Бастауыш сынып оқушыларын тұлға ретінде қалыптастырудағы рухани - адамгершілік дамытудың рөлі
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Өзін-өзі тану сабақтарында оқушылардың рухани-адамгершілік қасиеттерін дамытудың ғылыми-теориялық негіздері
8
1.1
Рухани-адамгершілік даму ұғымының психология-педагогикалық зерттеулердегі мәні
8
1.2
Бастауыш сынып оқушыларын тұлға ретінде қалыптастырудағы рухани-адамгершілік дамытудың рөлі
12
1.3
Бастауыш сынып оқушыларын рухани-адамгершілік дамытуда сыныптан тыс жұмыстарының бағыты мен мазмұны
2
Өзін-өзі тану сабақтарында оқушылардың рухани-адамгершілік қасиеттерін дамыту мақсатында шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыру бойынша тәжірибелік эксперименттің мазмұны
22
2.1
5 сынып оқушыларының рухани-адамгершілік қасиеттерінің қалыптасу деңгейін диагностикалау
22
2.2
5 сынып оқушыларының рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру бойынша шығармашылық іс-әрекетті пайдалана отырып сабақтар кешенін әзірлеу және енгізу
32
2.3
Тәжірибелік эксперименттің нәтижелері мен қорытындысы
45
Қолданылған әдебиеттер тізімі
49
Қосымша
№1 Диагностика
Не жақсы, не жаман? әдісі
51
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі:Қазақстанның білім беру жүйесінде лайықты және ізгі мінезді оқушы тәрбиелеу басым бағыты болып табылады, сондықтан мектептің тұтас білім беру үдерісінде оқушыларды рухани - адамгершілік тұрғысынан дамыту идеяларын кеңінен енгізу қажеттілігі туындайды.
Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасы жалпыадамзаттық құндылықтарға негізделген біртұтас білім беру кеңістігін құруға негіз болып табылады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінде жүзеге асырылатын, жалпы адамгершілік құндылықтары негізінде білім алушылардың рухани білімін дамыту үшін жағдай жасауға, олардың өмірлік өзін-өзі билеуіне, азаматтық және кәсіптік тұрғыдан құндылықтарының қалыптасуына көмек көрсетуге, жеке адамның өзін-өзі жетілдіру үшін жағдай жасауға бағдарланған нысаналы қызмет ретінде қарастырылады. Мұндағы қызметтер өз кезегінде білім алушыларды азаматтыққа, адамгершілік құндылықтарға бай етіп қалыптастыруды қоғам алдында міндеттеп отыр.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының (ҚР Үкіметінің 2019 жылғы 27 желтоқсандағы №988 қаулысы) басты мақсаты - ...тұлғаны оқыту мен тәрбиелеу барысында жалпы адамзаттық құндылықтарға мән беру деп көрсетіледі[1].
Бүгінгі таңдағы сұраныс қоғамды ізгілікке, руханилыққа бет бұрғызып, оқу-тәрбие жұмысын рухани-адамгершілік тәрбие негізінде ұйымдастырылып, оқушыларда рухани адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру қажеттілігін айқындап отыр.
ХХІ ғасырдың басында адамның қоршаған ортамен өзара қатынасы күрделене түсті. Ол бір жағынан мәдениеттердің ғаламдануы мен кірігуі, екіншіден рухани жұтаңдаудың, азғындаудың үдеуімен, қазіргі жеке тұлғаның адамгершілік-рухани қалыптасуын қамтамасыз етумен түсіндіріледі.
2001 жылдың наурызында Сара Алпысқызы Назарбаева Өзін-өзі тану рухани адамгершілік білім беру бағдарламасының жобасын жасауды бастады. Бағдарлама авторы С.А.Назарбаева былай деді: Тіршіліктің осынау мәңгілік сұрақтарына жауап беру үшін жалпыадамзаттық құндылықтарды қайта жандандырып, өзіміздің бастапқы қайнар көзімізге оралу керектігіне бір сәт те күмәнданбаймын.Біздер, XX ғасырдың жадыдан айырылған перзенттері ұзақ пайдаланған өркениет әдебі шарттылығының орнына өмір әдебін қайта жаңғыртуымыз қажет. Өйткені адамзат ғасырлар бойы осы құндылықтарға ие болып, тиісінше пайдаланып келді. Бейнелі тілмен айтқанда, руханияттың мөлдір кәусар бұлағынан үнемі сусындап отырды. Соңғы онжылдықтардың асау ағыстары кезінде осы бастауларға апаратын жолды замандастарымыз естен шығарып алды.
Рухани-адамгершілік қасиеттерін дамытудың бастауына апаратын жолды іздеу - бүгінгі таңда өмір сүріп келе жатқан адамдардың әрқайсысының және баршамыздың басты міндетіміз екеніне сенемін. Тіпті егер қаласаңыз, оны адам туралы білімдер көмбесіне апаратын жол деп атауға да болады. Бұдан оның мәні өзгермейді[2].
Сондықтан Өзін-өзі тану бізді өзіміздің рухани бастауымызға оралтып, менің кім екенімді, қайдан келгенімді еске түсіруге көмектеседі және қайда бара жатқанымды айқындайды. Адам жаратылысының тәндік және рухани қырларын түсіну, жоғары санамен үйлесімділікке келу, адамзаттың ең басты мақсаттарының бірі. Адамзаттың даму барысында әлемде түрлі рухани ілімдер дамып, осы кезеңге дейін жетті. Адамзат санасының қарқынды дамуы жаратылысты материалистік тұрғыдан негіздеп, барлық ғылыми жетістіктер осы көзқарас тұрғысынан қарастырылды.
Ғылым мен техниканың дамуы адамзаттың тіршілігіне ыңғайлы болғанымен де, ол адамды табиғи жаратылысынан қол үзуге әкеліп, өзі отырған бұтаққа балта шапқандай кері ықпалын тигізуде. Материалистік негіздегі ғылыми дүниетанымның осы жетістіктері сыңаржақ бағытта дамуда. Оқушыларға білім беру жалпыадамзаттық абсолюттік құндылықтарға негiзделуi қажет екенiн өмiр дәлелдеп көрсеттi. Барлық рухани ілімдердің өзіне тән ерекшеліктерімен қатар, ортақ жалпыадамзаттық абсолюттік құндылықтардың рухани-адамгершілік маңызы қарастырылады. Біз зайырлы мемлекет болғандықтан оқушыларға берілетін білім жалпыадамзаттық абсолюттік құндылықтарға негізделеді.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде рухани-адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мәселесін дамытуға үлкен мән берген көптеген ғылыми-педагогикалық жұмыстар бар: Л.И. Божович, О. А.Воронова, Л. А.Григорович, К. в. Зелинский, А. и. Зимина, Н. А. Курмелева, Д. А. Леонтьев, Р. Л. Лившиц, г. Н. Мусс, Т. с. Кроссова, Н. Н. Трегубова.
Қазақ авторларының арасында рухани-адамгершілік мәселесін К. Бержанов, К. Б. Жарикбаев, А. Н. Ильясова, С. К. Калиев, К. К. Кунантаева, А. П. Сейтешев, А. И. Сембаев, А. Ситдыков, Т. Тажибаев, Г. А. Уманов, Г. Т. Хайруллин, Г. М. Храпченков және басқалары зерттеген.
Осылайша, ғылыми, педагогикалық және арнайы әдебиеттерді талдау мыналар арасындағы қарама қайшылықтарды анықтауға мүмкіндік берді.
- оқушылардың рухани-адамгершілік қасиеттерін дамыту теориялық-әдіснамалық тұрғыда негізделмеуі арасындағы қарама-қайшылықтар айқын байқалады.
- өзін-өзі тану пәнінің қоғам арасында қажеттілігі жоғары болғанымен, іс жүзінде жүзеге асырудың тетігі жоқ.
Қарама-қайшылықты ашу зерттеу мәселесін келесідей тұжырымдауға мүмкіндік берді:өзін-өзі тану пәнінде мектеп оқушыларының бойына адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың педагогикалық шарттары қандай.
Оқушыларды рухани - адамгершілікке тәрбиелеу, болашағына жол сілтеу- қазіргі таңда кезек күттірмес мәселе. Қоғамның болашағы бүгінгі ұрпақтың тәрбиесіне байланысты екені айдан анық, сондықтан оған аса зор жауапкершілікпен қарау әрбір саналы азаматтың борышы.
Бүгінгі мектептің алдында тұрған басты мәселе - окушының рухани сана-сезiмiн оятып, тәрбиелеп қана қоймай, оның бойына халықтық педагогиканы, ғасырлар бойы қалыптасқан тіл, дін, тәрбие, ұлттық салт- дәстүр, үлгі-өнегені, адамгершілік және рухани тәрбиені қалыптастыру болып табылады.
Зерттеу мақсаты:өзін-өзі тану сабақтарында оқушылардың рухани-адамгершілік қасиеттерін шығармашылық іс-әрекеттер арқылы дамыту.
Зерттеу нысаны:өзін-өзі тану сабақтарындағы 5 сынып оқушылары.
Зерттеу пәні: өзін-өзі тану пәнінде рухани адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру.
Зерттеу гипотезасы:егер жоғарғы сынып оқушыларының өзін-өзі тану сабақтарында рухани-адамгершілік қасиеттерін дамытудың әдістемелік тәсілдерін жинақтайтын болсақ, оқушыларды рухани тұрғысынан дамыту сапасын жоғарғы нәтижелерге жеткізуге болады.
Зерттеу міндеттері:
Оқушылардың рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру мәселесі бойынша әлеуметтік-педагогикалық әдебиеттерді талдау;
Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін дамыту мәселесінің теориясы мен практикасын талдау.
5 сынып оқушыларының рухани-адамгершілік қасиеттерінің қалыптасу деңгейін диагностика жасау арқылы анықтау;
Рухани-адамгершілік қасиеттердің даму деңгейін арттыру үшін шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыру құралдарын пайдалана отырып сабақтар кешенін әзірлеу және енгізу;
Тәжірибелік эксперименттің нәтижелерін талдау және қорытындылау.
Зерттеу әдістері:ғылыми, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді теориялық талдау, жалпылау, синтездеу және жіктеу және педагогикалық эксперимент (айқындаушы, қалыптастырушы және бақылау кезеңдері),рухани-адамгершілік қасиеттерін зерттеу әдісі.
Зерттеудің жаңалығы:өзін-өзі тану сабақтарына рухани-адамгершілік қасиеттерін дамытудың бағдарламасын енгізу оқушыларда рухани тұрғысынан даму деңгейінің жоғарылауына ықпал етті.
Практикалық маңыздылығы: шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыру құралдарын қолдана отырып, өзін-өзі тану сабағының мұғалімдері жоғары сынып оқушыларының рухани-адамгершілік қасиеттерін дамыту жүйесіне енгізе алады.
Зерттеу базасы: Қызылорда қаласы, "Қармақшы аудандық білім бөлімінің №109 орта мектебі" коммуналдық мемлекеттік мекемесі
1 Өзін-өзі тану сабақтарында оқушылардың рухани-адамгершілік қасиеттерін дамытудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Рухани-адамгершілік даму ұғымының психология-педагогикалық зерттеулердегі мәні
Кеңес заманында педагогика ғылымы марксистік-лениндік материалистік әдіснаманың парадигмасында дамыды, онда адам әлеуметтік болмысқа телінді. Адамдағы рухани бастау материалдық қатынасқа қатысты туынды, екінші дәрежелі ретінде қарастырылды.
Рухани-адамгершілік құндылық екі ұғымнан тұрады: руханият және адамгершілік. Енді екі ұғымның әрқайсысын толығырақ қарастырайық. Руханият - адамның белгілі бір рухани жоғары құндылықтар мен мағынаға, мұратқа ұмтылуы, дамуы, өзін қайта құруға, өз өмірін идеалға жақындатуға және күнделікті өмірден тіршіліктен өзін босатып, рухани құндылықтарға ұмтылуы.
Руханият адамның сыртқы әлеммен қарым-қатынасын ізгілік, шындық, сұлулық негізінде құруға, өз өмірін сыртқы әлеммен үйлесімділік негізінде құруға ұмтылуынан көрінеді. Руханияттың күшті қайнар көздерінің бірі - ұждан болса, руханилықтың көрінісі - махаббат.
Адамгершілік мәдениеттің құрамдас бөлігі болып табылады, оның мазмұны сананың негізін құрайтын этикалық құндылықтар болып табылады.
Адамгершілік - адамның өзінің рухани ұстанымына сай әрекет ету, ойлау, сезіну қабілеті, бұл оның ішкі рухани дүниесін сыртқа тасымалдаудың жолдары мен әдістері.
Рухани-адамгершілік тәрбие процесі - тәрбиеші мен ұжым арасындағы педагогикалық іс-әрекеттің нәтижелілігі мен сапасына және жасөспірім тұлғасының адамгершілік тәрбиесінің тиісті деңгейіне жетуге бағытталған бірізді өзара іс-әрекеттердің жиынтығы.
Рухани-адамгершілік құндылыққа тәрбиелеудің негізгі мақсаты - жеке адамның, қоғамда жинақталған мәдени құндылықтар мен мәдени мұраны қабылдау және түсіну және құрметтеу қабілеттерін қалыптастыру. Рухани-адамгершілік құндылықтарды тәрбиелеу келесі принциптерге негізделеді:
өз еліне, оның тарихына құрметпен қарау;
мұғалімнің өнегелі үлгісі;
жеке және жеке даму.
Рухани-адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу жасөспірімді өз ресурстары мен мүмкіндіктері арқылы өз жоспарларын жүзеге асыра алатын дербес тұлға ретінде қалыптастыруы керек. Рухани-адамгершілік құндылықтарды тиімді тәрбиелеу келесі бағыттарды қамтиды:
- шығармашылық тұлғаның өзін-өзі дамытуға, өзін-өзі тануына, өзін-өзі жүзеге асыруына жағдай жасауды талап етеді;
- қарым-қатынасты ізгілік, әділдік, адамгершілік, жеке қасиеттерді қабылдау негізінде құру;
- оқушылардың белсенді өмірлік ұстанымын қалыптастыру; оқушылардың коммуникативті дағдыларын дамыту;
- жеке тұлғаның өзін-өзі адамгершілік тұрғыдан көрсетуіне педагогикалық жағдаяттар жасау.
Жасөспірімдердің бойында рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру барысында келесі әдістерді қолдануға болады: сауалнама, пікірталас, әр халықтың әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, мәдениетін, дінін зерттеу жұмыстары, ойындар, сынып сағаттары, тренинг пен дебат. Жасөспірімдерде рухани-адамгершілік құндылықтарды тәрбиелеу процесі бірнеше кезеңнен тұрады:
Бірінші кезеңде аталған құндылықтарды өзара түсіністік, эмпатия және көмек сияқты ұғымдармен таныстыру маңызды.
Екінші кезең осы ұғымдарды басқаларға танытуға және жасөспірімдерде олардың жеке ерекшеліктерін ашуға бағытталған.
Үшінші кезең жасөспірімдердің өз іс-әрекеттерінің мотивтерін анықтай бастауымен, өз сезімдерін білдіруге, әңгімені дұрыс жүргізуге үйренуімен сипатталады.
Төртінші кезеңде меңгерілген дағдылар мен біліктер бекітіледі. Танымдық белсенділікке пен қарым-қатынасқа көп көңіл бөлінеді.
Адамның социоцентрлік тұжырымдамасы ғалымдарды авторитарлық білім аясында әдіснамалық тұрғыда сақтап, сыртқы өмір призмасы арқылы адам өмірін қарастырады. 2000 жылға дейін рухани тәрбие мен білім беру мәселелері бойынша ғылыми еңбектер іс жүзінде болған жоқ.
Ғалымдар білім берудің келесі түрлерін қарастырды: адамгершілік, ақыл-ой, құқықтық, азаматтық, еңбек, эстетикалық. Рухани білім қарастырылмады, тек 2000 жылдан кейін рухани және рухани-адамгершілік білім мен тәрбие мәселелері бойынша алғашқы ғылыми зерттеулер пайда болды.
Құндылықтар туралы мәселені алғаш рет Сократ көтерді. Сократ өзіне дейінгі философтардың ой - пікірлеріне көңіл аудара отырып, олардың негізгі кемшілігін көре білді. Сондықтан да Сократтың ойынша танымның негізгі мәселесі адам болды. Ол дүниені тану, адамды білу, әрине қажет-ақ. Дегенмен адам өзін-өзі, өзінің ішкі дүниесін білуге ұмтылуы керек. Осыдан келіп, Сократтың бірінші қағидасы шықты. Сен алдымен өзіңді-өзің таны.
Оның ойынша білімнің көзі адамның өзінде, оның іс-әрекетінде. Міне, сондықтан білімді адамгершілік қағидаларымен байланыстырса ол үлкен жетістікке жетеді[3].
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басындағы соңғы онжылдықта адамның руханилығы мәселесін әзірлеуде айтарлықтай өзгерістер енгізілді. Постклассикалық емес рационализм идеясына негізделген философиялық бағыттағы М.Мамардашвилидің, А.Н.Нысанбаевтың, А.А.Радугиннің, А.Г.Косиченконың, Г.Г.Соловьеваның, А.А.Хамидованың еңбектеріндегі бірлескен рухани-материалдық әлемнің тұтастығы, көпдеңгейлігі, көп өлшемдігі кеңінен сипатталды.
Қазіргі таңдағы психологиялық-педагогикалық ғылымдарда жалпы руханиадамгершілік тәрбие парадигмасы өзгерістерге ұшырады адам тұлғасын жетілдіруге негізделген модельден биологиялық және әлеуметтік деңгейлерге, болмыстың рухани деңгейінің тіршілік етуін мойындайтын, адамды тұтастай түсіну моделіне көшу орын алды (Ш.А.Амонашвили, А.Джумсаи, В.И.Волынкин, В.П.Зинченко, Д.М.Маллаев, М.Щетинин, Н. Е. Щуркова, Р. А. Мукажанова, Г. А. Омарова және т.б.).
ХХ ғасырдың екінші жартысында адамзат қоғам өмірінің барлық жақтарын қозғаған және адамның өмір сүруіне қауіп төндірген жаһандық проблемалармен бетпе-бет келді (экологиялық апаттар, әлеуметтік-экономикалық дағдарыс, террористік актілер, ұлтаралық қақтығыстар).
Аталған жаһандық проблемаларды шешу өркениетті дамытудың жаңа жолдарын іздестіруді талап етеді және мұнда қандай да бір ортақ идеяны, яғни дағдарысты еңсеру философиясын табу қажет. Адамзат дамуының қиын кезеңінде пайда болған мәселе адам болмысынан тыс емес, ішінде болғандықтан, оның шешімі адамның ішінен шығуы керек. Ғалымдар, философтар, педагогтар, психологтар адамзаттың жаһандық проблемаларының пайда болуының негізі тұтыну идеологиясының кең таралуы болып табылады деп санайды[4].
Белгілі бір қажеттіліктің әрбір қанағаттануы адамда жаңа қажеттілікті тудырады және ол бірте-бірте экономикалық жануарға айнала отырып, шексіз, сарқылмайтын шеңберге түседі. Тұтыну идеологиясының кең таралуы тұлғаның рухани дамуына зиян келтіреді. Ол қоршаған ортаға сыни емес қатынас қалыптастырып, конформизмнің дамуына мүмкіндік туғызады.
Француздық философ-персоналист Ж.М.Дменактың пікірінше: Тұтыну, қарапайым жеке дара әрекет қоғамдық игілікке айналады. Әрбір тұтынушы өзінің сатып алған затының арқасында бүкіл экономикалық жүйемен тығыз байланыс орнатады. Осылайша, сырттай еркін қоғам квазитоталитарлық жүйеге айналады, ол индивидті тәртіпті өндіруші-тұтынушыға айналдырады.
Қоғамның әлеуметтік және адамгершілік ұстанымдарының өзгеруі туралы сөз болған кезде, осы бағыттағы бірінші қадам - білім беру жүйесін қайта ұйымдастыру, өйткені ол - қоғамның барлық басқа жүйелерінің негізі.
Рухани-адамгершілік білімді әрбір адамға өзінің барлық әлеуетін ашу үшін алу керек. Мұғалімдер балалардың рухани-адамгершілік мақсаттары мен құндылықтары туралы білім беріп, олардың ішкі әлеуетін ашуға шабыттандыра отырып, әлемді өзгерте алады. Бірақ бұл үшін мұғалімдер өздері рухани дамуы және өсуі тиіс.
Адамзаттың жаһандық мәселелерін шешудегі білім берудің рөлін асыра бағалау қиын. Шалва Александрович Амонашвили былай дейді: "Біздің ешқайсысымыздың - мұғалімдер, тәрбиешілер, ата - аналар жауапкершілігіміз аз емес. Өзін кемсітудің қажеті жоқ, себебі көп нәрсе бізге байланысты: біз білім беру әлеміндегі негізгі күшіміз бар, сондықтан біздің балаларымыздың тағдыры біздің қолымызда"[5].
Қазіргі психологиялық-педагогикалық ғылымда руханилықты түсінудің түрлі тәсілдері бар. Руханилық ұғымының анықтамаларының алуан түрлілігін ескере отырып, шартты түрде төрт негізгі бағытты бөлуге болады. Алғашқы екеуі руханилықты түсінудің материалистік тәсіліне негізделген.
1. Рухани адамның әртүрлі қасиеттерінің жиынтығы, материалдық эпифеномені ретінде түсіндіріледі. Бұл бағыттардағы зерттеушілер Г.Б.Оспанова, А.С.Құрманбекова, А.С.Сарсенова, Р.Ж.Шалбаева, В. Д. Мещереков, Г.М.Коджаспирова, А.Ю.Коджаспиров,31 Р.М.Салимова және т.б. Мысалы, Г.М. Коджаспированың, А. Ю. Коджаспированың педагогикалық сөздігінде руханилық жетілген тұлғаның дамуы мен өзін-өзі реттеуінің жоғары деңгейі, оның айналасындағылардың игілігі үшін іс-қимылға бағытталуы, оның адамгершілік абсолюттерді іздеуі ретінде қарастырылады.
Р.Ж.Шалтбаева руханиятты тұлғаның күрделі динамикалық күйі, биологиялық факторға байланысты адамның қабілеттерін, қажеттіліктері мен мүдделерін әмбебап интеграциясы ретінде қарастырады.
Қазіргі психологиялық сөздікте руханилық субьект өзінің ақиқатқа жетуіне, өзін-өзі анықтауға қажетті өзгерістерді жүзеге асыратын ізденіс, іс-әрекет, тәжірибе ретінде анықталған.
Соңғы онжылдықта руханиятты адамның тіршілік ету тәсілі ретінде анықтауға жеткілікті тиімді қолданатын зерттеулер пайда болды. Мысалы, И. М. Ильичѐва былай деп жазады: Руханият - адамның барлық жүйеліксапалық қасиеттері, оның барлық табиғи қағидаларын өзгертіп, оның ақыл-ойының барлық деңгейіне әсер етеді және тіпті тұқым қуалайтын механизмдерді де қалпына келтіреді ... .
Жоғарыда келтірілген көзқараста руханилық құбылыс ретінде қарастырылады және моральдық, эстетикалық, идеялық және мінез-құлықтық тәртіптің сыртқы көріністерінің жиынтығы ретінде түсіндіріледі, бұл, әрине, дұрыс және құбылысты педагогикалық тұрғыдан зерттеуге мүмкіндік береді.
2. Руханилық деп адамның мәдени-тарихи, ұлттық құндылықтарды немесе адамзаттың жоғары идеалдарын меңгеру дәрежесі түсініледі. Бұл тәсіл И. В. Юстус, В. М. Пустовалов, Б. Д. Балғанбаева, У. А. Артемов және т.б. зерттеулерде ұсынылған. жоғарыда айтылған тәсілдің тиісті өзектілігін бере отырып, осы контексте руханилық адам болмысының туындысы ретінде қарастырылатынын, бірақ адамның тікелей тыныс-тіршілігінен рухани туудың механизмі түсініксіз болып қалатындығын байқаймыз.
Келесі екі тәсіл адамның рухани бастауын және рухтың онтологиялығын мойындауға негізделген[6].
3. Дінді түсінудегі бұл бағыт діни сананың қандай да бір түріне байланысты. Бұл тұрғыда А.А.Корзинкин, Т.И.Власованың жұмысы қызығушылық тудырады. Тарихи руханилық әлемнің діни көзқарасында тәрбиеленді, сондықтан тұлғаның руханиадамгершілік тәрбиесінің діни тәжірибесі педагогикалық ұғыну үшін бай материал болып табылады.
Сонымен қатар, руханилықты діни түсіну көп ұлтты мемлекетте зерттеу нәтижелерін қолдану үшін белгілі бір қиындық тудыратын белгілі бір діннің шеңберімен шектеледі. Міндеттері: "зайырлы рухани-адамгершілік білім беру кіреді қарау ғана басын қосатын барлық дін және кез келген адамға оның сеніміне қарамастан пайда әкелуі мүмкін. Бұл тұрғыда зайырлы руханилықтың педагогикалық теориясын әзірлеу өзекті болып отыр.
4. Рух, руханият объективті шындық, адамның ғана емес, әлемнің бастапқы жоғары табиғаты ретінде түсініледі. Адам жүзеге асыруға ұмтылатын туа біткен шексіз рухани әлеуеті бар деп түсіндіріледі. Оның жеке тұлғасын редукциялауға негізделген адам моделінен биологиялық және әлеуметтік деңгейлерге, болмыстың жоғары рухани деңгейіне ие адам түсінігінің тұтас үлгісіне көшу орын алады[7].
Төртінші тәсіл мәңгілік философияға негізделген, ол әр түрлі мәдениеттер мен әртүрлі уақытта қайта ашылып, қазіргі заманғы классикалық философияда қайта жанданады. Бұл жерде Қазақстанның философиялық мектебінің А. Н. Нысанбаевтың, А. Г. Косиченконың, Г. Г. Соловьеваның, А. А. Хамидовтың және т. б. зерттеулерін атап өткен жөн: "Руханилық адамның тікелей өмір сүруінің бірде-бір формаларында тумайды, ол адамның кез келген іс-әрекетіне дейін адамда кездеседі.; адам тіршілігінің дінаралық емес нысандары шығармашылық пен терең тұлғааралық қарымқатынасқа байланысты, бірақ бұл тек рухтың ізі ғана емес, оның мәні. Рухани әлемнен шығарылмайды, бірақ бейбіт болмыс қандай да бір рухани рөл атқарады; білім мен даналық руханилықты ұстанады.
Сондықтан, Ш.А.Амонашвилидің енгізген іргелі тұжырымдамасы - рухани гуманизм қазіргі білім беру үшін ерекше өзекті болып табылады: Тек руханилық, ізгілік, сүйіспеншілік, мейірімділік, бейбітшілік, игілік ұғымдарының негізінде педагогикалық сананы өзгерту ғана білім берудегі кедергілерді - қоғамдағы рухсыздық пен өнегесіздікті жеңуге мүмкіндік береді. Материалистік философия ойлау негіздері ретінде үш өлшемді құптайды - уақыт, материя, кеңістік.
А. А. Корзинкин "жеке тұлғаны тәрбиелеудің рухани-адамгершілік тұжырымдамасы және заманауи білім" ғылыми зерттеуінде әдіснамалық тұрғыдан қарама-қайшылықтардың тұтастығы мен бірлігі туралы айтуға болады. Бұл заңның мәні - материалдық және руханибұл біртұтас қарама-қарсы емес, толымдылығы біртұтас, және бұл бірлікті толықтыратын лық қарама-қайшылықтардағы мәселе емес, бейбітшілік пен адамның көпмәдениеттілігін қабылдаудағы мәселе[8].
Осы зерттеу бөлімінің шеңберінде өзін-өзі тану сабақтарында шығармашылық іс-әрекеттерді ұйымдастыру мен өткізудің кейбір негізгі тұстары қарастырылады. Адамның әлеуетті әмбебаптығы шығармашылықта бейнеленген. Шығармашылық әрекет ретінде ерекше. Мұнда, ойыннан айырмашылығы, оның мақсаты бар, бірақ ол қатаң және біржақты емес өнім. Шығармашылық әрекеттің соңғы өнімінің белгісіздігі азды-көпті дәрежеге тән. Шығармашылық тұлға үшін, шығармашылық процесінің өзі емес, көбінесе түпкілікті қорытынды бөлімі маңыздырақ және тартымды болатыны белгілі.
Бердяев Н.А. Шығармашылықтың мәні атты еңбегінде: Шығармашылық қозғалыс - болмыстың кемелділігінің белгісі, - деп жазады, осылайша, ғалым шығармашылық адамның ашылуы, мұнда адамның өзі болмыстың ортасында болады деген идеяны ұсынады.
Білім беру практикасында адамзаттың Ұлы ұстаздарының өсиеттері (ең алдымен әдебиет, әлемдік көркем мәдениет, музыка және т.б.) үнемі кең қолданылған. Бірақ та осы мұралардың нық тұрған терең рухани негізі ашылмағандықтан, үстірт зерттелінген.
Бұл ХХ ғасырдағы материалистік көзқарастың басымдылығымен байланысты болды. Бірақ та ХХІ ғасыр рухани жаңғыру дәуірін әкелді. Енді біз адамзаттың рухани ұстаздарының еңбектерін сол замандағы жазылған сәтіндегі дүниетанымдық көзқарас тұрғысынан қайтадан оқи аламыз. Әдетте, зерттеушілер рухани-адамгершілік және мәдени мұраларды зерттеу барысында әртүрлі кезеңдегі ойшылдардың, жазушылардың, адамдардың және ұлттардың көзққарастары мен идеяларының айырмашылықтарын анықтайды[9].
Бұл - зияттық танымға тән сыртқы талдау. Тұтас бөліктерге бөлуді талдау үдерісі таным үшін маңызды, бірақ көбінесе таным үдерісі үшін маңыздылығын жоғалтпаған диалектикалық қарама-қарсы синтез үдерісі жиі ұмытылып қала береді. Сондықтан рухани-адамгершілік тұрғысынан тануда жалпыны іздеуге, бастауды біріктіруге, саналуандылықтан бірлікті іздеуге баса назар аударамыз. Ғылым әлемді мыңдаған бөліктерге ажыратса, ал руханилық ажыраған бөліктерді біртұтас етіп біріктіреді.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын тұлға ретінде қалыптастырудағы рухани-адамгершілік дамытудың рөлі
Рухани-адамгершілік тәрбие - педагогикалық іс-әрекеттің белгілі бір мазмұны, формасы, әдістері мен тәілдері бар мақсатты процесс. Бұл процесс балалар мен жасөспірімдердің жас ерекшеліктеріне сәйкес (жас және даму ерекшелігі, әлеуметтік жағдайы) жүзеге асырылуы керек.
5-7 жас - белсенді даму кезеңі, білім алуға, құрдастарымен және үлкендермен қарым-қатынас жасауға дайын, шығармашылық қабілетті кезең. Балада танымдық қызығушылықтар, жаңа әрекеттерге әуестік, ересектер әлеміне қызығушылық, олар сияқты болуға ұмтылу, еліктеу байқалады. Бұл кезеңде мінез-құлықты ерікті түрде реттеуге қабілетті болады (ішкі мотивтер мен белгіленген ережелер негізінде), қиындықтарды жеңуге және табандылыққа ие болады.
5-6 жастағы балалар өздерінің қызығушылықтарын басқалардың қызығушылықтары мен қалауларымен байланыстыра бастайды. Ересектермен қарым-қатынас жасау кезінде балаға өзінің маңыздылығын, орны бар екенін сезіну маңызды болады. Мектеп жасына дейінгі бала мақұлдау, қолдау қажеттілігін сезінеді және жақсы болуға ұмтылады, ал кішкентай болса да сәтсіздікке ренжуге бейім болады. Бала алты жасында сөзі мен ісінің кейбір салдарын болжай алады, адалдық пен қулықтың, мейірімділік пен ашудың, дөрекілік пен әдептіліктің, әділдіктің не екенін түсінеді.
Ол өз әрекетінің досының, ағасының немесе әпкесінің, анасы мен әкесінің көңіл-күйіне қалай әсер ететінін түсіне алады. Егер 5-6 жастағы баланы тиімді ынталандыра алса, Жақсы болғым келеді деген жетекші мотивациясы, үлкендердің айтқанын орындауғаұмтылысы жақсы мінез-құлық қалыптастыруға, қиындықтан аулақ болуға көмектеседі [15]. Жалпы 6-7 жаста баланың мінез-құлқы өзіне ересектер қалай қарым-қатынас жасаса, ол да басқалармен сондай қарым-қатынаста болады, өзін сол ересек адам бейнесінде ұстауға тырысады, солардың іс-әрекеттерін қайталайды, сөздерін қолданады.
6 жаста балада алғаш рет өзін қоғамға жататын адам ретінде түсініп, қалыптаса бастайды. Адамның жеке даралығын және оның маңыздылығын, өзіндік қасиеттерін және эмоционалдық сезімдерін түсіну пайда болады. Бұл жастағы бала жаңа ережелер мен талаптарды қабылдай алады, басқа адамдардың көзқарасын ескереді және әртүрлі бағалаулауды салыстырмалы түрде түсіне бастайды.
Осы жаста баланың қоршаған әлемге танымдық қызығушылығы байқалады, осыған байланысты бала өз бойында зерттеушінің дағдыларын дамыта алады, өйткені ол өзі көргендерін талдап, салыстырып, әртүрлі қорытынды жасауы керек. 5 жастан 7 жасқа дейінгі жас кезеңі дамып келе жатқан қалыптасып келе жатқан тұлға үшін, оның өзін қоршаған ортаға қызығушылық танытуын ескере отырып, рухани адамгершілік қасиеттер қалыптастыру үшін ең тиімді кезең болып сипатталады. 7-11 жаста баланың мотивациялық-қажеттілік саласы мен өзін-өзі тануы белсенді дами бастайды.
Ол өзінің ойын растауға ұмтылады, өзін көрсетуге тырысады, ересектер мен құрдастарының өзіне көңіл бөлуін қалайды (әсіресе жауапкершілікті қажет ететін оқу іс-әрекетінде). Өзін-өзі тану және жеке рефлексия, ерік-жігер, өзін-өзі бақылауы дамиды. Мінез-құлық нормалары өзіне деген ішкі талаптарға айналады. Эстетикалық, адамгершілік, этикалық жоғары сезімдер дамиды. Бірақ мінездің тұрақсыздығы мен қарым-қатынастың әртүрлілігі тән. Жасөспірімдік кезеңнің негізгі қайшылығы - ересектік сезімі және оны көрсетудің нақты мүмкіндігінің болмауы.
Достары, сыныптастары және ересектермен қарым-қатынас барысында, моральдық нормалар мен құндылықтардың практикалық дамуы орын алады. Психиканың негізгі неоплазмасы ретінде өзіндік сана қалыптасады. Басты қажеттілік - қоғамда өз орнын табу, маңызды болу достары ортасында жүзеге асады. Д.И. Фельдштейн жасөспірімдердің психикалық дамуы барысында оны ересектердің қатарын қосу, ақылдасу мен кеңесудің маңыздылығын ерекше атап өтеді. Жасөспірімдерге ерте кезден бастап рухани-адамгершілік тәрбие беру - қоғамда мойындалған және мақұлданған орны бар, ақысыз қызметтің бірінші кезектегі маңыздысы деп есептейді. Жасөспірімдік кезең (14-18 жас) дегеніміз жасөспірімдік кезеңнен дербес ересек өмірге өту кезеңі. Қоғам жасөспірімдердің алдына өмірлік маңызды міндет қойып отьыр, бұл - кәсіби өзін-өзі анықтау, (нақты таңдау).
Ерте жасөспірімдік кезеңде өзіндік сананың даму процесі үнемі жетіліп отырады. Интроспекция мен рефлексия процесінде өзіне бағытталған сұрақтар арқылы өзін-өзі анықтау, өзін-өзі тану мен табу процесі қарқынды жүреді. Жастардың негізгі жаңа формациясы - өзіндік болмысты меңгеруге, ересектер әлемін дайындығы. 14-18 жаста тұлғаның маңыздылығы көрінетін құндылық бағдарлары (ғылыми-теориялық, философиялық, адамгершілік, эстетикалық) дами бастайды. Жалпы әлем туралы, қоршаған орта шындығы және адамдар және өзі туралы жалпыланған идеялар дамиды және қарым-қатынас жасау барысында ережелер мен нормаларды басшылыққа алуға дайын болады.
Бұл кезеңде саналы ой арқылы қоршаған ортаға дүниетанымы, көзқарасы негізінде өмір сүрудің мән-мағынасын түсіне бастайды. Жастық шақта интегративті психикалық білім алу үшін, өмірдің мәнін түсіну мен тұлға ретінде қалыптасуы үшін қолайлы жағдайлар жасалады. Өмірдің мағынасына қызығушылық танытып, болашағын құратын көзқарас пайда болады.
И. Ф. Харламов адамгершілік жеке тұлғаны тәрбиелеу барысындағы кез-келген әдістің ажырамас бөлігі болу керек деп санайды. Сондай-ақ автор Адамгершілікті қалыптастыру моральдық нормаларды, ережелер мен талаптарды жеке адамның біліміне, дағдылары мен әдеттеріне және оларды тұрақты сақтауға аударудан басқа ештеңе емес деп жазады.
Рухани-адамгершілік құндылық - құндылық бағдарларының жүйелік элементі болып табылатын, олардың мәдени, әлеуметтік, адамдық маңыздылығын көрсететін, саналы іс-әрекет пен мінез-құлықты реттейтін, оларға моральдық сипат беретін және оны жоғары мұраттарға жетуге бағыттайтын жеке көзқарастар.
Жасөспірім кезеңі 11-14(15) жасты қамтиды. Көптеген мұғалімдер мен ата-аналар бұл кезеңді ең қиын кезең деп санайды. Бұл осы кезеңде жасөспірімнің психофизикалық жағдайына әсер ететін жыныстық жетілу процесінде ағзаның қалыптасуымен байланысты. Бұл кезеңде жасөспірімге рухани-адамгершілік құндылықтарға ұмтылуды, өздерінің мінез-құлқын бақылауға және өз іс-әрекеттеріне жауап беруге, жалпы жауапкершілікке үйрету маңызды.
Ата-анасымен қатар мектеп атынан мұғалімдер жасөспірімге, атап айтқанда оның рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға көмектесуі маңызды. Бұл процесс өте маңызды, өйткені бұл жасөспірімнің тұлға ретінде қалыптасуының алғашқы кезеңі. Бұл процесте қоғам, өмір сүру ортасы үлкен рөл атқарады, өйткені жасөспірімде еліктеу ерекшелігімен қатар, өз іс-әрекетінде басқалардың әрекетін басшылыққа алады Бірақ өмір сүру ортасының әсері үнемі жағымды, жақсы әрекеттер бола бермейтіні белгілі, мысалы темекі шегу, алкоголь және есірткі. Сондықтан аталған мәселенің, яғни және қоғамның жасөспірімдерге теріс әсерін болдырмау үшін рухани-адамгершілік құндылыққа тәрбиелеу аса қажет.
1.3 Бастауыш сынып оқушыларын рухани-адамгершілік дамытуда сыныптан тыс жұмыстарының бағыты мен мазмұны
Өзін-өзі тану сабағы өзінің құрылымы бойынша мектептегі басқа пәндерден ерекшеленеді.
Позитивті(оң) көзқарасты нәзік лирикалық әуенмен сүйемелдеу ұсынылады. Оқулықтағы дәйексөз(цитата) арқылы сабақтың тақырыбын ашуға болады.
Дәйексөзге арналған сұрақтар әрқашан оның мазмұнын оқушылардың түсінігін анықтауға арналған, бірақ мұғалім қарастырылатын тақырыпқа байланысты басқа сұрақтар ұсына алады.
Оқиғаны әңгімелеу және әңгімелесу - мұғалімнің рухани -адамгершілік және мазмұндағы мәтіндермен танысуға негізделген сабақтың негізгі құрылымдық компоненті.
Бұл әңгімелер немесе олардан үзінділер, ертегілер, нақыл сөздер, ұлы тұлғалардың өмірінен алынған әңгімелер және бейнематериалдар (бейнеклиптер, көркем фильмдерден үзінділер, мультфильмдерден үзінділер, бейнерепортаждар, т.б.) да қолданылуы мүмкін.
Мұғалім ұсынған әңгіме бүкіл тақырыптың құндылық-семантикалық идеясын тереңдете түседі, ал мұғалімнің міндеті - оны әрекеттің моральдық негізі, кейіпкерлердің бейнеленген оқиғаларға қатынасын оқушылардың өмірлік тәжірибесі тұрғысынан қарастыру. Тыңдағаннан немесе көргеннен кейін қойылатын сұрақтар арқылы оқушыға мәтіннің мазмұнын түсінуге мүмкіндік беріледі. Жауаптарды іздеу мектеп оқушыларын ақиқат жолында ой елегінен өткізуге итермелейді, өз бетінше жаңалық ашуға мүмкіндік береді. Әңгімелесу жалпы адамзаттық құндылықтарды түсінуде маңызды рөл атқарады.
Мұғалімнің міндеті - әңгімені терең рухани-адамгершілік сипатқа ие болатындай етіп ұйымдастыру. Осы мақсатта ашылған жалпыадамзаттық құндылық пен қарастырылатын тақырыпты терең түсінуге жағдай жасай отырып, жоспарлы ғана емес, сонымен қатар жетекші сұрақтарды қою, демек, оқушылардың дұрыс жолға түсуіне мүмкіндік беру маңызды, тұжырымдар рухани өсу жолымен жүреді.
Оқушылардың оқулығы мен дәптерінде берілген тапсырмаларды орындау арқылы сабақта ұйымдастырылған шығармашылық іс-әрекет балалардың танымдық қызығушылығын белсендіруге және меңгерген түсініктер мен дағдыларды бекітуге ықпал етеді. Бұл әрекет түрінің арқасында оқу материалын оқушылардың жеке тәжірибесіне жобалау жүзеге асырылады, жалпы адамзаттық құндылық туралы алған білімдері бекітіледі, табиғи қабілеттер, құрдастарымен жағымды қарым-қатынас жасау дағдылары, қажетті өмірлік дағдылары қалыптасады[10].
Сабақтың маңызды кезеңі - сабақ соңының эмоционалды күйі - жалпы адамзаттық құндылықтар туралы білімді бекіту үшін қолданылатын топтық ән айту болып табылады.
Оқу пәндерін оқыту әдістемесінде әр түрлі сабақ түрлері мен оларды өткізу ерекшеліктері қарастырылады. Сабақтың ең көп тараған түрі аралас сабақ, оның барысында мұғалім бұрын алған білімін толықтырып, жаңа материалды кейіннен бекіту арқылы түсіндіруі қажет.
Өзін-өзі тану сабағын дәстүрлі сабақтар құрылымдық бөліктерін пайдалана отырып өткізуге болмайды. Өзін-өзі тану сабағын құру, оның құрылымдық бөліктерін таңдау мұғалімге сабақтың рухани-адамгершілік мақсаты мен тереңдігіне жетуге, оқушыларға жалпы адамзаттық құндылықтарды іс жүзінде қолдануда, тұлғаның көшбасшылық қасиеттерін дамытуға көмектесуге мүмкіндік береді (1-кесте).
Кесте 1
Дәстүрлі сабақпен өзін-өзі тану сабағын салыстыру кестесі
Дәстүрлі сабақтар
Өзін-өзі тану сабағы
Ұйымдастырушылық сәт
Кіріспе
Ұйымдастырушылық сәт
Сабаққа деген оң көзқарас
Үй тапсырмасын тексеру
Үй тапсырмасын тексеру
Сұрақ-жауап
Жаңа сабақты түсіндіру
Тұлғалардың қанатты сөздері
Әңгіме тыңдау және әңгімелесу
Жаңа сабақты бекіту
Шығармашылық іс-әрекет
Топтық ән айту
Үй тапсырмасын беру
Үй тапсырмасын беру
Жалпы адамзаттық құндылықтарды анықтау принципі, оған сәйкес білім мазмұны мәңгілік жалпы адамзаттық құндылықтарға негізделуі керек, адамның жоғары рухани болмысының көрінісі ретінде қарастырылады. Бұл жерде Өзін-өзі тану пәнін оқыту барысында жүзеге асырылатын рухани-адамгершілік тәрбиенің діни емес, адамның дене, психикалық және рухани-адамгершілік болмысын бірлікте қарастыратын зайырлы білім екенін атап өткен жөн[11].
Тәрбие жұмысының осы бағыттары Өзін-өзі тану сабағының оқу-тәрбие жұмысының жылдық жоспарында көрсетілген. Олар оқу үдерісі, оқудан тыс іс-әрекет және қосымша білім беру арқылы жүзеге асады.
Өзін-өзі тану сабағының тәрбиелік жұмысы шеңберіндегі сынып сағаттар төмендегідей ұйымдастырылады: Тәрбие жұмысының бағыттары бойынша тақырыптық сынып сағаттары сейсенбі күндері адамгершілік тәжірибені зерттеу мен ұғыну, өзіндік пікірлер, бағалар мен ойларды тұжырымдау мақстатында жүргізіледі.
Сынып сағаттарында оқушылардың мінез-құлықтары талданады, олардың рухани-адамгершілік қасиеттері мен біліктері дамытылады, сонымен қатар, оқушылар өз қателіктерін мойындауға, қорытынды шығаруға, кешіруге, өзінің әділ ойын дәлелдеуге және басқалардың шындығын қабылдауға үйренеді.
Адамға туылғаннан тән абсолюттік жалпыадамзаттық құндылықтар 2 кестеде көрсетілген.
Кесте 2
Адамға туылғаннан тән абсолюттік жалпыадамзаттық құндылықтар
Құндылықтар
Іс-әрекеттер
Шындық
Шынайылық, өз ойына, сөзіне және ісіне жауапкершілік, ойлау тереңдігі,жақсылық пен жамандықты ажырата білу, өзін-өзі дамытуға ұмтылу.
Әділ мінез
Әлеуметтік және азаматтық жауапкершілік, әділдік, тәртіп, салауатты өмір салтын ұстану, үлкендерге құрмет көрсету, еңбексүйгіштік.
Махаббат
Адамгершілік, мейірімділік, біреулер үшін өз мүдделерін құрбан ету, отанға деген сүйіспеншілік, Қазақстан азаматы ретінде әлеуметтік жауапкершілік, патриоттық сезім.
Бейбітшілік
Өз эмоциялары мен сезімдерін бақылау, ар-ожданы, өзіне сенімді болу,өзіндегі бар нәрсеге алғыс айту, сабырлы болу, ішкі тыныштық күйі.
Дұрыс қарым-қатынас
Еліміздің ресурстарына қамқорлық қарым-қатынас жасау,экологиялық ойлау, әлеуметтік әділдік, барлық ұлттарға және олардың мәдениетіне сыйластықпен қарау.
Ақиқат(шындық) - өзгеріссіз қалатын нәрсе, өмірдің негізгі қағидасы: бүкіл жаратылысқа енетін рухани принцип, бүкіл ғаламға тән біртұтас болмыс. Бір ғана абсолюттік шындық бар, ол барлық басқалардың бастауы болып табылады. Сіз оны тапқан кезде, сіздің әрекеттеріңіз оған сәйкес келеді. Ол уақыттың өзгеруінеұшырамайды, яғни өткен шаққа, қазіргі және болашаққа қатысы жоқ.
Әділ мінез-құлық - бұл ар-ұжданның ішкі үніне сәйкес әрекет ететін міндет пен міндетке сәйкес мінез-құлық.
Махаббат - таза риясыз және сөзсіз сүйіспеншілік; бұл өмірді тудыратын және қолдайтын энергия. Ішкі тыныштық - адамның ең терең табиғаты, ақыл-ойдың мінсіз тынықтығы. Дұрыс қарым-қатынас- зорлық-зомбылықты көрсетпеу, яғни,ойша да, сөзде немесе іс жүзінде де ешкімге зиян келтірмеу.
Бұл теңдестірілген құpылым, oндa мiнездiң және тaнымның әpбip кoмпoнентi бipiн-бipi, қoлдaйды. Әp көшбacшының тепе-теңдiгi қaйтaлaнбaйды. Бipaқ, дoктop М.Л. Чиббеp aйтқaндaй, ocындaй тепе-теңдiктi caқтay үшiн күштi мiнез бен бiлiм қaжет.
Мaңызды әpекеттеp жacay үшiн бip бiлiмнiң жеткiлiкciз бoлaтынын бaйқaймыз. Күштi мiнезсіз, жалаң біліммен адам жігерсіз болады. Aл бiлiмге cүйенбей, мiнездiң күшiне cенген aдaмның көшбacшылық әлеyетi төмендейдi. Ocы құpылымның қaжеттi тепе-теңдiкте caқтaлyынa бaйлaныcты көшбacшының тиiмдiлiгi apтaды. Oның өз-өзiне деген cенiмдiлiгi ocы тепетеңдiкке бaйлaныcты[12].
Өзiне деген cенiмдiлiк көшбacшының белcендiлiгiн apттыpaды, бұл дегенiмiз әp aдaм өз өмipi үшiн жayaпты дегендi бiлдipедi. Өз өмipiмiзде келеciлеpдi тaңдayғa бoлaды: мәңгi құндылықтap мен жoғapғы идеялapды жүзеге acыpyғa ұмтылy немеcе өзiнiң эгocының қaлayлapын opындay. Ocылapды opындay үшiн cyыpып caлмaлық пен жayaпкеpшiлiк қaжет.
Сурет 1. Шығармашылық принциптері
1-суретте шығармашылықтың принциптері көрсетілген. Жауапкершілікті білу принципі ұжымның әрбір мүшесінің өз ойы, сөзі, ісі үшін жауапты болуын болжайды. Әркімнің данышпандығына сену принципі әрбір адам табиғатынан шексіз әлеует иесі, демек, данышпан деп есептейді.
Сенім және серіктестік принципі ынтымақтастыққа негізделген, ол пікірлердің және әрекеттердің бірізділігімен, сәйкестігімен сипатталады. Ынтымақтастыққа негізделген өзара іс-қимыл осы қатынастардың жоғары деңгейде дамуының көрсеткіші екенін атап өткен жөн.
Үкім шығармау принципі, басқаша айтқанда, талқыламау принципі. Адам өз ойын білуге машықтандыру арқылы ғана өзін бағалаудан алшақтап, объектілерді мүлдем бейтарап бақылай алады. Бірлескен құру принципі интуитивті және логикалық ойлаудың оңтайлы үйлесімін пайдалануды қамтиды. Идеяны қабылдау процесінде интуиция абсолютті басымдылықпен логикалық ойлау белсенділігі төмен. Сондықтан сынға тыйым салу сияқты ережені сақтау керек[13].
Өзін-өзі тану сабағындағы тәрбие жұмысы Қазақстан Республикасының білім беру ұйымдарындағы кешенді білім беру бағдарламасымен және басқа да нормативтік құжаттармен реттеледі.
Тәрбие жұмысының мақсаты оқушылардың жан-жақты дамуы, олардың жоғары рухани-адамгершілік табиғатын ашу және Өзін-өзі тану курсын мектептің тұтас педагогикалық үдерісіне интеграциялау арқылы біртұтас рухани-адамгершілік кеңістікті қалыптастыру болып табылады.
Тәрбие міндеттері:
- жалпыадамзаттық құндылықтарға бағдарланған, өзін-өзі анықтауға қабілетті, қазіргі өмірдің әртүрлі жағдаяттарын бағдарлай алатын еркін жеке тұлға тәрбиелеу үшін жағдайлар жасау;
- гуманистік дүниетанымды қалыптастыру, өзіне және қоғамға, болашақ ұрпақ алдындағы табиғи, мәдени және әлеуметтік ортадағы қызмет нәтижелері үшін жауапкершілік;
- оқушыларды этносаралық қатынастар мәдениетіне, отансүйгіштікке және азаматтыққа тәрбиелеу.
Мақсаттар мен міндеттерге жету үшін мектепте тәрбие жұмысы келесі бағыттар бойынша жүргізіледі:
- рухани-адамгершілік тәрбие;
- оқушылардың жеке басының өзін-өзі тануы мен өзін-өзі дамыту қажеттілігін қалыптастыру;
- азаматтық, патриоттық, көп мәдениетті және құқықтық тәрбие;
- салауатты өмір салты мен салауатты орта қалыптастыру, мектеп оқушыларының дене тәрбиесі;
- эстетикалық, экологиялық және еңбек тәрбиесі[14].
Жалпыадамзаттық құндылықтар бойынша сынып сағаттары - бұл ар-ұждан сабақтары, өйткені ар-ождан барлық рухани-адамгершілік құндылықтардың көрінісі болып табылады: бұл оқушының жүрегінен (туылғаннан әр адамның бойында болатын) мәңгілік руханиадамгершілік құндылықтарды табуға мүмкіншілік.
Сынып сағаттар - бұл ақиқатты, өмірдің мәнісін бірлесіп іздестірудің, болашақта ересектік өмірде адам мінез-құлығының негізі болатын сабақ алу уақытысы. Сонымен қатар, бұл қанағаттанарлық сезімде болу, нағыз бақытты және жан тыныштығын сезінудің сәті[15].
Сондықтанда, дәстүрлі сынып сағаттарын өткізудің жаңа түрлеріне руханиадамгершілік тақырыптарында өтілетін әңгімелесу-сабақтары жатады, олар келесі ретпен өткізіледі:
- сәрсенбі, бейсенбі және жұма күндері жүргізіледі;
- олар жалпы мектепішілік шаттық және сүйіспеншілік шеңберлерінің тақырыптарымен байланысты өтіледі; -
әңгімелесу-сабақтары өзін-өзі тануға, өмірдің мәнісін ұғынуға және өзінің өмірлік мақсаттарын түсінуге бағдарланған;
- осы сабақтар белгілі бір жоспар бойынша сынып жетекшілерімен ұйымдастырылады:
1. Жағымды күй.
2. Өсиет әңгімені әңгімелеп беру.
3. Әңгімелесу.
4. Бірлесіп ән айту.
Бұл әдіс жағдайлық немесе шығармашылық деп аталады. Сабақта жалпы адами құндылықтарды оқушыларға ойындар, тесттер, күлкілі драмалар, сахналық көріністер, көркем шығармашылық жұмыстар, ұзақ мерзімді жобалық әрекеттер арқылы сіңіруге болады, оларда болып жатқан нәрсеге өз көзқарасын білдіре алады және олардың мотивтері соған сәйкес әрекет етуі керек.
Оқушылар табиғаты бойынша мобильді және топтық іс-әрекеттер олардың күш-қуатын дұрыс бағытта бағыттауға көмектеседі, сонымен қатар бір-бірімен жақсы қарым-қатынаста болуды үйретеді. Тәжірибе көрсеткендей, өзін-өзі тану сабақтарында шығармашылықты тәжірибеде қолданудың бірнеше жолы бар[18].
2 Өзін-өзі тану сабақтарында оқушылардың рухани-адамгершілік қасиеттерін дамыту мақсатында шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыру бойынша тәжірибелік эксперименттің мазмұны
2.1 5 сынып оқушыларының рухани-адамгершілік қасиеттерінің қалыптасу деңгейін диагностикалау
Эксперименттік зерттеу Қызылорда қаласы, "Қармақшы аудандық білім бөлімінің №109 орта мектебі" коммуналдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1
Өзін-өзі тану сабақтарында оқушылардың рухани-адамгершілік қасиеттерін дамытудың ғылыми-теориялық негіздері
8
1.1
Рухани-адамгершілік даму ұғымының психология-педагогикалық зерттеулердегі мәні
8
1.2
Бастауыш сынып оқушыларын тұлға ретінде қалыптастырудағы рухани-адамгершілік дамытудың рөлі
12
1.3
Бастауыш сынып оқушыларын рухани-адамгершілік дамытуда сыныптан тыс жұмыстарының бағыты мен мазмұны
2
Өзін-өзі тану сабақтарында оқушылардың рухани-адамгершілік қасиеттерін дамыту мақсатында шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыру бойынша тәжірибелік эксперименттің мазмұны
22
2.1
5 сынып оқушыларының рухани-адамгершілік қасиеттерінің қалыптасу деңгейін диагностикалау
22
2.2
5 сынып оқушыларының рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру бойынша шығармашылық іс-әрекетті пайдалана отырып сабақтар кешенін әзірлеу және енгізу
32
2.3
Тәжірибелік эксперименттің нәтижелері мен қорытындысы
45
Қолданылған әдебиеттер тізімі
49
Қосымша
№1 Диагностика
Не жақсы, не жаман? әдісі
51
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі:Қазақстанның білім беру жүйесінде лайықты және ізгі мінезді оқушы тәрбиелеу басым бағыты болып табылады, сондықтан мектептің тұтас білім беру үдерісінде оқушыларды рухани - адамгершілік тұрғысынан дамыту идеяларын кеңінен енгізу қажеттілігі туындайды.
Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасы жалпыадамзаттық құндылықтарға негізделген біртұтас білім беру кеңістігін құруға негіз болып табылады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінде жүзеге асырылатын, жалпы адамгершілік құндылықтары негізінде білім алушылардың рухани білімін дамыту үшін жағдай жасауға, олардың өмірлік өзін-өзі билеуіне, азаматтық және кәсіптік тұрғыдан құндылықтарының қалыптасуына көмек көрсетуге, жеке адамның өзін-өзі жетілдіру үшін жағдай жасауға бағдарланған нысаналы қызмет ретінде қарастырылады. Мұндағы қызметтер өз кезегінде білім алушыларды азаматтыққа, адамгершілік құндылықтарға бай етіп қалыптастыруды қоғам алдында міндеттеп отыр.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының (ҚР Үкіметінің 2019 жылғы 27 желтоқсандағы №988 қаулысы) басты мақсаты - ...тұлғаны оқыту мен тәрбиелеу барысында жалпы адамзаттық құндылықтарға мән беру деп көрсетіледі[1].
Бүгінгі таңдағы сұраныс қоғамды ізгілікке, руханилыққа бет бұрғызып, оқу-тәрбие жұмысын рухани-адамгершілік тәрбие негізінде ұйымдастырылып, оқушыларда рухани адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру қажеттілігін айқындап отыр.
ХХІ ғасырдың басында адамның қоршаған ортамен өзара қатынасы күрделене түсті. Ол бір жағынан мәдениеттердің ғаламдануы мен кірігуі, екіншіден рухани жұтаңдаудың, азғындаудың үдеуімен, қазіргі жеке тұлғаның адамгершілік-рухани қалыптасуын қамтамасыз етумен түсіндіріледі.
2001 жылдың наурызында Сара Алпысқызы Назарбаева Өзін-өзі тану рухани адамгершілік білім беру бағдарламасының жобасын жасауды бастады. Бағдарлама авторы С.А.Назарбаева былай деді: Тіршіліктің осынау мәңгілік сұрақтарына жауап беру үшін жалпыадамзаттық құндылықтарды қайта жандандырып, өзіміздің бастапқы қайнар көзімізге оралу керектігіне бір сәт те күмәнданбаймын.Біздер, XX ғасырдың жадыдан айырылған перзенттері ұзақ пайдаланған өркениет әдебі шарттылығының орнына өмір әдебін қайта жаңғыртуымыз қажет. Өйткені адамзат ғасырлар бойы осы құндылықтарға ие болып, тиісінше пайдаланып келді. Бейнелі тілмен айтқанда, руханияттың мөлдір кәусар бұлағынан үнемі сусындап отырды. Соңғы онжылдықтардың асау ағыстары кезінде осы бастауларға апаратын жолды замандастарымыз естен шығарып алды.
Рухани-адамгершілік қасиеттерін дамытудың бастауына апаратын жолды іздеу - бүгінгі таңда өмір сүріп келе жатқан адамдардың әрқайсысының және баршамыздың басты міндетіміз екеніне сенемін. Тіпті егер қаласаңыз, оны адам туралы білімдер көмбесіне апаратын жол деп атауға да болады. Бұдан оның мәні өзгермейді[2].
Сондықтан Өзін-өзі тану бізді өзіміздің рухани бастауымызға оралтып, менің кім екенімді, қайдан келгенімді еске түсіруге көмектеседі және қайда бара жатқанымды айқындайды. Адам жаратылысының тәндік және рухани қырларын түсіну, жоғары санамен үйлесімділікке келу, адамзаттың ең басты мақсаттарының бірі. Адамзаттың даму барысында әлемде түрлі рухани ілімдер дамып, осы кезеңге дейін жетті. Адамзат санасының қарқынды дамуы жаратылысты материалистік тұрғыдан негіздеп, барлық ғылыми жетістіктер осы көзқарас тұрғысынан қарастырылды.
Ғылым мен техниканың дамуы адамзаттың тіршілігіне ыңғайлы болғанымен де, ол адамды табиғи жаратылысынан қол үзуге әкеліп, өзі отырған бұтаққа балта шапқандай кері ықпалын тигізуде. Материалистік негіздегі ғылыми дүниетанымның осы жетістіктері сыңаржақ бағытта дамуда. Оқушыларға білім беру жалпыадамзаттық абсолюттік құндылықтарға негiзделуi қажет екенiн өмiр дәлелдеп көрсеттi. Барлық рухани ілімдердің өзіне тән ерекшеліктерімен қатар, ортақ жалпыадамзаттық абсолюттік құндылықтардың рухани-адамгершілік маңызы қарастырылады. Біз зайырлы мемлекет болғандықтан оқушыларға берілетін білім жалпыадамзаттық абсолюттік құндылықтарға негізделеді.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде рухани-адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мәселесін дамытуға үлкен мән берген көптеген ғылыми-педагогикалық жұмыстар бар: Л.И. Божович, О. А.Воронова, Л. А.Григорович, К. в. Зелинский, А. и. Зимина, Н. А. Курмелева, Д. А. Леонтьев, Р. Л. Лившиц, г. Н. Мусс, Т. с. Кроссова, Н. Н. Трегубова.
Қазақ авторларының арасында рухани-адамгершілік мәселесін К. Бержанов, К. Б. Жарикбаев, А. Н. Ильясова, С. К. Калиев, К. К. Кунантаева, А. П. Сейтешев, А. И. Сембаев, А. Ситдыков, Т. Тажибаев, Г. А. Уманов, Г. Т. Хайруллин, Г. М. Храпченков және басқалары зерттеген.
Осылайша, ғылыми, педагогикалық және арнайы әдебиеттерді талдау мыналар арасындағы қарама қайшылықтарды анықтауға мүмкіндік берді.
- оқушылардың рухани-адамгершілік қасиеттерін дамыту теориялық-әдіснамалық тұрғыда негізделмеуі арасындағы қарама-қайшылықтар айқын байқалады.
- өзін-өзі тану пәнінің қоғам арасында қажеттілігі жоғары болғанымен, іс жүзінде жүзеге асырудың тетігі жоқ.
Қарама-қайшылықты ашу зерттеу мәселесін келесідей тұжырымдауға мүмкіндік берді:өзін-өзі тану пәнінде мектеп оқушыларының бойына адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың педагогикалық шарттары қандай.
Оқушыларды рухани - адамгершілікке тәрбиелеу, болашағына жол сілтеу- қазіргі таңда кезек күттірмес мәселе. Қоғамның болашағы бүгінгі ұрпақтың тәрбиесіне байланысты екені айдан анық, сондықтан оған аса зор жауапкершілікпен қарау әрбір саналы азаматтың борышы.
Бүгінгі мектептің алдында тұрған басты мәселе - окушының рухани сана-сезiмiн оятып, тәрбиелеп қана қоймай, оның бойына халықтық педагогиканы, ғасырлар бойы қалыптасқан тіл, дін, тәрбие, ұлттық салт- дәстүр, үлгі-өнегені, адамгершілік және рухани тәрбиені қалыптастыру болып табылады.
Зерттеу мақсаты:өзін-өзі тану сабақтарында оқушылардың рухани-адамгершілік қасиеттерін шығармашылық іс-әрекеттер арқылы дамыту.
Зерттеу нысаны:өзін-өзі тану сабақтарындағы 5 сынып оқушылары.
Зерттеу пәні: өзін-өзі тану пәнінде рухани адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру.
Зерттеу гипотезасы:егер жоғарғы сынып оқушыларының өзін-өзі тану сабақтарында рухани-адамгершілік қасиеттерін дамытудың әдістемелік тәсілдерін жинақтайтын болсақ, оқушыларды рухани тұрғысынан дамыту сапасын жоғарғы нәтижелерге жеткізуге болады.
Зерттеу міндеттері:
Оқушылардың рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру мәселесі бойынша әлеуметтік-педагогикалық әдебиеттерді талдау;
Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін дамыту мәселесінің теориясы мен практикасын талдау.
5 сынып оқушыларының рухани-адамгершілік қасиеттерінің қалыптасу деңгейін диагностика жасау арқылы анықтау;
Рухани-адамгершілік қасиеттердің даму деңгейін арттыру үшін шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыру құралдарын пайдалана отырып сабақтар кешенін әзірлеу және енгізу;
Тәжірибелік эксперименттің нәтижелерін талдау және қорытындылау.
Зерттеу әдістері:ғылыми, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді теориялық талдау, жалпылау, синтездеу және жіктеу және педагогикалық эксперимент (айқындаушы, қалыптастырушы және бақылау кезеңдері),рухани-адамгершілік қасиеттерін зерттеу әдісі.
Зерттеудің жаңалығы:өзін-өзі тану сабақтарына рухани-адамгершілік қасиеттерін дамытудың бағдарламасын енгізу оқушыларда рухани тұрғысынан даму деңгейінің жоғарылауына ықпал етті.
Практикалық маңыздылығы: шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыру құралдарын қолдана отырып, өзін-өзі тану сабағының мұғалімдері жоғары сынып оқушыларының рухани-адамгершілік қасиеттерін дамыту жүйесіне енгізе алады.
Зерттеу базасы: Қызылорда қаласы, "Қармақшы аудандық білім бөлімінің №109 орта мектебі" коммуналдық мемлекеттік мекемесі
1 Өзін-өзі тану сабақтарында оқушылардың рухани-адамгершілік қасиеттерін дамытудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Рухани-адамгершілік даму ұғымының психология-педагогикалық зерттеулердегі мәні
Кеңес заманында педагогика ғылымы марксистік-лениндік материалистік әдіснаманың парадигмасында дамыды, онда адам әлеуметтік болмысқа телінді. Адамдағы рухани бастау материалдық қатынасқа қатысты туынды, екінші дәрежелі ретінде қарастырылды.
Рухани-адамгершілік құндылық екі ұғымнан тұрады: руханият және адамгершілік. Енді екі ұғымның әрқайсысын толығырақ қарастырайық. Руханият - адамның белгілі бір рухани жоғары құндылықтар мен мағынаға, мұратқа ұмтылуы, дамуы, өзін қайта құруға, өз өмірін идеалға жақындатуға және күнделікті өмірден тіршіліктен өзін босатып, рухани құндылықтарға ұмтылуы.
Руханият адамның сыртқы әлеммен қарым-қатынасын ізгілік, шындық, сұлулық негізінде құруға, өз өмірін сыртқы әлеммен үйлесімділік негізінде құруға ұмтылуынан көрінеді. Руханияттың күшті қайнар көздерінің бірі - ұждан болса, руханилықтың көрінісі - махаббат.
Адамгершілік мәдениеттің құрамдас бөлігі болып табылады, оның мазмұны сананың негізін құрайтын этикалық құндылықтар болып табылады.
Адамгершілік - адамның өзінің рухани ұстанымына сай әрекет ету, ойлау, сезіну қабілеті, бұл оның ішкі рухани дүниесін сыртқа тасымалдаудың жолдары мен әдістері.
Рухани-адамгершілік тәрбие процесі - тәрбиеші мен ұжым арасындағы педагогикалық іс-әрекеттің нәтижелілігі мен сапасына және жасөспірім тұлғасының адамгершілік тәрбиесінің тиісті деңгейіне жетуге бағытталған бірізді өзара іс-әрекеттердің жиынтығы.
Рухани-адамгершілік құндылыққа тәрбиелеудің негізгі мақсаты - жеке адамның, қоғамда жинақталған мәдени құндылықтар мен мәдени мұраны қабылдау және түсіну және құрметтеу қабілеттерін қалыптастыру. Рухани-адамгершілік құндылықтарды тәрбиелеу келесі принциптерге негізделеді:
өз еліне, оның тарихына құрметпен қарау;
мұғалімнің өнегелі үлгісі;
жеке және жеке даму.
Рухани-адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу жасөспірімді өз ресурстары мен мүмкіндіктері арқылы өз жоспарларын жүзеге асыра алатын дербес тұлға ретінде қалыптастыруы керек. Рухани-адамгершілік құндылықтарды тиімді тәрбиелеу келесі бағыттарды қамтиды:
- шығармашылық тұлғаның өзін-өзі дамытуға, өзін-өзі тануына, өзін-өзі жүзеге асыруына жағдай жасауды талап етеді;
- қарым-қатынасты ізгілік, әділдік, адамгершілік, жеке қасиеттерді қабылдау негізінде құру;
- оқушылардың белсенді өмірлік ұстанымын қалыптастыру; оқушылардың коммуникативті дағдыларын дамыту;
- жеке тұлғаның өзін-өзі адамгершілік тұрғыдан көрсетуіне педагогикалық жағдаяттар жасау.
Жасөспірімдердің бойында рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру барысында келесі әдістерді қолдануға болады: сауалнама, пікірталас, әр халықтың әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, мәдениетін, дінін зерттеу жұмыстары, ойындар, сынып сағаттары, тренинг пен дебат. Жасөспірімдерде рухани-адамгершілік құндылықтарды тәрбиелеу процесі бірнеше кезеңнен тұрады:
Бірінші кезеңде аталған құндылықтарды өзара түсіністік, эмпатия және көмек сияқты ұғымдармен таныстыру маңызды.
Екінші кезең осы ұғымдарды басқаларға танытуға және жасөспірімдерде олардың жеке ерекшеліктерін ашуға бағытталған.
Үшінші кезең жасөспірімдердің өз іс-әрекеттерінің мотивтерін анықтай бастауымен, өз сезімдерін білдіруге, әңгімені дұрыс жүргізуге үйренуімен сипатталады.
Төртінші кезеңде меңгерілген дағдылар мен біліктер бекітіледі. Танымдық белсенділікке пен қарым-қатынасқа көп көңіл бөлінеді.
Адамның социоцентрлік тұжырымдамасы ғалымдарды авторитарлық білім аясында әдіснамалық тұрғыда сақтап, сыртқы өмір призмасы арқылы адам өмірін қарастырады. 2000 жылға дейін рухани тәрбие мен білім беру мәселелері бойынша ғылыми еңбектер іс жүзінде болған жоқ.
Ғалымдар білім берудің келесі түрлерін қарастырды: адамгершілік, ақыл-ой, құқықтық, азаматтық, еңбек, эстетикалық. Рухани білім қарастырылмады, тек 2000 жылдан кейін рухани және рухани-адамгершілік білім мен тәрбие мәселелері бойынша алғашқы ғылыми зерттеулер пайда болды.
Құндылықтар туралы мәселені алғаш рет Сократ көтерді. Сократ өзіне дейінгі философтардың ой - пікірлеріне көңіл аудара отырып, олардың негізгі кемшілігін көре білді. Сондықтан да Сократтың ойынша танымның негізгі мәселесі адам болды. Ол дүниені тану, адамды білу, әрине қажет-ақ. Дегенмен адам өзін-өзі, өзінің ішкі дүниесін білуге ұмтылуы керек. Осыдан келіп, Сократтың бірінші қағидасы шықты. Сен алдымен өзіңді-өзің таны.
Оның ойынша білімнің көзі адамның өзінде, оның іс-әрекетінде. Міне, сондықтан білімді адамгершілік қағидаларымен байланыстырса ол үлкен жетістікке жетеді[3].
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басындағы соңғы онжылдықта адамның руханилығы мәселесін әзірлеуде айтарлықтай өзгерістер енгізілді. Постклассикалық емес рационализм идеясына негізделген философиялық бағыттағы М.Мамардашвилидің, А.Н.Нысанбаевтың, А.А.Радугиннің, А.Г.Косиченконың, Г.Г.Соловьеваның, А.А.Хамидованың еңбектеріндегі бірлескен рухани-материалдық әлемнің тұтастығы, көпдеңгейлігі, көп өлшемдігі кеңінен сипатталды.
Қазіргі таңдағы психологиялық-педагогикалық ғылымдарда жалпы руханиадамгершілік тәрбие парадигмасы өзгерістерге ұшырады адам тұлғасын жетілдіруге негізделген модельден биологиялық және әлеуметтік деңгейлерге, болмыстың рухани деңгейінің тіршілік етуін мойындайтын, адамды тұтастай түсіну моделіне көшу орын алды (Ш.А.Амонашвили, А.Джумсаи, В.И.Волынкин, В.П.Зинченко, Д.М.Маллаев, М.Щетинин, Н. Е. Щуркова, Р. А. Мукажанова, Г. А. Омарова және т.б.).
ХХ ғасырдың екінші жартысында адамзат қоғам өмірінің барлық жақтарын қозғаған және адамның өмір сүруіне қауіп төндірген жаһандық проблемалармен бетпе-бет келді (экологиялық апаттар, әлеуметтік-экономикалық дағдарыс, террористік актілер, ұлтаралық қақтығыстар).
Аталған жаһандық проблемаларды шешу өркениетті дамытудың жаңа жолдарын іздестіруді талап етеді және мұнда қандай да бір ортақ идеяны, яғни дағдарысты еңсеру философиясын табу қажет. Адамзат дамуының қиын кезеңінде пайда болған мәселе адам болмысынан тыс емес, ішінде болғандықтан, оның шешімі адамның ішінен шығуы керек. Ғалымдар, философтар, педагогтар, психологтар адамзаттың жаһандық проблемаларының пайда болуының негізі тұтыну идеологиясының кең таралуы болып табылады деп санайды[4].
Белгілі бір қажеттіліктің әрбір қанағаттануы адамда жаңа қажеттілікті тудырады және ол бірте-бірте экономикалық жануарға айнала отырып, шексіз, сарқылмайтын шеңберге түседі. Тұтыну идеологиясының кең таралуы тұлғаның рухани дамуына зиян келтіреді. Ол қоршаған ортаға сыни емес қатынас қалыптастырып, конформизмнің дамуына мүмкіндік туғызады.
Француздық философ-персоналист Ж.М.Дменактың пікірінше: Тұтыну, қарапайым жеке дара әрекет қоғамдық игілікке айналады. Әрбір тұтынушы өзінің сатып алған затының арқасында бүкіл экономикалық жүйемен тығыз байланыс орнатады. Осылайша, сырттай еркін қоғам квазитоталитарлық жүйеге айналады, ол индивидті тәртіпті өндіруші-тұтынушыға айналдырады.
Қоғамның әлеуметтік және адамгершілік ұстанымдарының өзгеруі туралы сөз болған кезде, осы бағыттағы бірінші қадам - білім беру жүйесін қайта ұйымдастыру, өйткені ол - қоғамның барлық басқа жүйелерінің негізі.
Рухани-адамгершілік білімді әрбір адамға өзінің барлық әлеуетін ашу үшін алу керек. Мұғалімдер балалардың рухани-адамгершілік мақсаттары мен құндылықтары туралы білім беріп, олардың ішкі әлеуетін ашуға шабыттандыра отырып, әлемді өзгерте алады. Бірақ бұл үшін мұғалімдер өздері рухани дамуы және өсуі тиіс.
Адамзаттың жаһандық мәселелерін шешудегі білім берудің рөлін асыра бағалау қиын. Шалва Александрович Амонашвили былай дейді: "Біздің ешқайсысымыздың - мұғалімдер, тәрбиешілер, ата - аналар жауапкершілігіміз аз емес. Өзін кемсітудің қажеті жоқ, себебі көп нәрсе бізге байланысты: біз білім беру әлеміндегі негізгі күшіміз бар, сондықтан біздің балаларымыздың тағдыры біздің қолымызда"[5].
Қазіргі психологиялық-педагогикалық ғылымда руханилықты түсінудің түрлі тәсілдері бар. Руханилық ұғымының анықтамаларының алуан түрлілігін ескере отырып, шартты түрде төрт негізгі бағытты бөлуге болады. Алғашқы екеуі руханилықты түсінудің материалистік тәсіліне негізделген.
1. Рухани адамның әртүрлі қасиеттерінің жиынтығы, материалдық эпифеномені ретінде түсіндіріледі. Бұл бағыттардағы зерттеушілер Г.Б.Оспанова, А.С.Құрманбекова, А.С.Сарсенова, Р.Ж.Шалбаева, В. Д. Мещереков, Г.М.Коджаспирова, А.Ю.Коджаспиров,31 Р.М.Салимова және т.б. Мысалы, Г.М. Коджаспированың, А. Ю. Коджаспированың педагогикалық сөздігінде руханилық жетілген тұлғаның дамуы мен өзін-өзі реттеуінің жоғары деңгейі, оның айналасындағылардың игілігі үшін іс-қимылға бағытталуы, оның адамгершілік абсолюттерді іздеуі ретінде қарастырылады.
Р.Ж.Шалтбаева руханиятты тұлғаның күрделі динамикалық күйі, биологиялық факторға байланысты адамның қабілеттерін, қажеттіліктері мен мүдделерін әмбебап интеграциясы ретінде қарастырады.
Қазіргі психологиялық сөздікте руханилық субьект өзінің ақиқатқа жетуіне, өзін-өзі анықтауға қажетті өзгерістерді жүзеге асыратын ізденіс, іс-әрекет, тәжірибе ретінде анықталған.
Соңғы онжылдықта руханиятты адамның тіршілік ету тәсілі ретінде анықтауға жеткілікті тиімді қолданатын зерттеулер пайда болды. Мысалы, И. М. Ильичѐва былай деп жазады: Руханият - адамның барлық жүйеліксапалық қасиеттері, оның барлық табиғи қағидаларын өзгертіп, оның ақыл-ойының барлық деңгейіне әсер етеді және тіпті тұқым қуалайтын механизмдерді де қалпына келтіреді ... .
Жоғарыда келтірілген көзқараста руханилық құбылыс ретінде қарастырылады және моральдық, эстетикалық, идеялық және мінез-құлықтық тәртіптің сыртқы көріністерінің жиынтығы ретінде түсіндіріледі, бұл, әрине, дұрыс және құбылысты педагогикалық тұрғыдан зерттеуге мүмкіндік береді.
2. Руханилық деп адамның мәдени-тарихи, ұлттық құндылықтарды немесе адамзаттың жоғары идеалдарын меңгеру дәрежесі түсініледі. Бұл тәсіл И. В. Юстус, В. М. Пустовалов, Б. Д. Балғанбаева, У. А. Артемов және т.б. зерттеулерде ұсынылған. жоғарыда айтылған тәсілдің тиісті өзектілігін бере отырып, осы контексте руханилық адам болмысының туындысы ретінде қарастырылатынын, бірақ адамның тікелей тыныс-тіршілігінен рухани туудың механизмі түсініксіз болып қалатындығын байқаймыз.
Келесі екі тәсіл адамның рухани бастауын және рухтың онтологиялығын мойындауға негізделген[6].
3. Дінді түсінудегі бұл бағыт діни сананың қандай да бір түріне байланысты. Бұл тұрғыда А.А.Корзинкин, Т.И.Власованың жұмысы қызығушылық тудырады. Тарихи руханилық әлемнің діни көзқарасында тәрбиеленді, сондықтан тұлғаның руханиадамгершілік тәрбиесінің діни тәжірибесі педагогикалық ұғыну үшін бай материал болып табылады.
Сонымен қатар, руханилықты діни түсіну көп ұлтты мемлекетте зерттеу нәтижелерін қолдану үшін белгілі бір қиындық тудыратын белгілі бір діннің шеңберімен шектеледі. Міндеттері: "зайырлы рухани-адамгершілік білім беру кіреді қарау ғана басын қосатын барлық дін және кез келген адамға оның сеніміне қарамастан пайда әкелуі мүмкін. Бұл тұрғыда зайырлы руханилықтың педагогикалық теориясын әзірлеу өзекті болып отыр.
4. Рух, руханият объективті шындық, адамның ғана емес, әлемнің бастапқы жоғары табиғаты ретінде түсініледі. Адам жүзеге асыруға ұмтылатын туа біткен шексіз рухани әлеуеті бар деп түсіндіріледі. Оның жеке тұлғасын редукциялауға негізделген адам моделінен биологиялық және әлеуметтік деңгейлерге, болмыстың жоғары рухани деңгейіне ие адам түсінігінің тұтас үлгісіне көшу орын алады[7].
Төртінші тәсіл мәңгілік философияға негізделген, ол әр түрлі мәдениеттер мен әртүрлі уақытта қайта ашылып, қазіргі заманғы классикалық философияда қайта жанданады. Бұл жерде Қазақстанның философиялық мектебінің А. Н. Нысанбаевтың, А. Г. Косиченконың, Г. Г. Соловьеваның, А. А. Хамидовтың және т. б. зерттеулерін атап өткен жөн: "Руханилық адамның тікелей өмір сүруінің бірде-бір формаларында тумайды, ол адамның кез келген іс-әрекетіне дейін адамда кездеседі.; адам тіршілігінің дінаралық емес нысандары шығармашылық пен терең тұлғааралық қарымқатынасқа байланысты, бірақ бұл тек рухтың ізі ғана емес, оның мәні. Рухани әлемнен шығарылмайды, бірақ бейбіт болмыс қандай да бір рухани рөл атқарады; білім мен даналық руханилықты ұстанады.
Сондықтан, Ш.А.Амонашвилидің енгізген іргелі тұжырымдамасы - рухани гуманизм қазіргі білім беру үшін ерекше өзекті болып табылады: Тек руханилық, ізгілік, сүйіспеншілік, мейірімділік, бейбітшілік, игілік ұғымдарының негізінде педагогикалық сананы өзгерту ғана білім берудегі кедергілерді - қоғамдағы рухсыздық пен өнегесіздікті жеңуге мүмкіндік береді. Материалистік философия ойлау негіздері ретінде үш өлшемді құптайды - уақыт, материя, кеңістік.
А. А. Корзинкин "жеке тұлғаны тәрбиелеудің рухани-адамгершілік тұжырымдамасы және заманауи білім" ғылыми зерттеуінде әдіснамалық тұрғыдан қарама-қайшылықтардың тұтастығы мен бірлігі туралы айтуға болады. Бұл заңның мәні - материалдық және руханибұл біртұтас қарама-қарсы емес, толымдылығы біртұтас, және бұл бірлікті толықтыратын лық қарама-қайшылықтардағы мәселе емес, бейбітшілік пен адамның көпмәдениеттілігін қабылдаудағы мәселе[8].
Осы зерттеу бөлімінің шеңберінде өзін-өзі тану сабақтарында шығармашылық іс-әрекеттерді ұйымдастыру мен өткізудің кейбір негізгі тұстары қарастырылады. Адамның әлеуетті әмбебаптығы шығармашылықта бейнеленген. Шығармашылық әрекет ретінде ерекше. Мұнда, ойыннан айырмашылығы, оның мақсаты бар, бірақ ол қатаң және біржақты емес өнім. Шығармашылық әрекеттің соңғы өнімінің белгісіздігі азды-көпті дәрежеге тән. Шығармашылық тұлға үшін, шығармашылық процесінің өзі емес, көбінесе түпкілікті қорытынды бөлімі маңыздырақ және тартымды болатыны белгілі.
Бердяев Н.А. Шығармашылықтың мәні атты еңбегінде: Шығармашылық қозғалыс - болмыстың кемелділігінің белгісі, - деп жазады, осылайша, ғалым шығармашылық адамның ашылуы, мұнда адамның өзі болмыстың ортасында болады деген идеяны ұсынады.
Білім беру практикасында адамзаттың Ұлы ұстаздарының өсиеттері (ең алдымен әдебиет, әлемдік көркем мәдениет, музыка және т.б.) үнемі кең қолданылған. Бірақ та осы мұралардың нық тұрған терең рухани негізі ашылмағандықтан, үстірт зерттелінген.
Бұл ХХ ғасырдағы материалистік көзқарастың басымдылығымен байланысты болды. Бірақ та ХХІ ғасыр рухани жаңғыру дәуірін әкелді. Енді біз адамзаттың рухани ұстаздарының еңбектерін сол замандағы жазылған сәтіндегі дүниетанымдық көзқарас тұрғысынан қайтадан оқи аламыз. Әдетте, зерттеушілер рухани-адамгершілік және мәдени мұраларды зерттеу барысында әртүрлі кезеңдегі ойшылдардың, жазушылардың, адамдардың және ұлттардың көзққарастары мен идеяларының айырмашылықтарын анықтайды[9].
Бұл - зияттық танымға тән сыртқы талдау. Тұтас бөліктерге бөлуді талдау үдерісі таным үшін маңызды, бірақ көбінесе таным үдерісі үшін маңыздылығын жоғалтпаған диалектикалық қарама-қарсы синтез үдерісі жиі ұмытылып қала береді. Сондықтан рухани-адамгершілік тұрғысынан тануда жалпыны іздеуге, бастауды біріктіруге, саналуандылықтан бірлікті іздеуге баса назар аударамыз. Ғылым әлемді мыңдаған бөліктерге ажыратса, ал руханилық ажыраған бөліктерді біртұтас етіп біріктіреді.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын тұлға ретінде қалыптастырудағы рухани-адамгершілік дамытудың рөлі
Рухани-адамгершілік тәрбие - педагогикалық іс-әрекеттің белгілі бір мазмұны, формасы, әдістері мен тәілдері бар мақсатты процесс. Бұл процесс балалар мен жасөспірімдердің жас ерекшеліктеріне сәйкес (жас және даму ерекшелігі, әлеуметтік жағдайы) жүзеге асырылуы керек.
5-7 жас - белсенді даму кезеңі, білім алуға, құрдастарымен және үлкендермен қарым-қатынас жасауға дайын, шығармашылық қабілетті кезең. Балада танымдық қызығушылықтар, жаңа әрекеттерге әуестік, ересектер әлеміне қызығушылық, олар сияқты болуға ұмтылу, еліктеу байқалады. Бұл кезеңде мінез-құлықты ерікті түрде реттеуге қабілетті болады (ішкі мотивтер мен белгіленген ережелер негізінде), қиындықтарды жеңуге және табандылыққа ие болады.
5-6 жастағы балалар өздерінің қызығушылықтарын басқалардың қызығушылықтары мен қалауларымен байланыстыра бастайды. Ересектермен қарым-қатынас жасау кезінде балаға өзінің маңыздылығын, орны бар екенін сезіну маңызды болады. Мектеп жасына дейінгі бала мақұлдау, қолдау қажеттілігін сезінеді және жақсы болуға ұмтылады, ал кішкентай болса да сәтсіздікке ренжуге бейім болады. Бала алты жасында сөзі мен ісінің кейбір салдарын болжай алады, адалдық пен қулықтың, мейірімділік пен ашудың, дөрекілік пен әдептіліктің, әділдіктің не екенін түсінеді.
Ол өз әрекетінің досының, ағасының немесе әпкесінің, анасы мен әкесінің көңіл-күйіне қалай әсер ететінін түсіне алады. Егер 5-6 жастағы баланы тиімді ынталандыра алса, Жақсы болғым келеді деген жетекші мотивациясы, үлкендердің айтқанын орындауғаұмтылысы жақсы мінез-құлық қалыптастыруға, қиындықтан аулақ болуға көмектеседі [15]. Жалпы 6-7 жаста баланың мінез-құлқы өзіне ересектер қалай қарым-қатынас жасаса, ол да басқалармен сондай қарым-қатынаста болады, өзін сол ересек адам бейнесінде ұстауға тырысады, солардың іс-әрекеттерін қайталайды, сөздерін қолданады.
6 жаста балада алғаш рет өзін қоғамға жататын адам ретінде түсініп, қалыптаса бастайды. Адамның жеке даралығын және оның маңыздылығын, өзіндік қасиеттерін және эмоционалдық сезімдерін түсіну пайда болады. Бұл жастағы бала жаңа ережелер мен талаптарды қабылдай алады, басқа адамдардың көзқарасын ескереді және әртүрлі бағалаулауды салыстырмалы түрде түсіне бастайды.
Осы жаста баланың қоршаған әлемге танымдық қызығушылығы байқалады, осыған байланысты бала өз бойында зерттеушінің дағдыларын дамыта алады, өйткені ол өзі көргендерін талдап, салыстырып, әртүрлі қорытынды жасауы керек. 5 жастан 7 жасқа дейінгі жас кезеңі дамып келе жатқан қалыптасып келе жатқан тұлға үшін, оның өзін қоршаған ортаға қызығушылық танытуын ескере отырып, рухани адамгершілік қасиеттер қалыптастыру үшін ең тиімді кезең болып сипатталады. 7-11 жаста баланың мотивациялық-қажеттілік саласы мен өзін-өзі тануы белсенді дами бастайды.
Ол өзінің ойын растауға ұмтылады, өзін көрсетуге тырысады, ересектер мен құрдастарының өзіне көңіл бөлуін қалайды (әсіресе жауапкершілікті қажет ететін оқу іс-әрекетінде). Өзін-өзі тану және жеке рефлексия, ерік-жігер, өзін-өзі бақылауы дамиды. Мінез-құлық нормалары өзіне деген ішкі талаптарға айналады. Эстетикалық, адамгершілік, этикалық жоғары сезімдер дамиды. Бірақ мінездің тұрақсыздығы мен қарым-қатынастың әртүрлілігі тән. Жасөспірімдік кезеңнің негізгі қайшылығы - ересектік сезімі және оны көрсетудің нақты мүмкіндігінің болмауы.
Достары, сыныптастары және ересектермен қарым-қатынас барысында, моральдық нормалар мен құндылықтардың практикалық дамуы орын алады. Психиканың негізгі неоплазмасы ретінде өзіндік сана қалыптасады. Басты қажеттілік - қоғамда өз орнын табу, маңызды болу достары ортасында жүзеге асады. Д.И. Фельдштейн жасөспірімдердің психикалық дамуы барысында оны ересектердің қатарын қосу, ақылдасу мен кеңесудің маңыздылығын ерекше атап өтеді. Жасөспірімдерге ерте кезден бастап рухани-адамгершілік тәрбие беру - қоғамда мойындалған және мақұлданған орны бар, ақысыз қызметтің бірінші кезектегі маңыздысы деп есептейді. Жасөспірімдік кезең (14-18 жас) дегеніміз жасөспірімдік кезеңнен дербес ересек өмірге өту кезеңі. Қоғам жасөспірімдердің алдына өмірлік маңызды міндет қойып отьыр, бұл - кәсіби өзін-өзі анықтау, (нақты таңдау).
Ерте жасөспірімдік кезеңде өзіндік сананың даму процесі үнемі жетіліп отырады. Интроспекция мен рефлексия процесінде өзіне бағытталған сұрақтар арқылы өзін-өзі анықтау, өзін-өзі тану мен табу процесі қарқынды жүреді. Жастардың негізгі жаңа формациясы - өзіндік болмысты меңгеруге, ересектер әлемін дайындығы. 14-18 жаста тұлғаның маңыздылығы көрінетін құндылық бағдарлары (ғылыми-теориялық, философиялық, адамгершілік, эстетикалық) дами бастайды. Жалпы әлем туралы, қоршаған орта шындығы және адамдар және өзі туралы жалпыланған идеялар дамиды және қарым-қатынас жасау барысында ережелер мен нормаларды басшылыққа алуға дайын болады.
Бұл кезеңде саналы ой арқылы қоршаған ортаға дүниетанымы, көзқарасы негізінде өмір сүрудің мән-мағынасын түсіне бастайды. Жастық шақта интегративті психикалық білім алу үшін, өмірдің мәнін түсіну мен тұлға ретінде қалыптасуы үшін қолайлы жағдайлар жасалады. Өмірдің мағынасына қызығушылық танытып, болашағын құратын көзқарас пайда болады.
И. Ф. Харламов адамгершілік жеке тұлғаны тәрбиелеу барысындағы кез-келген әдістің ажырамас бөлігі болу керек деп санайды. Сондай-ақ автор Адамгершілікті қалыптастыру моральдық нормаларды, ережелер мен талаптарды жеке адамның біліміне, дағдылары мен әдеттеріне және оларды тұрақты сақтауға аударудан басқа ештеңе емес деп жазады.
Рухани-адамгершілік құндылық - құндылық бағдарларының жүйелік элементі болып табылатын, олардың мәдени, әлеуметтік, адамдық маңыздылығын көрсететін, саналы іс-әрекет пен мінез-құлықты реттейтін, оларға моральдық сипат беретін және оны жоғары мұраттарға жетуге бағыттайтын жеке көзқарастар.
Жасөспірім кезеңі 11-14(15) жасты қамтиды. Көптеген мұғалімдер мен ата-аналар бұл кезеңді ең қиын кезең деп санайды. Бұл осы кезеңде жасөспірімнің психофизикалық жағдайына әсер ететін жыныстық жетілу процесінде ағзаның қалыптасуымен байланысты. Бұл кезеңде жасөспірімге рухани-адамгершілік құндылықтарға ұмтылуды, өздерінің мінез-құлқын бақылауға және өз іс-әрекеттеріне жауап беруге, жалпы жауапкершілікке үйрету маңызды.
Ата-анасымен қатар мектеп атынан мұғалімдер жасөспірімге, атап айтқанда оның рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға көмектесуі маңызды. Бұл процесс өте маңызды, өйткені бұл жасөспірімнің тұлға ретінде қалыптасуының алғашқы кезеңі. Бұл процесте қоғам, өмір сүру ортасы үлкен рөл атқарады, өйткені жасөспірімде еліктеу ерекшелігімен қатар, өз іс-әрекетінде басқалардың әрекетін басшылыққа алады Бірақ өмір сүру ортасының әсері үнемі жағымды, жақсы әрекеттер бола бермейтіні белгілі, мысалы темекі шегу, алкоголь және есірткі. Сондықтан аталған мәселенің, яғни және қоғамның жасөспірімдерге теріс әсерін болдырмау үшін рухани-адамгершілік құндылыққа тәрбиелеу аса қажет.
1.3 Бастауыш сынып оқушыларын рухани-адамгершілік дамытуда сыныптан тыс жұмыстарының бағыты мен мазмұны
Өзін-өзі тану сабағы өзінің құрылымы бойынша мектептегі басқа пәндерден ерекшеленеді.
Позитивті(оң) көзқарасты нәзік лирикалық әуенмен сүйемелдеу ұсынылады. Оқулықтағы дәйексөз(цитата) арқылы сабақтың тақырыбын ашуға болады.
Дәйексөзге арналған сұрақтар әрқашан оның мазмұнын оқушылардың түсінігін анықтауға арналған, бірақ мұғалім қарастырылатын тақырыпқа байланысты басқа сұрақтар ұсына алады.
Оқиғаны әңгімелеу және әңгімелесу - мұғалімнің рухани -адамгершілік және мазмұндағы мәтіндермен танысуға негізделген сабақтың негізгі құрылымдық компоненті.
Бұл әңгімелер немесе олардан үзінділер, ертегілер, нақыл сөздер, ұлы тұлғалардың өмірінен алынған әңгімелер және бейнематериалдар (бейнеклиптер, көркем фильмдерден үзінділер, мультфильмдерден үзінділер, бейнерепортаждар, т.б.) да қолданылуы мүмкін.
Мұғалім ұсынған әңгіме бүкіл тақырыптың құндылық-семантикалық идеясын тереңдете түседі, ал мұғалімнің міндеті - оны әрекеттің моральдық негізі, кейіпкерлердің бейнеленген оқиғаларға қатынасын оқушылардың өмірлік тәжірибесі тұрғысынан қарастыру. Тыңдағаннан немесе көргеннен кейін қойылатын сұрақтар арқылы оқушыға мәтіннің мазмұнын түсінуге мүмкіндік беріледі. Жауаптарды іздеу мектеп оқушыларын ақиқат жолында ой елегінен өткізуге итермелейді, өз бетінше жаңалық ашуға мүмкіндік береді. Әңгімелесу жалпы адамзаттық құндылықтарды түсінуде маңызды рөл атқарады.
Мұғалімнің міндеті - әңгімені терең рухани-адамгершілік сипатқа ие болатындай етіп ұйымдастыру. Осы мақсатта ашылған жалпыадамзаттық құндылық пен қарастырылатын тақырыпты терең түсінуге жағдай жасай отырып, жоспарлы ғана емес, сонымен қатар жетекші сұрақтарды қою, демек, оқушылардың дұрыс жолға түсуіне мүмкіндік беру маңызды, тұжырымдар рухани өсу жолымен жүреді.
Оқушылардың оқулығы мен дәптерінде берілген тапсырмаларды орындау арқылы сабақта ұйымдастырылған шығармашылық іс-әрекет балалардың танымдық қызығушылығын белсендіруге және меңгерген түсініктер мен дағдыларды бекітуге ықпал етеді. Бұл әрекет түрінің арқасында оқу материалын оқушылардың жеке тәжірибесіне жобалау жүзеге асырылады, жалпы адамзаттық құндылық туралы алған білімдері бекітіледі, табиғи қабілеттер, құрдастарымен жағымды қарым-қатынас жасау дағдылары, қажетті өмірлік дағдылары қалыптасады[10].
Сабақтың маңызды кезеңі - сабақ соңының эмоционалды күйі - жалпы адамзаттық құндылықтар туралы білімді бекіту үшін қолданылатын топтық ән айту болып табылады.
Оқу пәндерін оқыту әдістемесінде әр түрлі сабақ түрлері мен оларды өткізу ерекшеліктері қарастырылады. Сабақтың ең көп тараған түрі аралас сабақ, оның барысында мұғалім бұрын алған білімін толықтырып, жаңа материалды кейіннен бекіту арқылы түсіндіруі қажет.
Өзін-өзі тану сабағын дәстүрлі сабақтар құрылымдық бөліктерін пайдалана отырып өткізуге болмайды. Өзін-өзі тану сабағын құру, оның құрылымдық бөліктерін таңдау мұғалімге сабақтың рухани-адамгершілік мақсаты мен тереңдігіне жетуге, оқушыларға жалпы адамзаттық құндылықтарды іс жүзінде қолдануда, тұлғаның көшбасшылық қасиеттерін дамытуға көмектесуге мүмкіндік береді (1-кесте).
Кесте 1
Дәстүрлі сабақпен өзін-өзі тану сабағын салыстыру кестесі
Дәстүрлі сабақтар
Өзін-өзі тану сабағы
Ұйымдастырушылық сәт
Кіріспе
Ұйымдастырушылық сәт
Сабаққа деген оң көзқарас
Үй тапсырмасын тексеру
Үй тапсырмасын тексеру
Сұрақ-жауап
Жаңа сабақты түсіндіру
Тұлғалардың қанатты сөздері
Әңгіме тыңдау және әңгімелесу
Жаңа сабақты бекіту
Шығармашылық іс-әрекет
Топтық ән айту
Үй тапсырмасын беру
Үй тапсырмасын беру
Жалпы адамзаттық құндылықтарды анықтау принципі, оған сәйкес білім мазмұны мәңгілік жалпы адамзаттық құндылықтарға негізделуі керек, адамның жоғары рухани болмысының көрінісі ретінде қарастырылады. Бұл жерде Өзін-өзі тану пәнін оқыту барысында жүзеге асырылатын рухани-адамгершілік тәрбиенің діни емес, адамның дене, психикалық және рухани-адамгершілік болмысын бірлікте қарастыратын зайырлы білім екенін атап өткен жөн[11].
Тәрбие жұмысының осы бағыттары Өзін-өзі тану сабағының оқу-тәрбие жұмысының жылдық жоспарында көрсетілген. Олар оқу үдерісі, оқудан тыс іс-әрекет және қосымша білім беру арқылы жүзеге асады.
Өзін-өзі тану сабағының тәрбиелік жұмысы шеңберіндегі сынып сағаттар төмендегідей ұйымдастырылады: Тәрбие жұмысының бағыттары бойынша тақырыптық сынып сағаттары сейсенбі күндері адамгершілік тәжірибені зерттеу мен ұғыну, өзіндік пікірлер, бағалар мен ойларды тұжырымдау мақстатында жүргізіледі.
Сынып сағаттарында оқушылардың мінез-құлықтары талданады, олардың рухани-адамгершілік қасиеттері мен біліктері дамытылады, сонымен қатар, оқушылар өз қателіктерін мойындауға, қорытынды шығаруға, кешіруге, өзінің әділ ойын дәлелдеуге және басқалардың шындығын қабылдауға үйренеді.
Адамға туылғаннан тән абсолюттік жалпыадамзаттық құндылықтар 2 кестеде көрсетілген.
Кесте 2
Адамға туылғаннан тән абсолюттік жалпыадамзаттық құндылықтар
Құндылықтар
Іс-әрекеттер
Шындық
Шынайылық, өз ойына, сөзіне және ісіне жауапкершілік, ойлау тереңдігі,жақсылық пен жамандықты ажырата білу, өзін-өзі дамытуға ұмтылу.
Әділ мінез
Әлеуметтік және азаматтық жауапкершілік, әділдік, тәртіп, салауатты өмір салтын ұстану, үлкендерге құрмет көрсету, еңбексүйгіштік.
Махаббат
Адамгершілік, мейірімділік, біреулер үшін өз мүдделерін құрбан ету, отанға деген сүйіспеншілік, Қазақстан азаматы ретінде әлеуметтік жауапкершілік, патриоттық сезім.
Бейбітшілік
Өз эмоциялары мен сезімдерін бақылау, ар-ожданы, өзіне сенімді болу,өзіндегі бар нәрсеге алғыс айту, сабырлы болу, ішкі тыныштық күйі.
Дұрыс қарым-қатынас
Еліміздің ресурстарына қамқорлық қарым-қатынас жасау,экологиялық ойлау, әлеуметтік әділдік, барлық ұлттарға және олардың мәдениетіне сыйластықпен қарау.
Ақиқат(шындық) - өзгеріссіз қалатын нәрсе, өмірдің негізгі қағидасы: бүкіл жаратылысқа енетін рухани принцип, бүкіл ғаламға тән біртұтас болмыс. Бір ғана абсолюттік шындық бар, ол барлық басқалардың бастауы болып табылады. Сіз оны тапқан кезде, сіздің әрекеттеріңіз оған сәйкес келеді. Ол уақыттың өзгеруінеұшырамайды, яғни өткен шаққа, қазіргі және болашаққа қатысы жоқ.
Әділ мінез-құлық - бұл ар-ұжданның ішкі үніне сәйкес әрекет ететін міндет пен міндетке сәйкес мінез-құлық.
Махаббат - таза риясыз және сөзсіз сүйіспеншілік; бұл өмірді тудыратын және қолдайтын энергия. Ішкі тыныштық - адамның ең терең табиғаты, ақыл-ойдың мінсіз тынықтығы. Дұрыс қарым-қатынас- зорлық-зомбылықты көрсетпеу, яғни,ойша да, сөзде немесе іс жүзінде де ешкімге зиян келтірмеу.
Бұл теңдестірілген құpылым, oндa мiнездiң және тaнымның әpбip кoмпoнентi бipiн-бipi, қoлдaйды. Әp көшбacшының тепе-теңдiгi қaйтaлaнбaйды. Бipaқ, дoктop М.Л. Чиббеp aйтқaндaй, ocындaй тепе-теңдiктi caқтay үшiн күштi мiнез бен бiлiм қaжет.
Мaңызды әpекеттеp жacay үшiн бip бiлiмнiң жеткiлiкciз бoлaтынын бaйқaймыз. Күштi мiнезсіз, жалаң біліммен адам жігерсіз болады. Aл бiлiмге cүйенбей, мiнездiң күшiне cенген aдaмның көшбacшылық әлеyетi төмендейдi. Ocы құpылымның қaжеттi тепе-теңдiкте caқтaлyынa бaйлaныcты көшбacшының тиiмдiлiгi apтaды. Oның өз-өзiне деген cенiмдiлiгi ocы тепетеңдiкке бaйлaныcты[12].
Өзiне деген cенiмдiлiк көшбacшының белcендiлiгiн apттыpaды, бұл дегенiмiз әp aдaм өз өмipi үшiн жayaпты дегендi бiлдipедi. Өз өмipiмiзде келеciлеpдi тaңдayғa бoлaды: мәңгi құндылықтap мен жoғapғы идеялapды жүзеге acыpyғa ұмтылy немеcе өзiнiң эгocының қaлayлapын opындay. Ocылapды opындay үшiн cyыpып caлмaлық пен жayaпкеpшiлiк қaжет.
Сурет 1. Шығармашылық принциптері
1-суретте шығармашылықтың принциптері көрсетілген. Жауапкершілікті білу принципі ұжымның әрбір мүшесінің өз ойы, сөзі, ісі үшін жауапты болуын болжайды. Әркімнің данышпандығына сену принципі әрбір адам табиғатынан шексіз әлеует иесі, демек, данышпан деп есептейді.
Сенім және серіктестік принципі ынтымақтастыққа негізделген, ол пікірлердің және әрекеттердің бірізділігімен, сәйкестігімен сипатталады. Ынтымақтастыққа негізделген өзара іс-қимыл осы қатынастардың жоғары деңгейде дамуының көрсеткіші екенін атап өткен жөн.
Үкім шығармау принципі, басқаша айтқанда, талқыламау принципі. Адам өз ойын білуге машықтандыру арқылы ғана өзін бағалаудан алшақтап, объектілерді мүлдем бейтарап бақылай алады. Бірлескен құру принципі интуитивті және логикалық ойлаудың оңтайлы үйлесімін пайдалануды қамтиды. Идеяны қабылдау процесінде интуиция абсолютті басымдылықпен логикалық ойлау белсенділігі төмен. Сондықтан сынға тыйым салу сияқты ережені сақтау керек[13].
Өзін-өзі тану сабағындағы тәрбие жұмысы Қазақстан Республикасының білім беру ұйымдарындағы кешенді білім беру бағдарламасымен және басқа да нормативтік құжаттармен реттеледі.
Тәрбие жұмысының мақсаты оқушылардың жан-жақты дамуы, олардың жоғары рухани-адамгершілік табиғатын ашу және Өзін-өзі тану курсын мектептің тұтас педагогикалық үдерісіне интеграциялау арқылы біртұтас рухани-адамгершілік кеңістікті қалыптастыру болып табылады.
Тәрбие міндеттері:
- жалпыадамзаттық құндылықтарға бағдарланған, өзін-өзі анықтауға қабілетті, қазіргі өмірдің әртүрлі жағдаяттарын бағдарлай алатын еркін жеке тұлға тәрбиелеу үшін жағдайлар жасау;
- гуманистік дүниетанымды қалыптастыру, өзіне және қоғамға, болашақ ұрпақ алдындағы табиғи, мәдени және әлеуметтік ортадағы қызмет нәтижелері үшін жауапкершілік;
- оқушыларды этносаралық қатынастар мәдениетіне, отансүйгіштікке және азаматтыққа тәрбиелеу.
Мақсаттар мен міндеттерге жету үшін мектепте тәрбие жұмысы келесі бағыттар бойынша жүргізіледі:
- рухани-адамгершілік тәрбие;
- оқушылардың жеке басының өзін-өзі тануы мен өзін-өзі дамыту қажеттілігін қалыптастыру;
- азаматтық, патриоттық, көп мәдениетті және құқықтық тәрбие;
- салауатты өмір салты мен салауатты орта қалыптастыру, мектеп оқушыларының дене тәрбиесі;
- эстетикалық, экологиялық және еңбек тәрбиесі[14].
Жалпыадамзаттық құндылықтар бойынша сынып сағаттары - бұл ар-ұждан сабақтары, өйткені ар-ождан барлық рухани-адамгершілік құндылықтардың көрінісі болып табылады: бұл оқушының жүрегінен (туылғаннан әр адамның бойында болатын) мәңгілік руханиадамгершілік құндылықтарды табуға мүмкіншілік.
Сынып сағаттар - бұл ақиқатты, өмірдің мәнісін бірлесіп іздестірудің, болашақта ересектік өмірде адам мінез-құлығының негізі болатын сабақ алу уақытысы. Сонымен қатар, бұл қанағаттанарлық сезімде болу, нағыз бақытты және жан тыныштығын сезінудің сәті[15].
Сондықтанда, дәстүрлі сынып сағаттарын өткізудің жаңа түрлеріне руханиадамгершілік тақырыптарында өтілетін әңгімелесу-сабақтары жатады, олар келесі ретпен өткізіледі:
- сәрсенбі, бейсенбі және жұма күндері жүргізіледі;
- олар жалпы мектепішілік шаттық және сүйіспеншілік шеңберлерінің тақырыптарымен байланысты өтіледі; -
әңгімелесу-сабақтары өзін-өзі тануға, өмірдің мәнісін ұғынуға және өзінің өмірлік мақсаттарын түсінуге бағдарланған;
- осы сабақтар белгілі бір жоспар бойынша сынып жетекшілерімен ұйымдастырылады:
1. Жағымды күй.
2. Өсиет әңгімені әңгімелеп беру.
3. Әңгімелесу.
4. Бірлесіп ән айту.
Бұл әдіс жағдайлық немесе шығармашылық деп аталады. Сабақта жалпы адами құндылықтарды оқушыларға ойындар, тесттер, күлкілі драмалар, сахналық көріністер, көркем шығармашылық жұмыстар, ұзақ мерзімді жобалық әрекеттер арқылы сіңіруге болады, оларда болып жатқан нәрсеге өз көзқарасын білдіре алады және олардың мотивтері соған сәйкес әрекет етуі керек.
Оқушылар табиғаты бойынша мобильді және топтық іс-әрекеттер олардың күш-қуатын дұрыс бағытта бағыттауға көмектеседі, сонымен қатар бір-бірімен жақсы қарым-қатынаста болуды үйретеді. Тәжірибе көрсеткендей, өзін-өзі тану сабақтарында шығармашылықты тәжірибеде қолданудың бірнеше жолы бар[18].
2 Өзін-өзі тану сабақтарында оқушылардың рухани-адамгершілік қасиеттерін дамыту мақсатында шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыру бойынша тәжірибелік эксперименттің мазмұны
2.1 5 сынып оқушыларының рухани-адамгершілік қасиеттерінің қалыптасу деңгейін диагностикалау
Эксперименттік зерттеу Қызылорда қаласы, "Қармақшы аудандық білім бөлімінің №109 орта мектебі" коммуналдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz