Сөзжасам – тіл білімінің жеке саласы
Қазақ тілінің сөзжасамы
А.Б.САЛҚЫНБАЙ – ф.ғ.д., профессор
І. Сөзжасам – тіл білімінің жеке саласы
Сөзжасам тіл білімінің Кез келген тілдің дамуы,
жеке саласы ең алдымен, сөзжасам
жүйесімен
байланысты. Тілдің байлығы – кірме сөздер есебінен сөздік құрамның
толығуымен емес, төл сөздердің мағыналық және тұлғалық дамуы негізінде,
жаңа сөздердің туындауы арқылы анықталады. Сондықтан тілдегі төл сөздердің
ұғымдық, мағыналық және тұлғалық даму жүйесін зерделеу қажет.
Тіл дамуы әлем бейнесін танып-біліп, олардың әртүрлі белгісі мен
қасиеті, сапасы мен саны, қимылы мен әрекеті, амалы мен сипатына атау беру
арқылы орындалады. Болмыстың әр алуан белгілеріне атау беру халықтың
дүниетанымымен, ой-санасының өсуімен, ұлттың психологиясымен,
менталитетімен тығыз байланыста болады. Болмыстағы кез келген зат не
құбылыс туралы ұғым тілдік таңба арқылы таңбаланып, өзінің сөздік бейнесін
жасайды. Бұл таңбаланған бейне сөзжасамдық процесс арқылы жасалып, атау
ретінде танылады. Атаудың жасалу, қалыптасу процесі – сөзжасамның негізгі
зерттеу нысаны. Яғни сөзжасам – ұғымда қалыптасқан бейненің тілдік таңбасын
жасау процесін айқындайды. Сөзжасам – атау жасау процесі. Процесс нәтижесі
– туынды сөз. Сөзжасам туынды сөздің жасалу сипатын, әдіс-тәсілін,
уәжділігін, жасалған жаңа ерекше мағынаның ішкі құрылымын талдайды.
Қазақ тіл білімінің ғылым ретінде қалыптасып, даму жылдарында
сөзжасамның кей мәселелері морфологияның аясында қарастырылды да, негізінен
сөз жасалу үрдісінің синтетикалық жолмен яғни жұрнақтар арқылы туынды сөз
жасалуы зерттелді.
ХХ ғасырдың 90-жылдарынан қазақ тілінің сөзжасам саласы туралы әртүрлі
деңгейде ғылыми еңбектер жазыла бастады. Алғашқы іргелі еңбек “Қазіргі
қазақ тілінің сөзжасам жүйесі” (1989) атты монографиялық зерттеу болды.
Мұнда сөзжасам жеке ғылыми сала ретінде танылып, оның негізгі теориялық
мәселелері зерделенді. Осы кезден бастап, қазақ сөзжасамы ғылыми-теориялық
бағытта сараланып, талданып, әртүрлі ғылыми аспектіден жүйелі түрде
қарастырылып келеді.
Қазақ тілінің сөзжасамы – негізгі зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеті
айқындалған, зерттеу тәсілі мен әдістері бар, тіл білімінің бір жүйелі
саласы.
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атаудың жасалу, қалыптасу жолын, мағынаның
дамуын, ұғым, мағына, атаудың кешенді бірлігін қарастырады. Сөзжасам – жаңа
мағыналы туынды сөздердің қалыптасуы мен мағыналық дамуын, жасалу
тәсілдерін зерттейтін тіл білімінің негізгі бір саласы.
Сөзжасамның негізгі зерттеу нысаны – туынды сөз. Сөзжасам туынды сөздің
жасалу жолын, қалпы, тәсілін, мағыналық құрылымын, атаудың қалыптасуын,
уәжділігін, т.б. зерттеуді мақсат етеді.
Сөзжасамның тіл білімі Ғылым салаларының
салаларымен байланысы бір-бірімен байланысы,
сабақтастығы оның ішкі
табиғатының кешенді құбылыс екенін аңғартады. Тіл – танымның көрінісі,
сондықтан рухани және материалдық мәдениет жетістіктерінің бейнесін
таңбалайды.
Тіл білімі – кешенді жүйе. Әлем бейнесін белгілі дыбыстардың
заңдылықтарға негізделген жүйесі арқылы таңбалап, танылған ұғымды сөз
мағынасы арқылы белгілейтін СӨЗ – лексиканың да, фонетиканың да,
морфологияның да, сөзжасамның да зерттеу нысаны. Әңгіме олардың қай
аспектіден, қай қырынан қарастырылуында болса керек.
Дәстүрлі грамматикада құрылымдық жүйе негізінде бөлінген тіл білімінің
салалары бір-бірінен мүлде ерекше бола алмайды. Өйткені негізгі зерттеу
нысаны сөз болғандықтан, оның дыбыстық жағы, құрамы, жасалуы, тіркесуі,
ойды білдіруі бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста ғана анықталады. Тіл білімі
салаларының бір-бірімен тығыз байланыстылығы тілдің кешенді жүйелілігін
танытады.
Қазақ сөзінің жасалу жүйесін талдап, танытатын, атау жасау процесін
танымдық (когнитивтік) тұрғыда зерделейтін сөзжасам, ең алдымен,
лексикологиямен тығыз қарым-қатынаста. Сөзжасамдық процесс, түптеп
келгенде, жаңа мағыналы туынды сөз жасауға қызмет етеді. Ал кез келген сөз
– лексикологияның зерттеу нысаны. Демек, сөзжасамның нәтижесі саналатын
туынды сөз лексикалық құрамды толықтырады. Сөзжасамдық процесс нәтижесінде
туындаған сөздер мағыналық дамудың барысында жаңа мағынаға ие болады. Тілді
дамытып, жетілдіріп отыратын да осы процесс. Яғни лексикология сөзжасамдық
процесс нәтижесінде пайда болатын дайын тілдік материалдардың сөздік
құрамын, мағынасын анықтаумен айналысады. Сөзжасамдық процесс нәтижесінде
барлық жұрнақ арқылы жасалған туынды сөздер, қос сөз бен біріккен сөз,
фразеологиялық бірліктер, тіркесті сөздер жасалады. Сөзжасам – процесс те,
оның нәтижесі – атау.
Сөзжасам мен морфологияның да бір-бірімен байланысы бар. Сөзжасам
сөздердің құрамын өзгертіп, оның мағыналық құрылымына өзгеріс енгізсе,
морфология сөздердің құрамын, грамматикалық сипатын зерттейді.
Морфологияның негізгі зерттеу нысаны – сөздерді сөз таптарына топтастырып
жіктеп, олардың құрамын айқындау, грамматикалық категорияларын саралау
болса, сөзжасам негіз сөздің мағынасы арқылы жаңа туынды атау туғызады.
Мұндағы ортақтық негіз сөз бен қосымшаларға байланысты. Морфологияда негіз
сөз сөздің түбірі делініп зерттелсе, сөзжасамда сөзжасамдық тұлға ретінде
айқындалады.
Ал қосымшалар екіге бөлінетіні белгілі. Жалғаулар мен сөз түрлендіруші
жұрнақтар морфемдік талдауға түсіп, морфологияның зерттеу нысанына айналады
да, сөз тудырушы жұрнақтар жаңа мағына жасайтын тұлға ретінде сөзжасамның
зерттеу нысаны болады.
Бір қарағанда, сөзжасам морфологиядан жіктеліп шыққан сала ретінде
көрінуі ықтимал. Бұл пікір түбірінен дұрыс емес. Өйткені, дәстүрлі
грамматика бойынша, морфологияда сөзжасамның тек синтетикалық тұлғалар
арқылы жасалған тәсілі ғана бірге қарастырылған болатын. Сөзжасамның бұдан
өзге де бірнеше тәсілдері (фонетикалық, семантикалық, аналитикалық) мен
теориялық ұғымдары морфологияда анықтала алмайды.
Әлемдік дериватология ғылымы кең өрісте дамуда. Өйткені тілдің даму
бағытын айқындап отыратын, сөз жасаудың негізгі принциптері мен тәсілдерін
талдайтын, атау мен ұғым, ұғым мен зат арасындағы байланыс сырын ашатын осы
дериватология ғылымы. Қазақ сөзінің жасалу жолы мен даму жүйесін саралауға
көңіл бөлетін, атаудың табиғатын ономасиологиялық тұрғыдан саралайтын уақыт
келді.
Сөзжасам мен фонетиканың байланысы сөз мағыналарын айқындаудағы
дыбыстардың өзгерістерінің болуы арқылы көрінеді. Дыбыстардың сәйкесуі
арқылы да сөз мәні мен мағынасының өзгеретіні әсіресе тілдің тарихи дамуын
зерделегенде жақсы аңғарылады. Зат немесе құбылыс туралы ұғымның дамуы сөз
мағыналарының жіктелуіне әкелетіні белгілі. Бір ұғымның әртүрлі сипатта
өзгере дамуын белгілеп, жаңа мағына туғызуда аллофондық дыбыстар келе-келе
жеке фонемалық деңгейге көтерілген немесе сәйкес дыбыстарға жіктеле
дамыған. Осыған байланысты тілде дыбыстар сәйкестігі нәтижесінде жаңа
атаулар пайда болған. Бұл сөзжасамның зерттеу нысанына айналатын күрделі
теориялық мәселелердің бірі.
Сөздердің тіркесуі арқылы жаңа атау жасалу процесі синтаксис пен
сөзжасамның тығыз байланысын танытады. Яғни синтаксис сөздердің бір-бірімен
еркін байланысын зерттесе, осы еркін тіркес мағынасы кейде бірте-бірте
шектеле келе, жеке ұғымды анықтайтын дәрежеге жетіп, лексикаланады. Соның
нәтижесінде жаңа екіншілік мағыналы атау сөз жасалады. Еркін сөз тіркесінің
тіл дамуы барысында лексикаланып, жаңа атау сипатына ену процесін сөзжасам
саласы қарастырады да, оны арнайы аналитикалық тәсіл арқылы зерделейді.
Сөзжасамның зерттеу Сөзжасамның негізгі
нысаны нысаны – туынды
сөздің
мағыналық
құрылымын
талдау, оның жасалуын, негізделуін, атау сөз ретінде қалыптасу сипатын
айқындау. Сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық қалып, сөзжасамдық белгі, сөзжасамдық
жұп, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық мағына, сөзжасамдық тип, сөзжасамдық
тәсіл – туынды сөздің негізгі белгілерін айқындайтын теориялық мәселелер.
Бұлар да сөзжасам саласының негізгі зерттеу нысаны болып саналады.
Сөзжасамның негізгі Тіл білімінің кез келген
бірлігі саласының өзіндік
негізгі
бірлігі болады.
Айталық, лексикологияның негізгі бірлігі – сөз, фонетиканың бірлігі –
дыбыс, морфологияда сөз бен қосымшалар, синтаксисте – сөйлем деп танылса,
сөзжасамның негізгі бірлігі – туынды сөз. Туынды сөздің құрамы оның жасалу
тәсілі арқылы анықталады. Сөз мағынасы дамуы арқылы, негіз бен сөз
тудырушы жұрнақтың жалғануы арқылы, екі негіз сөздің бірігуі немесе
қосарлануы арқылы, сөздердің тіркесуі арқылы туынды сөздер жасала алады.
Туынды сөздердің Тіл-тілдегі
сөздердің
жасалу тәсілдері жасалу жолы ұқсас.
Мұның өзі,
ең алдымен, тілдің ішкі табиғатымен байланысты. Тіл адамзат баласының ортақ
мұрасы деп тануымыздың өзі олардың ортақ заңдылықтарын айқындаудан шығады.
Тілдер арасындағы ортақ заңдылықтардың көрінісі сөзжасам жүйесінен, оның
жасалу тәсілдерінен де айқын байқалады. Кез келген тілдік жүйенің жаңа сөз
жасау үрдісі, дәстүрі ортақ заңдылықтың бар екенін көрсетеді. Олардың
негізгі ерекшелігі мен айырмашылығы тек қай сөзжасамдық тәсілдің белсенді
жұмсалуымен ғана анықталады. Айталық, қазіргі үндіеуропа тілдерінде
сөзжасамдық жүйенің флексиялық тәсілі ерекше орын алса, буындардың
аналитикалық жолмен бірігуі арқылы жаңа сөз жасау тәсілі полисинтетикалық
тілдердің негізгі сипатты белгілерін танытады. Түркі тілдерінің жалғамалы
тіл деп танылуы олардың синтетикалық сөзжасам жүйесі арқылы сөз жасау
қабілетінің белсенділігін көрсетеді. Бірақ бұл тілдерде өзге сөзжасамдық
тәсілдер болмайды деген сөз емес. Кез келген тілдік жүйеде сөз жасау
тәсілдерінің қай-қайсысы болса да кездеседі, тек олардың сөз жасау
белсенділігі әртүрлі болады. Мұның өзі тіл-тілдегі әмбебаптық қасиетті
танытса керек.
Қазақ тіліндегі туынды сөздер семантикалық, синтетикалық немесе
морфологиялық, аналитикалық, кейде фонетикалық сөзжасам тәсілдері арқылы
жасалады.
Семантика-фонетикалық тәсіл – кей дыбыстардың сәйкесуі нәтижесінде жаңа
сөз жасау мүмкіндігі.
Семантикалық сөзжасамдық тәсіл – сөз тұлғасы өзгермей-ақ, жаңа мағыналы
туынды сөз жасауы.
Семантика-синтетикалық тәсіл – сөзжасамдық негізге сөз тудырушы
жұрнақтардың жалғануы арқылы екіншілік мағына туғызуы.
Семантика-аналитикалық тәсіл – негіздердің бірігуі немесе тіркесуі,
қосарлануы арқылы ерекше мағыналы атау жасау қабілеті.
Сонымен, сөзжасам – тіл білімінің жеке саласы. Оның өзіндік зерттеу
нысаны, мақсаты мен міндеттері, ерекшелігі, ұғымдары бар. Сөзжасам – атау
жасау процесі.
Пайдалануға қажетті негізгі әдебиеттер:
1. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. -
Алматы, 1998.
2. Оралбаева Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. –Алматы, 2002.
3. Қалиев Ғ. Қазақ тіліндегі сөзжасам мәселелері. – Алматы, 2002.
4. Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам. Семантикалық аспект. - Алматы, 1999.
5. Құрманәлиев К. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұя проблемаларының ғылыми-
теориялық негіздері. –Алматы, 2002.
6. Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым.
-Алматы, 2001.
Тапсырма:
1. Сөзжасам – тіл білімінің жеке саласы.
2. Сөзжасамның негізгі зерттеу нысаны.
3. Сөзжасамның өзге пәндермен байланысы.
4. Сөзжасамның негізгі тұлғалары.
ІІ. Сөзжасамның ұғымдары мен негізгі теориялық мәселелері
Атау теориясы туралы Атау теориясы (номинация
теориясы) табиғаттағы
1. заттар мен
құбылыстардың аталу себебін түсіндіреді. Номинация термині латынның
“nomіnatіo” (атау) сөзіне негізделген.
Атау процесі болмыстың, ұғымның, есімнің арасындағы қатынас арқылы
айқындалады. Бұл қатынасты ғылым тілінде кейде семантикалық үшбұрыш деп те
атайды. Болмыс – атаудың денотаты, яғни атау арқылы таңбаланған бүкіл
заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен белгілерінің жиынтығы. Ұғым –
есімнің мәні, яғни атаудың категориялық-тілдік белгілерінің, экспрессиялық
белгілерінің жиынтығы. Есім – белгілі мағына мен мәнге негізделген дыбыстық
қатардан тұратын тілдік танымдағы атау сөз. Есім санада тілдің құрылымдық
жүйесіне сәйкес анықталатын тілдік кілт (языковой код) арқылы таныла алады.
Ойлау-тіл-қарым-қатынас – тілдің өмір сүруінің негізі. Болмысты тек
ойлау арқылы тану мүмкін емес, ойдың ең негізгі қаруы – тіл. Адам баласының
табиғаттағы заттар мен құбылыстарды тануы тек тіл арқылы ғана жоғары
дәрежеде орындала алады. Тіл мен ойлау бір-бірімен тығыз байланысты. Адам
баласының ойлау жүйесінің өрелігі тілдің оралымдылығымен, бейнелілігімен
астасып жатады. Бұл туралы Шығыстың ұлы ойшылы Ж.Баласағуни ХІ ғасырдың
өзінде-ақ “Сөз – ойдың көрінісі” деп жазған болатын. Адам қоршаған ортаны
танып-біліп, алған білігін, таныған ұғымын сөзбен таңбалайды, атау
туғызады.
Сөздің жасалу жүйесі мен атау ретінде қалыптасуы күрделі де ұзақ
процесс. Табиғаттағы барлық болмыстың адам санасында бейнеленген мүсінін,
белгісін, қасиетін таңбалау мүмкіндігінің негізінде атау жасалады, сөйтіп
танылған зат не құбылыс туралы хабар жеткізу, жадта белгілеу қажеттігі
орындалады. Сөз – шындық өмірдегі зат пен құбылыстың адам санасында
бейнеленген таңбасы, осы таңбаның тілдік жүйеде анықталып, атау ретінде
қалыптасқан мағыналық түрі.
Атау арқылы әлем бейнесі тілде таңбаланады. Әлем бейнесінің белгісі,
қасиеті, қимыл-қозғалысы, әрекеті, сапасы мен мөлшері, жағдайы, көлемі т.б.
көрініс табады. Сөз адам танымының бейнелеуіш қызметінің нәтижелерін де
таңбалайды. Адам баласының әлем бейнесінің белгісі мен қасиетін тануы үнемі
және бірте-бірте болатын ұзақ процесс. Осы процестің өн бойында белгілі зат
не құбылыстың әртүрлі ерекше белгілері танылады да, әртүрлі мағыналы
атаулар жасалады. Осыған сәйкес есімдердің синонимдік, антонимдік,
көпмағыналылық жүйесі қалыптасады.
Сөз – адам баласының ой-санасында танылған әлемдік бейненің, болмыстың
танымдық белгісі. Адамзат тіл арқылы табиғаттағы таныған, білген заттар мен
құбылыстарға атау береді. Ұлттық таным мен ұлттық тілдің бірлігі мен
байланысы осы жерде тоғысады. Ата-бабадан мирас болып келе жатқан қасиетті
тіл қатынас құралы ғана емес, көнеден сақталған тарихи таным мен тағылымды
жеткізуші де. Егер тіл арқылы халықтық дүниетаным ұрпаққа жетпесе, қоғам да
мәдениет те дамымаған болар еді. Демек, тілдің дамуы қоғамдық өмірмен,
мәдени дамумен тығыз байланыста.
Әл-Фараби – атау Әлемдік ғылымда өзіндік
теориясы туралы маңызы мен орны бар,
қасиетті Отырар топыра-ғынан
шыққан ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл-Фарабидың тіл ғылымы туралы айтқан ғылыми
ойлары мен тұжырымдарының тағылымы мол.
Әл-Фараби “Слово о классификации наук” атты трактатының бірінші бөлімін
“Наука о языке” деп атайды да, тіл ғылымын екі бөлікке бөліп қарайды.
Бірінші: белгілі бір халықтың дүниетанымын айқындайтын сөздердің танылуы
және олардың әрқайсысын айқындайтын білім; Екінші: сөздерді бағындырып
тұрған заңдардың ілімі. Әл-Фараби тіл білімінің ішкі заңдылықтарын әмбебап,
жалпы пікірді айқындайтын заңдар ретінде зерделейді. Сол кезеңдегі араб
тілінің ғылыми деректеріне, ғылымның даму дәрежесіне сәйкес, әр халықтың
тіл білімі ғылымын жеті ірі бөлікке бөліп, олардың ерекшеліктері мен ішкі
заңдылықтарын айқындайды. Аталған трактаттың екінші “Логика” атты бөлімінде
сөздің ішкі мәніне, ойлаумен арасындағы байланысқа терең үңіліп, ғылыми
тұжырымдар айтады.
Ғұлама “сөз – ойдың көрінісі, бейнесі” деген тұжырым айтады: “Слово
становится внешним благодаря голосу, а то, благодаря чему человек
подтверждает для себя мнение, – это речь, расположенная в душе; то же,
благодаря чему человек подтверждает свое мнение в других, – это речь,
выходящая (наружу) посредством голоса” деп жазады (Избранные трактаты,
1994, 39-бет).
Яғни сөз – дыбыстық жамылғышқа ие болған белгілі зат не құбылыстың
атауы, ал сөйлеу (лебіз) – екінші біреуге белгілі ойды, хабарды жеткізуде
дыбыс арқылы таңбаланатын пікір деп танылады. Сөйлеу – адамның жан
дүниесінде (душа) жататын, дыбыс арқылы сыртқа шығатын ой деп тұжырым
жасайды. Көне ғылымда сөйлеуді силлогизм деп атаған. Ғалым логика мен
тілдің арасындағы жақындық пен байланысты терең ашады. Сөздердің барлық
халық тілдеріне ортақ әмбебап белгілері бар екенін, кей сөздер мен сөз
тіркестерінің барлық тілдерге ортақ болатынын талдап жазады. Мұның өзі кей
сөз мағыналарының ортақтығын анықтағанын көрсетсе керек. Сонымен бірге
ғалым әр тілдің өзіне тән ерекшелігі, соған сәйкес ерекше грамматикасы
болатынын жазады. Грамматиканың барлық халықтың сөздерімен ешқандай
қатынасы жоқ, грамматистер белгілі тілдегі бар деректерге ғана сүйенеді, ал
логиктер сөздің мәнін ашу арқылы оның жалпы заңдылықтарын айқындайды дей
отырып, сөздің жалпы болмысы мен ұғымдық мәнін зерделейді. Көне дәуір
ғылыми ұғымында “логиканың” негізгі мағынасы, мазмұны мен мәні, мақсаты СӨЗ-
бен тікелей байланыста, бірлікте қарастырылған. Әл-Фараби зерттеуінде
логиканың негізгі мазмұны мынадай үш мәнде қарастырылғаны көрсетілген:
Дыбысталу арқылы сыртқа шыққан сөйлеу (лебіз); Сөз арқылы айқындалатын адам
жан дүниесінің көрінісі; Адам баласының жан дүниесі. Жан дүниесі арқылы
адам табиғаттағы болмысты таниды, түйсінеді; ғылым мен өнердің негізгі
нысанына айналдырады.
Әл-Фараби атаудың табиғатын ойлаумен тікелей байланыста, бірлікте
зерттейді. Сөз – ойлаудың жемісі, бейнесі деп түсінсек, ғалым-баба ойларын
тереңдей түсіне, түйсіне түсу лазым.
Атау – тек белгілі дыбыстардың жиынтығынан құралмайды, сонымен бірге
адам жаны мен сезімі арқылы пайда болған ойдың тікелей көрінісін
таңбалайды. Осы ретте, сөздің (атаудың) семантикалық мағынасы мен мазмұнын
зерттеудің мәні ерекше болады.
Ж.Баласағуни – Орта ғасырдағы шығыстық
сөз туралы мәдениетті, түркілік сөз
өнерін әлемдік деңгейде таныта алған
біртуар ғалым – Жүсіп Баласағуни. Ғалымның эпика-дидактикалық туындысы
“Қутадғу білік” туралы жазылған ғылыми еңбектер түркітануда баршылық.
Зерттеулердің дені еңбектің әдеби-көркемдік сипаты мен тілдік жүйесін
зерттеуге арналған. “Құтты біліктегі” фонетикалық, лексикалық және
грамматика-лық ерекшелік туралы, қазіргі түркі тілдерімен байланысы т.б.
мәселелер ғылыми әңгіме арқауына айналғаны белгілі.
Ж.Баласағунидың тіл жайында, сөз туралы айтқан ойларын талдаудың
танымдық мәні бар. Ғалымның тіл туралы айтқан ойлары жай нақыл сөз ғана
емес, атаудың табиғатын, номинативтік сипатын, қызметін, болмыс-ұғым-атау
үштігінің аралық аясын тануға да мол мүмкіндік береді.
“Сөз – ойдың көрінісі” деп жазады ақын. (Ж.Баласағунидың толғамды ойлары
профессор Әбжан Құрышжанұлының аудармалары негізінде беріледі). Қысқа да
нұсқа айтылған бұл сөз – қазіргі ғылымда сан түрлі ғылыми зерттеулер жазып,
дәлелін жеткізе алмай жүрген теориямыз. Сөз бен ойлаудың арасындағы
байланыс тіл мен философияның, тіл мен логиканың арасын жақындататын
мәселе де, қазіргі ғылымда терең зерттеліп жүрген күрделі проблема. Сөз –
ойдың көрінісі болатынын номинация теориясы да терең зерделеуге ұмтылатыны
белгілі. Ақын мұнда тілдің ойдың мазмұнын таңбалау қызметін айқындап
береді.
Жоғарыдағы ойды ғұлама “ақыл мен білімнің тілмашы – тіл” деуі арқылы
тереңдете түседі. Ақыл мен білім ойда қорытыла келе, тіл арқылы халыққа
түсіндіріледі дейді. Ақыл мен білім-біліктің өзі өздігінен пайдалы бола
алмасы түсінікті. Ол сөз арқылы құйма құлаққа жеткенде ғана халықтың
керегіне жарайды. Сондықтан да, мүмкін, тілдің тілмаштық қызметін баса
көрсетіп отырғандай.
“Көрінеді тілден түйсік, білім де,
Біле білсең, жарылқаушы – тілің де” деуі арқылы ұлы дидактик-ақын адам
түйсік-танымының, білім-білігінің тілде өзгеше көрініс табатынын айтады.
Адам баласы өзге де өнер мен мәдениет түрі (би, музыка, сурет, живопись,
қол өнері, архитектура, скульптура т.б.) арқылы өзінің түсінік-түйсігін,
білім-парасатын белгілі дәрежеде жеткізе алуы ықтимал. Ондай мысалдар да
мол. Десек те, заманалар бойында халық жадында жинақталған дүниетанымдық
терең білікті, білімді жеткізудегі тілдің ролі мен маңызы, Ж.Баласағуни
айтқандай, ерекше мәнді. Мәдениеттің өзге түрлері тілдің орнын алмастыра
алмақ емес. Өзге мәдениет түрлері тіл сияқты адамдардың қоғамда өмір
сүруінің маңызды факторы саналатын қарым-қатынас құралы бола алмайды.
Сондықтан тіл – жарылқаушы. Ақын тілдің “жарылқаушылық”, қарым-қатынас
жасау қызметін дәл көрсеткен деп пайымдаймыз.
“Адамға екі нәрсе тірек-тегі:
Бірі – тіл, бірі – ділің жүректегі” деуінің де мәні тереңде жатса керек.
Саналы адам баласын өзге он сегіз мың ғаламнан өзгешелеп, ерекшелеп тұратын
қасиеті оның тілі мен ділі десек қателеспеспіз. Жүсіп Баласағуни тілдің
ерешелігі мен оның адам баласының өмірі мен қызметіндегі, қоғамдағы орнын
танудағы мәні мен маңызын осылайша айқын танытады. Яғни адамның адам болуы
үшін тірек – тіл мен діл. Қазіргі уақыт сұранысына сай адам сөзінің орнына
жекелеп, ұлт десек, бүгінгі қазақ халқына айтылар ақыл-нақыл шығар еді.
Қазақ халқы қазіргі жаһандану заманында өзінің ұлттық келбетін сақтау үшін,
Ж. Баласағуни ойларын түйсіне оқып, парасатын бағамдай түсуі қажеттей.
Яғни, тіл мен жүректегі ділді сақтау ұлттың екі тірек-тегі.
Бұл ойлар ХІХ ғасыр басында Вильгельм фон Гумбольдт айтқан “Язык народа
есть его дух, и дух народа есть его язык, и трудно представить себе, что-
либо более тождественное” деп айтқан ойымен үндес, мәндес. Тек батыста ХІХ
ғасырда айтылып, бүгінгі тіл білімі ғылымында афоризмге айналған бұл ойды
түркі ғұламасы Ж.Баласағуни ХІ ғасырда, сегіз жүз жыл бұрын айтып кеткен.
“Тіл – елшінің қызметі” дейді ақын. “Сөзде де у болады” деп тағы бір
түйеді. “Бақытыңды қорғасаң – жаман сөзді қолданба” деп те ақыл айтады.
Соңғы екі ақыл бірінші ойдың жалғасы, таратылып-түсіндірілуі болса керек.
Тілдің елші қызметіндей болуы – жақсы сөз, жарым ырыс; жаман айтсаң да
тағы да өз сорың дегенді меңзеп тұр. Тілге мұншама маңыз беру Ж.Баласағуни
ұлылығының бір ғана белгісі. “Сөз адамды ұлы да қылады, масқара да қылады”
деп жазады. Түркі тілін мейлінше сүйген, менсінбегендердің көкірегін басып,
"түркі тілінде де жазуға болатынын” ұқтырған, ”Құтты білікті” жазып, үлкен
мәртебеге ие болған, Сөз қадірін мейлінше терең түсініп, түсіндіріп,
бағалап, бағалатып өткен Жүсіп Баласағуни ұлағатын әлі де бойымызға дарыта
түсу парыз. Ғұлама-ғалым айтқан терең парасатты ойлар өз биігінде, өз
дәрежесінде талдана түсуі абзал.
М.Қашқари – сөзжасам ХІ ғасырда өмір сүрген түркі
туралы ғұламасы М. Қашқаридың
әлемдік тіл білімінде өзіндік орны мен
ерекше рөлі бар. М.Қашқари – әлемде алғашқылардың бірі болып салыстырмалы
тарихи тәсіл негізінде түркі тілдерінің жүйесін саралаған, тұңғыш рет түркі
тілдерінің лингвистикалық картасын жасаушы. Ұлы ғалым тіл ғылымының негізгі
теориялық мәселелеріне терең зерттеу жасаған.
Ғұламаның атақты “Дивани лұғат ат-түрк” атты еңбегінде түркі тілінің
ерекшеліктері, грамматикалық құрылымы мен мағыналық белгілері туралы
көптеген аса құнды зерттеулер ғана емес, сондай-ақ түркілік тілдік
бірліктерді араб тілімен салғастыра зерттейтін типологиялық ізденістің ізі
бар. Араб және қазақ тілдерінің байланысы мен ерекшелігін айқындайтын күні
бүгінге дейін типологиялық бағытта жазылған еңбектің жоқ екенін еске
алсақ, М.Қашқари зерттеуінің өзектілігі, маңыздылығы дау туғызбайды.
Ғалым мұрасынан сөзжасамның көптеген мәселелері туралы айтылған ғылыми
ойларын аңғаруға болар еді. Ең алдымен, М.Қашқари түбір сөздер мен туынды
сөздерді ерекше деп танып, бөліп көрсетеді. Түбір мен туынды сөздердің
мағыналық және тұлғалық құрылымын бөлек анықтағанын, автордың “Бір буынды
түбір негіздердің сөздігін” бөліп бергенінен де байқауға болар еді.
Ғалым түбір сөздерде өзгерістер аз болады, бұл өзгерістер түбірдегі
кейбір дыбыстардың алмасып айтылуы мен түсіп қалуы сияқты болып келеді деп
пайымдайды. Яғни түркі тіліндегі түбір мағынасының кеңдігі мен тұлғалық
өзгеріске түсуінің өзіндік ерекшеліктерін дыбыстық алмасу негізінде
саралайды.
“Диуани лұғат ат-түркте” сөзжасам тәсілінің семантикалық, фонетикалық,
аналитикалық, синтетикалық түрлеріне мысалдар беріліп, талдаулар жасалған.
Заттық не қимылдық мағына беретін атаулардың контексте жаңа туынды мәнге
ие болатынына терең мән беріп, нақты тілдік деректер арқылы дәлелдемелер
келтіреді.
Екі сөздің қосарлануы арқылы жасалған атаулар мағынасының ерекшелігін,
өзіндік ерекше семалық мән беретініне ғалым көңіл бөледі. Түсті әсірелеп
айту үшін айталық түріктер көп көк десе, оғыздар көм көк (көкпеңбек), сап-
сарығ (сап-сары), йап-йазы (жап-жазық) дейтініне назар аудартады (1-т. 316-
317). Сондай-ақ, қосарланып қолданылған есімдер мен етістіктердің бірінің
мағынасы негізгі болып, екіншісі көмекші сөз болатынын айтады: “бір нәрсе
бір нәрсеге қатты араласып кетсе, түріктер қатты-қарды – араласып кетті
дейді. Бұл жерде қатты сөзі негізгі сөз болады да, қарды көмекші сөз
саналады. Оғыздар бұл мағынада қарды сөзінің өзін ғана қолданады.Осы сияқты
түріктер жақсы мағынасын аңлату үшін әзгу-йавлах деген қос сөзді қолданады
(1-т. 406).
М.Қашқаридың “Диуани лұғат ат-түрк” еңбегінде аналитикалық тәсілмен
жасалған атаулар жиі кездеседі, әрі оның ғылыми түсінігі мен түрлі түркі
тілдеріндегі дыбысталу ерекшеліктері көрсетіліп отырады. “Кулгучі ер –
күлетін адам, евге кіручі - үйге кіретін адам, ат сүргучі – ат айдаушы”
сөздері жеке атау ретінде қолданып, тіл дамуында бірте-бірте
қалыптасқандығы көрсетіледі (2-т. 39-74).
“Диуани лұғат ат-түркте” туынды сөз жасаушы тұлғалар мен олардың
сөзжасамдық мағыналары терең талданады. Айталық, “інді” – жұрнағы етістікке
жалғанып, есім туғызушы тұлға ретінде (көмінді, сүзінді), “лық” – иелік
мағынасында және істелген іс мағына туғызушы (саманлығ, туруғлағ,
тарығлағ), “чы” – істің иесін білдіруші (тарығчы, етукчі, бардачы), “лан” –
есімнен туынды етістік жасаушы (бегленді, қызланды, атланды), “әзті” –
жұрнағы арқылы туынды етістік көп жасалады деп көрсетіледі (көркәзті
(көркейді), білкәзті (білімді болды)); “чіл” – бір нәрсе жайлы әрекет ұзақ
уақыт жасалатынын білдіру үшін (ігчіл (аурушыл), “лады” – хайуандарда туған
малдың аты алынып, оған -лады қосымшасын қосу арқылы жасалатын сөздер
(бузағулады, арслан әнукләді (арыстан күшіктеді), қысрақ қулнады), “лады” -
үш әріпті есімдерге қосылып, етістік жасалады, сондай-ақ, етістіктің
білдіретін іс-әрекетіне адамның қатысы барлығын аңғартады (ер тон қаралады,
иер қарылады (өлшеді), қычылады), т.б.
М.Қашқари сөзжасамдық тұлғаларды атап қана қоймайды, олардың жалғану
жүйесі мен мағыналық қабілетіне терең талдаулар жасайды. М.Қашқаридың
“Диуани” еңбегі арқылы біз ХІ ғасырдағы түркі тілдерінің сөзжасамдық жүйесі
мен жасалу тәсілдері туралы, сөзжасамдық қалыптары, түбір сөздер мен туынды
атаулардың мағыналық құрылымдары, олардың арасындағы мағыналық сабақтастық
жөнінде толық ғылыми-теориялық мағлұмат ала аламыз. Ойшыл-дана еңбегінің
теориялық тереңдігі тек грамматикалық байламдары мен салыстырмалы-тарихи
зерттеулерімен шектелмесі түсінікті. Біздің назарымызды аударған күрделі
мәселе ғалымның тілдің жалпы болмысы мен қызметіне, әлеуметтік мәніне
қатысты тамаша ойлары.
ХІ ғасырдың қос ғұламасы М.Қашқари, Ж.Баласағуни ойлары мен тұжырымдары
қазіргі кезде ғылымда негізгі проблемалы мәселеге айналып отырған тілдің
лингвомәдени және когнитивтік жүйесін талдауда негізгі бағдар болуы қажет
деп түсінеміз. Ғалымдардың бірі түсініп, бірі түсініңкіремей жүрген әртүрлі
терминмен ұғымды шатастырып, тіл деректерін талдауға тырысудан гөрі,
М.Қашқари салған ізбен, пайдалы іске жұмылған орынды болар еді. “Игі істің
басы – тіл” деп жазады ғұлама.
Атау теориясы мен Атау теориясы пән ретінде
сөзжасамның арақатысы тілдік бірліктер жасалуының
жалпы заңдылықтарын
зерделеп, осы процестегі тіл мен ойлаудың, болмыстың арасындағы қарым-
қатынасты, атаудың негізінде жатқан белгілердің танылуындағы адам
факторының рөлін, атаудың тілдің жағдайын, оның жасалу құралдары мен
үлгісін, тәсілдерін, коммуникативтік-қызметтік механизмдерін зерттейді.
Атау ономасиологиялық аспектіден анықталғанда заттың болмысы (денотат) (
атаудың мәні (сигнификат) қатынасы арқылы түсіндіріледі, сөйтіп маңызды,
басты мән ретінде болмыс табиғаты зерттеу арқауы болады. Семасиологиялық
аспектіден анықталғанда атаудың мәні таным тәсілдері мен болмыстың атын
айқындауы негізінде қарастырылады.
Атаудың табиғаты мен құрылымын талдау тіл білімі ғылымында үш мүшенің
қарым-қатынасы негізінде жүргізіледі: болмыс – ұғым – ат (есім). (Тарихи
тұрғыдан, ат-есім сөздері бір түбіртектен тараған атаулар; ат-ес
түбіртектері ае және тс дыбыстарының жіктелуі негізінде екі атау ретінде
қалыптасады да, ес түбіртегіне сөзжасамдық -ым (мен) жұрнағы жалғанады).
Атаудың осы аталған әмбебап-логикалық қатынасының әрбір сыңары әлем
бейнесінің тілдегі көрінісін таңбалауда, ұлттық танымға тән белгілер арқылы
түрленеді.
Болмыс атаудың денотаты ретінде өмір сүреді де, атаудың қасиеті мен
мәнін, белгінің табиғатын, төркінін көрсетеді. Атау – сөйлеу нәтижесі.
Сөйлеу нәтижесі тіл жүйесінде зерттеледі.
Атау мен сөзжасам теориясы бір-бірімен тығыз байланысты. Сөз жасаудың
негізгі мәселесі жаңа атау туғызу болса, атаудың тууы табиғаттағы заттар
мен құбылыстардың адам санасында бейнеленген “мүсіннің” таңбалануы арқылы
анықталады. Сөз – шындық өмірдегі болмыстың адам санасында бейнеленген
тілдік таңбасы, осы таңбаның тілде белгілі заңдылыққа бағынып, қалыптасқан
тәсілдер арқылы жасалуын сөзжасам саласы зерттейді.
Сөзжасам теориясы бойынша туынды сөздің ішкі мағынасы олардың
құрамындағы сөзжасамдық тұлғалар арқылы анықталатынын еске алсақ, номинация
мен сөзжасамның екі жақты байланысы көрінеді:
1) біріншілік номинацияны айқындау барысында түбірдегі ұғымның мәні,
болмыспен байланысы ашылса, түбір сөздің табиғаты арқылы туынды
сөздің мағынасы талдана алады;
2) өз кезегінде туынды сөз жеке ұғымды білдіретін атау ретінде екіншілік
номинация болады, әрі сөзжасамдық процесс негізінде
қалыптасқандықтан, сөзжасамдық мағына иеленеді.
Атау сөзжасамдағы жаңа сөздің болмыспен байланысын, ойлаумен
арақатынасын көрсетеді. Болмысты негізгі және қосымша белгілері арқылы
атап, таңбалау кезінде номинативтік бірліктер әлем бейнесін, дүние
көріністерін белгілеумен қатар, олардың қасиеті мен белгілерін, іс-әрекеті
мен қимылын, жағдайын, сапасы мен мөлшерін сипаттайды. Сөз адам танымының
бейнелеуіш қызметінің нәтижелерін бекітудегі негізгі құрал ретінде
анықталады.
Кез келген болмыс атаулы ұғым арқылы танылып, таңбамен таңбаланғанда,
сол заттың бүкіл қасиеті мен белгісі бірдей танылып, өз көрінісін бере
алмайды. Тек негізгі бөліктерінің қасиетін, ерекше белгілерін айқындайды.
Яғни денотаттың ең негізгі белгілері арқылы түсінік қалыптасып, атау
туындайды. Заттың өзге ерекше қасиеттері бірте-бірте танылады да, осының
нәтижесінде сөздің көпмағыналылығы, синонимдігі мен антонимдігі келіп
шығады.
Дүниедегі әрбір нысан сан-алуан қасиетке ие, әрі әрқайсысы да жүйелі
дамуда болғандықтан, бір-бірімен шексіз қарым-қатынасқа түсе алады. Бірақ
бұл шексіздік зат мәнінің танылуы үшін маңызды бола бермейді. Әрбір нақтылы
жағдайда нысан өзінің ерекше бөлігімен, өзгеше белгісімен, қасиетімен
ерекшеленеді. Айталық, жылқымен салыстырғанда, түйенің негізгі ерекше
белгісі - өркешінің болуы. Ал түйенің шуда жүні, маң-маң басқан жүрісі,
ирек мойыны, денесінің үлкендігі т.б. өзіне тән белгілері болғанымен,
жылқымен салыстырғандағы негізгі айырма белгісі, көзге елестеп, көңілге
бірінші оралатыны - өркеші. Бұл осы көрсетілген денотаттың алуан түрлі
қасиеті мен белгісінің ішіндегі ерекше белгісі, сондықтан денотаттық
ұғымның қабылдануында ерекше рөл атқарады. Атаудың мәні – танылған затпен
дәлме-дәл келуінде емес, адам баласының әлем бейнесін танып-білудегі
қызметінің нәтижесін абстрактылы түрде жеткізуі. Ал абстракция нақты заттар
мен құбылыстардың жалпы және жеке қасиеттерінің диалектикалық қайшылығы мен
бірлігін белгілейді. Атау – когнитивтік процестің тілдік бейнесі.
Номинациялық атау жасалу үшін денотаттың (заттың) материалдық қасиеті ғана
емес, әлеуметтік қызметі мен қажеттілігі де негізгі рөл атқара алады.
Айталық, оқу құралы, оқулық, монография жеке-жеке зат атауы. Әрқайсысының
өзіндік ерекше белгісі мен айырмасы бар. Ал осы атаулардың негізгі
белгілері арқылы “кітап” сөзімен жинақтық мәнде берілуі заттың өзіне тән
мазмұндық сипатына, қызметіне, тұлғасына сәйкес келеді.
Тілдің ұзақ даму жолында пайда болған атаулар біркелкі емес. Оның
барлығы әлем бейнесін сол қалпында нақты түрде, тайға таңба басқандай етіп
таңбалап, негізгі белгілерін тап басып таныта алған деп айтуға келмейді.
Сөз дамуының заңдылықтары әртүрлі де, сан қырлы. Атаудың номинациялық мәні
осы заңдылықтар нәтижесінде орындалады, атау мен зат арасындағы байланыс
ұғымдық түсініктер мен таным арқылы анықталады.
Әлем бейнесіне қойылған атау ұлттық таным мен ұлттық дәстүрге тікелей
байланысты болады. Тілдің ұлттық сипатының негізгі тірегі де осы. Кез
келген атаудың ішкі мәнінде таным түсініктері жатады. Сөздің пайда болу
кезеңіне орай, оның сипаты да өзгеріп отырады. Сондықтан да, бір буынды,
екі буынды сөздермен салыстырғанда, аналитикалық жолмен жасалған туынды
атауларда, соның ішінде тұрақты тіркестерде ұлттық танымның сипаты айқын
көрінеді. Жалпы мағынаның жіктелуінен жеке мағыналар, сол арқылы жеке
номинация туындағанда, жалпының негізгі белгілік мәні жекеге көшеді де,
атаудың номинативтік мағынасында сақталады. Атау заттың қасиеті мен
белгісінің барлық мәнін ашпайды, негізгі ерекшелігін, ерекше белгісін
айқындайды. Жеке мағыналы атаулар өздерінің негізгі, өзек мағыналары арқылы
жүйеленіп, бір семантикалық өрісті құрайды. Айталық, күн, жарық, шам,
шырақ, шамшырақ, күн сәулесі, жарық сәуле, күн сәулесі, т.б. сияқты атаулар
легі жарықтың түрлі сипаты мен деңгейін айқындап таңбалау үшін, жеке-жеке
номинативті атауға ие болады. Бір семаның ғана күрделене дамуынан немесе
денотаттың бір белгісінің ерекшеленуінен жаңа номинация туындайды. Әуелгі
негізгі ұғымы жарыққа қатысты болып, бір денотат бойынша, яғни күн-жарық
ұғымына уәжделе келіп, шам, шырақ, жарық, шырағдан, шамшырақ, сәуле, Сәуле,
жарқырау, т.б. сөздер тұлғалық жағынан өзгеріске түсіп, жаңа денотаттық не
сигнификаттық мағынаға ие болып, жеке атау ретінде қалыптасады. Демек, бір
денотаттың әртүрлі белгісінің танылуы нәтижесінде ерекше мағыналы жаңа
туынды сөз – жеке атау жасалады.
Атаудың негізі – денотаттың маңызды, ерекше белгісінің бейнесі.
Болмыстың қасиеті мен ерекше белгілерін тану адам баласының таным дүниесін
қалыптастырады. Бұл ұзақ та, уақыт өткен сайын тереңдей, кеңейе түсетін
күрделі әрі кешенді процесс. Дүниетаным көкжиегі кеңейген сайын, сөздік
құрамдағы сөздер жүйесі де кеңейіп, семантикалық өрістегі атаулар саны
өседі. Болмыстағы ерекше белгілердің танылуы – жаңа атаудың тууының негізі.
Танылған белгі және соның негізінде жасалған атау кейінгі даму барысында
екінші бір дара белгісі арқылы ерекшеленіп, жаңа семаға жіктелуі ықтимал.
Екіншілік мағына алған жаңа атау екіншілік номинация ретінде танылады. Бұл
атаудың екіншілік туынды мағынасы бұрын ерекше болмаған белгі арқылы да
жасала алады. Демек, ұғымдық сипаты мен ішкі мәні жағынан уәжделген
жағдайда, сөз семантикасындағы кез келген сема жаңа затқа немесе заттардың
тобына атау болуға мүмкіндігі бар.
Атау үшін өзі таңбалап тұрған зат не құбылыс белгісінің маңызды болуы
шарт. Маңызды емес, ерекше емес белгі оның арнайы семантикалық құрылымын
жасай алмайды. Жеке атаудың маңызды белгісі архисемадағы немесе әуелгі ұғым
қасиетіндегі негізгі, басты белгі болмауы да мүмкін. Номинациялық процестің
өзіндік даму заңдылықтары бар. Атаудың ттуы мен қалыптасуында уақыт
факторының алатын орын ерекше. Зат не құбылыс алғаш танылғанда берілетін
номинациялық атаулар заттың негізгі, жалпы белгілеріне байланысты қойылады.
Танымның тереңдеуімен бірге сөз мағынасы да жүйелі әрі кешенді сипатта
дамып, маңызды белгілері сөз мағынасының жіктелуіне негіз болады. Белгілі
бір таным деңгейінде маңызды саналмаған болмыс белгілерінің өзі кейін уақыт
өте келе, атаудың ерекше белгісі ретінде бағаланып, екіншілік номинацияның
ерекше мағынасын қалыптастыра алады. Сөйтіп әлем бейнесінің қасиетін,
сапасын, мөлшерін, санын, көлемін, ісін, әрекетін, қимылын таңбалайды.
Атауға негіз болатын денотаттың қасиетін, сапасын, мөлшерін анықтау
барысында оның маңызды белгісі ерекшеленуі немесе кез келген белгісі
маңыздылыққа ие болуы ықтимал. Осындай таным негізінде сөзжасамдық процесс
орындалып, әртүрлі сипаттағы атау туындайды.
Айталық, уақыт ұғымын анықтайтын, бір семантикалық өрісте жататын шақ,
мезгіл, уақыт, сәт, мезет, мерзім, кез, кезең, дәуір, заман, көзді ашып
жұмғанша, қас-қағымда, әп-сәтте, қас қаққанша, сүт пісірім уақыт, бір ет
асым уақыт, қас пен көздің арасында, кірпік қаққанша, т.б. атаулар
уақыттың әртүрлі деңгейі мен шегін айқындау үшін қолданылады. Осы атаулар
уақыттың белгілі бір ерекше белгісін таңбалау арқылы танымда пайда болып,
тілдік қажеттіліктің нәтижесінде әртүрлі мәнде жұмсалады. Жеке ұғым
білдіргендіктен, атау ретінде танылады. Жалпы мағынасы уақыт семасына
сәйкес келгенімен, жеке алғандағы ерекше семаларының даралығынан да, оларды
бірінің орнына бірін кез келген жағдайда қолдана беруге болмайды. Айталық,
бір буыннан тарайтын түбірлес сөз болғанмен кез бен кезең, сәт пен сағат,
мезгіл мен мерзім, тіпті контексте келгенде заман мен замананың мағыналық
реңі бөлек болады да, синоним ретінде қолдануға келмейді. Демек, денотаттың
бір белгісі ерекшеніп, танымда ұғым қалыптастырса, тілде таңбаланып, жаңа
атау жасала алады. Бұл екіншілік немесе үшіншілік туынды мағына болуы
мүмкін. Оның семантикалық құрылымында архисеманың мағыналық сипаты шалғай
өрісте болса да сақталады. Кез келген номинацияның табиғатында өзі атап
тұрған болмыстың нақты маңызды белгісінің белгіленуі шарт. Осының негізінде
атаудың уәжділігі анықтала алады. Кез келген тілдік бірліктің жасалуы,
танылуы уақыт факторына тәуелді дедік. Бірнеше маңызды белгіні таңбалау
қажеттігі, болмыстың ішкі қасиеті мен мәнінің адам баласына бірте-бірте
танылғандығы - әлем бейнесін тілде таңбалау процесінде синоним сөздер мен
көпмағыналылықты туғызады.
Сөз – зат пен құбылыстың негізгі белгілерін танытатын ұғымның қалыптасуы
нәтижесінде жасалады. Бұл маңызды белгі – осы атау үшін ғана маңызды.
Атаудың негізгі мәнін айқындайтын ерекше белгі номинативтік белгі деп
аталады. Атаудың номинативтік белгісі өзге атаулар үшін номинативті белгі
бола алмайды. Бұл белгі тек өзі белгілеп тұрған зат не құбылыс үшін ғана
маңызды. Номинативтік ерекше белгісі анықталмаған атау – сөз, лексема
ретінде таныла алмайды. Тіпті мағыналық жағынан ұқсас атаулар үшін де
номинативтік белгінің әрқайсысының өзіндік жекелік, даралық сипаты сақталуы
қажет. Номинациялық атау үшін өзі таңбалайтын заттың негізгі белгісі ерекше
маңызды. Номинациялық процестің белгілі уақыт дергейінде өтетіндігіне орай,
оны екіге бөліп саралауға болады. Әрі бұлайша бөлу жалпы тіл білімі
теориясында қалыптасқан үрдіс: алғашқы немесе біріншілік номинация;
екіншілік номинация.
Алғашқы немесе біріншілік номинация тек тарихи аспектіден сөздердің
этимологиялық шығу төркінін зерттеу барысында айқындалатын атаулардың ең
көне мағыналық сипаты ретінде танылады. Қазіргі қазақ тілінде атаудың
біріншілік номинациясы бір буынды түбірлердің мағыналық құрылымында ғана
сирек кездеседі.
Архитұлғалардың көрінісі мен архисемасын терең тарихи зерттеулер
нәтижесінде мөлшерлеп пайымдауға болады. Қазіргі ғылым жетістігі
архитұлғалар мағынасының өте күрделі, ауқымды семалардан құралатынын
көрсетіп отыр. Архисема макросемалардан құралады. Алғашқы номинациялық
атаулардың шығу жолдарын зерттеуде тіл білімінде жасалған дәстүр мен ұлан-
ғайыр көп ғылыми бағыттар мен мектептер бар.
Екіншілік номинация – әр түрлі сөзжасамдық тәсілдер негізінде жасалатын
атау. Екіншілік номинацияда болмыстың танымдық ұғымы мен белгісі дамыған,
толыққан сипатта көрінеді. Жаңадан жасалған туынды атаудың мағынасында өзін
туғызуға себеп болған түбірдің не негіздің мағынасы белгілі дәрежеде
сақталады. Екіншілік номинацияның жасалуындағы негізгі заңдылық – атаудың
өзін тудыруға себеп болып тұрған тұлғаның мағынасына негізделуі, уәжделуі.
Бұл мағыналық негізділік кейін өзге жаңа номинативті атауларға да беріледі.
Сөйтіп бұл атаулар бір семантикалық өрісте жатады. Осы сақталған мағыналық
жүйе арқылы сөздің дамуының тарихи желісін айқындауға болады.
Болмыстың маңызды және ерекше белгілері атаудың номинативтік белгісі
арқылы көрінеді дедік. Номинативтік белгі түбірлес сөздердің мағыналарында
сақталып, олардың өзексемасын құрайды. Бір себепші негіз арқылы пайда
болған атаулардың номинативтік белгісін анықтау, олардың даму жүйесін,
семантикалық бірлігін, семантикалық өрісін түсіндіруге мүмкіндік береді.
Туынды сөзді сөзжасамдық бағытта саралау атаудың номинативтік белгілерін
табуға, сол арқылы сөздің және оның мағыналарының генетикалық-тарихи
бірлігін тануға мүмкіндік береді. Екіншілік номинацияның жасалу жолы мен
себебін зерттеуде атау теориясы мен сөзжасам бір-бірімен тығыз байланыста
қарастырылады. Сөзжасам екіншілік мағынаның жасалу тәсілін, мағыналық
шегін, жүйесін, жаңа атау жасалуының қалыбын, т.б. зерттейді. Демек
сөзжасам – номинациялық процесс пен оның нәтижелерінің орындалуын
қамтамасыз ететін тілдік сала. Тілдік жүйедегі сөзжасамның басты қызметі –
атау жасау, адам баласының танымдық және рухани дәрежесінің, ғұмырлық
тәжірибесінің таңбалық көрінісі бола алатын жаңа атау туғызу. Сондықтан ол
номинациялық процестердің жүруіне қызмет етеді, номинациялық атаулар
туғызудың жолы мен тәсілін, қалыбы мен типін анықтайды.
Адамзат баласының әлем бейнесін таңбалау үшін қолданатын бірден-бір
негізгі құралы – тіл екені белгілі. Тілде адам санасында таңбаланған ұғым
өзінің бейнесін, келбетін мүсіндейді. Туынды сөз – ұғымның дыбыстық,
мағыналық көрінісі. Екіншілік мәнді туынды атаулар сөздік құрамның мол
бөлігін құрайды. Екіншілік номинация сөзжасамдық аспектіде туынды сөз
ретінде танылып, зерделенеді. Олай болса сөзжасам мен атау теориясының
зерттеу нысанында ортақтық бар, ал зерттеу бағыты мен тәсілдері ерекше.
Сөзжасамды номинациялық аспектіден қарастырғанда, атаудың мәні талданып,
туынды сөздің өзі белгілейтін болмыспен ара қатынасы зерттеу нысаны болады.
Атау жасаудың негізгі құралы –сөзжасамдық тәсілдер.
Сөзжасамның нақты сипаты ономасиологиялық категориялар мен сөз жасаушы
материалдық құралдар, олардың мағыналық жағы, туынды сөз көлемінде болатын
теориялық мәселелер арқылы айқындалады. Номинациялық жағдай жаңа атау
туғызса, сөзжасам сол атауды туғызуға тікелей қатысады, әрі туынды
сөздердің сөздік құрамда қолданылуына, қалыптасқан үлгі бойынша басқа
туынды сөздердің жасалуына тікелей ықпал етеді. Бір қалыптан туындайтын
сөздердің күрделі құрылымдық семантикасы мен түбірлес туынды сөздердің
генетикалық бірлігін анықтайды. Жаңа туынды атау жасауға тікелей
қатынасатын сала болғандықтан, сөзжасам басқа жүйелерден гөрі
ономасиологияға жақын. Атау туғызуда шешуші рөл атқарып, номинативтік
аспектіден қарастырылады.
Сонымен, қорыта айтқанда, атау теориясы жеке лингвистикалық пән ретінде
тіл бірлігі жасалуының жалпы заңдылықтарын, тіл мен ойлаудың, шындық
өмірдегі болмыс пен тілдік таңбаның бір-бірімен байланысы мен қатынасын,
олардың белгісін танудағы адам факторының үлесін т.б. зерттейді. Ал
сөзжасам теориясы жеке лингвистикалық пән ретінде туынды сөздің жасалуын,
қызметін, мағыналық құрылымын, сөзжасамдық тәсілдер мен сөзжасамдық ұяны,
сөзжасамдық мағынаны т.б. қарастырады. Сөзжасам мен атау теориясы бір-
бірімен тығыз қарым-қатынаста. Өйткені екі саланың да негізгі зерттеу
нысаны атаумен, туынды сөздің таңбалық, ұғымдық сипатымен байланысты.
Сөзжасамның негізгі Туынды сөз -
сөзжасам
бірлігі – туынды сөз саласының ең
негізгі
ұғымы. Тіліміздің
сөздік құрамында қолданылып жүрген қазіргі атау сөздердің бәрі дерлік
туынды атаулар. Тіпті қазіргі тіліміздегі бір буынды ат, ақ, су, сай, жақ,
бау, тау сияқты атаулардың (синкретті түбірлердің) өзі туынды атаулар
ретінде таныла алады. Олай деуіміз бұл сөздер тұлғалық жағынан
өзгермегенмен, мағыналық құрылымы семантикалық сөзжасам негізінде дамығаны
анық. Сондықтан да бұл атаулар іштей көпмағыналылыққа, антонимдік сыңарлары
мен синонимдік қатарларына жіктеле алады.
Туынды сөздің мағыналық құрылымын дұрыс тану үшін, ең алдымен, тіл
білімінде Е.Курилович зерттеуінен кейін қалыптасқан деривациялық деңгейлер
туралы мәселені айқындау қажет болады. (Е.Курилович. Деривация лексическая
и деривация синтаксическая Очерки по лингвистике. М., 1962.)
Ғалымның еңбегінде сөзжасамдық мағына лексикалық деривация жәнне
синтаксистік деривация деп екіге бөлінеді. Лексикалық деривацияда туынды
сөздің мағынасы мен сөз тудырушы тұлғалардың (себепші негіздердің) мағынасы
арасында айырмашылық болады да, синтаксистік деривацияда туынды сөздің
мағынасы мен себепші негіз арасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.Б.САЛҚЫНБАЙ – ф.ғ.д., профессор
І. Сөзжасам – тіл білімінің жеке саласы
Сөзжасам тіл білімінің Кез келген тілдің дамуы,
жеке саласы ең алдымен, сөзжасам
жүйесімен
байланысты. Тілдің байлығы – кірме сөздер есебінен сөздік құрамның
толығуымен емес, төл сөздердің мағыналық және тұлғалық дамуы негізінде,
жаңа сөздердің туындауы арқылы анықталады. Сондықтан тілдегі төл сөздердің
ұғымдық, мағыналық және тұлғалық даму жүйесін зерделеу қажет.
Тіл дамуы әлем бейнесін танып-біліп, олардың әртүрлі белгісі мен
қасиеті, сапасы мен саны, қимылы мен әрекеті, амалы мен сипатына атау беру
арқылы орындалады. Болмыстың әр алуан белгілеріне атау беру халықтың
дүниетанымымен, ой-санасының өсуімен, ұлттың психологиясымен,
менталитетімен тығыз байланыста болады. Болмыстағы кез келген зат не
құбылыс туралы ұғым тілдік таңба арқылы таңбаланып, өзінің сөздік бейнесін
жасайды. Бұл таңбаланған бейне сөзжасамдық процесс арқылы жасалып, атау
ретінде танылады. Атаудың жасалу, қалыптасу процесі – сөзжасамның негізгі
зерттеу нысаны. Яғни сөзжасам – ұғымда қалыптасқан бейненің тілдік таңбасын
жасау процесін айқындайды. Сөзжасам – атау жасау процесі. Процесс нәтижесі
– туынды сөз. Сөзжасам туынды сөздің жасалу сипатын, әдіс-тәсілін,
уәжділігін, жасалған жаңа ерекше мағынаның ішкі құрылымын талдайды.
Қазақ тіл білімінің ғылым ретінде қалыптасып, даму жылдарында
сөзжасамның кей мәселелері морфологияның аясында қарастырылды да, негізінен
сөз жасалу үрдісінің синтетикалық жолмен яғни жұрнақтар арқылы туынды сөз
жасалуы зерттелді.
ХХ ғасырдың 90-жылдарынан қазақ тілінің сөзжасам саласы туралы әртүрлі
деңгейде ғылыми еңбектер жазыла бастады. Алғашқы іргелі еңбек “Қазіргі
қазақ тілінің сөзжасам жүйесі” (1989) атты монографиялық зерттеу болды.
Мұнда сөзжасам жеке ғылыми сала ретінде танылып, оның негізгі теориялық
мәселелері зерделенді. Осы кезден бастап, қазақ сөзжасамы ғылыми-теориялық
бағытта сараланып, талданып, әртүрлі ғылыми аспектіден жүйелі түрде
қарастырылып келеді.
Қазақ тілінің сөзжасамы – негізгі зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеті
айқындалған, зерттеу тәсілі мен әдістері бар, тіл білімінің бір жүйелі
саласы.
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атаудың жасалу, қалыптасу жолын, мағынаның
дамуын, ұғым, мағына, атаудың кешенді бірлігін қарастырады. Сөзжасам – жаңа
мағыналы туынды сөздердің қалыптасуы мен мағыналық дамуын, жасалу
тәсілдерін зерттейтін тіл білімінің негізгі бір саласы.
Сөзжасамның негізгі зерттеу нысаны – туынды сөз. Сөзжасам туынды сөздің
жасалу жолын, қалпы, тәсілін, мағыналық құрылымын, атаудың қалыптасуын,
уәжділігін, т.б. зерттеуді мақсат етеді.
Сөзжасамның тіл білімі Ғылым салаларының
салаларымен байланысы бір-бірімен байланысы,
сабақтастығы оның ішкі
табиғатының кешенді құбылыс екенін аңғартады. Тіл – танымның көрінісі,
сондықтан рухани және материалдық мәдениет жетістіктерінің бейнесін
таңбалайды.
Тіл білімі – кешенді жүйе. Әлем бейнесін белгілі дыбыстардың
заңдылықтарға негізделген жүйесі арқылы таңбалап, танылған ұғымды сөз
мағынасы арқылы белгілейтін СӨЗ – лексиканың да, фонетиканың да,
морфологияның да, сөзжасамның да зерттеу нысаны. Әңгіме олардың қай
аспектіден, қай қырынан қарастырылуында болса керек.
Дәстүрлі грамматикада құрылымдық жүйе негізінде бөлінген тіл білімінің
салалары бір-бірінен мүлде ерекше бола алмайды. Өйткені негізгі зерттеу
нысаны сөз болғандықтан, оның дыбыстық жағы, құрамы, жасалуы, тіркесуі,
ойды білдіруі бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста ғана анықталады. Тіл білімі
салаларының бір-бірімен тығыз байланыстылығы тілдің кешенді жүйелілігін
танытады.
Қазақ сөзінің жасалу жүйесін талдап, танытатын, атау жасау процесін
танымдық (когнитивтік) тұрғыда зерделейтін сөзжасам, ең алдымен,
лексикологиямен тығыз қарым-қатынаста. Сөзжасамдық процесс, түптеп
келгенде, жаңа мағыналы туынды сөз жасауға қызмет етеді. Ал кез келген сөз
– лексикологияның зерттеу нысаны. Демек, сөзжасамның нәтижесі саналатын
туынды сөз лексикалық құрамды толықтырады. Сөзжасамдық процесс нәтижесінде
туындаған сөздер мағыналық дамудың барысында жаңа мағынаға ие болады. Тілді
дамытып, жетілдіріп отыратын да осы процесс. Яғни лексикология сөзжасамдық
процесс нәтижесінде пайда болатын дайын тілдік материалдардың сөздік
құрамын, мағынасын анықтаумен айналысады. Сөзжасамдық процесс нәтижесінде
барлық жұрнақ арқылы жасалған туынды сөздер, қос сөз бен біріккен сөз,
фразеологиялық бірліктер, тіркесті сөздер жасалады. Сөзжасам – процесс те,
оның нәтижесі – атау.
Сөзжасам мен морфологияның да бір-бірімен байланысы бар. Сөзжасам
сөздердің құрамын өзгертіп, оның мағыналық құрылымына өзгеріс енгізсе,
морфология сөздердің құрамын, грамматикалық сипатын зерттейді.
Морфологияның негізгі зерттеу нысаны – сөздерді сөз таптарына топтастырып
жіктеп, олардың құрамын айқындау, грамматикалық категорияларын саралау
болса, сөзжасам негіз сөздің мағынасы арқылы жаңа туынды атау туғызады.
Мұндағы ортақтық негіз сөз бен қосымшаларға байланысты. Морфологияда негіз
сөз сөздің түбірі делініп зерттелсе, сөзжасамда сөзжасамдық тұлға ретінде
айқындалады.
Ал қосымшалар екіге бөлінетіні белгілі. Жалғаулар мен сөз түрлендіруші
жұрнақтар морфемдік талдауға түсіп, морфологияның зерттеу нысанына айналады
да, сөз тудырушы жұрнақтар жаңа мағына жасайтын тұлға ретінде сөзжасамның
зерттеу нысаны болады.
Бір қарағанда, сөзжасам морфологиядан жіктеліп шыққан сала ретінде
көрінуі ықтимал. Бұл пікір түбірінен дұрыс емес. Өйткені, дәстүрлі
грамматика бойынша, морфологияда сөзжасамның тек синтетикалық тұлғалар
арқылы жасалған тәсілі ғана бірге қарастырылған болатын. Сөзжасамның бұдан
өзге де бірнеше тәсілдері (фонетикалық, семантикалық, аналитикалық) мен
теориялық ұғымдары морфологияда анықтала алмайды.
Әлемдік дериватология ғылымы кең өрісте дамуда. Өйткені тілдің даму
бағытын айқындап отыратын, сөз жасаудың негізгі принциптері мен тәсілдерін
талдайтын, атау мен ұғым, ұғым мен зат арасындағы байланыс сырын ашатын осы
дериватология ғылымы. Қазақ сөзінің жасалу жолы мен даму жүйесін саралауға
көңіл бөлетін, атаудың табиғатын ономасиологиялық тұрғыдан саралайтын уақыт
келді.
Сөзжасам мен фонетиканың байланысы сөз мағыналарын айқындаудағы
дыбыстардың өзгерістерінің болуы арқылы көрінеді. Дыбыстардың сәйкесуі
арқылы да сөз мәні мен мағынасының өзгеретіні әсіресе тілдің тарихи дамуын
зерделегенде жақсы аңғарылады. Зат немесе құбылыс туралы ұғымның дамуы сөз
мағыналарының жіктелуіне әкелетіні белгілі. Бір ұғымның әртүрлі сипатта
өзгере дамуын белгілеп, жаңа мағына туғызуда аллофондық дыбыстар келе-келе
жеке фонемалық деңгейге көтерілген немесе сәйкес дыбыстарға жіктеле
дамыған. Осыған байланысты тілде дыбыстар сәйкестігі нәтижесінде жаңа
атаулар пайда болған. Бұл сөзжасамның зерттеу нысанына айналатын күрделі
теориялық мәселелердің бірі.
Сөздердің тіркесуі арқылы жаңа атау жасалу процесі синтаксис пен
сөзжасамның тығыз байланысын танытады. Яғни синтаксис сөздердің бір-бірімен
еркін байланысын зерттесе, осы еркін тіркес мағынасы кейде бірте-бірте
шектеле келе, жеке ұғымды анықтайтын дәрежеге жетіп, лексикаланады. Соның
нәтижесінде жаңа екіншілік мағыналы атау сөз жасалады. Еркін сөз тіркесінің
тіл дамуы барысында лексикаланып, жаңа атау сипатына ену процесін сөзжасам
саласы қарастырады да, оны арнайы аналитикалық тәсіл арқылы зерделейді.
Сөзжасамның зерттеу Сөзжасамның негізгі
нысаны нысаны – туынды
сөздің
мағыналық
құрылымын
талдау, оның жасалуын, негізделуін, атау сөз ретінде қалыптасу сипатын
айқындау. Сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық қалып, сөзжасамдық белгі, сөзжасамдық
жұп, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық мағына, сөзжасамдық тип, сөзжасамдық
тәсіл – туынды сөздің негізгі белгілерін айқындайтын теориялық мәселелер.
Бұлар да сөзжасам саласының негізгі зерттеу нысаны болып саналады.
Сөзжасамның негізгі Тіл білімінің кез келген
бірлігі саласының өзіндік
негізгі
бірлігі болады.
Айталық, лексикологияның негізгі бірлігі – сөз, фонетиканың бірлігі –
дыбыс, морфологияда сөз бен қосымшалар, синтаксисте – сөйлем деп танылса,
сөзжасамның негізгі бірлігі – туынды сөз. Туынды сөздің құрамы оның жасалу
тәсілі арқылы анықталады. Сөз мағынасы дамуы арқылы, негіз бен сөз
тудырушы жұрнақтың жалғануы арқылы, екі негіз сөздің бірігуі немесе
қосарлануы арқылы, сөздердің тіркесуі арқылы туынды сөздер жасала алады.
Туынды сөздердің Тіл-тілдегі
сөздердің
жасалу тәсілдері жасалу жолы ұқсас.
Мұның өзі,
ең алдымен, тілдің ішкі табиғатымен байланысты. Тіл адамзат баласының ортақ
мұрасы деп тануымыздың өзі олардың ортақ заңдылықтарын айқындаудан шығады.
Тілдер арасындағы ортақ заңдылықтардың көрінісі сөзжасам жүйесінен, оның
жасалу тәсілдерінен де айқын байқалады. Кез келген тілдік жүйенің жаңа сөз
жасау үрдісі, дәстүрі ортақ заңдылықтың бар екенін көрсетеді. Олардың
негізгі ерекшелігі мен айырмашылығы тек қай сөзжасамдық тәсілдің белсенді
жұмсалуымен ғана анықталады. Айталық, қазіргі үндіеуропа тілдерінде
сөзжасамдық жүйенің флексиялық тәсілі ерекше орын алса, буындардың
аналитикалық жолмен бірігуі арқылы жаңа сөз жасау тәсілі полисинтетикалық
тілдердің негізгі сипатты белгілерін танытады. Түркі тілдерінің жалғамалы
тіл деп танылуы олардың синтетикалық сөзжасам жүйесі арқылы сөз жасау
қабілетінің белсенділігін көрсетеді. Бірақ бұл тілдерде өзге сөзжасамдық
тәсілдер болмайды деген сөз емес. Кез келген тілдік жүйеде сөз жасау
тәсілдерінің қай-қайсысы болса да кездеседі, тек олардың сөз жасау
белсенділігі әртүрлі болады. Мұның өзі тіл-тілдегі әмбебаптық қасиетті
танытса керек.
Қазақ тіліндегі туынды сөздер семантикалық, синтетикалық немесе
морфологиялық, аналитикалық, кейде фонетикалық сөзжасам тәсілдері арқылы
жасалады.
Семантика-фонетикалық тәсіл – кей дыбыстардың сәйкесуі нәтижесінде жаңа
сөз жасау мүмкіндігі.
Семантикалық сөзжасамдық тәсіл – сөз тұлғасы өзгермей-ақ, жаңа мағыналы
туынды сөз жасауы.
Семантика-синтетикалық тәсіл – сөзжасамдық негізге сөз тудырушы
жұрнақтардың жалғануы арқылы екіншілік мағына туғызуы.
Семантика-аналитикалық тәсіл – негіздердің бірігуі немесе тіркесуі,
қосарлануы арқылы ерекше мағыналы атау жасау қабілеті.
Сонымен, сөзжасам – тіл білімінің жеке саласы. Оның өзіндік зерттеу
нысаны, мақсаты мен міндеттері, ерекшелігі, ұғымдары бар. Сөзжасам – атау
жасау процесі.
Пайдалануға қажетті негізгі әдебиеттер:
1. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. -
Алматы, 1998.
2. Оралбаева Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. –Алматы, 2002.
3. Қалиев Ғ. Қазақ тіліндегі сөзжасам мәселелері. – Алматы, 2002.
4. Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам. Семантикалық аспект. - Алматы, 1999.
5. Құрманәлиев К. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұя проблемаларының ғылыми-
теориялық негіздері. –Алматы, 2002.
6. Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым.
-Алматы, 2001.
Тапсырма:
1. Сөзжасам – тіл білімінің жеке саласы.
2. Сөзжасамның негізгі зерттеу нысаны.
3. Сөзжасамның өзге пәндермен байланысы.
4. Сөзжасамның негізгі тұлғалары.
ІІ. Сөзжасамның ұғымдары мен негізгі теориялық мәселелері
Атау теориясы туралы Атау теориясы (номинация
теориясы) табиғаттағы
1. заттар мен
құбылыстардың аталу себебін түсіндіреді. Номинация термині латынның
“nomіnatіo” (атау) сөзіне негізделген.
Атау процесі болмыстың, ұғымның, есімнің арасындағы қатынас арқылы
айқындалады. Бұл қатынасты ғылым тілінде кейде семантикалық үшбұрыш деп те
атайды. Болмыс – атаудың денотаты, яғни атау арқылы таңбаланған бүкіл
заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен белгілерінің жиынтығы. Ұғым –
есімнің мәні, яғни атаудың категориялық-тілдік белгілерінің, экспрессиялық
белгілерінің жиынтығы. Есім – белгілі мағына мен мәнге негізделген дыбыстық
қатардан тұратын тілдік танымдағы атау сөз. Есім санада тілдің құрылымдық
жүйесіне сәйкес анықталатын тілдік кілт (языковой код) арқылы таныла алады.
Ойлау-тіл-қарым-қатынас – тілдің өмір сүруінің негізі. Болмысты тек
ойлау арқылы тану мүмкін емес, ойдың ең негізгі қаруы – тіл. Адам баласының
табиғаттағы заттар мен құбылыстарды тануы тек тіл арқылы ғана жоғары
дәрежеде орындала алады. Тіл мен ойлау бір-бірімен тығыз байланысты. Адам
баласының ойлау жүйесінің өрелігі тілдің оралымдылығымен, бейнелілігімен
астасып жатады. Бұл туралы Шығыстың ұлы ойшылы Ж.Баласағуни ХІ ғасырдың
өзінде-ақ “Сөз – ойдың көрінісі” деп жазған болатын. Адам қоршаған ортаны
танып-біліп, алған білігін, таныған ұғымын сөзбен таңбалайды, атау
туғызады.
Сөздің жасалу жүйесі мен атау ретінде қалыптасуы күрделі де ұзақ
процесс. Табиғаттағы барлық болмыстың адам санасында бейнеленген мүсінін,
белгісін, қасиетін таңбалау мүмкіндігінің негізінде атау жасалады, сөйтіп
танылған зат не құбылыс туралы хабар жеткізу, жадта белгілеу қажеттігі
орындалады. Сөз – шындық өмірдегі зат пен құбылыстың адам санасында
бейнеленген таңбасы, осы таңбаның тілдік жүйеде анықталып, атау ретінде
қалыптасқан мағыналық түрі.
Атау арқылы әлем бейнесі тілде таңбаланады. Әлем бейнесінің белгісі,
қасиеті, қимыл-қозғалысы, әрекеті, сапасы мен мөлшері, жағдайы, көлемі т.б.
көрініс табады. Сөз адам танымының бейнелеуіш қызметінің нәтижелерін де
таңбалайды. Адам баласының әлем бейнесінің белгісі мен қасиетін тануы үнемі
және бірте-бірте болатын ұзақ процесс. Осы процестің өн бойында белгілі зат
не құбылыстың әртүрлі ерекше белгілері танылады да, әртүрлі мағыналы
атаулар жасалады. Осыған сәйкес есімдердің синонимдік, антонимдік,
көпмағыналылық жүйесі қалыптасады.
Сөз – адам баласының ой-санасында танылған әлемдік бейненің, болмыстың
танымдық белгісі. Адамзат тіл арқылы табиғаттағы таныған, білген заттар мен
құбылыстарға атау береді. Ұлттық таным мен ұлттық тілдің бірлігі мен
байланысы осы жерде тоғысады. Ата-бабадан мирас болып келе жатқан қасиетті
тіл қатынас құралы ғана емес, көнеден сақталған тарихи таным мен тағылымды
жеткізуші де. Егер тіл арқылы халықтық дүниетаным ұрпаққа жетпесе, қоғам да
мәдениет те дамымаған болар еді. Демек, тілдің дамуы қоғамдық өмірмен,
мәдени дамумен тығыз байланыста.
Әл-Фараби – атау Әлемдік ғылымда өзіндік
теориясы туралы маңызы мен орны бар,
қасиетті Отырар топыра-ғынан
шыққан ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл-Фарабидың тіл ғылымы туралы айтқан ғылыми
ойлары мен тұжырымдарының тағылымы мол.
Әл-Фараби “Слово о классификации наук” атты трактатының бірінші бөлімін
“Наука о языке” деп атайды да, тіл ғылымын екі бөлікке бөліп қарайды.
Бірінші: белгілі бір халықтың дүниетанымын айқындайтын сөздердің танылуы
және олардың әрқайсысын айқындайтын білім; Екінші: сөздерді бағындырып
тұрған заңдардың ілімі. Әл-Фараби тіл білімінің ішкі заңдылықтарын әмбебап,
жалпы пікірді айқындайтын заңдар ретінде зерделейді. Сол кезеңдегі араб
тілінің ғылыми деректеріне, ғылымның даму дәрежесіне сәйкес, әр халықтың
тіл білімі ғылымын жеті ірі бөлікке бөліп, олардың ерекшеліктері мен ішкі
заңдылықтарын айқындайды. Аталған трактаттың екінші “Логика” атты бөлімінде
сөздің ішкі мәніне, ойлаумен арасындағы байланысқа терең үңіліп, ғылыми
тұжырымдар айтады.
Ғұлама “сөз – ойдың көрінісі, бейнесі” деген тұжырым айтады: “Слово
становится внешним благодаря голосу, а то, благодаря чему человек
подтверждает для себя мнение, – это речь, расположенная в душе; то же,
благодаря чему человек подтверждает свое мнение в других, – это речь,
выходящая (наружу) посредством голоса” деп жазады (Избранные трактаты,
1994, 39-бет).
Яғни сөз – дыбыстық жамылғышқа ие болған белгілі зат не құбылыстың
атауы, ал сөйлеу (лебіз) – екінші біреуге белгілі ойды, хабарды жеткізуде
дыбыс арқылы таңбаланатын пікір деп танылады. Сөйлеу – адамның жан
дүниесінде (душа) жататын, дыбыс арқылы сыртқа шығатын ой деп тұжырым
жасайды. Көне ғылымда сөйлеуді силлогизм деп атаған. Ғалым логика мен
тілдің арасындағы жақындық пен байланысты терең ашады. Сөздердің барлық
халық тілдеріне ортақ әмбебап белгілері бар екенін, кей сөздер мен сөз
тіркестерінің барлық тілдерге ортақ болатынын талдап жазады. Мұның өзі кей
сөз мағыналарының ортақтығын анықтағанын көрсетсе керек. Сонымен бірге
ғалым әр тілдің өзіне тән ерекшелігі, соған сәйкес ерекше грамматикасы
болатынын жазады. Грамматиканың барлық халықтың сөздерімен ешқандай
қатынасы жоқ, грамматистер белгілі тілдегі бар деректерге ғана сүйенеді, ал
логиктер сөздің мәнін ашу арқылы оның жалпы заңдылықтарын айқындайды дей
отырып, сөздің жалпы болмысы мен ұғымдық мәнін зерделейді. Көне дәуір
ғылыми ұғымында “логиканың” негізгі мағынасы, мазмұны мен мәні, мақсаты СӨЗ-
бен тікелей байланыста, бірлікте қарастырылған. Әл-Фараби зерттеуінде
логиканың негізгі мазмұны мынадай үш мәнде қарастырылғаны көрсетілген:
Дыбысталу арқылы сыртқа шыққан сөйлеу (лебіз); Сөз арқылы айқындалатын адам
жан дүниесінің көрінісі; Адам баласының жан дүниесі. Жан дүниесі арқылы
адам табиғаттағы болмысты таниды, түйсінеді; ғылым мен өнердің негізгі
нысанына айналдырады.
Әл-Фараби атаудың табиғатын ойлаумен тікелей байланыста, бірлікте
зерттейді. Сөз – ойлаудың жемісі, бейнесі деп түсінсек, ғалым-баба ойларын
тереңдей түсіне, түйсіне түсу лазым.
Атау – тек белгілі дыбыстардың жиынтығынан құралмайды, сонымен бірге
адам жаны мен сезімі арқылы пайда болған ойдың тікелей көрінісін
таңбалайды. Осы ретте, сөздің (атаудың) семантикалық мағынасы мен мазмұнын
зерттеудің мәні ерекше болады.
Ж.Баласағуни – Орта ғасырдағы шығыстық
сөз туралы мәдениетті, түркілік сөз
өнерін әлемдік деңгейде таныта алған
біртуар ғалым – Жүсіп Баласағуни. Ғалымның эпика-дидактикалық туындысы
“Қутадғу білік” туралы жазылған ғылыми еңбектер түркітануда баршылық.
Зерттеулердің дені еңбектің әдеби-көркемдік сипаты мен тілдік жүйесін
зерттеуге арналған. “Құтты біліктегі” фонетикалық, лексикалық және
грамматика-лық ерекшелік туралы, қазіргі түркі тілдерімен байланысы т.б.
мәселелер ғылыми әңгіме арқауына айналғаны белгілі.
Ж.Баласағунидың тіл жайында, сөз туралы айтқан ойларын талдаудың
танымдық мәні бар. Ғалымның тіл туралы айтқан ойлары жай нақыл сөз ғана
емес, атаудың табиғатын, номинативтік сипатын, қызметін, болмыс-ұғым-атау
үштігінің аралық аясын тануға да мол мүмкіндік береді.
“Сөз – ойдың көрінісі” деп жазады ақын. (Ж.Баласағунидың толғамды ойлары
профессор Әбжан Құрышжанұлының аудармалары негізінде беріледі). Қысқа да
нұсқа айтылған бұл сөз – қазіргі ғылымда сан түрлі ғылыми зерттеулер жазып,
дәлелін жеткізе алмай жүрген теориямыз. Сөз бен ойлаудың арасындағы
байланыс тіл мен философияның, тіл мен логиканың арасын жақындататын
мәселе де, қазіргі ғылымда терең зерттеліп жүрген күрделі проблема. Сөз –
ойдың көрінісі болатынын номинация теориясы да терең зерделеуге ұмтылатыны
белгілі. Ақын мұнда тілдің ойдың мазмұнын таңбалау қызметін айқындап
береді.
Жоғарыдағы ойды ғұлама “ақыл мен білімнің тілмашы – тіл” деуі арқылы
тереңдете түседі. Ақыл мен білім ойда қорытыла келе, тіл арқылы халыққа
түсіндіріледі дейді. Ақыл мен білім-біліктің өзі өздігінен пайдалы бола
алмасы түсінікті. Ол сөз арқылы құйма құлаққа жеткенде ғана халықтың
керегіне жарайды. Сондықтан да, мүмкін, тілдің тілмаштық қызметін баса
көрсетіп отырғандай.
“Көрінеді тілден түйсік, білім де,
Біле білсең, жарылқаушы – тілің де” деуі арқылы ұлы дидактик-ақын адам
түйсік-танымының, білім-білігінің тілде өзгеше көрініс табатынын айтады.
Адам баласы өзге де өнер мен мәдениет түрі (би, музыка, сурет, живопись,
қол өнері, архитектура, скульптура т.б.) арқылы өзінің түсінік-түйсігін,
білім-парасатын белгілі дәрежеде жеткізе алуы ықтимал. Ондай мысалдар да
мол. Десек те, заманалар бойында халық жадында жинақталған дүниетанымдық
терең білікті, білімді жеткізудегі тілдің ролі мен маңызы, Ж.Баласағуни
айтқандай, ерекше мәнді. Мәдениеттің өзге түрлері тілдің орнын алмастыра
алмақ емес. Өзге мәдениет түрлері тіл сияқты адамдардың қоғамда өмір
сүруінің маңызды факторы саналатын қарым-қатынас құралы бола алмайды.
Сондықтан тіл – жарылқаушы. Ақын тілдің “жарылқаушылық”, қарым-қатынас
жасау қызметін дәл көрсеткен деп пайымдаймыз.
“Адамға екі нәрсе тірек-тегі:
Бірі – тіл, бірі – ділің жүректегі” деуінің де мәні тереңде жатса керек.
Саналы адам баласын өзге он сегіз мың ғаламнан өзгешелеп, ерекшелеп тұратын
қасиеті оның тілі мен ділі десек қателеспеспіз. Жүсіп Баласағуни тілдің
ерешелігі мен оның адам баласының өмірі мен қызметіндегі, қоғамдағы орнын
танудағы мәні мен маңызын осылайша айқын танытады. Яғни адамның адам болуы
үшін тірек – тіл мен діл. Қазіргі уақыт сұранысына сай адам сөзінің орнына
жекелеп, ұлт десек, бүгінгі қазақ халқына айтылар ақыл-нақыл шығар еді.
Қазақ халқы қазіргі жаһандану заманында өзінің ұлттық келбетін сақтау үшін,
Ж. Баласағуни ойларын түйсіне оқып, парасатын бағамдай түсуі қажеттей.
Яғни, тіл мен жүректегі ділді сақтау ұлттың екі тірек-тегі.
Бұл ойлар ХІХ ғасыр басында Вильгельм фон Гумбольдт айтқан “Язык народа
есть его дух, и дух народа есть его язык, и трудно представить себе, что-
либо более тождественное” деп айтқан ойымен үндес, мәндес. Тек батыста ХІХ
ғасырда айтылып, бүгінгі тіл білімі ғылымында афоризмге айналған бұл ойды
түркі ғұламасы Ж.Баласағуни ХІ ғасырда, сегіз жүз жыл бұрын айтып кеткен.
“Тіл – елшінің қызметі” дейді ақын. “Сөзде де у болады” деп тағы бір
түйеді. “Бақытыңды қорғасаң – жаман сөзді қолданба” деп те ақыл айтады.
Соңғы екі ақыл бірінші ойдың жалғасы, таратылып-түсіндірілуі болса керек.
Тілдің елші қызметіндей болуы – жақсы сөз, жарым ырыс; жаман айтсаң да
тағы да өз сорың дегенді меңзеп тұр. Тілге мұншама маңыз беру Ж.Баласағуни
ұлылығының бір ғана белгісі. “Сөз адамды ұлы да қылады, масқара да қылады”
деп жазады. Түркі тілін мейлінше сүйген, менсінбегендердің көкірегін басып,
"түркі тілінде де жазуға болатынын” ұқтырған, ”Құтты білікті” жазып, үлкен
мәртебеге ие болған, Сөз қадірін мейлінше терең түсініп, түсіндіріп,
бағалап, бағалатып өткен Жүсіп Баласағуни ұлағатын әлі де бойымызға дарыта
түсу парыз. Ғұлама-ғалым айтқан терең парасатты ойлар өз биігінде, өз
дәрежесінде талдана түсуі абзал.
М.Қашқари – сөзжасам ХІ ғасырда өмір сүрген түркі
туралы ғұламасы М. Қашқаридың
әлемдік тіл білімінде өзіндік орны мен
ерекше рөлі бар. М.Қашқари – әлемде алғашқылардың бірі болып салыстырмалы
тарихи тәсіл негізінде түркі тілдерінің жүйесін саралаған, тұңғыш рет түркі
тілдерінің лингвистикалық картасын жасаушы. Ұлы ғалым тіл ғылымының негізгі
теориялық мәселелеріне терең зерттеу жасаған.
Ғұламаның атақты “Дивани лұғат ат-түрк” атты еңбегінде түркі тілінің
ерекшеліктері, грамматикалық құрылымы мен мағыналық белгілері туралы
көптеген аса құнды зерттеулер ғана емес, сондай-ақ түркілік тілдік
бірліктерді араб тілімен салғастыра зерттейтін типологиялық ізденістің ізі
бар. Араб және қазақ тілдерінің байланысы мен ерекшелігін айқындайтын күні
бүгінге дейін типологиялық бағытта жазылған еңбектің жоқ екенін еске
алсақ, М.Қашқари зерттеуінің өзектілігі, маңыздылығы дау туғызбайды.
Ғалым мұрасынан сөзжасамның көптеген мәселелері туралы айтылған ғылыми
ойларын аңғаруға болар еді. Ең алдымен, М.Қашқари түбір сөздер мен туынды
сөздерді ерекше деп танып, бөліп көрсетеді. Түбір мен туынды сөздердің
мағыналық және тұлғалық құрылымын бөлек анықтағанын, автордың “Бір буынды
түбір негіздердің сөздігін” бөліп бергенінен де байқауға болар еді.
Ғалым түбір сөздерде өзгерістер аз болады, бұл өзгерістер түбірдегі
кейбір дыбыстардың алмасып айтылуы мен түсіп қалуы сияқты болып келеді деп
пайымдайды. Яғни түркі тіліндегі түбір мағынасының кеңдігі мен тұлғалық
өзгеріске түсуінің өзіндік ерекшеліктерін дыбыстық алмасу негізінде
саралайды.
“Диуани лұғат ат-түркте” сөзжасам тәсілінің семантикалық, фонетикалық,
аналитикалық, синтетикалық түрлеріне мысалдар беріліп, талдаулар жасалған.
Заттық не қимылдық мағына беретін атаулардың контексте жаңа туынды мәнге
ие болатынына терең мән беріп, нақты тілдік деректер арқылы дәлелдемелер
келтіреді.
Екі сөздің қосарлануы арқылы жасалған атаулар мағынасының ерекшелігін,
өзіндік ерекше семалық мән беретініне ғалым көңіл бөледі. Түсті әсірелеп
айту үшін айталық түріктер көп көк десе, оғыздар көм көк (көкпеңбек), сап-
сарығ (сап-сары), йап-йазы (жап-жазық) дейтініне назар аудартады (1-т. 316-
317). Сондай-ақ, қосарланып қолданылған есімдер мен етістіктердің бірінің
мағынасы негізгі болып, екіншісі көмекші сөз болатынын айтады: “бір нәрсе
бір нәрсеге қатты араласып кетсе, түріктер қатты-қарды – араласып кетті
дейді. Бұл жерде қатты сөзі негізгі сөз болады да, қарды көмекші сөз
саналады. Оғыздар бұл мағынада қарды сөзінің өзін ғана қолданады.Осы сияқты
түріктер жақсы мағынасын аңлату үшін әзгу-йавлах деген қос сөзді қолданады
(1-т. 406).
М.Қашқаридың “Диуани лұғат ат-түрк” еңбегінде аналитикалық тәсілмен
жасалған атаулар жиі кездеседі, әрі оның ғылыми түсінігі мен түрлі түркі
тілдеріндегі дыбысталу ерекшеліктері көрсетіліп отырады. “Кулгучі ер –
күлетін адам, евге кіручі - үйге кіретін адам, ат сүргучі – ат айдаушы”
сөздері жеке атау ретінде қолданып, тіл дамуында бірте-бірте
қалыптасқандығы көрсетіледі (2-т. 39-74).
“Диуани лұғат ат-түркте” туынды сөз жасаушы тұлғалар мен олардың
сөзжасамдық мағыналары терең талданады. Айталық, “інді” – жұрнағы етістікке
жалғанып, есім туғызушы тұлға ретінде (көмінді, сүзінді), “лық” – иелік
мағынасында және істелген іс мағына туғызушы (саманлығ, туруғлағ,
тарығлағ), “чы” – істің иесін білдіруші (тарығчы, етукчі, бардачы), “лан” –
есімнен туынды етістік жасаушы (бегленді, қызланды, атланды), “әзті” –
жұрнағы арқылы туынды етістік көп жасалады деп көрсетіледі (көркәзті
(көркейді), білкәзті (білімді болды)); “чіл” – бір нәрсе жайлы әрекет ұзақ
уақыт жасалатынын білдіру үшін (ігчіл (аурушыл), “лады” – хайуандарда туған
малдың аты алынып, оған -лады қосымшасын қосу арқылы жасалатын сөздер
(бузағулады, арслан әнукләді (арыстан күшіктеді), қысрақ қулнады), “лады” -
үш әріпті есімдерге қосылып, етістік жасалады, сондай-ақ, етістіктің
білдіретін іс-әрекетіне адамның қатысы барлығын аңғартады (ер тон қаралады,
иер қарылады (өлшеді), қычылады), т.б.
М.Қашқари сөзжасамдық тұлғаларды атап қана қоймайды, олардың жалғану
жүйесі мен мағыналық қабілетіне терең талдаулар жасайды. М.Қашқаридың
“Диуани” еңбегі арқылы біз ХІ ғасырдағы түркі тілдерінің сөзжасамдық жүйесі
мен жасалу тәсілдері туралы, сөзжасамдық қалыптары, түбір сөздер мен туынды
атаулардың мағыналық құрылымдары, олардың арасындағы мағыналық сабақтастық
жөнінде толық ғылыми-теориялық мағлұмат ала аламыз. Ойшыл-дана еңбегінің
теориялық тереңдігі тек грамматикалық байламдары мен салыстырмалы-тарихи
зерттеулерімен шектелмесі түсінікті. Біздің назарымызды аударған күрделі
мәселе ғалымның тілдің жалпы болмысы мен қызметіне, әлеуметтік мәніне
қатысты тамаша ойлары.
ХІ ғасырдың қос ғұламасы М.Қашқари, Ж.Баласағуни ойлары мен тұжырымдары
қазіргі кезде ғылымда негізгі проблемалы мәселеге айналып отырған тілдің
лингвомәдени және когнитивтік жүйесін талдауда негізгі бағдар болуы қажет
деп түсінеміз. Ғалымдардың бірі түсініп, бірі түсініңкіремей жүрген әртүрлі
терминмен ұғымды шатастырып, тіл деректерін талдауға тырысудан гөрі,
М.Қашқари салған ізбен, пайдалы іске жұмылған орынды болар еді. “Игі істің
басы – тіл” деп жазады ғұлама.
Атау теориясы мен Атау теориясы пән ретінде
сөзжасамның арақатысы тілдік бірліктер жасалуының
жалпы заңдылықтарын
зерделеп, осы процестегі тіл мен ойлаудың, болмыстың арасындағы қарым-
қатынасты, атаудың негізінде жатқан белгілердің танылуындағы адам
факторының рөлін, атаудың тілдің жағдайын, оның жасалу құралдары мен
үлгісін, тәсілдерін, коммуникативтік-қызметтік механизмдерін зерттейді.
Атау ономасиологиялық аспектіден анықталғанда заттың болмысы (денотат) (
атаудың мәні (сигнификат) қатынасы арқылы түсіндіріледі, сөйтіп маңызды,
басты мән ретінде болмыс табиғаты зерттеу арқауы болады. Семасиологиялық
аспектіден анықталғанда атаудың мәні таным тәсілдері мен болмыстың атын
айқындауы негізінде қарастырылады.
Атаудың табиғаты мен құрылымын талдау тіл білімі ғылымында үш мүшенің
қарым-қатынасы негізінде жүргізіледі: болмыс – ұғым – ат (есім). (Тарихи
тұрғыдан, ат-есім сөздері бір түбіртектен тараған атаулар; ат-ес
түбіртектері ае және тс дыбыстарының жіктелуі негізінде екі атау ретінде
қалыптасады да, ес түбіртегіне сөзжасамдық -ым (мен) жұрнағы жалғанады).
Атаудың осы аталған әмбебап-логикалық қатынасының әрбір сыңары әлем
бейнесінің тілдегі көрінісін таңбалауда, ұлттық танымға тән белгілер арқылы
түрленеді.
Болмыс атаудың денотаты ретінде өмір сүреді де, атаудың қасиеті мен
мәнін, белгінің табиғатын, төркінін көрсетеді. Атау – сөйлеу нәтижесі.
Сөйлеу нәтижесі тіл жүйесінде зерттеледі.
Атау мен сөзжасам теориясы бір-бірімен тығыз байланысты. Сөз жасаудың
негізгі мәселесі жаңа атау туғызу болса, атаудың тууы табиғаттағы заттар
мен құбылыстардың адам санасында бейнеленген “мүсіннің” таңбалануы арқылы
анықталады. Сөз – шындық өмірдегі болмыстың адам санасында бейнеленген
тілдік таңбасы, осы таңбаның тілде белгілі заңдылыққа бағынып, қалыптасқан
тәсілдер арқылы жасалуын сөзжасам саласы зерттейді.
Сөзжасам теориясы бойынша туынды сөздің ішкі мағынасы олардың
құрамындағы сөзжасамдық тұлғалар арқылы анықталатынын еске алсақ, номинация
мен сөзжасамның екі жақты байланысы көрінеді:
1) біріншілік номинацияны айқындау барысында түбірдегі ұғымның мәні,
болмыспен байланысы ашылса, түбір сөздің табиғаты арқылы туынды
сөздің мағынасы талдана алады;
2) өз кезегінде туынды сөз жеке ұғымды білдіретін атау ретінде екіншілік
номинация болады, әрі сөзжасамдық процесс негізінде
қалыптасқандықтан, сөзжасамдық мағына иеленеді.
Атау сөзжасамдағы жаңа сөздің болмыспен байланысын, ойлаумен
арақатынасын көрсетеді. Болмысты негізгі және қосымша белгілері арқылы
атап, таңбалау кезінде номинативтік бірліктер әлем бейнесін, дүние
көріністерін белгілеумен қатар, олардың қасиеті мен белгілерін, іс-әрекеті
мен қимылын, жағдайын, сапасы мен мөлшерін сипаттайды. Сөз адам танымының
бейнелеуіш қызметінің нәтижелерін бекітудегі негізгі құрал ретінде
анықталады.
Кез келген болмыс атаулы ұғым арқылы танылып, таңбамен таңбаланғанда,
сол заттың бүкіл қасиеті мен белгісі бірдей танылып, өз көрінісін бере
алмайды. Тек негізгі бөліктерінің қасиетін, ерекше белгілерін айқындайды.
Яғни денотаттың ең негізгі белгілері арқылы түсінік қалыптасып, атау
туындайды. Заттың өзге ерекше қасиеттері бірте-бірте танылады да, осының
нәтижесінде сөздің көпмағыналылығы, синонимдігі мен антонимдігі келіп
шығады.
Дүниедегі әрбір нысан сан-алуан қасиетке ие, әрі әрқайсысы да жүйелі
дамуда болғандықтан, бір-бірімен шексіз қарым-қатынасқа түсе алады. Бірақ
бұл шексіздік зат мәнінің танылуы үшін маңызды бола бермейді. Әрбір нақтылы
жағдайда нысан өзінің ерекше бөлігімен, өзгеше белгісімен, қасиетімен
ерекшеленеді. Айталық, жылқымен салыстырғанда, түйенің негізгі ерекше
белгісі - өркешінің болуы. Ал түйенің шуда жүні, маң-маң басқан жүрісі,
ирек мойыны, денесінің үлкендігі т.б. өзіне тән белгілері болғанымен,
жылқымен салыстырғандағы негізгі айырма белгісі, көзге елестеп, көңілге
бірінші оралатыны - өркеші. Бұл осы көрсетілген денотаттың алуан түрлі
қасиеті мен белгісінің ішіндегі ерекше белгісі, сондықтан денотаттық
ұғымның қабылдануында ерекше рөл атқарады. Атаудың мәні – танылған затпен
дәлме-дәл келуінде емес, адам баласының әлем бейнесін танып-білудегі
қызметінің нәтижесін абстрактылы түрде жеткізуі. Ал абстракция нақты заттар
мен құбылыстардың жалпы және жеке қасиеттерінің диалектикалық қайшылығы мен
бірлігін белгілейді. Атау – когнитивтік процестің тілдік бейнесі.
Номинациялық атау жасалу үшін денотаттың (заттың) материалдық қасиеті ғана
емес, әлеуметтік қызметі мен қажеттілігі де негізгі рөл атқара алады.
Айталық, оқу құралы, оқулық, монография жеке-жеке зат атауы. Әрқайсысының
өзіндік ерекше белгісі мен айырмасы бар. Ал осы атаулардың негізгі
белгілері арқылы “кітап” сөзімен жинақтық мәнде берілуі заттың өзіне тән
мазмұндық сипатына, қызметіне, тұлғасына сәйкес келеді.
Тілдің ұзақ даму жолында пайда болған атаулар біркелкі емес. Оның
барлығы әлем бейнесін сол қалпында нақты түрде, тайға таңба басқандай етіп
таңбалап, негізгі белгілерін тап басып таныта алған деп айтуға келмейді.
Сөз дамуының заңдылықтары әртүрлі де, сан қырлы. Атаудың номинациялық мәні
осы заңдылықтар нәтижесінде орындалады, атау мен зат арасындағы байланыс
ұғымдық түсініктер мен таным арқылы анықталады.
Әлем бейнесіне қойылған атау ұлттық таным мен ұлттық дәстүрге тікелей
байланысты болады. Тілдің ұлттық сипатының негізгі тірегі де осы. Кез
келген атаудың ішкі мәнінде таным түсініктері жатады. Сөздің пайда болу
кезеңіне орай, оның сипаты да өзгеріп отырады. Сондықтан да, бір буынды,
екі буынды сөздермен салыстырғанда, аналитикалық жолмен жасалған туынды
атауларда, соның ішінде тұрақты тіркестерде ұлттық танымның сипаты айқын
көрінеді. Жалпы мағынаның жіктелуінен жеке мағыналар, сол арқылы жеке
номинация туындағанда, жалпының негізгі белгілік мәні жекеге көшеді де,
атаудың номинативтік мағынасында сақталады. Атау заттың қасиеті мен
белгісінің барлық мәнін ашпайды, негізгі ерекшелігін, ерекше белгісін
айқындайды. Жеке мағыналы атаулар өздерінің негізгі, өзек мағыналары арқылы
жүйеленіп, бір семантикалық өрісті құрайды. Айталық, күн, жарық, шам,
шырақ, шамшырақ, күн сәулесі, жарық сәуле, күн сәулесі, т.б. сияқты атаулар
легі жарықтың түрлі сипаты мен деңгейін айқындап таңбалау үшін, жеке-жеке
номинативті атауға ие болады. Бір семаның ғана күрделене дамуынан немесе
денотаттың бір белгісінің ерекшеленуінен жаңа номинация туындайды. Әуелгі
негізгі ұғымы жарыққа қатысты болып, бір денотат бойынша, яғни күн-жарық
ұғымына уәжделе келіп, шам, шырақ, жарық, шырағдан, шамшырақ, сәуле, Сәуле,
жарқырау, т.б. сөздер тұлғалық жағынан өзгеріске түсіп, жаңа денотаттық не
сигнификаттық мағынаға ие болып, жеке атау ретінде қалыптасады. Демек, бір
денотаттың әртүрлі белгісінің танылуы нәтижесінде ерекше мағыналы жаңа
туынды сөз – жеке атау жасалады.
Атаудың негізі – денотаттың маңызды, ерекше белгісінің бейнесі.
Болмыстың қасиеті мен ерекше белгілерін тану адам баласының таным дүниесін
қалыптастырады. Бұл ұзақ та, уақыт өткен сайын тереңдей, кеңейе түсетін
күрделі әрі кешенді процесс. Дүниетаным көкжиегі кеңейген сайын, сөздік
құрамдағы сөздер жүйесі де кеңейіп, семантикалық өрістегі атаулар саны
өседі. Болмыстағы ерекше белгілердің танылуы – жаңа атаудың тууының негізі.
Танылған белгі және соның негізінде жасалған атау кейінгі даму барысында
екінші бір дара белгісі арқылы ерекшеленіп, жаңа семаға жіктелуі ықтимал.
Екіншілік мағына алған жаңа атау екіншілік номинация ретінде танылады. Бұл
атаудың екіншілік туынды мағынасы бұрын ерекше болмаған белгі арқылы да
жасала алады. Демек, ұғымдық сипаты мен ішкі мәні жағынан уәжделген
жағдайда, сөз семантикасындағы кез келген сема жаңа затқа немесе заттардың
тобына атау болуға мүмкіндігі бар.
Атау үшін өзі таңбалап тұрған зат не құбылыс белгісінің маңызды болуы
шарт. Маңызды емес, ерекше емес белгі оның арнайы семантикалық құрылымын
жасай алмайды. Жеке атаудың маңызды белгісі архисемадағы немесе әуелгі ұғым
қасиетіндегі негізгі, басты белгі болмауы да мүмкін. Номинациялық процестің
өзіндік даму заңдылықтары бар. Атаудың ттуы мен қалыптасуында уақыт
факторының алатын орын ерекше. Зат не құбылыс алғаш танылғанда берілетін
номинациялық атаулар заттың негізгі, жалпы белгілеріне байланысты қойылады.
Танымның тереңдеуімен бірге сөз мағынасы да жүйелі әрі кешенді сипатта
дамып, маңызды белгілері сөз мағынасының жіктелуіне негіз болады. Белгілі
бір таным деңгейінде маңызды саналмаған болмыс белгілерінің өзі кейін уақыт
өте келе, атаудың ерекше белгісі ретінде бағаланып, екіншілік номинацияның
ерекше мағынасын қалыптастыра алады. Сөйтіп әлем бейнесінің қасиетін,
сапасын, мөлшерін, санын, көлемін, ісін, әрекетін, қимылын таңбалайды.
Атауға негіз болатын денотаттың қасиетін, сапасын, мөлшерін анықтау
барысында оның маңызды белгісі ерекшеленуі немесе кез келген белгісі
маңыздылыққа ие болуы ықтимал. Осындай таным негізінде сөзжасамдық процесс
орындалып, әртүрлі сипаттағы атау туындайды.
Айталық, уақыт ұғымын анықтайтын, бір семантикалық өрісте жататын шақ,
мезгіл, уақыт, сәт, мезет, мерзім, кез, кезең, дәуір, заман, көзді ашып
жұмғанша, қас-қағымда, әп-сәтте, қас қаққанша, сүт пісірім уақыт, бір ет
асым уақыт, қас пен көздің арасында, кірпік қаққанша, т.б. атаулар
уақыттың әртүрлі деңгейі мен шегін айқындау үшін қолданылады. Осы атаулар
уақыттың белгілі бір ерекше белгісін таңбалау арқылы танымда пайда болып,
тілдік қажеттіліктің нәтижесінде әртүрлі мәнде жұмсалады. Жеке ұғым
білдіргендіктен, атау ретінде танылады. Жалпы мағынасы уақыт семасына
сәйкес келгенімен, жеке алғандағы ерекше семаларының даралығынан да, оларды
бірінің орнына бірін кез келген жағдайда қолдана беруге болмайды. Айталық,
бір буыннан тарайтын түбірлес сөз болғанмен кез бен кезең, сәт пен сағат,
мезгіл мен мерзім, тіпті контексте келгенде заман мен замананың мағыналық
реңі бөлек болады да, синоним ретінде қолдануға келмейді. Демек, денотаттың
бір белгісі ерекшеніп, танымда ұғым қалыптастырса, тілде таңбаланып, жаңа
атау жасала алады. Бұл екіншілік немесе үшіншілік туынды мағына болуы
мүмкін. Оның семантикалық құрылымында архисеманың мағыналық сипаты шалғай
өрісте болса да сақталады. Кез келген номинацияның табиғатында өзі атап
тұрған болмыстың нақты маңызды белгісінің белгіленуі шарт. Осының негізінде
атаудың уәжділігі анықтала алады. Кез келген тілдік бірліктің жасалуы,
танылуы уақыт факторына тәуелді дедік. Бірнеше маңызды белгіні таңбалау
қажеттігі, болмыстың ішкі қасиеті мен мәнінің адам баласына бірте-бірте
танылғандығы - әлем бейнесін тілде таңбалау процесінде синоним сөздер мен
көпмағыналылықты туғызады.
Сөз – зат пен құбылыстың негізгі белгілерін танытатын ұғымның қалыптасуы
нәтижесінде жасалады. Бұл маңызды белгі – осы атау үшін ғана маңызды.
Атаудың негізгі мәнін айқындайтын ерекше белгі номинативтік белгі деп
аталады. Атаудың номинативтік белгісі өзге атаулар үшін номинативті белгі
бола алмайды. Бұл белгі тек өзі белгілеп тұрған зат не құбылыс үшін ғана
маңызды. Номинативтік ерекше белгісі анықталмаған атау – сөз, лексема
ретінде таныла алмайды. Тіпті мағыналық жағынан ұқсас атаулар үшін де
номинативтік белгінің әрқайсысының өзіндік жекелік, даралық сипаты сақталуы
қажет. Номинациялық атау үшін өзі таңбалайтын заттың негізгі белгісі ерекше
маңызды. Номинациялық процестің белгілі уақыт дергейінде өтетіндігіне орай,
оны екіге бөліп саралауға болады. Әрі бұлайша бөлу жалпы тіл білімі
теориясында қалыптасқан үрдіс: алғашқы немесе біріншілік номинация;
екіншілік номинация.
Алғашқы немесе біріншілік номинация тек тарихи аспектіден сөздердің
этимологиялық шығу төркінін зерттеу барысында айқындалатын атаулардың ең
көне мағыналық сипаты ретінде танылады. Қазіргі қазақ тілінде атаудың
біріншілік номинациясы бір буынды түбірлердің мағыналық құрылымында ғана
сирек кездеседі.
Архитұлғалардың көрінісі мен архисемасын терең тарихи зерттеулер
нәтижесінде мөлшерлеп пайымдауға болады. Қазіргі ғылым жетістігі
архитұлғалар мағынасының өте күрделі, ауқымды семалардан құралатынын
көрсетіп отыр. Архисема макросемалардан құралады. Алғашқы номинациялық
атаулардың шығу жолдарын зерттеуде тіл білімінде жасалған дәстүр мен ұлан-
ғайыр көп ғылыми бағыттар мен мектептер бар.
Екіншілік номинация – әр түрлі сөзжасамдық тәсілдер негізінде жасалатын
атау. Екіншілік номинацияда болмыстың танымдық ұғымы мен белгісі дамыған,
толыққан сипатта көрінеді. Жаңадан жасалған туынды атаудың мағынасында өзін
туғызуға себеп болған түбірдің не негіздің мағынасы белгілі дәрежеде
сақталады. Екіншілік номинацияның жасалуындағы негізгі заңдылық – атаудың
өзін тудыруға себеп болып тұрған тұлғаның мағынасына негізделуі, уәжделуі.
Бұл мағыналық негізділік кейін өзге жаңа номинативті атауларға да беріледі.
Сөйтіп бұл атаулар бір семантикалық өрісте жатады. Осы сақталған мағыналық
жүйе арқылы сөздің дамуының тарихи желісін айқындауға болады.
Болмыстың маңызды және ерекше белгілері атаудың номинативтік белгісі
арқылы көрінеді дедік. Номинативтік белгі түбірлес сөздердің мағыналарында
сақталып, олардың өзексемасын құрайды. Бір себепші негіз арқылы пайда
болған атаулардың номинативтік белгісін анықтау, олардың даму жүйесін,
семантикалық бірлігін, семантикалық өрісін түсіндіруге мүмкіндік береді.
Туынды сөзді сөзжасамдық бағытта саралау атаудың номинативтік белгілерін
табуға, сол арқылы сөздің және оның мағыналарының генетикалық-тарихи
бірлігін тануға мүмкіндік береді. Екіншілік номинацияның жасалу жолы мен
себебін зерттеуде атау теориясы мен сөзжасам бір-бірімен тығыз байланыста
қарастырылады. Сөзжасам екіншілік мағынаның жасалу тәсілін, мағыналық
шегін, жүйесін, жаңа атау жасалуының қалыбын, т.б. зерттейді. Демек
сөзжасам – номинациялық процесс пен оның нәтижелерінің орындалуын
қамтамасыз ететін тілдік сала. Тілдік жүйедегі сөзжасамның басты қызметі –
атау жасау, адам баласының танымдық және рухани дәрежесінің, ғұмырлық
тәжірибесінің таңбалық көрінісі бола алатын жаңа атау туғызу. Сондықтан ол
номинациялық процестердің жүруіне қызмет етеді, номинациялық атаулар
туғызудың жолы мен тәсілін, қалыбы мен типін анықтайды.
Адамзат баласының әлем бейнесін таңбалау үшін қолданатын бірден-бір
негізгі құралы – тіл екені белгілі. Тілде адам санасында таңбаланған ұғым
өзінің бейнесін, келбетін мүсіндейді. Туынды сөз – ұғымның дыбыстық,
мағыналық көрінісі. Екіншілік мәнді туынды атаулар сөздік құрамның мол
бөлігін құрайды. Екіншілік номинация сөзжасамдық аспектіде туынды сөз
ретінде танылып, зерделенеді. Олай болса сөзжасам мен атау теориясының
зерттеу нысанында ортақтық бар, ал зерттеу бағыты мен тәсілдері ерекше.
Сөзжасамды номинациялық аспектіден қарастырғанда, атаудың мәні талданып,
туынды сөздің өзі белгілейтін болмыспен ара қатынасы зерттеу нысаны болады.
Атау жасаудың негізгі құралы –сөзжасамдық тәсілдер.
Сөзжасамның нақты сипаты ономасиологиялық категориялар мен сөз жасаушы
материалдық құралдар, олардың мағыналық жағы, туынды сөз көлемінде болатын
теориялық мәселелер арқылы айқындалады. Номинациялық жағдай жаңа атау
туғызса, сөзжасам сол атауды туғызуға тікелей қатысады, әрі туынды
сөздердің сөздік құрамда қолданылуына, қалыптасқан үлгі бойынша басқа
туынды сөздердің жасалуына тікелей ықпал етеді. Бір қалыптан туындайтын
сөздердің күрделі құрылымдық семантикасы мен түбірлес туынды сөздердің
генетикалық бірлігін анықтайды. Жаңа туынды атау жасауға тікелей
қатынасатын сала болғандықтан, сөзжасам басқа жүйелерден гөрі
ономасиологияға жақын. Атау туғызуда шешуші рөл атқарып, номинативтік
аспектіден қарастырылады.
Сонымен, қорыта айтқанда, атау теориясы жеке лингвистикалық пән ретінде
тіл бірлігі жасалуының жалпы заңдылықтарын, тіл мен ойлаудың, шындық
өмірдегі болмыс пен тілдік таңбаның бір-бірімен байланысы мен қатынасын,
олардың белгісін танудағы адам факторының үлесін т.б. зерттейді. Ал
сөзжасам теориясы жеке лингвистикалық пән ретінде туынды сөздің жасалуын,
қызметін, мағыналық құрылымын, сөзжасамдық тәсілдер мен сөзжасамдық ұяны,
сөзжасамдық мағынаны т.б. қарастырады. Сөзжасам мен атау теориясы бір-
бірімен тығыз қарым-қатынаста. Өйткені екі саланың да негізгі зерттеу
нысаны атаумен, туынды сөздің таңбалық, ұғымдық сипатымен байланысты.
Сөзжасамның негізгі Туынды сөз -
сөзжасам
бірлігі – туынды сөз саласының ең
негізгі
ұғымы. Тіліміздің
сөздік құрамында қолданылып жүрген қазіргі атау сөздердің бәрі дерлік
туынды атаулар. Тіпті қазіргі тіліміздегі бір буынды ат, ақ, су, сай, жақ,
бау, тау сияқты атаулардың (синкретті түбірлердің) өзі туынды атаулар
ретінде таныла алады. Олай деуіміз бұл сөздер тұлғалық жағынан
өзгермегенмен, мағыналық құрылымы семантикалық сөзжасам негізінде дамығаны
анық. Сондықтан да бұл атаулар іштей көпмағыналылыққа, антонимдік сыңарлары
мен синонимдік қатарларына жіктеле алады.
Туынды сөздің мағыналық құрылымын дұрыс тану үшін, ең алдымен, тіл
білімінде Е.Курилович зерттеуінен кейін қалыптасқан деривациялық деңгейлер
туралы мәселені айқындау қажет болады. (Е.Курилович. Деривация лексическая
и деривация синтаксическая Очерки по лингвистике. М., 1962.)
Ғалымның еңбегінде сөзжасамдық мағына лексикалық деривация жәнне
синтаксистік деривация деп екіге бөлінеді. Лексикалық деривацияда туынды
сөздің мағынасы мен сөз тудырушы тұлғалардың (себепші негіздердің) мағынасы
арасында айырмашылық болады да, синтаксистік деривацияда туынды сөздің
мағынасы мен себепші негіз арасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz