байланысты өзгереді; паникулаларда орташа есеппен 1000-3000 дән болады [2]. Мортыққа учаске таңдаудағы негізгі талап - арамшөптерден таза егістік. Мортық үшін қойнауқаттың айналымымен 25-30 см сүдігерді жырту үнемі оңтайлы. Мортықтың бірегейлігі бұл дәннің жоғары өнімділігінде, сондай-ақ пайдаланудағы әмбебаптығы: азықтық, азық-түліктік және техникалық мақсаттар үшін.
Мортық - егістік дақылдары арасындағы ең құрғақшылыққа төзімді дақыл, транспирациялық коэффиценті 150-200 құрайды. Жапырақтары мен сабағы балауыз жабындысымен жабылған және тар пішінді, булануды азайтады. Құмай тұзды топырақта жақсы өседі, сонымен қатар топырақтан тұз алып, фосфордың қол жетімді формаларын қол жетімді нысандарға ауыстырады, сонымен қатар 1,5-2 метрлік топырақ қабатынан 30-50 см қабатқа оңай қол жетімді фосфаттарды тартады [3]. Құмай өсірудің барлық технологиясы ең алдымен ылғалдың жиналуына және сақталуына бағытталуы керек. Егу алдында бір мезгілде илектеу арқылы 2-3 өсіру жүзеге асырылады. Егістің оңтайлы мерзімі мамыр айының үшінші онкүндігі болып саналады [4].

2.2 Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) түрлері

Eremopyrum orientale (L.) Jaub. Et Spach. - Шығыс мортығы, шығыс бидайығы, арпахон. Poaceae тұқымдасы - Дәнді өсімдіктер.
Мезоксерофит. Бір жасты, тамыры жай өсетін, қысқа өсіп-жетілетін өсімдік (қысқы-көктемгі даму түрі). Тамыр жүйесі беттік (15-20 см тереңдікте). Жапырақтары өрескел беті бар сызықты. Шығыс мортығы - жайылымдарда кездесетін ерте эфемерлердің бірі (әдетте құмды топырақтарда қаңтардың ортасында, ал ылғалды жылы жылдары, тіпті күзде де өседі). Гүлдер актиноморфты, бисексуал, жел тозаңдануға бейімделген. Сәуір-мамыр айларындда гүлдейді[16].

Сурет 2. Шығыс мортығы

Жемісін мамыр, маусым айының басында береді. Көбею тәсілі: жыныстық, өсіп-жетілушілік. Жайылымдылық құндылығы: жайылым шөптері арасында құнды болып есептеледі. Жайылымды құнды өсімдік қыс және көктем кезеңдерінде барлық жануарлармен жақсы желінеді. Қойлар мен жылқылар тіпті сабақтары түсіп қалғаннан кейінде оларды жейді.
Құрғақ түрде шығыс мортық ұсақ мүйізді малдар үшін жақсы малазығы болып табылады. Тіршілік ету орны: шөл, шөлейт және жартылай дала аймағында кең таралған. Қатты тығыздалған құмдардан құмды жартастарға дейін жайылымдардың барлық түрлерінде кездеседі және тек құм төбелерінде болмайды. Ол сондай-ақ шөлді ағаштар мен бұталардың жағалау сақиналарында, такыр тәрізді, әлсіз және орташа тұзды топырақтарда мал шабылған жайылымдарда кездеседі. Мортық тозған аумақтарды қалпына келтіру үшін шөп қоспаларына қосылуы мүмкін. Осылайша, шығыс мортығының табиғи ресурстарын мәдениетке енгізу және сақтау өте қажет. Ауқымы: Орта Азия мен Қазақстанның құмды шөлдері.
Eremopyrum buonapartis (Spreng.) Nevski - Бонапарт мортығы, мортык. Poaceae тұқымдасы - Дәнді өсімдіктер.

Сурет 3. Бонапарт мортығы

Мезоксерофит. Бір жасты қысқа өсіп-өнетін өсімдік (5-30 см) беттік шашақты тамыр жүйесімен. Сабағы: негізінде иінді, жалаңаш, тегіс. Жапырақтары жоғарыда сызықты және төменде өрескел. Өсіп-өну кезеңі: сәуір-мамыр. Жазда кеуіп қалады. Жайылымдық құндылығы: Жақсы малазықтық жайылымдық өсімдік. Ерте көктемде - жылқылар, қойлар және ірі қара мал үшін құнарлы малазығы. Құрғақ түрде нашар желінеді. Тіршілік орны: Ол жазықтарда, құмды және сазды топырақтарда сирек өседі және Орта Азия мен Қазақстанның шөлді аймақтарында кең таралған. Тақырларға тән және шығыс мортығына қарағанда тұзға төзімді[17].
Қазақстанда кездесуі: Қоңырбасты өсімдіктер - бұл адамдар үшін тағамдық құндылық және жануарлар үшін жоғары жемдік құндылық ретінде өте жоғары маңыздылыққа негізделген өте зерттелген тұқымдасы. Біз Қазақстанда құнды мортықтың екі түрін (Eremopyrum) және эгилопстың (Aegilops) зерделенуін анықтауды жөн көрдік.
Қазақстанда (Eremopyrum) мортығы 4 түрде ұсынылады [1, 2]: Eremopyrum triticeum (Gaertn) Nevski. - Бидай мортығы - Бидай мортық; E. buonapartis (Spreng.) Nevski. - Бонапарт мортығы - Раң мортығы; E. hirsutum (Bertol.) Nevski. - Жүндес мортық - Түкті мортық; E. orientale (L.) Jaub. Et Spach. - Шығыс мортығы.
Төрт анықталған мортықтың үшеуінің химиялық құрамы және жем-шөп қоректілігі [3]: E. triticeum; E. hirsutum и E. orientale. Бұрын дәл осындай көрсеткіштер тек шығыс мортығы үшін анықталған [4]. Мортықтар бүкіл Қазақстан бойынша кездесетінін және эфемеретумның құрамында өсімдік жамылғысын аздап қосуға қатысатынын атап өткен жөн. Олардың қатысуы жайылымдық тозу жағдайында ғана біршама ұлғайтылуы мүмкін.
Өндірістік мортық (Eremopyrum distans).

Сурет 4. Өндірістік мортығы

Төменгі сабақтары иінді-имекті болып келеді. Жоғарғы бөлігі сәл кеңейгенімін, бірақ дөңес емес. Жапырақтары жалпақ, жасыл, кедір-бұдыр. Ұзындығы 2,3-5,5 см және ені шамамен 2,5 см болатын масақшалары тығыз орналасқан, сопақша немесе ұзын-сопақша болады. Масақшаларының түсі жасыл немесе сәл күлгін, ұзындығы шамамен 1,7 см болатын 3-5 аралығындағы гүл күлтелері болады. Мамыр айында гүлдейді.

Сурет 5. Түкті мортық ( Eremopyrum hirsutum)

Сабағының биіктігі 5-17 см аралығында болады, түбінде иінді болып келеді. Жапырақтары жалпақ, ені шамамен 0,4 см, майда түтікті, кедір-бұдырлы, түсі жасыл. Мақтары сопақша пішінді, ұзындығы 2-4 см, ені шамамен 2,5 см, қысқа түкті, жасыл түсті. Ұзындығы 1,5 см-дей болатын 3-5 гүлтелері кезектесе, бір-біріне жақын, тығыз орналасқан, піскен кезде масақшалары жайылып гүлдейді. Сәуір-мамыр айларында гүлдейді.
Бидай мортығы (Eremopyrum triticeum)

Сурет 6. Бидай мортығы

Биіктігі 5-20 см болатын иінді өсетін сабағы көп, бұтақты, төмен қарай иіле өседі. Жапырақтары сызықты, жалпақ; жапырағының беткі бөлігі қатты дөңесті болып келеді. Масағының ұзындығы шамамен 1 см, дөңгелек немесе сопақша тәрізді, жалпақ әрі түксіз. Ұзындығы 1 мм-ге дейін болатын 3-5 гүлкүлтешелері ақшыл түсті, үшбұрышты. Масақтарының қабыршығы тығыз, түптері біріктірілген, сүйірленіп келеді, Масағы кезектесе әрі тығыз орналасады[18].

2.3 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.