Абай шығармашылығы туралы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Абай осы күнгі Семей обылысындағы Шыңғыс тауын жайлаған тобықты руының ішінде, 1845 жылы туған. Абайдың өз әкесі Құнанбай, оның әкесі Өскенбай, үшінші атасы Ырғызбай. Бұлардың барлығы да ру ішінде үлкен үстемдік жүргізген адамдар. Ақынның бұлардан арғы аталары: Айдос, Олжай болады. Олжайдың үш ұлы - Айдос, Қайдос, Жігітек. Тобықтының атақты мықты биі Кеңгірбай осы Жігітектің баласы. Қайдостан - Бөкенші, Борсақ тарайды.
Абай шығармашылығы -- әдебиеттің, мәдениеттің ауқымынан анағұрлым асып кететін ғажайып құбылыс. Кейде ойлап отырсаңыз, Абай біз үшін ақын да, философ та, аудармашы да, композитор да емес, бәрінен бұрын өзіміздің жанымызға соншама жақын адамымыз, ағайынымыз ба, туысқанымыз ба , ағамыз ба, атамыз ба, әйтеуір бір жақсы танитын адамымыз сияқты. Сол адаммен талай рет кездесіп, сөйлескен, сырласқан, талай рет ақылын алғандаймыз, ал кейде не балалықпен, не шалалықпен алмай кеткендейміз. Қуансаң да, қиналсаң да Абайдың алдына барасың. Жар сүйіп, бала сүйіп қуансаң да, жақыныңның азасына күйіп, қайғырсаң да жаныңнан табылады Абай.
Халқымыздың ұлы ақынға құрметі біздің Абай атамыз айтқандай деп сөйлейтінімізден де көрініп тұр. Ұлы классиктерін халықтың атасы деп сөйлеу ең дамыған деген ұлттарда да табыла қоймайды. Абай -- ұлттың атасы, халықтың рухани әкесі. Егер әрбір қазақ баласы ауық-ауық болса да Абай томын қолға бір алып қойып, бір өлеңін болса да қайталап оқып отырса, өзіне өзі Абай алдында іштей есеп берсе, Қалай өмір сүріп жатырмын осы? Абайдың айтқан ақылын алдым ба, жасаған сынынан қорытынды шығардым ба, шық деген биігіне ұмтылдым ба, адам атын ақтайтындай не істедім мен өзім?, дегендей ойға түсіп тұрса қазақтың бағы баяғыда жанып, ортақ үйіміздің түтіні де түзуірек ұшар еді-ау деп те қиялдайсың.
ХХІ ғасырға аяқ басқан Қазақстан күрделі тарихи бетбұрыстар мен қоғамдық жаңғырулар тұсында тұр. Қоғам дамуының тарихи жаңа кезеңі қоғамның барлық саласындағы уақыт тудырған күрделі әлеуметтік өзгерістермен айқындалады. Тәуелсіздікке ие болған он бес жыл ішінде Қазақстан мемлекеті жаңа сапалық деңгейге көтеріліп, өзгермелі әлеуметтік-жағдайда жаңа Қазақстандық қоғам дүниеге келді.
Абай Құнанбаев дүниеге келген - Шыңғыстау өңірі. Селеулі дала төсінде өскен самал өзі естіген жаңалықты дүниенің төрт бұрышына таратуға тырысып асыға соғады. Олар ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүріп, қазақтың қоғамдық, әлеуметтік, рухани, мәдени, әдеби өміріне белсене араласып, гуманистік, адамгершілік, демократтық, педагогикалық идеяларды уағыздаған. Абай туралы атқанда ары мен берідегі Шәкәрім Құдайбердіұлы мен Мұхтар Омарханұлы Әуезовті атамай кете алмасымыз анық. бірін-бірі ашқан рухани байланыс, сабақтастық.
Үш алыптың қайсысы болсын елінің бүгіні мен келешегіне қатты алаң болатыны сөзсіз еді. Олар келешек ұрпағының кісілік санатында жүруі үшін қазіргі өздеріне үстемдік тұрған жұрттың өз тілінде білім алуы қажет деп білген.
Ұлы ғұламалар қарапайым халықтың ауыр да қараңғы өміріне немқұрайлы қарай алмады. Жоқшылық пен аш-жалаңаштыққа душар болған ауыл кедейлері тұрмыс-тіршілігінің соншалықты ауыр екенін өз шығармаларында бейнелеген. Ертедегі грек ойшылдары Платон, Сократ, Аристотельден бастап, Батыс Европа мен Шығыстың ғұлама білімпаздарының еңбектерінен сусындай жүріп, ойларын дамытып, қиялдарын шарықтаған, сонымен қоса, орыстың өздерінен бұрынғы ағартушы ойшылдарының, соның ішінде Л.Н.Толстой мен К.Д.Ушинский т.б. шығармаларымен танысып, көзқарастарын, идеяларын көп оқып, оны зерттеп жалғастыра білгендері туралы зерттеу жұмысында аталған.
Абай Құнанбаевтың Ескендір, Масғұт, Әзім әңгімесі атты үш поэмасының рухани, танымдық айналары өзіндік гуманистік ойлары мен астарлы сюжеттерімен ерекшеленеді.
Дастандардың шығыстың алтын бастауымен байланысып жатқанының өзі бір үлкен тақырып. Абайдың дастандарындағы гуманистік, моралдық ойлардың өлеңдерінде де кең қолданылғанының өзі Абайдың өзінік ұстанымы мен философиясынан хабар береді.
Үздіксіз әлеуметтік білім беру бала-бақшадан бастап, жоғары оқу орындарына дейін белгілі бір идеяға бағытталып, жалғасын тауып отырса оң нәтиже береді. Біздің алға қойған мақсатымызда осы. Қазіргі заманғы жастар өзінің болашағын өзі жасаушы, өзінің күнделікті алып жүрген білімін ерік-жігерімен, шығармашылық белсенділігін іс-әрекеттің белгілі бір түрін меңгеруге жұмылдырып, өмір ағымына икемделе білетін, өз болашағына сеніммен қарайтын жеке тұлға деп айтуға болады.
Абай дастандарындай тарихымыздағы ақтаңдақ парақтарды ақтаруға бағыт алған осынау үрдіс үздіксіз жалғасын тауып, монографиялық зерттеу еңбектерін дүниеге әкелді. Ж.Аймауытов, А.Байтұрсыноав, М.Базарбаев, Ә.Дербісәлин, М.Дулатов, Ш.Елеукенов, М.Жұмабаев жөнінде ой толғаған С.Қирабаев, Ш. Құдайбердиев, М.Мағауин, Қ.Мұхаметханов, Р.Нұрғалиев, Ш.Сатбаева, Ә.Тәжібаев, Ж.Ысмағұлов т.б. еңбектері осынау алып қаламгерлердің шын мәніндегі шығармашылық қуатын айқындап, лайықты бағасын берген зерттеулер болды. Жекеленген ақын-жазушылармен қатар сондай-ақ бұрыннан белгілі мұраларымызды бүгінгі күннің талаптары тұрғысынан қайта қарап, бағалау міндеті де зерттеуші ғалымдарымыздың назарынан тыс қалған жоқ. Бұл орайда Ә.Балтабай, Ғ.Есімов, З.Қабдолов, Х.Сүйіншалиев, С.Ізтілеуова тағы басқа ғалымдар еңбектерінде әртүрлі көкейкесті мәселелері мен жанрларына қатысты жаңаша пайымдаулар тұжырымдалды.
Бұдан соң Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарастарына қатысы бар бір топ еңбектер жарық көрді. З.Ахметов, Қ. Бейсенбаев, А.Дайрабаева, К.А.Дюсенбаев, А.Есенжанов, Қ.Б.Жарықбаев, К.Құнантаева, Қ.Мұхаметханов, Қ.Өмірәлиев, Х.Сүйіншәлиев т.б. ағартушылық көзқарастарына қатысты пікірлер XIX ғасырдың екінші жартысын қарастырған көпшілік еңбектерден орын алды. Абай мұрасын кейінгі кезде зерттеушілердің көпшілігі осы М.О.Әуезов белгілеп кеткен ізімен жүрген. Мысалы: З.Ахметов, А.Бейсембаева, Т.Әлімқұлов, Ғ.Есімов, Ә.Жиреншин, К.Құнантаева, А.Қартаева, М.Мырзахметов, С.Мұқанов, Қ.Өміралиев, Х.Сүйіншалиев, Р.Сыздықова, Т .Тәжібаев, Г.Төретаева, І.Халитова. Атап кеткен ғалымдар және басқада ақын мұрасын зерттеушілер өз еңбектерінде ол көрсеткен мәселелерді жан-жақты қарастырды.
Дана Абайды қазақ халқының рухани ұстазы ретінде тануымыз ұлы ақынның өз мұрасы ғана емес, сонымен бірге әлемдік көркем ойдың алтын қазынасына айналған Мұхтар Әуезовтың тарихи эпопеясы арқылы жүзеге асты. Ғылыми зерттеудің басты методологиялық принципі - Мұхтар Әуезов әлемінің ұлы Абай әлемімен, Шәкәрімнің ұлы ұстазы Абай өмірімен сабақтастығы жайлы зерттеу жұмысында айтылған.
Абай қазақ поэзиясына бірінші болып пейзажды енгізіп, табиғатты өлеңдерінде жеке кейіпкер етіп көрсетіп, адам мен табиғат мәселесін көтерген. Бірінші дүниежүзілік соғыстың куәгері болған Шәкәрім экологиялық тәрбие негіздерін салып, адам құлқы және табиғат, табиғатты сақтауға ғалымдардың жауапкершілігі туралы ойларын жариялаған. Ал Мұхтар Әуезов өз шығармаларында Абайды жете таныған биіктен көрінеді, Абай ойларын өзіндік бағытта жалғастырды. Ел мұңын шертіп, ел тағдырына қайғырған Абайдың әуендерін Шәкәрім қайта жаңғыртты... Әуезов - екінші Абай деген ұғым Абайды қайталау деген сөз емес, Әуезов - Абайдың ізін басушы емес, өнер жолын жалғастырушы.
Зерттеу жұмысының деңгейі. Зерттеу жұмысынрда Абай дастандарын шығыс пен батыстың әдеби ортасымен заманы тұсына салып салыстыру арқылы тақырыпты ашу болып отыр. Ғылыми сипаттын арттыру үшін Абай шығармашылығын орта ғасырда жазылған дүниелермен салыстырылды.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ әдебиетінің сонау ықылым заманнан келе жатқан кенелі тарихына көз тастаған адамның ең басты құндылықтарының бірі ретінде Абай мұрасы мен оның қазақ әдебиетінде алатын орнына ерекше тоқталатыны анық. Біздің меже Абайдың поэмалары болмақ. Абай туралы сөз бастамастан бұрын Абайдың шығармашылығының шілігін шағып майын ішкен сократ маңдай Әуезовтен аттап өту мүмкін емес. Осы ретте Абайдың поэмалары туралы жалпылай айтқандай марғасқа ғалым былай деген:
Абайдың органикалық поэмасы үш шығарма: Масғұт, Ескендір, Әзім.
Бұл үш поэманың бәрі де ақынның қазақ өмірінен, соның ішінде бұрынғы шығармаларындай, өз ортасы, өз дәуірінің болмысынан алған шығармалары емес. Үшеуі де шығыстың дастан аңыздарынан немесе ертегілік тақырыптардан алынған сюжетерге құрылған [8, 175], - деп алғашқы айтылар пікірлердің бірін айтқан болатын. Орнымен айтылған пікір екені кез-келген зерек оқырманға айқын. Біздің мақсат осы азғана сюжетті поэмалардың көтерген жүгін, астарын, Абайдың айтқысы келген келелі ойларын шығармаларымен салыстыра отырып, Абайдың өзіндік позициясын айқындап алып шығу арқылы ақынның поэмалындары пайымдарын бөліп алып қарастыру арқылы өзіндік философиясын анықтау.
Абайдың поэмаларының да өзге шығармаларындай Абайлық қасиетке толы екендігін дәлелдеу.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында қазақ жазба әдебиетінің басында тұрған Абай Құнанбаев туралы ойлар мен оның шығармашылығындағы дастандарын жан-жақты қарастыру болып табылады. Абай дастандарының рухани арналары мен тәрбиетік, гуманистік тенденциялары ашылып айтылады, ғылыми тұрғыдан дәлелденеді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Абай дастандарының бастау алып, авиторық ақындық кітапханасының қай өңірінен шықты, кімді оқып, кімді дәріптеуден келген идея, Абайдың мақсаты не деген сұрақтарға толық жауап бере отырып дәлелдер топтамасын топтастыру. Абай дастандарының шығыстық сарында болғанымен өзіндік қандай бояуы бар, қазақтың табиғатына келер қандай жаңа жаңалықтар бар. Оның гуманистік идеялары қандай - осыны анықтау. Шығыстық сипаттағы сол дастандардың Абайдың жырлауында нендей көркемдік жетістіктерге жетті.
Жұмыстың басты қайнар көзі. Жұмысты жазу барысында негізінен қазақтың аптал әдебиеттанушылары мен зеріттеушілерінің сүбелі еңбектері мен Абайдың екі томдық шығармаларын шығыстық не басқада арналардан бастау алған поэмаларының көркемдік тенденцияларын ақынның өз өлеңберіндегі тума қасиеті сіңген шығармаларымен салыстыра отырып, дастандардың негізгі көркемдік арналары қазақтың өз өмірі мен танымынан алынғанын қарастырдық. Абайдың шығармалар жинағы мен Абай туралы зеріттелген әр түрлі ғылыми жинақтар мен зерттеу еңбектері қолданылды. Атап айтқанда Елеукенов Ш [1], Әуезов М [4], Кенжебайұлы Б [6], Мырзахметов М [9], Қасқабасов С [10], Есім Ғ [11], Зәки Ахметов [12], Абдірахманова Т [20] т.б еңбектерден сілтеме келтіріліп отырды.
Теориялық-әдістемелік негіздері. Зерттеу жұмысымыздың теориялық-әдістемелік негіздеріне проза жанрының қасиеттерін аталған еңбек негізінде толық бағамдауға болады. алған бағытына орай көркемдік құралдардың өзіндік ерекшеліктері көркем әдебиеттермен қатар алынып отырып өз бағасын алды. Әдебиеттану жанрында жазыған көптеген еңбектер негізге алына отырып, сараптама жасалды.
Зерттеу әдістемесі. Зерттеу жұмысының әдістемесі жеке-жеке тарауллар мен тараушаларға бөліп отырып, тақырыпқа сай ғылыми еңбектер мен зеріттеу жұмыстарына сүйене отырып сілтеме жасалды. Бұдан басқа баяндау, тұжырым жасау, қорыту, цитат келтіру және сипаттама беру әдістері басшылыққа алынды.
Теориялық-тәжірибелік мәні. Бітіру жұмысымыздың тиянақтылығына байланысты әр түрлі семинарлар мен ғылыми жұмыстарда пайдалануға болады. Зерттеудің жалпы заңдылықтары мен теориялық негіздерін меңгеруде айырықша роль атқарды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім (екі тарау, бес тараушадан), қорытынды бөлім, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, қазақ әдебиетінің зерттеу мәселелерін таныту мақсатында арнайы семинар пәні ретінде пайдалануға болады.

1. АБАЙ РУХАНИЯТЫНЫҢ АЙНАЛАРЫ, ОРТАҚ ИДЕЯЛАР

1.1 Абай шығармашылығы мен аудармаларындағы үндестік (Вадим)

Қазақ әдебиетінің қара нары Мұхтар Әуезовтің келелі пікі алдағы барлық жұмысымызға сілтеме жасағандай.
Қазақ ұлы ақынының шығармалары ұлттық және бүкіл адамзаттың әдебиеттің ұлы үш бұлағынан нәр алып отырды.
Осылардың бірі - халықтың сарлылмас мол қазынасы. Оның бұрынғы ауыз әдебиеті ескерткіштерінде сақталып қалған қазақтың ауызекі сөз мәдениеті еді. Абайдың шығармалары осындай баға жетпес қазына байлықтарынан қорек алып отырды. Өз халқының пожзиялық мұрасымен ретең тығыз байланыса отырып, Абай мұнымен өз поэзиясын байытты.
Екінші бұлағы - Әлішер Науаидің, Низамидің, Фирдоусидің және басқалардың классикалық шығыс пожзиясының таңдаулы үлгілері.
Үшінші бұлағы - орыс мәдениеті. Абайдың заманында осы бұлаққа ең алдымен оған дейін қазақ халқына таныс емес орыстың ұлы гуманистері мен классиктерінің мұрасына қол созылуы аса зор маңызы бар факті болды [4, 47-48], - деп баға беруі нағыз сұр мергендік екені анық.
Абай жинағында бөлек бастырмамен әр жылдары бөлектеніп бастырылған аудармалардың барлық саны қырықтың ішінде. Сол қатарда Крыловтың төрт-бес мысалы және Лермонтовтың өз шығармалары мен аудармаларынан алғанын қосқанда сонда 27 өлең аударған.
Бұл жөнінде екі түрлі пікірді ерекше көрсету жөн. Оның біріншісі Абайдың осы аудармаларға берген пейіл бағасы тұрасында, екіншісі - бұл аудармалардың Абайдың өз шығармаларына еткен әсері және Абайдан кейінгі қазақтың барлық жазба әдебиетіне тараған үлкен тарихтық, мәдениеттік, ұстаздық дәстүр әсері туралы.
Біріншіден Абай өзі сүйген орыс классиктерін кейде дәл кейде дәл, кейде еркін аударып отырса да, әр кезде барынша көркем, шебер өлеңнің үлгісін берген. Бұл жөнінде ақынның ізденуі өзіндегі тіл байлығы мен тірі таланты ерекше ынта зер салуы өзгеше көрінеді. Өз өлеңдерңн туғызуда қолданған ақындық шабыт, сыншыл, ұқыптылық тіл орамға өткір жүйріктік барлығы да аудармалық еңбекке келгенде барынша күшімен түгел жұмсалған деуге болады. Тіпті кейде Абайдың өзі тудырмаған тамаша нәзік терең сырлы өлеңдер, көрікті ойлар немесе аса көрікті шанышпа мысқыл, әжуә ащы сөздер осы аудармаларда үнемі көрініп отырады. Бұның барлығы Абайдың аударғалы отырған авторымен іштей рухани байланысының барлығын көрсетері даусыз. Сол замандағы әлемдік санаттағы ортақ проблемалар ақын жазушылар санасында һәм жүрегінің түкпірлерінде ортақ запыран, ортақ мақсаттар болғандығын аңғаруға болады. Рухани сабақтастық деген сөздің төркіні осы болса керек.
Дәл осы жай туралы кеңірек ойланып қарасақ Абайдың Пушкинді, оныі кейіпкері Онегинді ұғынуы тіпті де ұшқары, үстірт емес, терең ұғынуы екенін байқауға болады. Бұл жөнінде Белинскийдің Онегин басын талдап түсіндірген сын мақаласын оқыған адам дауласпауға тиіс.Онегиндегі барлық сыртқы сипат, ішкі жаратылыс, оқщау мінез өзгерістердің баршасын Белинский өзгеше көрегендік, тапқыр сыншылдықпен түгел ашып береді. Сөйтеді де оның мінезін өзі де түсінеді, жұртқа да түсіндіріп отырып, көпші ойлауға үстірт кінә, айыптың көбінен Онегинді ақтап шығады. Ішкі сырына келгенде Белинский Онегиннің адамшылығын өз ортасындағы татымсыз өрнектердің бәрінен биік деп артық бағалайды [4, 9-10], - деп бағалауы атақты, былайша айтқанда қазақтың Белинскийіндей болған Абай танымымен сәйкес келіп, аудармаға жол ашуы да біз айтқан мәселенің түндіген аша түседі.
Рас қоғамдық өмірдегі мін-мінездерді қалы-құбылыстарды шенеуде Абай Пушкин мен Лермонтовтан көрі Салтыков-Щедрин, Некрасовтардан молыырақ үлгі-өнеге көрді. Бірақ сол әлеуметтік тақырыптардың өзінде жиі кездесе беретін мұңлы-сырлы жалғыздық ойларға соққанда Пушкин, Лермонтов саз-сырыны Абайдан байқалып отырады.
Ал осыдан соңғы ақындық жайындағы тақырыптардың эстетикалық прициптерін алсақ табиғат көркін, махаббат жайын, жеке бастың көңіл-сырын, лирикасын алсақ Абайдың ақындық шеберлігі асқан сайын оның теңеулері көркем түрлері бәрі де Пушкин, Лермонтовқа еліктеуден гөрі қайта солармен бастасып, табыса туысып бара жатқанын анық тануғаи болады. Соның басты дәлелі М. Ю. Лермонтовтың аяқталмай қалған романынан аудармасы Вадим поэмасы. Абай алғашқы екі тарауы мен үшінші тарауынан басын өлеңмен еркін аударған. Онда түп нұсқа мазмұнының ұзын ырғасы ғана бар. Біраз жерлері қырқылып кеткен.
Романда II Екатерина падиша тұсында болған нақты оқиғалар суреттеледі. Оған жазушының бала кезінде нағашы әжесі Е. А. Арсеньевадан естіген әңгімелері арқау болған. Лермонтов шығармаларын зеріттеушілердің пайындауынша егер роман аяқталған болса, онда әрі қарай сөз жоқ, Пугачев көтерілісіне байланысты оқиғалар баяндалатын болуы керек.
Шығарманың анық тақырыбы белгісіз. Өйткені Мүрсейіт қолжазбасының бірінші беті жыртылып кеткен.
Аударманың алғашқы нұсқасында 2 тарауы Елуге келген, шашы буырыл тартқан, 3-тарауы Бай ертеді, артынан ере бердім деп басталса керек. Ал Мүрсейіт қолжазбасында тарауға бөлінбей тұтас жазылғандықтан сол күйінде басылып келеді.
Осы арада ескеретін мәселе Абай мен Лермонтов балалық шағынан ұқсастық, байланыс барын аңғарамыз.
Абайдың поэмаларға барар жолы алғашқы өлең жолдарынан, алғашқы қақпа айтыс сөздерінен басталды. Әсіресе, әжесі зере апамыздың жастайынан халықтың ертегі, аңыз әңгімелеріне әуес қылып өсіруі Абайды болашақ поэмаларының дүниеге келуіне көп әсерін тигізді деуге болады.
Яғни, Лермонтовтың Вадим атты романын өлеңмен дастан етіп жырлау арқылы өзіне керекті, өз халқының металитетіне келетін, пайымдар мен байламды тұстарын алып өлеңмен аударуының өзі үлкен көрегендік.
Осы Вадим поэмасындағы көптеген жерлердің Абайдың осы поэмаға дейінгі жазылған өлеңдеріндегі ұстанымдар мен түйсіктері сәйкес келіп отыратын жерлер өте көп. Аударманы ақын өзінше жырлау барысында өлеңдері мен қара сөздерінде кезлесетін өзіндік үнін қосып, өз позициясына бейімдеп, өзіндік тәрбиелік пайымдары негізінде ұсынған. Мысалы, Вадим поэмасының бірінші тарауында:
Ұяттан, ар-намыстан не біледі?
Шіркеуге келгендерден тіленеді.
Аш итше бір тиынға топыр қағып,
Бір таласып, бір ұрысып, бір күледі. (Ерекшелеген біз Ж.Н) [3, 152 б].
Осы шумақтағы ұят, ар, намыс деген байламдар Абайдың көптеген өлеңдерінде, дәл осындай сілтемеде көрініс береді. Осы ар, ұят мәселесі күллі поэманың негізгі көтерер келелі идеяларының бірі. Жалпы Абайлың ақындық позициясының бірі осы. Өлеңдеріндегі өрнекті ойлар поэмалардың өн бойында шыпшып жатады.
Жүрек - теңіз, қызықтың бәрі - асыл тас атты өлеңінде:
Достық, қастық, бар қызық - жүрек ісі,
Ар, ұяттың бір ақыл - күзетшісі.
Ар мен ұят сынбаса өзге қылық,
Арын, алқын - бұл күннің мәртебесі. (Ерекшелеген біз Ж.Н) [3, 114].
Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы атты сыни өлеңінін көрінісі де осыған жақын.
Ынсап, ұят, ар, намыс, сабыр, талап -
Бұларды керек қылмас ешкім қалап.
Терең ой, терең ғылым іздемейді,
Өтірік пен өсекті жүндей сабап. (Ерекшелеген сызған біз Ж.Н) [2, 88].

Осы сияқты Абай өлеңдерінде тіркестер көп. Және түгелдей бір өлеңнің мақсаты мен семантикалық мағынасы осы ар, ұят мәселесіне толық арналғандары бар. Мысалға, Заман ақыр жастары атты берері көп өлеңдердің бірі сондай:
Заман ақыр жастары,
Қосылмас ешбір бастары.
Біріне бірі қастыққа,
Қойнына тыққан тастары.

Саудасы - ар мен иманы,
Қайрат жоқ бойын тиғалы.
Еңбекпен етті ауыртпай,
Құр тілменен жиғаны.

Өнімсіз іске шеп-шебер,
Майданға түспей несі өнер?
Сиырша тойса мас болып,
Өреге келіп сүйкенер.

Күлмеңдеп келер көздері,
Қалжыңбас келер өздері.
Кекектеп секек етем деп,
Шошқа туар сөздері [2, 166].

Және ұлы ақынның қара сөздерінде де осы тақырып қарастырылып, ашық сипаттамалар берілген. Ұзын да болса келтіруге тұра келеді. Біздің алдағы барлық поэмадағы ар, ұят намыс консепциясын осы Отыз алтыншы қара сөзінен іздейміз. Поэмаларындағы басты пайындардың бірі осы қара сөзбен үндес.
Пайғамбарымыз салалаһу ғалайһи сәссаламнің хадис шарифінде айтыпты: Мән лә хаяһун уәлә иманун ләһу деп, яғни кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы да жоқ деген. Біздің қазақтың өзінің мақалы да бар: Ұят кімде болса, иман сонда деген. Енді бұл сөзден білінді: ұят өзі иманның бір мүшесі екен. Олай болғанда білмек керек, ұят өзі қандай нәрсе? Бір ұят бар - надандықтың ұяты, жас бала сөз айтудан ұялған секілді, жақсы адамның алдына жазықсыз-ақ әшейін барып жолығысудан ұялған секілді. Не шариғатта теріс, не ақылға теріс жазығы жоқ болса да, надандықтан бойын керістендіріп қылып, ұялмас нәрседен ұялған мұндай ұят шын ұялу емес - ақымақтық, жамандық.
Шын ұят сондай нәрсе, шариғатта теріс, я ақылға теріс, я абиұрлы бойға теріс бір себепті болады. Мұндай ұят екі түрлі болады. Біреуі - ондай қылық өзіңнен шықпай-ақ, бір бөтен адамнан шыққанын көргенде сен ұялық кетесің. Мұның себебі, сол ұят істі қылған адамды есіркегендіктен болады. Япырым-ай, мына байқұсқа не болды? Енді мұның өзі не болады? дегендей бір нәрсе іштен рахым секілді болып келіп, өзіңді қысып, қызартып кетеді. Біреуі сондай ұят шариғатта теріс, я ақылға, я абиұрлі бойға теріс, я адамшылыққа кесел қылық, қатеден, яки нәпсіге еріп ғапылдықтан өз бойыңнан шыққандығынан болады. Ондай ұят қылық қылғандығыңды бөтен кісі білмесе де, өз ақылың, өз нысабың өзіңді сөккен соң іштен ұят келіп өзіңе жаза тарттырады. Кірерге жер таба алмай кісі бетіне қарай алмай, бір түрлі қысымға түсесің. Мұндай ұяты күшті адамдар ұйқыдан тамақтан қалатығұны да бар, хатта өзін-өзі өлтіретіғұн кісілер де болады. Ұят деген - адамның өз бойындағы адамшылығы, иттігіңді ішіңнен өз мойныңа салып, сөгіс қылған қысымның аты. Ол уақытта тілге сөз де түспейді, көңілге ой да түспейді. Көзіңнің жасын, мұрныңның суын сүртіп алуға да қолың тимейді, бір ит боласың. Көзің кісі бетіне қарамақ түгілі еш нәрсені көрмейді. Мұндайлыққа жетіп ұялған адамға өкпесі бар кісі кешпесе, яки оның үстіне тағы аямай өртендіріп сөз айтқан кісінің өзінің де өз адамшылығы жоқ десе болады... (Ерекшелеген біз Ж.Н) [3, 187].
Дәл осы қара сөздің төркіні Вадим поэмасының идеясынан көрініс табады. Поэмадағы басты кейіпкер Вадимнің қалың құл-құтанның арасына келіп түйген ойынан осы ара сөздегі ар, ұят мәселесін байқаймыз. Жоғарыдағы ұсынылған қара сөздері ұятсыздардың қайсына жатрын бағамдасақ кейіпкердің бойында осы жоғарыда белгіленген (ерекшеленген) ұяттық жағдайдың екі түрі де бар екендігі байқалады. Абайдың Лермонтовтың романынан осы үзінділерін алып өзінше аударуының бір сыры осында болса керек. Кейіпкер былай дейді:
Елерде шайтандыққа жетсе қолым,
Алдауға арланар ем адам ұлын.
Аллағы асы (күнәлі деген сөз) бейішке қашқын болып,
Онан соңғы бұл емес менің жолым. (Түсіндірмені біз жасадық Н. Ж) [3, 153].
Осында келтірілген ой жоғарыдағы қара сөздегі біреудің ұятты тірлігін көргенде туатын ұяттан туындаған сөз екендігін байқау қиын емес. Ол ол болсын, ары қарай:
Қорыққан кісі секілді бойын барлап,
Теңдесі емес адамды алдап-арбап.
Жек көріп алғаннан соң көріне жау боп,
Кегін алса болмай ма сыпыра жалмап? [2, 155].
Бұнда қара сөздің белгіленген жеріндегі екінші мәселе көрініс табады. Автор ары қарай басты кейіпкердің осындай асыл қасиетін алға тартып алып шығып, қортынды ретінде тәрбиелік мәне мен мағынасы мол пайым жасайды. Көп қайыршылардың ішінде ерекшелеп:
Дүниені ескермейтін паң секілді,
Жатырқап тірі жанды аң секілді.
Сыпатын, түрін көрсе сол бүкірдің,
Бір үлкен мақсаты бар жан секілді [3, 153-154].
Бұл поэманың бірінші таруының қортынды ойы.
Осы тұста Абай сол заманның қазақ көшпенділеріне қоғам болып пайдалануға берілген жерлердің көбі шынжыр балақ шұбартас байлардың, би, болыстардың, ру басшыларының қолында болды. Олар өздері басып алған жерлердің бірін қыстау, екігшісін жайлау етті, үшіншісін жалға берді.
Қазақтың кедейлері, жарлы-жақыбайлары тілім жерге зар болды. Жоқшылыққа ұшыраған көпшілік жатақ қалалы жерлерде малай болып істеді.
Осы көрініс те Лермонтовтың романында астасып көрініс тапқан болатын, Абайға шығарманың жақын болуының бір себебі де осы. Сол тұстағы қазақтың бай-манаптарының тіршілігін поэмадағы Палицын байдын образымен белгілегені байқалады.
Екіншіден поэманың мазмұнындағы діни ахуалдың да иісі қатты шығып, шаптып тұрғаны жасырын емес. Сол тұстағы ел ішінде қараңғылық дін салты, қожа молданың да ықпалы күшті болды. Ислам діні, оның түрлі парыз шарттары, қожа молдалары: иман, тағдыр, жақсылықта, жамандық та, бай болмақ та, кедей болмақ та бәрі де Құдайдан деп халықтың ой-санасын тұмшалап, құмылдырықтап, қайрат-жігерін, ынта-талабын, байлап-матап ұстайтын адамның ілгері талабына, ізденуіне жол бермейтін [121], - деген тұжырымдама да нақты поэманың бір пұшпағын көтергендей. Оған дәлел:
Бай Палицын паңдықпен басады аяқ,
Қайыршыға түксиер түйген қабақ.
Екі малай артынан ертіп алған
Күшік иттей қылып жүр байға жалбақ.

Кердең басып шіркеуге жақын барды,
Қалтадан бір теңгелік күміс алды.
Есікте шегелеулі құлыбы бар
Бір сандық бар, барды да соған салды.

Ақырып кедейлерге дейді: Антұрған!
Жалқаулықтан бәрі де мұндай болған.
Қызымет қылса тамағы тоймас па еді?!
Қуды кет! деп кедейді әлгі тұрған (Ерекшелеген біз Ж.Н) [3, 154].
Осы арада тағы да Абай шығармашылығындағы өзіндік ұстаным пайымының бір шетін тағы байқаймыз. Ол жалпы ағартушылық бағыттағы ой-санасының көрінісі. Ыбырайдан соңғы ағартушылықты жеріне жеткізіп қалыптастырған Абай ақын өз идеясын осы поэмада да көрсетіп баққан. Жоғарыда ерекшеленген жолдан сол орыс қауымының байларының пиғылын көрсетіп отырып, санасының басқаша, ащы болса да қазақ байларынан ерекше екендігін астарлаған. Абайдың бір топ шығармасы осы жалқаулықпен күрес, жалқаулық кесапаттары жайлы екені белгілі.
Абайдың Жасымда ғылым бар деп ескермедім атты өлеңіндегі мына ой поэмадағы астарлы идеяның төркіні:
Адамның бір қызығы - бала деген,
Баланы оқытуды жек көрмедім.
Баламды медрессеге біл деп бердім,
Қызымет қылсын, шен алсын деп бермедім [2, 47].
Еріншек, бекер мал шашпақ деген сияқты байламдары болашақ шығармаларына, қара сөздеріне барар жолдары ізгі ниет пен асқан көрегендік кепілі.
Ары қарай поэма аяқталмай қалған. Поэманың негізгі идеясы толық көрінбей қалуының басты себебі де сол. Абай аударуды негізге алғанда тек өзінің ішкі танымына сай келіп, халқына берері бар деп түйген, біздің өмірге сай келетін дүниелерді аударуға тырысқа.
Бір ерекше айтатын нәрсе кез-келген мүйізі қарағайдай ғалымдардың еңбегін алып қарасақ осы Вадим поэмасы турады зеріттеу тіптең кездеспейді. Келелі пікірлер жоқтың қасы. Ол да осы бітпей қалғандығының кесірі болар. Бітпей қалса да осы поэманың алғашқы тарауларынан Абайдың үні естілетіндегін көрсетуге барымызды салдық.
Соңғы жылдары Абайдың Масғұт поэмасының Тургеневтің Шығыс аңызы (Восточная легенда) шығармасымен сюжет жағынан сабақтас, өзектес екендігі анықталды деген пікір қалыптасып келе жатқандығы бар. Осы тұрғысынан келгенде Абайдың тек Вадим емес Масғұт поэмасының да астары орыста жатыр деген дерек қуаттана түспек. Осы ойдың һәм пікірдің қаншалықты жаңсақ екендігі әлі анықталып, бағамдалмағандықтан Абайды көшірді деп ой түю жаңсақтық. Жалпы шығыстың сол Тургенев пайдаланған шығыстық сюжетті Абай да танып бағамдап, өзінше жырлауында болса керек. Себеп, Тургеневті шығысты Абайдан артық біледі деу күлкілі дүние.
Яғни, Абай мен оның шәкірттері арасындағы аударма жанрының қалыптасып, дамуын көрсету арқылы Абайдың аударма мектебінің қазақ әдебиетіндегі орнын белгілеуді мақсат еттік. Абай айналасындағы аударма үлгісінің қарапайым, еркін, нәзиралық түрінен бастап классикалық деңгейге дейін өскен эволюциялық даму жолдары айқындалды.
Ақындық өнердің басқа салаларындағыдай Абайдың аударма саласындағы жаңалығы оның қасындағы шәкірттерін бірден елітті. Қазақ поэзиясына келген жаңа құбылысқа дені орыс тіліне жетік Абай мектебі өкілдерінің қызығып, бірден бас қоюы заңды-тын. Абайдың бағыт-бағдарымен, тікелей қолдауымен Европа, орыс ақын-жазушыларының түрлі деңгейдегі әдеби туындылары қазақша сөйлей бастады. Шәкәрімнің А.Пушкиннен аударған Дубровский, Боран, Л.Толстойдан Алты әңгіме әңгімелер циклы, американ жазушысы Г.Бичер Стоудың Том ағайдың балағаны, Әсет ақынның Евгений Онегин, Уәйіс Шондыбайұлының Иванушке-дурачок, Тұрағұл Абайұлының М.Горкийден аударған Челкаш, А.Неверовтен Мен өмірге жерікпін, Ортақшыл Мария әңгімелері, Б.Прустан Антек, Д.Лондоннан Баланың ерлігі, бізге жетпеген Д.Лондоннан Матин Иден романы сияқты кейбірі нәзиралық үлгіде жалпы оқиғасы қазақшаланса, кейбірі түпнұсқадан алыс кете қоймаған түрлі жанрдағы көркем шығармалардың дүниеге келуінің басында Абай тұр.
Абайдың аударма дәстүрі қазақ әдебиетіне өзіндік принциптері мен шеберлік үлгісін ала келді және ақын көздеген тағылымдық, тәрбиелік сипаттарға құрылды. Әр шәкірт өз шама-шарқына қарай, аударманың түрлі үлгісін игере отырып ұстаз қойған биік межені бағындыруға тырысты. Аудармалар шәкірттердің орыс тілін білу дәрежесіне, ақындық шеберлігіне, түпнұсқа авторының айтар ойын қаншалықты дәл тауып, тамырын дөп басқанына қарай әр-түрлі үлгіде және қилы көркемдік деңгейде жазылды. Мәселен, Әсеттің Евгений Онегині мен Уәйістің Иванушке-дурачогын Шәкәрім, Тұрағұл аудармаларымен бір үлгіге, бір деңгейге қоюға келмейді. Тіпті, Шәкәрімнің Дубровскийі Әсет, Уәйіс аудармаларындай нәзира үлгісіне жақын дегенімізбен, алдыңғысының көркемдік деңгейі көш ілгері. Ал, Толстойдан аударғандарының сәттілігін екі ақын арасындағы рухани туыстықтан іздеген жөн. Сондай-ақ, Тұрағұлдың прозалық аудармаларындағы еркін аударылған Челкашынан дәлме-дәл (жолма-жол) аударған Мен өмірге жерікпіні сәтсіздеу шыққан. Диссертацияда әр ақынның аударма жолындағы ізденістері мен жетістіктерін ғана емес, әрқайсының шама-шарқына байланысты кемшін соғып жататын тұстарын жеке-дара қарамай Абайдың өнеге-ықпалының аясында қарастырып, Абай мектебіндегі аударма дәстүрінің тынысын ашуға тырыстық. Бір ескеретіні Абай айналасындағы аударма ісімен айналысқан шәкірттердің көбі орыс мектебінің маңай-қарасын көрмеген, көргендерінің өзі тіл сындырудан ары бармай, негізгі сауатын Абай алдында ашқандар. Арнайы орыс мектебінен өтпей, классикалық аударма үлгісін ұсына білген Шәкәрім, Тұрағұл сынды шәкірттердің таң-тамаша етер таланты мен қоса ұстаз Абайдың осыншалық деңгейде тіл үйрету қабілетіне тәнті боласың.
Демек, Абайдың қазақ әдебиетіне қосқан кезекті бір жаңалығы - профиосионалдық үлгідегі аударма жанрын әкелуі десек, ол - аударма саласын қалыптастырып қана қоймай, бірден үлкен биікке шырқатқан шебер аудармашы. Төл әдебиеттің ерекшеліктерін ескере отырып, орыстың ең таңдаулы туындыларын кереметтей шеберлікпен қазақша сөйлеткен ақынның құдіреті соңындағы шәкірттердің аңсарын өзіне аударып, бұл жанрдың сол ортада тез қанаттануына себепкер болды. Абай және оның айналасындағы аудама жанрының қалыптасып, келе-келе классикалық деңгейге жеткен туындылар Абай айналасында қалыптасып, қанат жайған қазақ әдебиетіндегі алғашқы аудармалар болуымен құнды. Абай айналасындағы аударма өнерінің бір қыры нәзиралық сипаттармен байланысып жатса, идеялық-тақырыптық жағынан алғанда тағлымдық, тәрбиелік сипаттарға құрылды. Арнайы орыс мектебін көрмеген ақын шәкірттердің аударма өнерін үйренудегі ұстазы Абай болып, әр ақын шәкірт өз ақындық ерекшелігіне, аудармашылық шеберлігіне байланысты аударманың түрлі жолдарын ұстана отырып, әр-қилы көркемдік деңгейде өз туындыларын ұсынды. Нәзиралық ретпен жазылған Әсеттің Евгений Онегині, Уәйістің Иванушке-дурачогі аудармадан гөрі, мазмұнын қазақшалап жырлап шыққан төл туындыға жақын дүниелер болса, Шәкәрім мен Тұрағұлдың шығармалары - нағыз классикалық аударманың үлгісін танытатын туындылар ретінде қазақ әдебиетінде өзіндік бағасын алуда.
1.2 Абай шығармашылығындағы назирагөйлік дәстүр

Әлемдік әдебиеттердің өзара байланысы, түрлі халықтардың көркем сөз өнерінің бір-біріне ықпал-әсерін зерттеу жан-жақты зерттей түсуді қажет етіп отырған көкейкесті мәселе болып отыр. Әсіресе, мұсылмандық Шығыс елдері классикалық поэзиясы мен қисса-хикаяттарының қазақ әдебиетіне жасаған ықпалы ерекше назар аударады. Соңғы жылдары бұл салада бірқатар зерттеулер жарық көрді. Олар: Ө.Күмісбаев, Ш.Сәтбаева, Б.Әбдіғазиев, Н.Келімбетов, [24] т.б. ғалымдардың осы мәселе жөніндегі зерттеулері. Алайда Шығыс әдебиетінің әсері арқылы қазақ көркем сөз өнерінде пайда болған нәзира дәстүрі күні бүгінге дейін кең көлемде, арнайы зерттеу объектісі болған емес десек артық айтқандық емес. Ал қазақтың өзіндік төл әдебиетінің қалыптасуына негіз болған қайнар бастаулардың бірі - Шығыстың классикалық поэзиясы екені мәлім. Шығыстың классикалық поэзиясы өзінің көп ғасырлық тарихы бар нәзира дәстүрі арқылы қазақ әдебиетін тақырып, мазмұн, форма, көріктеу құралдары, стиль және тілдік жағынан едәуір байытып, сөз өнеріне тың екпін, өзгеше ажар берді. Енді Шығыстың классикалық поэзиясындағы нәзира дәстүрінің тарихына тоқталсақ. Шығыс поэзиясында барша оқырман қауымға бұрыннан мәлім болған белгілі бір сюжетті бірнеше ақын өзара жарысып, шеберлік сынасып жырлай беретін болған. Осылайша аға буын жырлап кеткен тақырыпты кейінгі толқын інілер қайта жырлап, көркем әдебиетке тың туындылар әкелетін дәстүр бар. Шығыс поэзиясында осылайша ақындар бір-біріне өз шеберлігін танытатындай туындылар жазу арқылы жауап (жауап-арабша нәзира, ал парсы тілінде - татаббу деп аталады) беріп отырған. Шығыстың ұлы шайырлары мұндай туындыларды ешқашанда аударма деп те, еліктеу деп те танымаған.
Абай және Шығыс классиктерінің әдеби-творчестволық байланысын сөз еткенде нақтылы зерттеу нысанасына алынбай келе жатқан күрделі де өзекті тақырыптың бірі Абай шығармаларындағы Шығыстық белгілердің бір тармағы болған нәзирагөйлікке келіп тіреледі. Бұл жөнінде де алғаш рет абайтану тарихында, Мұхтар Әуезов зерттеулерінде ғана қолға алынып, пікір сабақталды. Ақындар нәзиргөйлікті өз жанына ұялап, ойына қозғау салған келелі мұрат - мақсаттарын уақыт талабына орай қайта жырлап берудің әдеби тәсілі ретінде пайдаланып отырған. Бұл әдіс ақын ойын, мақсат -мүддесін жырлауға икемді әрі өтімді болуы себепті, жалпы Шығыс поэзиясы тарихында ерекше орын алатын тұрақты дәстүрге тікелей байланысты туындап отырған.
Осы іспеттес әдеби құбылысты, қазақ әдебиеті тарихында Абай өз поэмалары мен аудармаларында нәзирагөйлік дәстүрді қолданып өзі ұстанған мораль философиясы негізінде творчестволық шеберлікпен жырлаған ақындық тәсілді М.Әуезов ерте сезініп, бұл туралы Абайтану саласында алғаш рет пікір білдірді [25, 30-31].
ХІХ ғасырда Қазақстанның Ресейге қосылу процесінің аяқталуымен қатар әр түрлі саяси-әлеуметтік жағдайларға орай қазақ елі ғасырлар бойғы томаға - тұйықтықтан арылып, Батыс пен Шығыстың рухани өмірімен қоян -қолтық араласа бастады. Бұл өзгерістердің сол кездегі қазақ халқының қоғамдық ой санасында белгілі дәрежеде орын теппеуі мүмкін емес еді. Әсіресе, бұл көріністер сол тұстағы ой-сананың көшбасшысы болған қазақ ақындарының шығармалары мен нәзирагөйлік дәстүр негізінде қайта жырланған әрқилы қисса- дастандардан, аударма әдебиеттен анық байқалады. Бірақ аударма өнері мен нәзирагөйлік дәстүрде жырланған туындыларға қазақ ақындарының творчесволық қарым-қатынасы, көбінесе олардың дүниетанымы мен талғамына, біліміне байланысты болғанын аңғарамыз. Алайда бұл әдеби процесте сол кезең көрінісін сыншылдықпен терең де жан-жақты қамтыған Абай мұрасының алар орны мен мән мағынасы бөлекше жатыр. Өйткені, Абай шығармаларының бар болмысын ғылыми тұрғыдан кең көлемде тану жалпы қазақ әдебиетінде орын алған әрқилы күрделі құбылыстардың сырын ашып, табиғатын тануда адастырмас бағыт бере алады. Осы себепті де Абай мұрасындағы нәзирагөйлік дәстүрдің орын алуы, дәстүрлік жалғастық табу сияқты белгілерін жан-жақты біліп, аңғармайынша, ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің даму жолындағы кейбір ерекшеліктерді жете меңгерудің өзі қиын.
Осы тұрғыдан қарағанда нәзирагөйлік дәстүрі қазақ әдебиетіне ертерек енсе де, оны жаңа сапа, соны таныммен түрлендіре қолдануға Абай ерен еңбек сіңірген. М.Әуезов Абайға Шығыс классиктерінен енген белгінің бір саласы ретінде нәзирагөйлік дәстүрді сөз еткенде, осы дәстүрдің көрінісі, жалғасы ретінде ақынның үш поэмасына ерекше көңіл бөледі.
Жалпы Шығыс мәдениетін, оның ұлы классиктерін терең бойлай білу нәтижесінде 1934 жылдың өзінде-ақ, Абай мұрасының нәр алған қайнарлары жайлы ақын мұрасын зерттеушілер арасынан тұңғыш рет кең түрде пікір көтерілді. Ұлы ақын мұрасындағы үш қайнарның бір саласы оның шығармаларындағы шығыстық белгілер жайлы күрделі де қиын мәселені сол кезде-ақ зерттеуге көңіл бөлінді.
М.Әуезовтің баспасөзде жарияланған немесе ой жүгіртіп барлаған пікірі ретінде хатқа түсіп, өз архивінде сақталған Абай жайлы ұшан-теңіз деректеріне көз жіберсек, Абай шығармаларының шығыстық белгілерін зерттеуінде, өзінше танып пікір айтуында әр кезеңде әр қырынан келгендігі байқалады. Бұлай болуы заңды да. Өйткені М.Әуезовтің ақын шығармаларын меңгеру, көптеген сырын өзінше ашып, пікір қалыптастыру кезеңдеріне сай аталмыш мәселенің де іліктестік тауып отыратыны бар.
Алғаш рет ақын шығармаларындағы шығыстық белгілер туралы пікірлер 1924 - 1927 жылдар аралығында жазылған Абай өмірбаянында шет жағалап айтылған. Абайдың жастық шақтағы өлеңдері жайлы пікір көтергенде, шәкірт ақынның Шығыс классиктеріне еліктеп, жігіттік дәуірінде ақындық өнер жарыстыруға талап еткен ізденістерін жалпы мұсылман ғаламындағы көпке белгілі болған ірі ақындардың талайымен Абайдың ерте күнде танысып алғандығы даусыз деп Абайдың ақындық кітапханасының алғашқы нобайымен біршама дерек те тастағандай болады.
Абай шығармаларының жалпы Шығыс дүниесімен байланысы жастық шағынан басталып өмірінің соңына дейінгі аралыққа созылған желідей орын алып, әр кезеңде әр түрлі деңгейдің дәрежесінде көріну процесіне ғұлама ғалым ерекше ден қояды. Абайдың Шығыс классиктерімен ара қатынасын М.Әуезов өз зерттеулерінде екі кезеңге бөле қарайды. Бірінші кезең балаң ақынның таза еліктеу жылдары 1860-1865 жылдарды қамтыса, екінші кезең 1886 жылдан өмірінің соңына дейін созылған екі аралықтағы шын мәніндегі екшеу, меңгеру жолындағы шығармашылық процесті қамтиды. Алайда поэма жанрын Абай өз шығармашылығында баса назар аударған деп айта алмаймыз. Ол туралы М.Әуезов былай түсіндіреді: Тегінде, Абай поэма жазуды өзіне мақсат етпеген тәрізді. Әзірет Әлі айдаһарды жазғаным жоқ. Сарала қазды жырлағам жоқ - деп, бір кезек айтса, тағы бір уақытта ел шапқан батырды, қызықты қыздырмалап айтсам, қызығып тыңдар едің - деп оқушыны шеней түседі. Жай бос уақыт өткізетін қызшыл, қызықшыл, қысыр кеңесті құмарланып тыңдар едің - дейді. Ондай әңгімелі өлеңдерден Абай өзі ойлаған өсиеттік адамгершілік, терең тәлім-тәрбие туа қоймайтындай көретін. Өз басының ұзақ ақындық еңбегі бойында, Абай поэма жанрына анықтап зер салған жоқ. Тек кейін, тәрбиесінен шыққан шәкірт ақындарына ғана әр алуан тақырыптар беріп, анық поэма дерлік күрделі сюжеті бар шығармаларды соларға жазғызды... Өзі көп дәстүрлерін қабылдаған орыс классиктері: Пушкин, Лермонтовтың не Байрон сияқты Европа классигінің анық үлкен поэма жазудағы өрнектеріне Абай бой ұрмады. Олардың поэмалары кең өмірді мол қамтитын кейде роман, поэма, кейде қалың оқиғалы, шытырман шебер тартысы бар романтикалық поэма боп, көркем, шебер қалыптанса да, Абай сол жанрға қызықпайды [25, 144-145]. Абайдың поэма жанрын жасауға шындап кіріспегенін М.Әуезов осылайша терең талдап көрсетеді. Әрине, Абайдың поэманы мақсат етпеуінде, оған анықтап зер салмауында, қызықпауында жеке адамның ықылас-ниетіне байланысты ештеңе де жоқ болатын. Данышпан ақын оқушысының жалпы дәрежесі мен талап-тілегіне лайық, қонымды және әдебиеттің өсу сатысына сәйкес шығарма жасау барысында лирика жанрынан өзге ұтымды да әсерлі жанрлық түрді дәл сол тұста қажет деп ойламайды. Сондықтан да тікелей қазақ өмірі жайында бірде-бір поэма жазбады. Поэмаға лайық жүгі бар шығармаларын лирикалық, сатиралық өлеңдердің шеңберіне сыйғызып тамамдады.
Бұл айтылғандардан, әрине, Абай поэма жанрында мүлдем қалам тартпады деген ұғым тумау керек. Ол өмірінің кейінгі тұсында қазақ қауымына сырттан келген аңыздар негізінде Ескендір, Масғұт, Әзім атты поэмаларын жазды. Ақынның поэмаға арқау боларлық оқиғаларды шығыс әдебиетінен іздеу себебін М.Әуезов сөзімен Әнуар Дербісәлин былай түсіндіреді: Шығыстан келген аңыз, мағыналы мазмұны бар легенда немесе притча, ақынның өз ойын баяндауда керекке жаратылған творчестволық материал ғана болып отыр. Абайды поэманың оқиғалары ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.