Бәсеке түсінігі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Бәсеке түсінігі
БӘСЕКЕ, конкуренция (латын concurrere – қақтығысуы) – тауар өндірушілер
не оны өткізушілер арасындағы көбірек пайда табу жолындағы сайыс . Бәсеке
өнім мөлшерін молайтуға, оның сапасын жоғарлатуға, тауар құнының
төмендеуіне әсер етеді. Тауар өндірушілер тұрғысынан қарағанда бәсекенің
негізгі мақсаты - өз өнімдерін молайту арқылы капитал жинау , баю , өз
бәсекелестерінен басым түсу. Осы мақсатқа жету жолында әділ не әділетсіз
бәсеке түрлері кездесу мүмкін. Бәсекенің соңғы түрінде тауар өндірушілер
демпинг, бойкот саясатын, бәсекелестерін шикізат пен көлікті пайдаланудан
тыс қалдыру, тіпті бүлдіргілік, зиянкестік жасау әрекеттері сияқты сан
алуан әдістерді қолданады. Бәсекелестіктің бұл түрі тауар өнімінің бір
қолға шоғырланып, монополиялық пайда табу мақсатын көздеу саясатында жиі
кездеседі. Сондықтан , экономикада мұндай келеңсіздіктердің орын алмауы
үшін монополияны тежейтін мемлекет органдар арнайы аралар қарастырып,
тиімді бәсекелестікті өрістетуге қолайлы жағдай туғызды. Нарық жағдайында
қоғамдық өндірістегі тепе-теңдік бәсекенің көмегімен реттеліп отырады.
Бәсекенің бірнеше түрлері бар. Оның ең бастысы бағаны орнықтырып, өнімнің
сапасын жақсартуға бағытталады. Бұл нышан нарық экономикасында көшкен елдер
арасында кең өріс алып отыр. Оны жүзеге асыру үшін шетелдік озық
технологияны өндіріске еңгізіп, еңбекті ұйымастыру дәрежесін жоғарлатып,
отандық тауар өнімдерінің сапасын шетелдік тауарлармен бәсекелесе алатындай
дәрежеге жеткізу жұмыстары қолға алынған. С.Қаженбаев
2-тарау. ЖЕТІЛГЕН БӘСЕКЕ НАРЫҒЫ.
1.1 . Жетілген бәсеке нарығының негізгі сипаттамалары.
Жетілген бәсеке нарығы дегеніміз – төмендігідей шарттар орындалатын
нарық:
1) нарықта сатып алушыға стандартты немесе біртекті өнім ұсынатын
тәуелсіз сатушылар саны өте көп болған жағдай . Мысалы, ауыл шаруашылығы
өнімнің нарықтары.
2) әр фирманың жалпы нарықтық ұсыныстағы сату үлесі елеусіз .
Сондықтан , оның өнім көлемі туралы өндірістік шешімдері жалпы ұсынысқа
ықпал етпейді, соған орай ол өнімнің нарықтық бағасында да әсер ете
алмайды.
3) баға , технология және ықтимал пайда жөніндегі ақпараттар
белгілі болады.
4) жаңа фирмалардың салаға кіруіне немесе одан шығуына
тосқауылдар қойылмайды.
Бәсекелес фирма нарықтық бағаға әсер ете алмайтын болғандықтан , ол
бағаны сырттан белгіленген баға ретінде қабылдайды . Бұл - өндірілетін
өнімнің кез келген мөлшерін фирма бір ғана бағамен сатылады деген сөз.
Жеке өндірушінің сұраныс қисығы горизонталь сызық болып табылады.

Аталған қисықты нарықтық сұраныс қисығымен шатастыруға болмайды.
Өнімнің өндірілген әрбір қосымша бірлігі тұрақты Р0 бағамен
сатылатындықтан, жалпы түсім өсімі немесе шектік түсім MR нарықтық бағаға
тең болады, яғни MR=P0. Сондықтан жетілген бәсеке жағдайында шекті түсім
(MR) қисығы және фирманың сұраныс қисығымен (D) сәйкес келеді. Фирмаға
белгіленген Р0 бағасы нарықтық сұраныс пен нарықтық ұсыныстың сәйкестігінің
нәтижесі екендігін көрсетеді.

1.2Жетілген бәсекелес фирманың қысқа мерзімді кезеңде пайданы мейлінше
арттыруы

Шекті және графиктік талдау.
Пайда дегеніміз – жалпы түсім (ТR) мен жалпышығындар (ТС) арасындағы
айырма:
П = ТR – ТС
Бұл жерде және әрі қарай экономикалық пайда туралы сөз болады. Фирманың
мақсаты – белгіленген баға арқылы мейлінше көп пайда алуға немесе мейлінше
аз зиян шегуге мүмкіндік беретін өндіріс көлемін таңдап алу болып табылады.
Қысқа мерзімді кезеңде бәсекелес фирманың құрал жабдығы тұрақты болады да,
ал өнім шығару көлемі өзгерген кезде тек айнымалы ресурстар ғана өзгереді,
осыған сәйкес айнымалы шығындар өзгереді. Енді, қысқа мерзімді кезеңде
нарықтық баға мен өз шығындары туралы ақпараттарды ескере отырып, фирма
өнім шығару көлемі туралы шешімді қалай қабылдайтындығын көрсетейік.
Бәсекелес өндірушінің алдында өзара байланысты 3 сұрақ туындайды:
1) Өндіру қажет пе?
2) Егер өндіру қажет болса, қандай мөлшерде?
3) Алынатын пайда мөлшері немесе зиян қандай болады?
Егер өнім өндіру пайда әкелетін болса, онда бірінші сұрққа жауап дайын.
Егер өндіріс зиян шегетін болса, онда фирманы жапқан жағдайдағы шығындарды
және фирма қысқа мерзімде өз қызметін жалғастырғандағы шығындарын анықтау
қажет. Өндіріс жабылғанда зиян
(У) тұрақты шығындарға (ҒС) тең болады.
У = ҒС.
1
Егер фирма өндіріс көлемінің белгілі бір мөлшерінде ҒС – тан зиян
шегетін болса, онда ол өз өнімін қысқа мерзімді кезеңде өндіруге тиіс
болады. Сонымен, бірінші сұраққа былай деп жауап беруге болады: егер
бәсекелесөндіруші экономикалық пайда алатын болса немесе ТҒС – тан кем зиян
шексе, онда өндіріс жүргізуге болады.
Екінші сұрақтың жауабы өндірушінің ьақсатынан туындайды: фирма мейлінше
көп пайда алып немесе мейлінше аз зиян шегіп жұмыс істеуге сәйкес келетін
өнім көлемін өндіреді. Үшінші сұрақа жауап берерде (1) формуланы қолдану
жеткілікті.
Қойылған сұрақтарға толық және нақты беру үшін белгілі бір өндіріс
стратегиясын таңдап алуға болатын 3 ықтимал жағдайды қарастыру қажет .
Барлығы да өнімнің нарықтық бағасына байланысты болады. Бұл тәуелділікті
түсіндіру үшін формуланы мына түрде жазайық :

П = P*Q-AC*Q =(P-AC)*Q

2
Бірінші жағдайды қарастырайық – пайданы мейлінше арттыру. Баға орташа
жалпы шығындардың ең төменгі денгейінен жоғары делік, яғни
P ACmin
3
Онда,(2) формула бойынша есептесек фирма экономикалық пайда алады. Оны
мейлінше арттыру үшін өндіруші өндірісті әрбір қосымша өндірілген өнім
бірлігінің жалпы түсімге (R) қосатын өсімі оның жалпы шығындарға (ТС)
қосатын өсімінен артық немесе тең болғанша ұлғайтуы қажет: MR _MC немесе
жетілген бәсеке жағдайында P_ MC, өйткені MR=P. Сондықтан фирма
менеджерлері әрбір қосымша өдірілген өнім бірлігіне шыққандағы шекті
шығындарды өнім бағасымен салыстырулары тиіс. Бұл жағдайда осы өнім
бірлігін сату (1) формулаға сәйкес, жалпы пайданы өсіреді.
Мейлінше көп пайда мынадай тендік орындалған жағдайда шығарылатын өнім
көлеміне Q* сәйкес келеді.

Р=MC
Бұл шарт жетілген бәсеке фирма үшін пайдасын ең жоғары деңгейге
жеткізетін шарт болып табылады.
Пайданы мейлінше арттырудың графиктік талдауы төмендегі суретте
көрсетілген.
2-суретте фирманың шекті (МС) және орташа (АС) шығындарының қисықтары
мен сұраныс қисығы P = MR көрсетілген . МС қисығы сұраныс қисығымен В
нүктесінде қиылысады. Оған сәйкес өнім көлемі - Q. АВС тік төртбұрыштың
биіктігі өнім көлемінің бір бірлігіне шаққандағы пайда немесе төмендегі
көрсеткіштердің айырмасына тең.
Оның ені - өндірілген тауарлар саны . Сонымен, фирманың жалпы пайдасы
АВС тік төртбұрышының ауданына тең болады. Мейлінше көп пайда өнім
шығару көлемі Q –ға тең болғанда алынады, ал бұл өнім көлемі үшін орташа
шығындардың ең аз мөлшерде болуы міндетті емес.

1.3Бәсекелес нарықты талдауда тұтынушы мен өндірушілер ұтымы
концепциясын қолдау.
Жетілген бәсеке нарығындағы теңдестік баға мен тауардың теңдестік
мөлшері тұтынушылар мен өндірушілердің жалпы экономикалық хал – аухатын
артыраттындығын көрсетейік. Бұл үшін тұтынушылар мен ондірірушілердің
ұтымын қарастырамыз. Тұтынушының ұтымы дегеніміз – оның тауарға төлеуге
даяр бағасы мен төлеген бағасы арасындағы айырмаға тең болатын
тұтынушылардың таза пайдасы. 3-суретте сұраныс қисығы мен нарықтық баға
сызығы арасындағы аудан көрсетілген.
Өндірушілер де осындай пайда көреді ол өндірушінің (PS) берілген
тауарды сатудан алатын ұтымы деп аталады. Тауардың әр бірлігі үшін бұл –
нарықтық баға мен оның өндірісі барысындағы шекті шығындар арасындағы
айырма. Жалпы нарық үшін – бұл пайда мен өндіріс факторларына жиналатын кез
келген рентаның қосындысы. PS график түрінде былай корсетіледі – ұсыным
қисығының жоғары жағынан басталып, нарықтық баға сызығына келіп тірелетін
аудан. 3-суретте.
Тұтынушылар мен өндірушілердің ұтымының қосындысы (CS+PS) қоғамның әл-
аухатын сипаттайды. Қосынды неғұрлым жоғары болған сайын, қоғам жағдайы
соғұрлым жақсы болады. РS пен CS-ті пайдалана отырып, мемлекет тарапынан
саясат жүргізілген жағдайдағы бәсекелес нарықтың тиімділігін көрсетейік.

3сурет.Тұтынушы мен өндірушінің ұтымдары

Мемлекет тарапынан бағаны бақылау саясатын қарастырайық. Төртінші
суретке осы саясаттың нәтижелері график түрінде талданып, көрсетілген.
Мемлекет бағаны РmP0 деңгейінде белгілеу нәтижесінде қарастырып
отырған тауарды сату көлемі Q0-ден Q1-ге дейін азайып отыр. Тұтынушы
ұтымының жалпы өзгерісі: CS=A-B. егер А ауданы В ауданынан артық болса,
онда ∆ CS0. Өндірушілер PS=A-C зиян көреді. Сонда, жалпы зиян:
∆ CS+∆PS=-B-C бағаны бақылау шараларының тиімсіздігін көрсетеді, себебі
тұтынушылар мен өндірушілердің жалпы жағдайы төмендейді.

Енді салық салу саясатының қоғам жағдайына тигізетін зиянын көрсетейік.
Салық (Т) нарықтық бағаны Р0-ден Р-ге дейін арттырады. Сатушылардың
салықты төлегеннен кейінгі алған таза бағасы (Р1-Т)-ға тең.
Тұтынушылардың шегетін зияндары:
∆ CS =-A-C.

5-сурет. Салық нәтижелері.

2-тарау. ЖЕТІЛМЕГЕН БӘСЕКЕ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ НАРЫҚТЫҢ НЕГІЗГІ ТИПТЕРІ.

2.1. Нарық құрылымдары.
Тарихи логика тұрғысынан жетілген бәсекелер нарықты талдаудан кейін
жетілмеген бәсекелі нарықты талдауға көшу қиын емес еді. Жетілмеген
бәсекелі нарықты талдауға көрнекті үлес қосқан экономистердің қатарына
О.Курков, Э.Чембирлин, Дж. Робинсон, Дж. Хинс және басқалары жатады.
Жетілмеген бәсекелі нарықты механизмін анығырақ түсіну үшін нарықтық
құрылымдарды жіктеуді қарау маңызды. Солай болғанда жетілген мен жетілмеген
бәсекелердің арасындағы айырмашылықтар анығырақ көрінеді.

Нақты жағдайда тек таза (жетілген) немесе жетілмеген бәсекелі таза
монополия болмайды. П.Самуэльсонның пікірінше, нақты өмірде монополиялар
жетілмеген бәсекенің элементтері мен ерекше қабысу ретінде көрініс алады.
Монополияны талдауда монополия ұғымының бір мәнді еместігін есепке
алудың маңызы бар. Бәрінен бұрын бұл құбылыстың мәні өз этимологиясынан
(моно - біреу, полео - сатамын) шығару дұрыс емес. Нақты өмірде нарықта
бір ғана фирма – тауар өндіруші әрекет ететін жағдай болмайтын нәрсе. Олай
болса, сұраныс қисық сызығы абсолютті түрде икемді емес фирманы табу мүмкін
емес.
6 – суретте ДД – сызығы сұраныстың абсолютті түрде икемді емес
екенін көрсетеді, қандай баға болса да, (тіпті өте жоғары бағада) сатып
алушы бәрібір Q1 санындағы тауарды сатып алады. Бірақ, бұл не тауар?
Қатерлі ісік ауруына дәрі ме? СПИД-ке қарсы вакцина ма? Ақыр ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.