Пандемияның бастауыш мектеп жасындағы балаларға әсерін теориялық зерттеу
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
М.Қозыбаев атындағы
Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Аязбай Ақжол
Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімдеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ББ (5В010300) - Педагогика және психология
Петропавл 2022
Мазмұны
Кіріспе
3
Пандемияның бастауыш мектеп жасындағы балаларға әсерін теориялық зерттеу
6
1.1 Пандемия кезеңіндегі бастауыш мектеп жасындағы балаларға байланысты ғылыми зерттеулер
6
1.2 Бастауыш мектеп жасындағы балалардың психологиялық және педагогикалық ерекшеліктері
8
1.3 Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімдеу
14
2 Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімдеу
18
2.1 Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімделуіне диагностикалық зерттеу жүргізу
18
2.2 Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімдеуіне арналған қалыптастырушы жаттығулар
25
Қорытынды
39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
43
Қосымша А
45
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі таңда әлемді үрейлендіріп, ауа-тамшылы жолмен жұғатын, адам баласының демін қысып, жанын алып кету қауіпі бар эпидемия жайлап кетті. Эпидемия қарқыны жер жүзін шарпып, пандемия дәрежесіне жетті. Халықаралық тәжірибе зерделенді. ЮНЕСКО-ның мәліметіне сәйкес 191 ел мектептерін ұлттық деңгейде жапты. Ресей, АҚШ, Канада, Аустралия, Жапония мен Данияда мектептер аймақтағы жағдайға байланысты жұмысын тоқтатты.
Мұндай қауіпті індет, біздің еліміз Қазақстанда да болып жатыр. Осындай қиын жағдайда еліміз қауіпсіздік шараларын сақтау үшін, оқшаулану тәртібін мәжбүрлі түрде ендірді [1].
2019-2020 оқу жылының төртінші тоқсанынан бастап қазақстандық мектептер бүкіл әлемді қамтыған пандемияға байланысты Қазақстанда 3,2 млн-нан астам оқушылар қашықтықтан оқытуға көшті. Көптеген елдер сияқты, Қазақстан қашықтықтан оқыту идеяларын, әсіресе орта білім беру жүйесінде қайта қарастыруға мәжбүр болды. Балалардың мектеп қабырғасында дәстүрлі форматта білім алуы мүмкін болмай қалды.
Көптеген мамандардың пікірінше, коронавирустық пандемия проблемасының психологиялық аспектілері өте алуан түрлі болды және зерттеушілердің тұжырымдары жалпы көңіл көншітпейді. Атап айтқанда, пандемия жағдайына және мәжбүрлі оқшаулануға тән психологиялық реакциялардың ішінде, әдетте, келесілер ерекше айтылды: эмоционалды тұрақсыздық, дәрменсіздік сезімі, мазасыздық, жарақаттан кейінгі стресстің бұзылуы белгілерінің кең таралуы, депрессиялық белгілер, мазасыздықтың жоғары деңгейіндегі зиянды мінез-құлық, бақылауды жоғалту, деструктивті күрес стратегиялары, сыни жағдайды азайту тұрғысынан ойлаудың өзгеруі, категориялық және ырымшылдықтың артуы, пандемияға байланысты түрлі жағымсыз сәйкестіктің жоғарылауы және екінші індет деп аталатын басқа да жағымсыз психологиялық әсерлер адамның психологиялық ресурстарының сарқылуын көрсетеді.
Сонымен қатар, COVID-19 пандемиясының болуы мүмкін ықтимал салдары бірнеше әлеуметтік-психологиялық деңгейлерде, атап айтқанда: тұлғаішілік, тұлғааралық, топтық, топтар арасындағы және макропсихологиялық, яғни бүкіл қоғам ауқымында талдауға әрекет жасалды, талдау нәтижелері бойынша мамандар жақын болашаққа қатысты кейбір болжамдар жасады, оның ішінде құндылықтардың өзгеруі, мінез-құлықтың өзгеруі, стигматизация процестерін белсендіруді қоса алғанда, әлеуметтік қатынастардың өзгешеліктері пайда болады.
Басқаша айтқанда, зерттеулер көрсеткендей, жаңа коронавирустық инфекцияның пандемиясынан туындаған дағдарыс медициналық дағдарыстан асып түседі және көптеген әлеуметтік-психологиялық аспектілерге әсер етеді. Сонымен бірге, пандемия жағдайында негізгі психо-травматикалық факторлар ретінде инфекция қаупі, әдеттегі өмір салтына қол жетімсіздігі, қозғалыс еркіндігін шектеу, болашақтың белгісіздігі, әлеуметтік қолдаудың жетіспеушілігі, оқиғаларды БАҚ-та ақпараттық жариялау және тағы басқалар анықталды. Алайда, біз пандемияның травматикалық сипаты мен оның психологиялық салдары, ең алдымен, ересектерге қатысты екенін атап өтеміз, ал балалар психикасының жұмысындағы өзгерістер, өкінішке орай, іс жүзінде зерттелмеген.
Менің ойымша, бұл балалардың, әсіресе бастауыш балалардың қатысуымен зерттеудің мұндай түрін жүргізудің күрделілігіне ғана емес, сонымен қатар әдістемелік шектеулерге де байланысты болуы мүмкін, онда жаппай онлайн сауалнамалар жүргізу мүмкін емес, бірақ пандемияның психологиялық аспектілері туралы ғылыми жарияланымдарды талдау нәтижесі көрсеткендей, бұл сауалнама жүргізу әдісі жетекші әдіс болды. Қашықтан оқыту форматына мәжбүрлеп көшу барысында бастауыш мектеп оқушыларының тап болған қиындықтары туралы жеке әрі дәлелсіз мәліметтер мәліметтер бар.
Атап айтқанда, осы қиындықтардың ішінде, балалардың пікірінше, құрдастарымен және мұғалімдермен жанды қарым-қатынастың болмауы, оқу материалын игерудегі қиындықтар, қозғалыс еркіндігінің шектелуі, дегенмен, көптеген балалардың жаңа оқыту форматына деген қызығушылығы, тұтастай алғанда жағымды көзқарас болғаны және белгісіздік жағдайында өмір сүруге дайын екендігі байқалады.
Бұл мәселенің практикалық тұрғыда жеткілікті талданбауы, толыққанды зерттеу жұмыстарының аздығы біздің зерттеу мәселемізді айқындап, зерттеу тақырыбын Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімдеу деп алуымызға себеп болды.
Біздің дипломдық зерттеуіміздің мақсаты бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімделуін қамтамасыз ететін жағдайларды анықтау болды.
Зерттеу пәні - бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімдеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Пандемия кезіндегі бастауыш сынып оқушыларының оқу тәрбие процесіне бейімдеу мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді зерттеу.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың психологиялық және педагогикалық ерекшеліктерін зерттеу.
Пандемия кезіндегі бастауыш сынып оқушылардың оқу тәрбие бейімделу бойынша дамытушы бағдарламаны әзірлеу және іске асыру.
Қалыптастырушы эксперименттің нәтижелерін талдау.
Зерттеу болжамы: Бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқу-тәрбие процесіне бейімделуінің табыстылығын қамтамасыз ететін бірқатар психологиялық жағдайлар бар, атап айтқанда: тұлғалық, интеллектуалдық және әлеуметтік-психологиялық даму деңгейі.
Зерттеу әдістері мен тәсілдері:
1. Зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерді теориялық талдау.
2. Психодиагностикалық әдіс: дипломдық зерттеудің теориялық маңыздылығы бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқу-тәрбие процесіне сәтті бейімделуінің әртүрлі жағдайларына қатысты ғылыми материалдарды жалпылау болып табылады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы - бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқу-тәрбие процесіне сәтті бейімделуіне жағдай жасау үшін мұғалімдерге арналған әдістемелік жаттығуларды және ұсыныстарды әзірлеу.
Экспериментке 6 - 8 жас аралығындағы бастауыш сынып оқушылары қатысты.
Зерттеу базасы: Алматы облысы, Ақсу ауданы, Б. Сырттанов ауылы, Ғани Мұратбаев атындағы орта мектебінің 3-4 сынып оқушылары.
1. Пандемияның бастауыш мектеп жасындағы балаларға әсерін теориялық зерттеу
1.1 Пандемия кезеңіндегі бастауыш мектеп жасындағы балаларға байланысты ғылыми зерттеулер
Бала туылғаннан бастап-ақ оның айналасындағы адамдармен қарым-қатынасы ерекше қажеттілік болды. Бұл адамның өзін-өзі дамыту мақсатында өзін және айналасындағы адамдарды білуге деген ұмтылысынан тұрады.
Бастауыш мектеп жасы - мектеп жасындағы ең жауапты кезеңі. Осы жас кезеңінің жоғары сезімталдығы баланың жан-жақты дамуы үшін үлкен мүмкіндіктерін анықтайды Бұл жастың негізгі жетістіктері оқу іс-әрекетінің жетекші сипатына байланысты және келесі оқу жылдары үшін көптеген жағынан шешуші болып табылады: бастауыш мектеп жасындағы бала оқуды, оқуды және өз күшіне сенуді қалауы керек [1].
Дәрігерлер коронавирустың болуы мүммкін асқынулары туралы сұрағанда, дәл қазір эксперименталды түрде расталған деректердің жоқтығына орай нақты жауап бере алмайды, сондықтан қазіргі жағдайдың балалар үшін психологиялық салдарын эксперименталды түрде растайтын деректер әлі қол жетімді емес. Алайда, психологиялық ғылым оқшаулаудың адамның психикалық жағдайына әсері туралы көптеген материал (А.А.Леонов, В. И. Лебедев, Дж. Гибсон, М. Черноушек, Х. Е. Стейнбах және т.б. зерттеулері) жинақтады, ал Л. В.Николаева мен С. В. Трушкина өз мақалаларында мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балалардағы қауіпті қабылдау және түсіну ерекшеліктері, қауіп пен күйзеліс жағдайында балалардың жауап беру ерекшеліктері туралы жазды.
Аталған зерттеулерге сүйене отырып, пандемиялық жағдайдың және өзін-өзі оқшаулаудың психологиялық қауіптерін балалардың жасын ескере отырып болжаймыз [2].
Коронавирустық пандемияның (COVID-19) әлемнің көптеген елдерінде тез таралуы кезінде жалпы алғанда, халық алаңдаушылық, қорқыныш және күйзеліс сезінді, бұл өзгермелі кезеңнің үнемі пайда болатын қиындықтарына табиғи және қалыпты жауап және біз бәріміз тап болатын күтпеген жағдай екені белгілі.
Мазасыздық, қорқыныш және күйзеліс іс жүзінде үмітсіз жағдайды түсіну нәтижесінде пайда болады. Пандемия жағдайында жеке адамдар ғана емес, жалпы экономика да зардап шегеді, бұл әртүрлі қаржылық қиындықтарға тап болған отбасылардағы проблемалардың шиеленісуіне әкеледі, ал күйзелістің қай түрі болмасын адам өміріне кері әсер ететіндігі бәрімізге белгілі.
Бастауыш сынып оқушылары пандемия және өзін-өзі оқшаулау жағдайы түрлі психологиялық қауіп тудырады. Бұл кезеңде балалар өлімнен қорқады, ол ата-анасынан айырылу қорқынышына айналады.
Қазіргі уақытта ата-ананың, әсіресе денсаулық сақтау саласында жұмыс жасайтын ата-аналардың, балаларына өздері қолданатын қауіпсіздік шаралары туралы егжей-тегжейлі және жиі айтып беруі маңызды, ал аурудың қаупі тұмау карантинімен бірдей. Бастауыш мектеп жасындағы балаларға қатысты тағы бір ескеретін жайт - оларға білім беру қызметінің үй мен отбасы жағдайына ауыстырылғандығының әсері. Бұл оларды қажетті техникалық құралдармен қамтамасыз етуде және оқу материалын түсіндіруде туындайтын қиындықтарға байланысты емес. Мектеп өмірін отбасына бөлу, баланың ата-анасы ретіндегі рөлінің оқушылық рөлге ауысуы, әрине бала үшін алғашқы кезде қабылдауы қиын жағдайға соғары анық.
Мәдениет әлеміне сыртқы бағыттаушылар (мұғалімдер мен сыныптастар түрінде) бастауыш сынып оқушысына өзінің дербестігіне, жауапкершілігіне, қабілеттері мен шектеулеріне жаңаша қарауға мүмкіндік береді, басқалардың ой-пікірін тыңдауға, санасуға немесе қарсылық білдіре отырып өз позициясын таңдауға мүмкіндік береді. Қашықтықтан оқытудың бүгінгі тарихында кейбір ата-ана ғана өздерінің ата-ана рөлі мен мұғалімнің рөлін нақты ажырата алады, олар баламен өтілетін тақырыпқа байланысты сөйлесуге, материалды түсіндіруге және тапсырмалардың дұрыс орындалуын бақылауға міндетті.
Ата-анаға баланың тану қабілетінде болып жатқан өзгерістерді байқап, мойындау қиын. Нәтижесінде баланың ата-анасымен бұрынғы мектепке дейінгі қарым-қатынасына қалпына қайта келуге мәжбүр болады; оқу жауапкершілігіне импульсивті жауап бере алмайды.
Көптеген авторлар пандемия кезінде ата-аналардың бала өміріндегі рөлі айтарлықтай артқанына назар аударады. Қашықтан жұмыс істейтін және табысы төмен отбасыларға жататын көптеген ата-аналарға балаларын үйде оқшаулау қиынға соғады. Олар ата-аналық міндеттерін үй шаруасымен ұштастырып орындай алмауы мүмкін.
Әлеуметтік-экономикалық жағдайы төмен ата-аналар балаларын үйде көбірек уақыт өткізуге ынталандыруға мәжбүр болды және сәйкесінше зиянды өмір салты, карантиннен кейін қалыпты өмірге бейімделу қабілетінің төмендеуі, интернетке тәуелділік және сандық аутизм қаупін арттыратындығы атап өтілді (соңғысы тәуелсіз проблема болып табылады, бірақ мақаланың шектеулі көлеміне байланысты жеке мәселе ретінде қарастырылмайды).
Пандемия кезеңінде бала мен ата-анасының арасындағы қарым-қатынас сапасын жақсарту мақсатында, жалпы психикалық қарым-қатынаты түзету жөніндегі жарияланымдарда әртүрлі университтерден мамандар тобы әртүрлі жастағы балалармен, бастауыш мектеп (1-5 сыныптар), орта мектеп (6-9 сыныптар) және жоғарғы сынып (10-12 сыныптар) оқушыларының үлгілерімен жұмыс істеді.
Авторлар жалпы оқушылардың үй карантинін теріс емес, жағымды қабылдағанын, психологиялық күйзелістің аз көрінісі мен балалардың өмірге қанағаттанушылығын атап өтті. Олар үй карантинінің артықшылықтарын ата-аналарымен бірге уақыт өткізуге және жеке істермен айналысуға болатын уақыттың көбейгенінен көреді. Сонымен бірге, үлкендердің мейірбан көмегі алаңдаушылықты азайтпаса да, депрессияны азайтып, балалардың әл-ауқатын жақсартты. Сондай-ақ оқушылардың психикалық денсаулығының алдын алудың маңызды құралы ата-аналармен пандемия туралы ашық әңгімелесу мүмкіндігі екендігі атап өтілді.
Сонымен қатар, біздің алдыңғы зерттеуімізге сәйкес, балалардың басым көпшілігінде дүрбелең көңіл-күйі жоқ, керісінше, пандемия оқиғаларының жақсы нәтижесіне сенім бар, бұл К.И. Чуковскийдің балалардың оптимизмі туралы тұжырымының дұрыстығын растайды. Сонымен қатар, бізде бар мәліметтерге сәйкес, мектепке дейінгі жастағы және бастауыш мектеп жасындағы балалардың психологиялық жағдайы Д. В. Ушаков, А. В. Юревич және М.А.Юревич сияқты кәсіби психологтардың бастауыш сынып оқушыларының психикасына пандемияның әсері зерттеулерінде жасаған психологиялық ахуалмен үндеседі.
Сарапшылар пандемияның теріс салдарын жиі атап өтіп, адам психологиясындағы жағымсыз өзгерістеріне жиі тоқталып жатса да, балалар негізінен адамдардың мінез-құлқы мен қарым-қатынасына қажетті жағымды өзгерістердің қажеттілігін айтып, өздерінің жарқын болашаққа, шындыққа үміттенетіндерін атап өтті.
1.2 Бастауыш мектеп жасындағы балалардың психологиялық және педагогикалық ерекшеліктері
Бастауыш сынып оқушысының оқу әрекетіндегі өзін-өзі басқару мен басқаруды ұйымдастыру, оқыту үдерісін модельдеудің психологиялық-педагогикалық және дидактикалық мәселелері бойынша бірқатар ғалымдардың еңбектерінде (Ю.К.Бабанский, А.А.Вербицкий, Ю.Н.Кулюткин, М.И.Махмутов, В.Сериков, Г.С.Сухобская, Т.И.Шамова, И.С.Якиманская, И.П.Подласый т.б.) жан-жақты талқыланып келеді. Оқушының білім алу үдерісіндегі өзіндік пікірі мен ой-жүйесінің негізі бастауыш деңгейде қаланатыны белгілі.
Сондықтан бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін ескеруге баса назар аударылады Г.А.Цукерман бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетіне араласуына байланысты төрт топқа бөлінеді: топты жарып шығатын, топты жарып шығуға қоры бар, еңбексүйгіш және өзін көрсете алмайтындар.
Топты жарып шығатындар - оқу іс-әрекетінің белсенді субъектісі, бұл балаларда жаңа оқу тапсырмасы қойылатын, шешімін шығаруға көшбасшы болатын сабақтарда байқалады. Олар өздерінің пікірлерін алмастырады, барлық мүмкін болжамдарын ұсынады және тексереді. Олар жаңа шешім табуда пікір таласып, ұсыныстар айтып, оны тексереді. Келесі топ өткірлікке қоры бар топта қызығушылығы жоғары және оқуға берілгендігі басым болып келуімен ерекшеленеді.
Еңбексүйгіштік тобындағы оқушылар оқу тапсырмаларын қою және оның амалдарын табу кезінде емес, табылған әдістерге жаттығуда қалыптасады.
Коммуникативтік құзыреттілік тұлғалық өзара қарым-қатынастың белгілі бір жағдаяттар ортасында тиімді арақатынас құруға қажетті ішкі ресурстар жүйесі ретінде қарастырылады.
Осыған байланысты А.М.Новиковтың пікірі көкейкесті болып табылады: ... оқушылардың жеке тұлғасының жан-жақты дамуын олардың зияткерлік дамуы мен денесінің жетілуі, шығармашылық қабілеттерінің дамуы ғана деп түсіну жеткіліксіз. Бұл сайып келгенде, адамның белсенді өмір ұстанымын, біліктілігін, әрекеттілігін қалыптастыру болуы тиіс.
Бастауыш мектеп балаларының ойлау қабілеті көңіл-күй - бейнеліктен абстракт-логикалық сипатқа өте бастайды. "Балалар жалпыланған формалармен, түр-түстерімен, дыбыстармен, түйсіктермен ойлауға қабілетті." - деп К.Д.Ушинский өз уақытында ескертіп, мұғалімдерге алғашқы оқу сатысында балалардың осы ойлау ерекшеліктерін пайдалануды ұсынды.
Бірінші саты мектебінің міндеті - балалардың ақыл-есін себеп-салдарлы байланыстарды түсіну деңгейіне дейін дамыту. Л.С.Выготский, көрсеткендей оқу жасына бала ақыл-ес қабілеттерінің әлісіздгімен келеді (жетіліңкіреген қабылдау және ес қызметтеріне қарағанда). Баланың ес-ақылы осы мектеп дәуірінде бұрын-соңды болып көрмеген қарқынды дамуда болады. Бұл кезеңде мұғалімнің басшылығы аса маңызды да қажетті.
Баланың жасы мен рухани даму желісінің арасында кері пропорционал тәуелділік бар: жас неғұрлым кіші болса, рухани даму соғұрлым тез; жастың ұлғаюымен рухани даму бәсеңдейді. Адам дамуының сырлары жөнінде ой толғастыра отырып, Л.Н.Толстой жазған екен: "5 жасар баладан маған дейін - бір ғана қадам. Ал жаңа туған сәбиден 5 жасар балаға дейін - шексіз ұзақтық. Жатырдағы ұрықтан дүниеге жаңа келген балаға дейін - тұңғиық. Ал жоқтан ұрыққа дейінгі аралықты айыратын тұңғиық та емес, оны тіпті санамен сараптауға да болмайды". Ұлы адамтанушы ғұламаның жеке басы сезгендерін кейін ғалымдар нақты ғылыми әдістермен дәлелдеді.
Балалардың рухани дамуында тепе-теңдік болмайды. Психикалық қабілеттер мен рухани сапалардың негізінде болатын тұлға қасиеттері бірдей даму деңгейінде жүрмейді. Өмірдің кейбір кезеңдерінде нақты сапалардың дамуына сай ұнамды жағдайлар болып қалады. Бір сапалар тез, ал екінші біреулері - жайымен қалыптасып жатады.
Кейбір психикалық әрекеттердің дамуы мен қалыптасуы үшін тиімді (оптималь) мерзімдер болады. Қандай да сапалардың қалыптасуы үшін аса қолайлы болған жас кезеңдері психологияда сензитивтік кезеңдер деп аталады (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, В.А.Крутецкий).
Сензитивтік себептері - ми мен жүйке жүйесінің пісіп жетілуіндегі теңсіздіктер және тұлғаның кейбір қасиеттерінің бұрыннан қалыптасқан сапалар негізінде орнығуынан. Әлеуметтену үдерісінде қабылданған өмірлік тәжірибе де үлкен маңызға ие.
Я.А.Коменский ұсынған табиғи сәйкестік принципі, сынып- сабақтық оқу жүйесі және басқа да оқу принциптері, әдістері, формалары педагогикалық теорияның алтын қорынан орын иеледі. "Оқу негізіне басқалардың зат жөніндегі бақылаулары мен айғақтарын жаттау алынбай, сол заттар мен құбылыстарды танып, білу қалануы тиіс"; "Естігенді - көргенмен, сөзді - қол әрекетімен байланыстыру қажет"; "Әрқандай үйрету сыртқы сезім және ақыл-парасат байланысы негізіндегі дәлелдерге сүйенуі қажет"... ұлы педагогтың осы тұжырымдары біздің заманымыздың талаптарына да сәйкес келіп түр.
XVIII ғасырда бастауыш мектеп педагогикасы бойынша өз шығармаларымен танылған француз материалист- ағартушылары Д.Дидро (1713-1784), К.Гельвеций (1715- 1771), П.Гольбах (1723-1789), әсіресе Ж.Ж. Руссо (1712-1778) болды. "Затқа назар! Затқа! Мен ешқашанда біздің мылжың тәрбиемізбен сөзге аса көп маңыз беріп, қүрғақ сөзді адамдарды жасайтынымызды қайталап айтудан жалықпаймын", - деп ұрандаған ол.
Бастауыш мектеп педагогикасында И.Г.Песталоцийдің (1746-1827) есімі аса құрметпен аталады. "О сүйікті халқым! Сенің қаншалықты төмен жасап жатқаныңды мен байқап жүрмін, мен саған көтерілуге жәрдем беремін" - деп, ол жан айқайын салды. И.Г.Песталоций өз дегеніне жетті. Ол мұғалімдерге балаларды оқыту мен адамгершілік тәрбиесінің ізгілікті теориясын ұсынды.
Халыққа білім беру аймағында 40-60 жылдары белсенді еңбек еткен педагог-ғалымдардың бірі Михаил Алексеевич Данилов (1899-1973). Ол бастауыш мектеп тұжырымдамасын жасап шықты ("Бастауыш білім беру міндеттері мен ерекшеліктері), ("Адамның ақыл-парасат және моральдық дамуында бастауыш мектептің рөлі" кітабын жазып, мұғалімдерге арналған көптеген жетекші әдістемелік құралдар жариялады. Олар осы күнге дейін мұғалім қауымының таптырмас құралдарына айналып отыр.
Баланың кітапты көп оқуы мақсат емес, ең негізгісі - оқыған кітаптарын еске сақтап, өнерге, білімнен ғибрат алуында деген пікірінде М.Дулатов тәрбие мен білімнің ортақ екеніне зор мән береді. Себебі, бұрынғы заманда бір оқулықтан екінші оқулыққа ауысып бірнеше кітаптарды қатар оқыту қолданылмайтын еді.
Кітапта сабақтарды белгілі бір бағдарламамен сағаттарға бөлу, бағдарламаның мәні мұғалім материалды терең талдап мазмұнын ашқанда ғана болатындығын және жүйелі оқыту кезінде осы оқулықтағы Оқымысты бала әңгімесін түрлі әдістер қолдана отырып қалай оқыту керектігі толығымен баяндалады. Бұл әңгімеде баланың білімін сұрақ- жауап арқылы жадында жақсы сақталу жолдарын көрсетіп, сауалдарға толық түрде жауап беруге әдеттендіру жолдарын ұсынған. Оған ағартушының Мақаланы бөліп оқытқанда, һәр сөйлемді, һәр балаға оқыттырарға, сауалдарды да әрқайсысына кезек берерге керек.
Әр бала оқығанда басқалары зерттеп кітаптарына қарап отырарға керек. Бала қате оқыса, білгендері қолын көтеріп қана өзінің байқағанын сездірерге керек. Тыңдамай алаңдап отырған баланы байқаса мұғалім:Әрі қарай оқы деп кенеттен сынау пайдалы. Мұғалім мақала біткенше сауал беріп болған соң, бірнеше балаға түгел оқытып қателерін балалардың өздеріне түзеттіріп, білмей қалған жерін де жетекші сауалдармен өзі түзетерге керек деген пікірі мысал бола алады.
Л.М. Фридман "Өкінішке орай осы уакытқа дейін білім беру дегенді алдыңғы ұрпақтың мәдениеті мен әлеуметтік тәжірибелерін кейінгілерге беру, соны меңгерту деп келеміз. Дұрысы: білім беру, пәнді оқыту дегенді оқушының сол пән мұғалімін біліп, меңгерудегі өзіндік, жеке әрекеті деп бағалау керек" дейді.
Г.П.Щедровицкий сегіз компоненттен тұратын құрылымды ұсынады: мақсат, міндет, бастапқы материал, құрал, әдіс, үдеріс, процедура, өнім. Сонымен, бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетінің белгілі құрылымы мыналар:
1. Қажеттілік, мотив.
2. Оқу тапсырмалары.
3. Оқу әрекеттері (баланың қолданатын нақтылы практикалық және ой тәсіл - амалдары).
4. Бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалап, тексеріп отыруы).
5. Бағалау (мұғалімнің және оқушының өзіне-өзі берген бағасы).
Қажеттілік - белгілі күштің ықпалымен, субъектінің ортаға және ортаның субъектіге қоятын талабына байланысты жүзеге асатын кез келген әрекеттің бастапқы бөлігі болып табылады. Қажеттіліктің объектілік мазмұны түрткіде көрініс табады.
В.Апельттің көзқарасынша, оқу түрткісін тілге байланысты мынадай түрлерге жіктеген: арнаулы, танымдық, коммуникативтік, өзін-өзі жүзеге асыратын, ата-ана мен мұғалімнің оқушыға қатынасы арқылы көрінеді.
Оқу тапсырмалары оқу мақсатымен тығыз байланысып, мақсатты болжаудың негізінде оқыту мақсатына жетудің құралы ретінде көрінеді. В.С.Аванесовтің пікірінше, оқу тапсырмалары - жоспарланған нәтижелердi оқушыларға меңгертуге бағытталған педагогикалық форма. Әрбiр тапсырма белгiлi бiр мақсат үшiн құрылған, сондықтан оның өзiндiк миссиясы мен өзiнiң сипаттамасы бар деп дұрыс атап өтiлген.
Бастауыш мектеп оқушысының ерік сапаларының дамуы: бір-бірінің, жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұны мен көлемінің ұлғаюына жəне өзгеруіне, екіншіден, ішкі жəне сыртқы қиындықтарды жеңе алуына, үшіншіден, ұзақ уақыт күш жұмсай алуына, психологиясын, өзін ерікті тежеу барысында өзін-өзі меңгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы - оқуы мен танымдық əрекеттің қалыптасуында. Оқу іс-əрекетіндегі белсенділігі мен адамгершілік қасиеттерінің қалыптастырудағы қарқынды кезең. Олардың өзгелер мен қарымқатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Бастауыш сынып оқушыларының недəуір мүмкіншілігі бар. Себебі олардың интелектісі қарапайым ой операциясы дəрежесінде кездеседі дейтін Ж. Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен, қазірде бұрын аңғарып көрмеген қабілеті бар екені анықталып отыр. Осыған сүйеніп психологтар қазіргі күнде беріліп жүрген оқу тапсырмалары оқушылар үшін жеткіліксіз дейді. Олар мүмкіншілігін толық тауыса алмайды.
Сондықтан бұлардың оқуға мүмкіншілігін толық пайдалану үшін тапсырманы онан əрі қиындату қажет дейді. Егер осы жастағылардың негізгі əрекеті бұрын ойын болып келсе оқуға кіргеннен кейін оқу қызметі шешуші рөл атқарады. Сөйтіп, оқу негізгі қызметке айналып баланың психикалық дамуы ірі өзгерістерге ұшырайды. Өзгерістерге ұшырауының себебі ойынға қарағанда, оқу талабының бала үшін қиындығында.
Сонымен қатар оқуға жаңа түскен бала сыныптағы құрбыларымен қатынас жасап, осының нəтижесінде өзінің психикалық байлығын дамытып, жаман жақсыны ажырата бастайды. Дегенмен мен əуелгі уақытта мектептегі жаңа жағдайға бала əлі бейімделе алмағандықтан, оқу үстінде қиыншылықтар кездеседі: біріншіден, бала мектептің жағдайына бейімделе алмай қиналады[16].
Осының нəтижесінде тез болдырып шаршауы да ықтимал. Екіншіден, мұғалімнің өзіне тəн мінезіне жəне құрбыларымен қалай қарым-қатынас жасауға үйрене алмағандықтан бала қиналады, сыныптың мұғалімі қанша жақсы болғанымен, бала оған бата алмай, бірдеңені сұрау үшін сескенеді. Сол сияқты қасындағы партада отырған кім, оған сыр айтуға бола ма, кіммен ойнауға болады, кіммен болмайды, осыны білмейді. Бірақ көп ұзамай бала үйреніп, жатырқауын тоқтатады. Сонымен қатар бала оқуға кіргеніне мəз болып əке-шешелеріне еркелеп, кейде бір үлкен міндет атқарып жатқан сияқты болып, өзіне ерекше көңіл бөлуді талап етеді.
Үшіншіден, бірінші сынып оқушыларға қойылатын талаптар тым жеңіл келеді. Тапсырмалардың жеңіл болуы баланы қиыншылықпен күресуге жетелемейді, дегенмен бала оқиды, оқығысы келуі мектептегі жағдайдың оған қызық көрінуінен мектепке келу қызық болып көрінгенімен оқуға арналған баланың қажеттілігін жөнді дамыта алмайды. Осының нəтижесінде мектептің жағдайына қызығу балада бірте-бірте сөнеді де, оқуға немқұрайды қарайтын болады.
Немқұрайлықпен күресу үшін баланың оқуға ықыласын тудырып, тапсырмаларды бірте-бірте қиындату қажет. Əдетте, оқу материалы жеңіл келсе, баланың іші пысып, жалқаулыққа салынады. Ал тым қиын келсе, əлі жете алмағандықтан, үлгерем деуден күдер үзіп, одан бас тартатын болады. Осы екі жағдайдың екеуі де қолайсыз, сондықтан тапсырманың қиындығы оқушы үшін қолайлы дəрежеде құрылуы тиіс.
Тапсырманың жеңіл болғанынан гөрі, қиынырақ келуі əлдеқайда ұтымды. Себебі азды-көпті қиындығы бар тапсырмалар баланың қиналуына, ақыл-ойының алға қарай өрістеуіне жағдай туғызады. Осы үш түрлі қиыншылықтардың кездесетінін бірінші сыныптың бас кезінен бастап еске алу қажет. Ал алдағы (екінші, үшінші) сыныптарға келсек, мұндағы оқушылардың жағдайы бірінші сыныпта қалай оқығанына байланысты.
Əдетте, баланың бірнеше объектіге қызығуы мен оның ықыласының барлығын ажырату керек. Қызығу деп бірнеше объектінің бір жағы сырттай біреуге ұнайтынын айтады. Қызығу көбіне аз уақытта кездеседі де, кейін сөніп кетуі ықтимал. Ал ықылас балада іштей ұмытылып іске берілуінен пайда болады. Əрине, қызығу кейде ықыласты, не бірнеше нəрсеге құмар болуға апарып соғуы мүмкін. Бірақ бұл сирек кездеседі.
Сондықтан осы мəселеге бірінші сыныпта мəн беруі қажет. Жалпы алғанда, екінші, үшінші сыныптағы балалардың көпшілігі ойдағыдай оқып кетеді. Мұның себебі, біріншіден, кіші оқушының ниеті таза, ішіндегі тілінің ұшында болып тұрады. Екіншіден, бұлар үшін мұғалім үлкен абырой жəне бедел. Сондықтан оның сөзін мүдіртпей орындайтын болады.
Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, С. Л. Рубинштейннің еңбектерінде оқу-білім, іскерлік, дағдыны иемдену түрінде (ал даму - қабілеттерді, жаңа қасиеттерді иемдену) қарастырылады. П. Я. Гальпериннің анықтауынша оқу субъекті эрекетінің негізінде білімді ұғыну. Д.Б. Эльконин мен В.В. Давыдовтарша, оқу -- оқу әрекетінің арнаулы түрі, ал А.Н. Леонтьев теориясы бо- йынша, оқу (ойын және еңбекпен бірге) - жетекші эрекеттің типі. Оқу полимотивті және полимағыналандырьшған іс-эрекет деп қарастырьшады. Қазақстандық психолог С. М. Джакупов оқу әрекетінде оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін белсендіруде бірлескен- диалогтық танымдық іс-эрекетін қалыптастыру үғымын енгізді. Г. В. Габайдың көрсетуінше, оқу әрекеті екі құрамдас жүйеден немесе іс-әрекеттен құрьшатын эрекет. Біріншісі - жүйеше немесе іс-эрекет түріндегі оның негізгі функционалды компоненті, оқу.
Оқу әрекетінің дайындаушылық функционалды компоненттері оқу іс-әрекетінің басқа жүйешесіне топталады. Оқу әрекеті - қол жеткен тэжірибені ұғыну арқьшы іске асырылатын таза та- ным үдерісі. Оқыту іс-әрекеті - оку іс-эрекетінің жемісті өтілуін қамтамасыз етуге бағытталған. И. И. Ильясовтың анықтауынша оқу әрекеті - субъектінің өзін-өзі өзгертуі, өзін-өзі дамытуы, нақты білімдер, іскерліктер, дағдылар жоқ субъектіден, соларды иемденген субъектіге айналуы.
Оқу үғымымен қатар кеңестік психологтарда (Л.С. Выготский, А. Н. Леонтьев, Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов, А.К. Маркова) жэне шет елдіктерде де (X. И.Лийметс, И. Лингарт) көбінесе оку эрекеті деген үғым да жиі қолданылып жүр. Оның мазмүнына үдеріс жэне нәтижесімен қатар, құрылымдық үйымдастырылуы, ең негізгісі - оқудың субъективтілігі кіреді.
1.3 Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімдеу
Қазіргі психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде бейімделу деген адамды өмірдің жаңа жағдайларына, жаңа талаптар мен бақылау жүйесіне, жаңа орта мен командаға қосудың күрделі де көп факторлы процесін білдіреді.
В.А.Петровскийдің тұжырымдамасында бейімделу адамның қалыптасуындағы ерекше сәт ретінде қарастырылады, баланың одан әрі жеке даму сипаты бейімделуіне байланысты болады [1].
Г.А. Балл қоғамда, адамдар арасында тепе-теңдікті орнату тенденциясының әмбебап сипаты негізінде бейімделу тұжырымдамасын қарастырады. Ғалым бейімделу категориясы тұлғаның даму процесін, оның психологиялық механизмдерін талдауға қолданылатынын негізді түрде дәлелдейді [5].
Балалардың мектепке бейімделуі туралы айта отырып, біз баланың қоршаған әлемге, айналадағы адамдарға, керісінше, қоршаған ортаның және адамдардың балаға қарай ыңғайлануын айтамыз, яғни бұл екі жақты процесс. Тараптардың бірінің жеткіліксіз дамуы орын ала, балаларды мектепке бейімдеу процесі ұзақ, ауыр және бала үшін жаңа, әлі де ерекше қоғамнан - мектептен баланың бас тартумен аяқталуы мүмкін.
Оған жаңа білім беру ортасын меңгеру жағдайын талдай отырып, бейімделудің 2 түрін қарастырған жөн: психологиялық және әлеуметтік. Бұл іріктеу оқу-тәрбие процесінде орын алатын байланыстар мен қарым-қатынастардың сипатына, сонымен қатар қарым-қатынас құру логикасына да байланысты.
Психологиялық және әлеуметтік бейімделу өзара бір-бірімен тығыз байланысты, олардың кез-келгенін қалыптастырудағы кемшіліктер оқушының жетістігіне, көңіл-күйі мен денсаулығына, белсенділігі мен жұмыс жасауына, мұғаліммен, сыныптастарымен қарым-қатынас жасау және мектеп ережелеріне бағыну және берілген материалды меңгеру қабілетіне әсер етеді. Осылайша, бейімделу арқылы біз баланың сол ортада сәтті жұмыс істеуге бейімделуін ғана емес (қатынастардың жаңа жүйесіне, әлеуметтік жағдайларға, жаңа талаптарға, қызмет түрлеріне, өмір сүру режиміне және т.б. бейімделу) сонымен қатар одан әрі психологиялық, жеке және әлеуметтік дамуға қабілеттілігін де түсінеміз.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде мектеп өміріне бейімделу неғұрлым табысты болатын жалпы шарттар анықталған [11]:
:: оқушының жеке және тұлғалық қасиеттерін ескеру (Е.С. Рабунский, И. Унт);
:: мектеп оқушыларының оқыту әдістері мен тәсілдерін жас ерекшеліктеріне сәйкес дамытуды таңдау;
:: оқу процесін материалдық-техникалық қамтамасыз етуді құру (Ш.А.Амонашвили, В.А.Петровский).
Білім берудегі бейімделу кезеңін психологиялық-педагогикалық тұрғыдан қарастыру осы процес барысын бейнелейтін бірнеше компоненттерді анықтауға мүмкіндік береді. Енді оларды толығырақ қарастырып көрейік [14]:
1. Когнитивтік компонент бірінші оқу жылындағы оқушылардың білім беру мекемесінің қоршаған ортасы туралы білім деңгейін көрсетеді. Бұған мектеп оқушыларының мекеменің атауы, оның мекен-жайы, сыныптастарының, мұғалімдерінің аты-жөні туралы хабардар болуы кіреді.
2. Эмоционалды компонент мектепке баруға деген эмоционалды қатынасты, мектептегі көңіл-күйін, сондай-ақ оқу кезінде күтілетін оқу жүктемесін эмоционалды қабылдауды, оқудың басында туындайтын қиындықтарға деген көзқарасты көрсетеді.
3. Коммуникативтік компонент бірінші оқу жылындағы білім алушылардың осы оқу орнындағы сыныптастарымен және оқытушыларымен қарым-қатынасының сипатын, олардың коммуникативтік белсенділік деңгейін, қарым-қатынас және бірлесіп жұмыс жасауға әрекет ету жағдайларының сипаттамасын, сыныптың топтық динамикасын көрсетеді.
4. Құндылық-мотивациялық компонент мектеп оқушыларының білім беру мекемесінің нормаларын, құндылықтары мен дәстүрлерін қабылдау дәрежесін анықтайды, мектеп оқушыларының оқудағы басымдықтарын, олардың құндылық базасын көрсетеді. Бұл ең маңызды компоненттердің бірі болып табылады.
5. Бейімделу нәтижесінде өзін-өзі көрсету компоненті мектеп оқушыларының бойында белсенділіктің болуын, олардың өзін-өзі көрсетуін, жаңа мекемеде оқыту барысындағы мүмкіндіктерін көрсетеді. Бұл құрамдас бөліктің дамуын мектеп оқушыларының сол ұйымға бейімделу кезінде қол жеткізген жетістіктері, олар үшін қаншалықты маңызды екендігі, мектеп оқушыларының мектеп жұмысындағы нақты өзгерістерді бағалауға және ұсынуға қаншалықты дайын екендігі және т.б.
Жоғарыда аталған компоненттердің алғашқы 4-еуі аккомодация (оқу кеңістігіне бейімделу) процестерін бейнелейді, ал соңғысы ассимиляция процесіне (қоршаған ортаны өзіне ассимиляциялау, ұқсату, бейімдеу, қоршаған білім кеңістігінің өзгертуге бағдарлау) назар аударады.
Осылайша, жоғарыда аталған компоненттерді есепке алу мектеп оқушыларымен жасалатын жұмыс бағытын анықтайды және балалардағы бейімделу кезеңін оңтайландыруға бағытталған жүйелі жұмысты ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Сонымен, бейімделген оқушының негізгі критерийлерін ұсынамыз:
мектепке деген жағымды көзқарас;
ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынас жасай білу және
оны қолдау;
мектеп талаптарын түсініп, дұрыс қабылдау;
оқу материалын оңай игеру.
Сонымен, бейімделу процестерін зерттеу білім беру ұйымындағы психолог, педагог және әдіскер қызметінің тиімділігінің ең маңызды факторы болып табылады. Оқушыларға сапалы және тиімді психологиялық-педагогикалық қолдау үшін бейімделу ұғымын, мазмұнының ерекшеліктерін (құрамдас бөліктері, факторлары, шарттары) ескеру қажет.
№
Туындауы мүмкін қауіп факторлары
Бала бойында көрінуі
1
Оқу дағдыларының қалыптаспауы
- оқуға дайын емес
- жазуға дайын емес
- есеп шығаруға дайын емес
- мұғалімге сұрақ қоюдан қорқады
2
Қарым-қатынас жасау барысындағы мәселелер
- мұғалім мен оқушы арасындағы субординацияны түсінбейді
- жұпқа бөлінгенде жалғыз қалып қояды
- бәрі оны ренжіте беретіндей әсер қалдырады
- жылай салуы мүмкін
- үйге немесе анасына барғысы келеді
3
Эмоционалдық тұрақсыздық
- мұңайып жүреді
- сабақта жиі алаңдап отырады
- сабақ үстінде орнынан тұрып кетеді
- сыныптастарына жабысып, мазалайды
- бір орында отыра алмайды
4
Психофизиологиялық жетілмегендік
- сабаққа кешігіп келеді
- үнемі мазасызданып жүреді
- тапсырманы орындай алмаса режіп қалады
- балалардан оқшауланып жүреді
- үзіліс кезінде еліріп кетеді
- үнемі шамадан тыс толқу
- сыртқы түрі ретсіз, ұқыпсыз жүреді
- жанжалдасуға бейім тұрады
Балалардың мектепке бейімделу деңгейлерінің көрсеткіштері
(А. Л. Венгер) [8]
Бейімделу көрсеткіші
Бейімделудің жоғары деңгейі
Бейімделудің орта деңгейі
Бейімделудің төмен деңгейі
Мектепке деген көзқарасы
Жағымды көзқараста және қойылған талаптарды дұрыс қабылдайды
Жағымды көзқараста, ұнамсыз әрекет, теріс қылық көрсеткен жоқ
Теріс көзқараста немесе немқұрайлылық танытады, үнемі
денсаулығына шағым жасайды, көңіл-күйі түсіп, тәртіп бұзады.
Оқу материалын меңгеруі
Берілген материалды оңай және толық игереді,
күрделі тапсырмаларды шеше алады
Оқытушы жан-жақты және түсінікті баяндаса, материалды түсінеді, негізгі мазмұнын меңгереді. Типтік мәселелерді өзі шешеді
Материалдың тек кейбір бөліктерін қабылдайды. Типтік тапсырмаларды шешуде қиындықтар тундайды.
Өзіндік, дербес жұмыс жасауы
Еңбекқор, зейінді, өзіндік жұмысқа қызығушылық танытады, бақылау қажет емес, барлық сабақтарға дайындалады
Ересектердің бақылауы болған кезде зейін қояды және қызықты тапсырмаларды орындайды,
сабақтарға дайындалады
Қызығушылық танытпайды, өз бетімен жұмыс жасауы қиын, сабаққа кейде дайындалады, ұзақ демалыстан кейін ғана жұмысын жалғастырады
Сыныптағы орны, мәртебесі
Сыныпта беделі бар.
Тапсырмаларды мүмкіндігінше орындайды,
Сыныпта біраз достары бар
Жақын достары жоқ. Сыныптастарының бір бөлігі ғана аты-жөні бойынша ғана біледі
2 Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімдеу
2.1 Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімделуіне диагностикалық зерттеу жүргізу
Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімделуіне диагностикалау:
Ынтымақтастықты (кооперацияны) ұйымдастыруға және жүзеге асыруға бағытталған коммуникативтік әрекеттер: Г.А. Цукерманның "Қолғаптар" әдістемесі.
Бағаланатын қасиеттер: ынтымақтастықты ұйымдастыру және жүзеге асыру процесінде күш-жігерді келісу бойынша бейімделу іс-әрекеттер.
С.Панченконың "аңдар мектебі" проективтік әдістемесі (№1 қосымша).
Мақсаты: бейімделуді диагностикалау-оқушылардың бейімсіздігі: мектеп қиындықтарын, дамудың ерте сатысында мәселелерді анықтау;
Е.И. Горбачеваның "Менің сыныбым" әдістемесі (№2 қосымша). Мақсаты: сыныптағы баланың әлеуметтік-психологиялық жағдайын диагностикалау;
Бейімсіздік көріністері туралы 3-4 сынып оқушыларына арналған сауалнама.
Біз бұл әдістемелерді 5 блокқа жүйеледік: мектепке деген қызығушылық (мотивация), өзін-өзі бағалау, танымдық және реттеуші, қарым-қатынас дағдылары, құрдастарымен қарым-қатынас.
Бейімделуді анықтау үшін психодиагностикалық әдісті және мұғалімдер мен ата-аналардың сараптамалық бағаларын қолдана отырып, кешенді бағалау жүргізіледі.
№1 Диагностика.
Г.А.Цукерманның Қолғаптар әдісі
Зерттеу мақсаты: балалардың сыныптас достарымен байланыс жасау және қарым-қатынас дағдыларын зерттеу.
Қажетті материалдар: қағаздан қиып жасалған қолғаптар (қатысушылар санына қарай), үш түрлі түсті қарындаш.
Бағалау әдісі: жұптасып жұмыс жасайтын балалардың өзара қарым-қатынас жасау әрекетін бақылау және нәтижесін талдау.
Жұмыс барысы: зерттеу жұмысы ойын түрінде жүргізіледі. Ойынды өткізу үшін қағаздан боялмаған әртүрлі өрнектері бар қолғаптар қиып дайындалады. Қолғап жұптарының саны қатысушылар жұптарының санына сәйкес келуі керек. Жұптасып отырған балалардың әрқайсысына қолғаптың бір-бір бейнесін беріп, оларды бірдей етіп, яғни жұп құрайтындай етіп безендіруді тапсырады. Балалар үлгіні өздері ойлап таба алады, бірақ алдымен қандай үлгіні салатынын өзара келісіп алу керек.
Оқушылардың әр жұбы қағаздан қиып дайындалған қолғапты (оң және сол қолға арналған) және түрлі-түсті қарындаштардың бірдей жиынтығын алады.
Бағалау критерийлері:
бірлескен іс-әрекеттің нәтижесі қолғаптағы өрнектердің ұқсастық дәрежесі бойынша бағаланады;
балалардың келіссөз жүргізу, ортақ шешімге келу, сендіру, дәлелдеу және т. б. іскерлік қабілеті ескеріледі;
іс-әрекет барысында балалар бір-бірінің бастапқы жоспардан ауытқуларын байқай ма, өзара байқаса оған қалай жауап беретіндіктеріне бақылау жасалады;
іс-әрекет барысында бір-біріне көмектесуі, ынтымақтастығы;
бірлескен іс-әрекетке эмоционалды көзқарас: позитивті (рақаттана отырып, қызығушылықпен жұмыс жасайды), бейтарап (қажет болған жағдайда ғана бір-бірімен қарым-қатынас жасайды) немесе теріс (бір-бірін елемейді, тыңдағылары жоқ, ұрысады және т.б.).
Бағалау деңгейлері:
1. Төмен деңгей: айырмашылықтар айқын басым, ортақ үлгілер немесе ұқсастықтары мүлдем жоқ. Балалар келісуге тырыспайды, әркім өзінше талап қояды.
2. Орта деңгей: ішінара ұқсастықтар немесе жеке белгілер (кейбір бөліктердің түсі немесе пішіні) бірдей, бірақ көзге анық байқалатын айырмашылықтары да бар.
3. Жоғары деңгей: қолғаптар бірдей немесе өте ұқсас өрнекпен безендірілген. Балалар нәтижесі бірдей болуы керек үлгіні белсенді түрде талқылайды, яғни қолғаптарды қалай бояу керектігі туралы келісімге келу, әрекет тәсілдерін салыстыру және оларды үйлестіру, бірлескен әрекетті құру; қабылданған жоспардың орындалуын бақылау.
Жоспар бойынша пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімдеудің сапасын бақылау жүйесін сүйемелдеу аясында 3-4 сынып оқушыларының әмбебап оқу іс-әрекеттерінің қалыптасу диагностикасы жүргізілді.
Оқушылардың көпшілігінде оқушының ішкі ұстанымы қалыптасқан, мектеп өмірінің әлеуметтік және оқу аспектілеріне бағдар бар, оқу мотивациясына, танымдық белсенділікке және бастамаға жоғары көңіл бөлінеді. Оқу мотивациясының құрылымында танымдық мотивтер басым: қоршаған әлем, заттар мен құбылыстар туралы жаңа нәрсені білуге деген ұмтылыс. Сондай-ақ-өзін-өзі өзгертуге, жаңа білім, дағдылар мен тұтынушылық мотивтерге (сыйлық, сыйақы алуға деген ұмтылыс) байланысты мотивтер, бұл бастауыш мектеп жасындағы балаларға тән.
Сурет 1. Мектепке деген қызығушылығы
Жас ерекшеліктеріне байланысты қазіргі уақытта бастауыш сынып оқушыларының көпшілігінде белгілі бір әрекеттің себептеріне бағдар жоқ, объективті салдарға бағдарлану көбірек көрінеді.
Өзін-өзі бағалау-бұл мінездің қалыптасуына, адамдармен қарым-қатынасқа, баланың психологиялық әл-ауқатына және тұтастай алғанда оның жағдайына әсер ететін тұлғаның негізгі сипаттамасы. Өзін-өзі бағалаудың нормадан ауытқуы оқушылардың өз-өзіне сенбеуіне пайда болуына және әлеуметтік мінез-құлықтың бұзылуына әкеледі. Мұғалімнің және басқа ересектердің бағалауы сияқты әртүрлі сыртқы факторлар әлі де тұрақты емес бірінші сынып оқушысының өзін-өзі бағалауының қалыптасуына әсер етеді.
Сурет 2. Өзін-өзі бағалау
Зерттеу нәтижелері бойынша өзін-өзі бағалау көптеген оқушылар орта және жоғары деңгейдегі дамыған рефлексивті, өзін-өзі талдау, талдау, меншікті табыстар мен жетістіктер: олар негіздеу себептері табысқа неуспеха белгілі бір қызмет ұсынуға шешудің мүмкін жолдары жағдай.
Оқушылардың 44% - ы өздерін дұрыс бағалайды, олар ұқыпты, мектеп өміріне қатысты талаптарды орындайды және олардың оқу процесінде табысқа жетуіне ықпал ететін қызметті еркін реттеу дағдыларын дамытады.
Өзін-өзі бағалау бойынша оқушылардың 32% - ында өзін оқушы ретінде жоғары түсіну бар, бұл ішінара өзінің жеке басын және өз мүмкіндіктерін идеализациялаудың көрсеткіші, айналасындағылар үшін құндылығын асыра көрсетуі мүмкін.
Сонымен қатар, жоғары құндылықтар әрдайым өздері туралы жоғары пікірдің көрсеткіші бола бермейді, бірақ жеке тұлғаның дамуына және қоршаған әлемнің оң қабылдауын қалыптастыруға ынталандыратын, сондай-ақ психологиялық бейімделуге ықпал ететін өзіне деген оң көзқарасты көрсетеді.
Өзін-өзі бағалауы төмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Қозыбаев атындағы
Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Аязбай Ақжол
Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімдеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ББ (5В010300) - Педагогика және психология
Петропавл 2022
Мазмұны
Кіріспе
3
Пандемияның бастауыш мектеп жасындағы балаларға әсерін теориялық зерттеу
6
1.1 Пандемия кезеңіндегі бастауыш мектеп жасындағы балаларға байланысты ғылыми зерттеулер
6
1.2 Бастауыш мектеп жасындағы балалардың психологиялық және педагогикалық ерекшеліктері
8
1.3 Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімдеу
14
2 Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімдеу
18
2.1 Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімделуіне диагностикалық зерттеу жүргізу
18
2.2 Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімдеуіне арналған қалыптастырушы жаттығулар
25
Қорытынды
39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
43
Қосымша А
45
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі таңда әлемді үрейлендіріп, ауа-тамшылы жолмен жұғатын, адам баласының демін қысып, жанын алып кету қауіпі бар эпидемия жайлап кетті. Эпидемия қарқыны жер жүзін шарпып, пандемия дәрежесіне жетті. Халықаралық тәжірибе зерделенді. ЮНЕСКО-ның мәліметіне сәйкес 191 ел мектептерін ұлттық деңгейде жапты. Ресей, АҚШ, Канада, Аустралия, Жапония мен Данияда мектептер аймақтағы жағдайға байланысты жұмысын тоқтатты.
Мұндай қауіпті індет, біздің еліміз Қазақстанда да болып жатыр. Осындай қиын жағдайда еліміз қауіпсіздік шараларын сақтау үшін, оқшаулану тәртібін мәжбүрлі түрде ендірді [1].
2019-2020 оқу жылының төртінші тоқсанынан бастап қазақстандық мектептер бүкіл әлемді қамтыған пандемияға байланысты Қазақстанда 3,2 млн-нан астам оқушылар қашықтықтан оқытуға көшті. Көптеген елдер сияқты, Қазақстан қашықтықтан оқыту идеяларын, әсіресе орта білім беру жүйесінде қайта қарастыруға мәжбүр болды. Балалардың мектеп қабырғасында дәстүрлі форматта білім алуы мүмкін болмай қалды.
Көптеген мамандардың пікірінше, коронавирустық пандемия проблемасының психологиялық аспектілері өте алуан түрлі болды және зерттеушілердің тұжырымдары жалпы көңіл көншітпейді. Атап айтқанда, пандемия жағдайына және мәжбүрлі оқшаулануға тән психологиялық реакциялардың ішінде, әдетте, келесілер ерекше айтылды: эмоционалды тұрақсыздық, дәрменсіздік сезімі, мазасыздық, жарақаттан кейінгі стресстің бұзылуы белгілерінің кең таралуы, депрессиялық белгілер, мазасыздықтың жоғары деңгейіндегі зиянды мінез-құлық, бақылауды жоғалту, деструктивті күрес стратегиялары, сыни жағдайды азайту тұрғысынан ойлаудың өзгеруі, категориялық және ырымшылдықтың артуы, пандемияға байланысты түрлі жағымсыз сәйкестіктің жоғарылауы және екінші індет деп аталатын басқа да жағымсыз психологиялық әсерлер адамның психологиялық ресурстарының сарқылуын көрсетеді.
Сонымен қатар, COVID-19 пандемиясының болуы мүмкін ықтимал салдары бірнеше әлеуметтік-психологиялық деңгейлерде, атап айтқанда: тұлғаішілік, тұлғааралық, топтық, топтар арасындағы және макропсихологиялық, яғни бүкіл қоғам ауқымында талдауға әрекет жасалды, талдау нәтижелері бойынша мамандар жақын болашаққа қатысты кейбір болжамдар жасады, оның ішінде құндылықтардың өзгеруі, мінез-құлықтың өзгеруі, стигматизация процестерін белсендіруді қоса алғанда, әлеуметтік қатынастардың өзгешеліктері пайда болады.
Басқаша айтқанда, зерттеулер көрсеткендей, жаңа коронавирустық инфекцияның пандемиясынан туындаған дағдарыс медициналық дағдарыстан асып түседі және көптеген әлеуметтік-психологиялық аспектілерге әсер етеді. Сонымен бірге, пандемия жағдайында негізгі психо-травматикалық факторлар ретінде инфекция қаупі, әдеттегі өмір салтына қол жетімсіздігі, қозғалыс еркіндігін шектеу, болашақтың белгісіздігі, әлеуметтік қолдаудың жетіспеушілігі, оқиғаларды БАҚ-та ақпараттық жариялау және тағы басқалар анықталды. Алайда, біз пандемияның травматикалық сипаты мен оның психологиялық салдары, ең алдымен, ересектерге қатысты екенін атап өтеміз, ал балалар психикасының жұмысындағы өзгерістер, өкінішке орай, іс жүзінде зерттелмеген.
Менің ойымша, бұл балалардың, әсіресе бастауыш балалардың қатысуымен зерттеудің мұндай түрін жүргізудің күрделілігіне ғана емес, сонымен қатар әдістемелік шектеулерге де байланысты болуы мүмкін, онда жаппай онлайн сауалнамалар жүргізу мүмкін емес, бірақ пандемияның психологиялық аспектілері туралы ғылыми жарияланымдарды талдау нәтижесі көрсеткендей, бұл сауалнама жүргізу әдісі жетекші әдіс болды. Қашықтан оқыту форматына мәжбүрлеп көшу барысында бастауыш мектеп оқушыларының тап болған қиындықтары туралы жеке әрі дәлелсіз мәліметтер мәліметтер бар.
Атап айтқанда, осы қиындықтардың ішінде, балалардың пікірінше, құрдастарымен және мұғалімдермен жанды қарым-қатынастың болмауы, оқу материалын игерудегі қиындықтар, қозғалыс еркіндігінің шектелуі, дегенмен, көптеген балалардың жаңа оқыту форматына деген қызығушылығы, тұтастай алғанда жағымды көзқарас болғаны және белгісіздік жағдайында өмір сүруге дайын екендігі байқалады.
Бұл мәселенің практикалық тұрғыда жеткілікті талданбауы, толыққанды зерттеу жұмыстарының аздығы біздің зерттеу мәселемізді айқындап, зерттеу тақырыбын Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімдеу деп алуымызға себеп болды.
Біздің дипломдық зерттеуіміздің мақсаты бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімделуін қамтамасыз ететін жағдайларды анықтау болды.
Зерттеу пәні - бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімдеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Пандемия кезіндегі бастауыш сынып оқушыларының оқу тәрбие процесіне бейімдеу мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді зерттеу.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың психологиялық және педагогикалық ерекшеліктерін зерттеу.
Пандемия кезіндегі бастауыш сынып оқушылардың оқу тәрбие бейімделу бойынша дамытушы бағдарламаны әзірлеу және іске асыру.
Қалыптастырушы эксперименттің нәтижелерін талдау.
Зерттеу болжамы: Бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқу-тәрбие процесіне бейімделуінің табыстылығын қамтамасыз ететін бірқатар психологиялық жағдайлар бар, атап айтқанда: тұлғалық, интеллектуалдық және әлеуметтік-психологиялық даму деңгейі.
Зерттеу әдістері мен тәсілдері:
1. Зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерді теориялық талдау.
2. Психодиагностикалық әдіс: дипломдық зерттеудің теориялық маңыздылығы бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқу-тәрбие процесіне сәтті бейімделуінің әртүрлі жағдайларына қатысты ғылыми материалдарды жалпылау болып табылады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы - бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқу-тәрбие процесіне сәтті бейімделуіне жағдай жасау үшін мұғалімдерге арналған әдістемелік жаттығуларды және ұсыныстарды әзірлеу.
Экспериментке 6 - 8 жас аралығындағы бастауыш сынып оқушылары қатысты.
Зерттеу базасы: Алматы облысы, Ақсу ауданы, Б. Сырттанов ауылы, Ғани Мұратбаев атындағы орта мектебінің 3-4 сынып оқушылары.
1. Пандемияның бастауыш мектеп жасындағы балаларға әсерін теориялық зерттеу
1.1 Пандемия кезеңіндегі бастауыш мектеп жасындағы балаларға байланысты ғылыми зерттеулер
Бала туылғаннан бастап-ақ оның айналасындағы адамдармен қарым-қатынасы ерекше қажеттілік болды. Бұл адамның өзін-өзі дамыту мақсатында өзін және айналасындағы адамдарды білуге деген ұмтылысынан тұрады.
Бастауыш мектеп жасы - мектеп жасындағы ең жауапты кезеңі. Осы жас кезеңінің жоғары сезімталдығы баланың жан-жақты дамуы үшін үлкен мүмкіндіктерін анықтайды Бұл жастың негізгі жетістіктері оқу іс-әрекетінің жетекші сипатына байланысты және келесі оқу жылдары үшін көптеген жағынан шешуші болып табылады: бастауыш мектеп жасындағы бала оқуды, оқуды және өз күшіне сенуді қалауы керек [1].
Дәрігерлер коронавирустың болуы мүммкін асқынулары туралы сұрағанда, дәл қазір эксперименталды түрде расталған деректердің жоқтығына орай нақты жауап бере алмайды, сондықтан қазіргі жағдайдың балалар үшін психологиялық салдарын эксперименталды түрде растайтын деректер әлі қол жетімді емес. Алайда, психологиялық ғылым оқшаулаудың адамның психикалық жағдайына әсері туралы көптеген материал (А.А.Леонов, В. И. Лебедев, Дж. Гибсон, М. Черноушек, Х. Е. Стейнбах және т.б. зерттеулері) жинақтады, ал Л. В.Николаева мен С. В. Трушкина өз мақалаларында мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балалардағы қауіпті қабылдау және түсіну ерекшеліктері, қауіп пен күйзеліс жағдайында балалардың жауап беру ерекшеліктері туралы жазды.
Аталған зерттеулерге сүйене отырып, пандемиялық жағдайдың және өзін-өзі оқшаулаудың психологиялық қауіптерін балалардың жасын ескере отырып болжаймыз [2].
Коронавирустық пандемияның (COVID-19) әлемнің көптеген елдерінде тез таралуы кезінде жалпы алғанда, халық алаңдаушылық, қорқыныш және күйзеліс сезінді, бұл өзгермелі кезеңнің үнемі пайда болатын қиындықтарына табиғи және қалыпты жауап және біз бәріміз тап болатын күтпеген жағдай екені белгілі.
Мазасыздық, қорқыныш және күйзеліс іс жүзінде үмітсіз жағдайды түсіну нәтижесінде пайда болады. Пандемия жағдайында жеке адамдар ғана емес, жалпы экономика да зардап шегеді, бұл әртүрлі қаржылық қиындықтарға тап болған отбасылардағы проблемалардың шиеленісуіне әкеледі, ал күйзелістің қай түрі болмасын адам өміріне кері әсер ететіндігі бәрімізге белгілі.
Бастауыш сынып оқушылары пандемия және өзін-өзі оқшаулау жағдайы түрлі психологиялық қауіп тудырады. Бұл кезеңде балалар өлімнен қорқады, ол ата-анасынан айырылу қорқынышына айналады.
Қазіргі уақытта ата-ананың, әсіресе денсаулық сақтау саласында жұмыс жасайтын ата-аналардың, балаларына өздері қолданатын қауіпсіздік шаралары туралы егжей-тегжейлі және жиі айтып беруі маңызды, ал аурудың қаупі тұмау карантинімен бірдей. Бастауыш мектеп жасындағы балаларға қатысты тағы бір ескеретін жайт - оларға білім беру қызметінің үй мен отбасы жағдайына ауыстырылғандығының әсері. Бұл оларды қажетті техникалық құралдармен қамтамасыз етуде және оқу материалын түсіндіруде туындайтын қиындықтарға байланысты емес. Мектеп өмірін отбасына бөлу, баланың ата-анасы ретіндегі рөлінің оқушылық рөлге ауысуы, әрине бала үшін алғашқы кезде қабылдауы қиын жағдайға соғары анық.
Мәдениет әлеміне сыртқы бағыттаушылар (мұғалімдер мен сыныптастар түрінде) бастауыш сынып оқушысына өзінің дербестігіне, жауапкершілігіне, қабілеттері мен шектеулеріне жаңаша қарауға мүмкіндік береді, басқалардың ой-пікірін тыңдауға, санасуға немесе қарсылық білдіре отырып өз позициясын таңдауға мүмкіндік береді. Қашықтықтан оқытудың бүгінгі тарихында кейбір ата-ана ғана өздерінің ата-ана рөлі мен мұғалімнің рөлін нақты ажырата алады, олар баламен өтілетін тақырыпқа байланысты сөйлесуге, материалды түсіндіруге және тапсырмалардың дұрыс орындалуын бақылауға міндетті.
Ата-анаға баланың тану қабілетінде болып жатқан өзгерістерді байқап, мойындау қиын. Нәтижесінде баланың ата-анасымен бұрынғы мектепке дейінгі қарым-қатынасына қалпына қайта келуге мәжбүр болады; оқу жауапкершілігіне импульсивті жауап бере алмайды.
Көптеген авторлар пандемия кезінде ата-аналардың бала өміріндегі рөлі айтарлықтай артқанына назар аударады. Қашықтан жұмыс істейтін және табысы төмен отбасыларға жататын көптеген ата-аналарға балаларын үйде оқшаулау қиынға соғады. Олар ата-аналық міндеттерін үй шаруасымен ұштастырып орындай алмауы мүмкін.
Әлеуметтік-экономикалық жағдайы төмен ата-аналар балаларын үйде көбірек уақыт өткізуге ынталандыруға мәжбүр болды және сәйкесінше зиянды өмір салты, карантиннен кейін қалыпты өмірге бейімделу қабілетінің төмендеуі, интернетке тәуелділік және сандық аутизм қаупін арттыратындығы атап өтілді (соңғысы тәуелсіз проблема болып табылады, бірақ мақаланың шектеулі көлеміне байланысты жеке мәселе ретінде қарастырылмайды).
Пандемия кезеңінде бала мен ата-анасының арасындағы қарым-қатынас сапасын жақсарту мақсатында, жалпы психикалық қарым-қатынаты түзету жөніндегі жарияланымдарда әртүрлі университтерден мамандар тобы әртүрлі жастағы балалармен, бастауыш мектеп (1-5 сыныптар), орта мектеп (6-9 сыныптар) және жоғарғы сынып (10-12 сыныптар) оқушыларының үлгілерімен жұмыс істеді.
Авторлар жалпы оқушылардың үй карантинін теріс емес, жағымды қабылдағанын, психологиялық күйзелістің аз көрінісі мен балалардың өмірге қанағаттанушылығын атап өтті. Олар үй карантинінің артықшылықтарын ата-аналарымен бірге уақыт өткізуге және жеке істермен айналысуға болатын уақыттың көбейгенінен көреді. Сонымен бірге, үлкендердің мейірбан көмегі алаңдаушылықты азайтпаса да, депрессияны азайтып, балалардың әл-ауқатын жақсартты. Сондай-ақ оқушылардың психикалық денсаулығының алдын алудың маңызды құралы ата-аналармен пандемия туралы ашық әңгімелесу мүмкіндігі екендігі атап өтілді.
Сонымен қатар, біздің алдыңғы зерттеуімізге сәйкес, балалардың басым көпшілігінде дүрбелең көңіл-күйі жоқ, керісінше, пандемия оқиғаларының жақсы нәтижесіне сенім бар, бұл К.И. Чуковскийдің балалардың оптимизмі туралы тұжырымының дұрыстығын растайды. Сонымен қатар, бізде бар мәліметтерге сәйкес, мектепке дейінгі жастағы және бастауыш мектеп жасындағы балалардың психологиялық жағдайы Д. В. Ушаков, А. В. Юревич және М.А.Юревич сияқты кәсіби психологтардың бастауыш сынып оқушыларының психикасына пандемияның әсері зерттеулерінде жасаған психологиялық ахуалмен үндеседі.
Сарапшылар пандемияның теріс салдарын жиі атап өтіп, адам психологиясындағы жағымсыз өзгерістеріне жиі тоқталып жатса да, балалар негізінен адамдардың мінез-құлқы мен қарым-қатынасына қажетті жағымды өзгерістердің қажеттілігін айтып, өздерінің жарқын болашаққа, шындыққа үміттенетіндерін атап өтті.
1.2 Бастауыш мектеп жасындағы балалардың психологиялық және педагогикалық ерекшеліктері
Бастауыш сынып оқушысының оқу әрекетіндегі өзін-өзі басқару мен басқаруды ұйымдастыру, оқыту үдерісін модельдеудің психологиялық-педагогикалық және дидактикалық мәселелері бойынша бірқатар ғалымдардың еңбектерінде (Ю.К.Бабанский, А.А.Вербицкий, Ю.Н.Кулюткин, М.И.Махмутов, В.Сериков, Г.С.Сухобская, Т.И.Шамова, И.С.Якиманская, И.П.Подласый т.б.) жан-жақты талқыланып келеді. Оқушының білім алу үдерісіндегі өзіндік пікірі мен ой-жүйесінің негізі бастауыш деңгейде қаланатыны белгілі.
Сондықтан бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін ескеруге баса назар аударылады Г.А.Цукерман бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетіне араласуына байланысты төрт топқа бөлінеді: топты жарып шығатын, топты жарып шығуға қоры бар, еңбексүйгіш және өзін көрсете алмайтындар.
Топты жарып шығатындар - оқу іс-әрекетінің белсенді субъектісі, бұл балаларда жаңа оқу тапсырмасы қойылатын, шешімін шығаруға көшбасшы болатын сабақтарда байқалады. Олар өздерінің пікірлерін алмастырады, барлық мүмкін болжамдарын ұсынады және тексереді. Олар жаңа шешім табуда пікір таласып, ұсыныстар айтып, оны тексереді. Келесі топ өткірлікке қоры бар топта қызығушылығы жоғары және оқуға берілгендігі басым болып келуімен ерекшеленеді.
Еңбексүйгіштік тобындағы оқушылар оқу тапсырмаларын қою және оның амалдарын табу кезінде емес, табылған әдістерге жаттығуда қалыптасады.
Коммуникативтік құзыреттілік тұлғалық өзара қарым-қатынастың белгілі бір жағдаяттар ортасында тиімді арақатынас құруға қажетті ішкі ресурстар жүйесі ретінде қарастырылады.
Осыған байланысты А.М.Новиковтың пікірі көкейкесті болып табылады: ... оқушылардың жеке тұлғасының жан-жақты дамуын олардың зияткерлік дамуы мен денесінің жетілуі, шығармашылық қабілеттерінің дамуы ғана деп түсіну жеткіліксіз. Бұл сайып келгенде, адамның белсенді өмір ұстанымын, біліктілігін, әрекеттілігін қалыптастыру болуы тиіс.
Бастауыш мектеп балаларының ойлау қабілеті көңіл-күй - бейнеліктен абстракт-логикалық сипатқа өте бастайды. "Балалар жалпыланған формалармен, түр-түстерімен, дыбыстармен, түйсіктермен ойлауға қабілетті." - деп К.Д.Ушинский өз уақытында ескертіп, мұғалімдерге алғашқы оқу сатысында балалардың осы ойлау ерекшеліктерін пайдалануды ұсынды.
Бірінші саты мектебінің міндеті - балалардың ақыл-есін себеп-салдарлы байланыстарды түсіну деңгейіне дейін дамыту. Л.С.Выготский, көрсеткендей оқу жасына бала ақыл-ес қабілеттерінің әлісіздгімен келеді (жетіліңкіреген қабылдау және ес қызметтеріне қарағанда). Баланың ес-ақылы осы мектеп дәуірінде бұрын-соңды болып көрмеген қарқынды дамуда болады. Бұл кезеңде мұғалімнің басшылығы аса маңызды да қажетті.
Баланың жасы мен рухани даму желісінің арасында кері пропорционал тәуелділік бар: жас неғұрлым кіші болса, рухани даму соғұрлым тез; жастың ұлғаюымен рухани даму бәсеңдейді. Адам дамуының сырлары жөнінде ой толғастыра отырып, Л.Н.Толстой жазған екен: "5 жасар баладан маған дейін - бір ғана қадам. Ал жаңа туған сәбиден 5 жасар балаға дейін - шексіз ұзақтық. Жатырдағы ұрықтан дүниеге жаңа келген балаға дейін - тұңғиық. Ал жоқтан ұрыққа дейінгі аралықты айыратын тұңғиық та емес, оны тіпті санамен сараптауға да болмайды". Ұлы адамтанушы ғұламаның жеке басы сезгендерін кейін ғалымдар нақты ғылыми әдістермен дәлелдеді.
Балалардың рухани дамуында тепе-теңдік болмайды. Психикалық қабілеттер мен рухани сапалардың негізінде болатын тұлға қасиеттері бірдей даму деңгейінде жүрмейді. Өмірдің кейбір кезеңдерінде нақты сапалардың дамуына сай ұнамды жағдайлар болып қалады. Бір сапалар тез, ал екінші біреулері - жайымен қалыптасып жатады.
Кейбір психикалық әрекеттердің дамуы мен қалыптасуы үшін тиімді (оптималь) мерзімдер болады. Қандай да сапалардың қалыптасуы үшін аса қолайлы болған жас кезеңдері психологияда сензитивтік кезеңдер деп аталады (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, В.А.Крутецкий).
Сензитивтік себептері - ми мен жүйке жүйесінің пісіп жетілуіндегі теңсіздіктер және тұлғаның кейбір қасиеттерінің бұрыннан қалыптасқан сапалар негізінде орнығуынан. Әлеуметтену үдерісінде қабылданған өмірлік тәжірибе де үлкен маңызға ие.
Я.А.Коменский ұсынған табиғи сәйкестік принципі, сынып- сабақтық оқу жүйесі және басқа да оқу принциптері, әдістері, формалары педагогикалық теорияның алтын қорынан орын иеледі. "Оқу негізіне басқалардың зат жөніндегі бақылаулары мен айғақтарын жаттау алынбай, сол заттар мен құбылыстарды танып, білу қалануы тиіс"; "Естігенді - көргенмен, сөзді - қол әрекетімен байланыстыру қажет"; "Әрқандай үйрету сыртқы сезім және ақыл-парасат байланысы негізіндегі дәлелдерге сүйенуі қажет"... ұлы педагогтың осы тұжырымдары біздің заманымыздың талаптарына да сәйкес келіп түр.
XVIII ғасырда бастауыш мектеп педагогикасы бойынша өз шығармаларымен танылған француз материалист- ағартушылары Д.Дидро (1713-1784), К.Гельвеций (1715- 1771), П.Гольбах (1723-1789), әсіресе Ж.Ж. Руссо (1712-1778) болды. "Затқа назар! Затқа! Мен ешқашанда біздің мылжың тәрбиемізбен сөзге аса көп маңыз беріп, қүрғақ сөзді адамдарды жасайтынымызды қайталап айтудан жалықпаймын", - деп ұрандаған ол.
Бастауыш мектеп педагогикасында И.Г.Песталоцийдің (1746-1827) есімі аса құрметпен аталады. "О сүйікті халқым! Сенің қаншалықты төмен жасап жатқаныңды мен байқап жүрмін, мен саған көтерілуге жәрдем беремін" - деп, ол жан айқайын салды. И.Г.Песталоций өз дегеніне жетті. Ол мұғалімдерге балаларды оқыту мен адамгершілік тәрбиесінің ізгілікті теориясын ұсынды.
Халыққа білім беру аймағында 40-60 жылдары белсенді еңбек еткен педагог-ғалымдардың бірі Михаил Алексеевич Данилов (1899-1973). Ол бастауыш мектеп тұжырымдамасын жасап шықты ("Бастауыш білім беру міндеттері мен ерекшеліктері), ("Адамның ақыл-парасат және моральдық дамуында бастауыш мектептің рөлі" кітабын жазып, мұғалімдерге арналған көптеген жетекші әдістемелік құралдар жариялады. Олар осы күнге дейін мұғалім қауымының таптырмас құралдарына айналып отыр.
Баланың кітапты көп оқуы мақсат емес, ең негізгісі - оқыған кітаптарын еске сақтап, өнерге, білімнен ғибрат алуында деген пікірінде М.Дулатов тәрбие мен білімнің ортақ екеніне зор мән береді. Себебі, бұрынғы заманда бір оқулықтан екінші оқулыққа ауысып бірнеше кітаптарды қатар оқыту қолданылмайтын еді.
Кітапта сабақтарды белгілі бір бағдарламамен сағаттарға бөлу, бағдарламаның мәні мұғалім материалды терең талдап мазмұнын ашқанда ғана болатындығын және жүйелі оқыту кезінде осы оқулықтағы Оқымысты бала әңгімесін түрлі әдістер қолдана отырып қалай оқыту керектігі толығымен баяндалады. Бұл әңгімеде баланың білімін сұрақ- жауап арқылы жадында жақсы сақталу жолдарын көрсетіп, сауалдарға толық түрде жауап беруге әдеттендіру жолдарын ұсынған. Оған ағартушының Мақаланы бөліп оқытқанда, һәр сөйлемді, һәр балаға оқыттырарға, сауалдарды да әрқайсысына кезек берерге керек.
Әр бала оқығанда басқалары зерттеп кітаптарына қарап отырарға керек. Бала қате оқыса, білгендері қолын көтеріп қана өзінің байқағанын сездірерге керек. Тыңдамай алаңдап отырған баланы байқаса мұғалім:Әрі қарай оқы деп кенеттен сынау пайдалы. Мұғалім мақала біткенше сауал беріп болған соң, бірнеше балаға түгел оқытып қателерін балалардың өздеріне түзеттіріп, білмей қалған жерін де жетекші сауалдармен өзі түзетерге керек деген пікірі мысал бола алады.
Л.М. Фридман "Өкінішке орай осы уакытқа дейін білім беру дегенді алдыңғы ұрпақтың мәдениеті мен әлеуметтік тәжірибелерін кейінгілерге беру, соны меңгерту деп келеміз. Дұрысы: білім беру, пәнді оқыту дегенді оқушының сол пән мұғалімін біліп, меңгерудегі өзіндік, жеке әрекеті деп бағалау керек" дейді.
Г.П.Щедровицкий сегіз компоненттен тұратын құрылымды ұсынады: мақсат, міндет, бастапқы материал, құрал, әдіс, үдеріс, процедура, өнім. Сонымен, бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетінің белгілі құрылымы мыналар:
1. Қажеттілік, мотив.
2. Оқу тапсырмалары.
3. Оқу әрекеттері (баланың қолданатын нақтылы практикалық және ой тәсіл - амалдары).
4. Бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалап, тексеріп отыруы).
5. Бағалау (мұғалімнің және оқушының өзіне-өзі берген бағасы).
Қажеттілік - белгілі күштің ықпалымен, субъектінің ортаға және ортаның субъектіге қоятын талабына байланысты жүзеге асатын кез келген әрекеттің бастапқы бөлігі болып табылады. Қажеттіліктің объектілік мазмұны түрткіде көрініс табады.
В.Апельттің көзқарасынша, оқу түрткісін тілге байланысты мынадай түрлерге жіктеген: арнаулы, танымдық, коммуникативтік, өзін-өзі жүзеге асыратын, ата-ана мен мұғалімнің оқушыға қатынасы арқылы көрінеді.
Оқу тапсырмалары оқу мақсатымен тығыз байланысып, мақсатты болжаудың негізінде оқыту мақсатына жетудің құралы ретінде көрінеді. В.С.Аванесовтің пікірінше, оқу тапсырмалары - жоспарланған нәтижелердi оқушыларға меңгертуге бағытталған педагогикалық форма. Әрбiр тапсырма белгiлi бiр мақсат үшiн құрылған, сондықтан оның өзiндiк миссиясы мен өзiнiң сипаттамасы бар деп дұрыс атап өтiлген.
Бастауыш мектеп оқушысының ерік сапаларының дамуы: бір-бірінің, жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұны мен көлемінің ұлғаюына жəне өзгеруіне, екіншіден, ішкі жəне сыртқы қиындықтарды жеңе алуына, үшіншіден, ұзақ уақыт күш жұмсай алуына, психологиясын, өзін ерікті тежеу барысында өзін-өзі меңгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы - оқуы мен танымдық əрекеттің қалыптасуында. Оқу іс-əрекетіндегі белсенділігі мен адамгершілік қасиеттерінің қалыптастырудағы қарқынды кезең. Олардың өзгелер мен қарымқатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Бастауыш сынып оқушыларының недəуір мүмкіншілігі бар. Себебі олардың интелектісі қарапайым ой операциясы дəрежесінде кездеседі дейтін Ж. Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен, қазірде бұрын аңғарып көрмеген қабілеті бар екені анықталып отыр. Осыған сүйеніп психологтар қазіргі күнде беріліп жүрген оқу тапсырмалары оқушылар үшін жеткіліксіз дейді. Олар мүмкіншілігін толық тауыса алмайды.
Сондықтан бұлардың оқуға мүмкіншілігін толық пайдалану үшін тапсырманы онан əрі қиындату қажет дейді. Егер осы жастағылардың негізгі əрекеті бұрын ойын болып келсе оқуға кіргеннен кейін оқу қызметі шешуші рөл атқарады. Сөйтіп, оқу негізгі қызметке айналып баланың психикалық дамуы ірі өзгерістерге ұшырайды. Өзгерістерге ұшырауының себебі ойынға қарағанда, оқу талабының бала үшін қиындығында.
Сонымен қатар оқуға жаңа түскен бала сыныптағы құрбыларымен қатынас жасап, осының нəтижесінде өзінің психикалық байлығын дамытып, жаман жақсыны ажырата бастайды. Дегенмен мен əуелгі уақытта мектептегі жаңа жағдайға бала əлі бейімделе алмағандықтан, оқу үстінде қиыншылықтар кездеседі: біріншіден, бала мектептің жағдайына бейімделе алмай қиналады[16].
Осының нəтижесінде тез болдырып шаршауы да ықтимал. Екіншіден, мұғалімнің өзіне тəн мінезіне жəне құрбыларымен қалай қарым-қатынас жасауға үйрене алмағандықтан бала қиналады, сыныптың мұғалімі қанша жақсы болғанымен, бала оған бата алмай, бірдеңені сұрау үшін сескенеді. Сол сияқты қасындағы партада отырған кім, оған сыр айтуға бола ма, кіммен ойнауға болады, кіммен болмайды, осыны білмейді. Бірақ көп ұзамай бала үйреніп, жатырқауын тоқтатады. Сонымен қатар бала оқуға кіргеніне мəз болып əке-шешелеріне еркелеп, кейде бір үлкен міндет атқарып жатқан сияқты болып, өзіне ерекше көңіл бөлуді талап етеді.
Үшіншіден, бірінші сынып оқушыларға қойылатын талаптар тым жеңіл келеді. Тапсырмалардың жеңіл болуы баланы қиыншылықпен күресуге жетелемейді, дегенмен бала оқиды, оқығысы келуі мектептегі жағдайдың оған қызық көрінуінен мектепке келу қызық болып көрінгенімен оқуға арналған баланың қажеттілігін жөнді дамыта алмайды. Осының нəтижесінде мектептің жағдайына қызығу балада бірте-бірте сөнеді де, оқуға немқұрайды қарайтын болады.
Немқұрайлықпен күресу үшін баланың оқуға ықыласын тудырып, тапсырмаларды бірте-бірте қиындату қажет. Əдетте, оқу материалы жеңіл келсе, баланың іші пысып, жалқаулыққа салынады. Ал тым қиын келсе, əлі жете алмағандықтан, үлгерем деуден күдер үзіп, одан бас тартатын болады. Осы екі жағдайдың екеуі де қолайсыз, сондықтан тапсырманың қиындығы оқушы үшін қолайлы дəрежеде құрылуы тиіс.
Тапсырманың жеңіл болғанынан гөрі, қиынырақ келуі əлдеқайда ұтымды. Себебі азды-көпті қиындығы бар тапсырмалар баланың қиналуына, ақыл-ойының алға қарай өрістеуіне жағдай туғызады. Осы үш түрлі қиыншылықтардың кездесетінін бірінші сыныптың бас кезінен бастап еске алу қажет. Ал алдағы (екінші, үшінші) сыныптарға келсек, мұндағы оқушылардың жағдайы бірінші сыныпта қалай оқығанына байланысты.
Əдетте, баланың бірнеше объектіге қызығуы мен оның ықыласының барлығын ажырату керек. Қызығу деп бірнеше объектінің бір жағы сырттай біреуге ұнайтынын айтады. Қызығу көбіне аз уақытта кездеседі де, кейін сөніп кетуі ықтимал. Ал ықылас балада іштей ұмытылып іске берілуінен пайда болады. Əрине, қызығу кейде ықыласты, не бірнеше нəрсеге құмар болуға апарып соғуы мүмкін. Бірақ бұл сирек кездеседі.
Сондықтан осы мəселеге бірінші сыныпта мəн беруі қажет. Жалпы алғанда, екінші, үшінші сыныптағы балалардың көпшілігі ойдағыдай оқып кетеді. Мұның себебі, біріншіден, кіші оқушының ниеті таза, ішіндегі тілінің ұшында болып тұрады. Екіншіден, бұлар үшін мұғалім үлкен абырой жəне бедел. Сондықтан оның сөзін мүдіртпей орындайтын болады.
Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, С. Л. Рубинштейннің еңбектерінде оқу-білім, іскерлік, дағдыны иемдену түрінде (ал даму - қабілеттерді, жаңа қасиеттерді иемдену) қарастырылады. П. Я. Гальпериннің анықтауынша оқу субъекті эрекетінің негізінде білімді ұғыну. Д.Б. Эльконин мен В.В. Давыдовтарша, оқу -- оқу әрекетінің арнаулы түрі, ал А.Н. Леонтьев теориясы бо- йынша, оқу (ойын және еңбекпен бірге) - жетекші эрекеттің типі. Оқу полимотивті және полимағыналандырьшған іс-эрекет деп қарастырьшады. Қазақстандық психолог С. М. Джакупов оқу әрекетінде оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін белсендіруде бірлескен- диалогтық танымдық іс-эрекетін қалыптастыру үғымын енгізді. Г. В. Габайдың көрсетуінше, оқу әрекеті екі құрамдас жүйеден немесе іс-әрекеттен құрьшатын эрекет. Біріншісі - жүйеше немесе іс-эрекет түріндегі оның негізгі функционалды компоненті, оқу.
Оқу әрекетінің дайындаушылық функционалды компоненттері оқу іс-әрекетінің басқа жүйешесіне топталады. Оқу әрекеті - қол жеткен тэжірибені ұғыну арқьшы іске асырылатын таза та- ным үдерісі. Оқыту іс-әрекеті - оку іс-эрекетінің жемісті өтілуін қамтамасыз етуге бағытталған. И. И. Ильясовтың анықтауынша оқу әрекеті - субъектінің өзін-өзі өзгертуі, өзін-өзі дамытуы, нақты білімдер, іскерліктер, дағдылар жоқ субъектіден, соларды иемденген субъектіге айналуы.
Оқу үғымымен қатар кеңестік психологтарда (Л.С. Выготский, А. Н. Леонтьев, Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов, А.К. Маркова) жэне шет елдіктерде де (X. И.Лийметс, И. Лингарт) көбінесе оку эрекеті деген үғым да жиі қолданылып жүр. Оның мазмүнына үдеріс жэне нәтижесімен қатар, құрылымдық үйымдастырылуы, ең негізгісі - оқудың субъективтілігі кіреді.
1.3 Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімдеу
Қазіргі психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде бейімделу деген адамды өмірдің жаңа жағдайларына, жаңа талаптар мен бақылау жүйесіне, жаңа орта мен командаға қосудың күрделі де көп факторлы процесін білдіреді.
В.А.Петровскийдің тұжырымдамасында бейімделу адамның қалыптасуындағы ерекше сәт ретінде қарастырылады, баланың одан әрі жеке даму сипаты бейімделуіне байланысты болады [1].
Г.А. Балл қоғамда, адамдар арасында тепе-теңдікті орнату тенденциясының әмбебап сипаты негізінде бейімделу тұжырымдамасын қарастырады. Ғалым бейімделу категориясы тұлғаның даму процесін, оның психологиялық механизмдерін талдауға қолданылатынын негізді түрде дәлелдейді [5].
Балалардың мектепке бейімделуі туралы айта отырып, біз баланың қоршаған әлемге, айналадағы адамдарға, керісінше, қоршаған ортаның және адамдардың балаға қарай ыңғайлануын айтамыз, яғни бұл екі жақты процесс. Тараптардың бірінің жеткіліксіз дамуы орын ала, балаларды мектепке бейімдеу процесі ұзақ, ауыр және бала үшін жаңа, әлі де ерекше қоғамнан - мектептен баланың бас тартумен аяқталуы мүмкін.
Оған жаңа білім беру ортасын меңгеру жағдайын талдай отырып, бейімделудің 2 түрін қарастырған жөн: психологиялық және әлеуметтік. Бұл іріктеу оқу-тәрбие процесінде орын алатын байланыстар мен қарым-қатынастардың сипатына, сонымен қатар қарым-қатынас құру логикасына да байланысты.
Психологиялық және әлеуметтік бейімделу өзара бір-бірімен тығыз байланысты, олардың кез-келгенін қалыптастырудағы кемшіліктер оқушының жетістігіне, көңіл-күйі мен денсаулығына, белсенділігі мен жұмыс жасауына, мұғаліммен, сыныптастарымен қарым-қатынас жасау және мектеп ережелеріне бағыну және берілген материалды меңгеру қабілетіне әсер етеді. Осылайша, бейімделу арқылы біз баланың сол ортада сәтті жұмыс істеуге бейімделуін ғана емес (қатынастардың жаңа жүйесіне, әлеуметтік жағдайларға, жаңа талаптарға, қызмет түрлеріне, өмір сүру режиміне және т.б. бейімделу) сонымен қатар одан әрі психологиялық, жеке және әлеуметтік дамуға қабілеттілігін де түсінеміз.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде мектеп өміріне бейімделу неғұрлым табысты болатын жалпы шарттар анықталған [11]:
:: оқушының жеке және тұлғалық қасиеттерін ескеру (Е.С. Рабунский, И. Унт);
:: мектеп оқушыларының оқыту әдістері мен тәсілдерін жас ерекшеліктеріне сәйкес дамытуды таңдау;
:: оқу процесін материалдық-техникалық қамтамасыз етуді құру (Ш.А.Амонашвили, В.А.Петровский).
Білім берудегі бейімделу кезеңін психологиялық-педагогикалық тұрғыдан қарастыру осы процес барысын бейнелейтін бірнеше компоненттерді анықтауға мүмкіндік береді. Енді оларды толығырақ қарастырып көрейік [14]:
1. Когнитивтік компонент бірінші оқу жылындағы оқушылардың білім беру мекемесінің қоршаған ортасы туралы білім деңгейін көрсетеді. Бұған мектеп оқушыларының мекеменің атауы, оның мекен-жайы, сыныптастарының, мұғалімдерінің аты-жөні туралы хабардар болуы кіреді.
2. Эмоционалды компонент мектепке баруға деген эмоционалды қатынасты, мектептегі көңіл-күйін, сондай-ақ оқу кезінде күтілетін оқу жүктемесін эмоционалды қабылдауды, оқудың басында туындайтын қиындықтарға деген көзқарасты көрсетеді.
3. Коммуникативтік компонент бірінші оқу жылындағы білім алушылардың осы оқу орнындағы сыныптастарымен және оқытушыларымен қарым-қатынасының сипатын, олардың коммуникативтік белсенділік деңгейін, қарым-қатынас және бірлесіп жұмыс жасауға әрекет ету жағдайларының сипаттамасын, сыныптың топтық динамикасын көрсетеді.
4. Құндылық-мотивациялық компонент мектеп оқушыларының білім беру мекемесінің нормаларын, құндылықтары мен дәстүрлерін қабылдау дәрежесін анықтайды, мектеп оқушыларының оқудағы басымдықтарын, олардың құндылық базасын көрсетеді. Бұл ең маңызды компоненттердің бірі болып табылады.
5. Бейімделу нәтижесінде өзін-өзі көрсету компоненті мектеп оқушыларының бойында белсенділіктің болуын, олардың өзін-өзі көрсетуін, жаңа мекемеде оқыту барысындағы мүмкіндіктерін көрсетеді. Бұл құрамдас бөліктің дамуын мектеп оқушыларының сол ұйымға бейімделу кезінде қол жеткізген жетістіктері, олар үшін қаншалықты маңызды екендігі, мектеп оқушыларының мектеп жұмысындағы нақты өзгерістерді бағалауға және ұсынуға қаншалықты дайын екендігі және т.б.
Жоғарыда аталған компоненттердің алғашқы 4-еуі аккомодация (оқу кеңістігіне бейімделу) процестерін бейнелейді, ал соңғысы ассимиляция процесіне (қоршаған ортаны өзіне ассимиляциялау, ұқсату, бейімдеу, қоршаған білім кеңістігінің өзгертуге бағдарлау) назар аударады.
Осылайша, жоғарыда аталған компоненттерді есепке алу мектеп оқушыларымен жасалатын жұмыс бағытын анықтайды және балалардағы бейімделу кезеңін оңтайландыруға бағытталған жүйелі жұмысты ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Сонымен, бейімделген оқушының негізгі критерийлерін ұсынамыз:
мектепке деген жағымды көзқарас;
ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынас жасай білу және
оны қолдау;
мектеп талаптарын түсініп, дұрыс қабылдау;
оқу материалын оңай игеру.
Сонымен, бейімделу процестерін зерттеу білім беру ұйымындағы психолог, педагог және әдіскер қызметінің тиімділігінің ең маңызды факторы болып табылады. Оқушыларға сапалы және тиімді психологиялық-педагогикалық қолдау үшін бейімделу ұғымын, мазмұнының ерекшеліктерін (құрамдас бөліктері, факторлары, шарттары) ескеру қажет.
№
Туындауы мүмкін қауіп факторлары
Бала бойында көрінуі
1
Оқу дағдыларының қалыптаспауы
- оқуға дайын емес
- жазуға дайын емес
- есеп шығаруға дайын емес
- мұғалімге сұрақ қоюдан қорқады
2
Қарым-қатынас жасау барысындағы мәселелер
- мұғалім мен оқушы арасындағы субординацияны түсінбейді
- жұпқа бөлінгенде жалғыз қалып қояды
- бәрі оны ренжіте беретіндей әсер қалдырады
- жылай салуы мүмкін
- үйге немесе анасына барғысы келеді
3
Эмоционалдық тұрақсыздық
- мұңайып жүреді
- сабақта жиі алаңдап отырады
- сабақ үстінде орнынан тұрып кетеді
- сыныптастарына жабысып, мазалайды
- бір орында отыра алмайды
4
Психофизиологиялық жетілмегендік
- сабаққа кешігіп келеді
- үнемі мазасызданып жүреді
- тапсырманы орындай алмаса режіп қалады
- балалардан оқшауланып жүреді
- үзіліс кезінде еліріп кетеді
- үнемі шамадан тыс толқу
- сыртқы түрі ретсіз, ұқыпсыз жүреді
- жанжалдасуға бейім тұрады
Балалардың мектепке бейімделу деңгейлерінің көрсеткіштері
(А. Л. Венгер) [8]
Бейімделу көрсеткіші
Бейімделудің жоғары деңгейі
Бейімделудің орта деңгейі
Бейімделудің төмен деңгейі
Мектепке деген көзқарасы
Жағымды көзқараста және қойылған талаптарды дұрыс қабылдайды
Жағымды көзқараста, ұнамсыз әрекет, теріс қылық көрсеткен жоқ
Теріс көзқараста немесе немқұрайлылық танытады, үнемі
денсаулығына шағым жасайды, көңіл-күйі түсіп, тәртіп бұзады.
Оқу материалын меңгеруі
Берілген материалды оңай және толық игереді,
күрделі тапсырмаларды шеше алады
Оқытушы жан-жақты және түсінікті баяндаса, материалды түсінеді, негізгі мазмұнын меңгереді. Типтік мәселелерді өзі шешеді
Материалдың тек кейбір бөліктерін қабылдайды. Типтік тапсырмаларды шешуде қиындықтар тундайды.
Өзіндік, дербес жұмыс жасауы
Еңбекқор, зейінді, өзіндік жұмысқа қызығушылық танытады, бақылау қажет емес, барлық сабақтарға дайындалады
Ересектердің бақылауы болған кезде зейін қояды және қызықты тапсырмаларды орындайды,
сабақтарға дайындалады
Қызығушылық танытпайды, өз бетімен жұмыс жасауы қиын, сабаққа кейде дайындалады, ұзақ демалыстан кейін ғана жұмысын жалғастырады
Сыныптағы орны, мәртебесі
Сыныпта беделі бар.
Тапсырмаларды мүмкіндігінше орындайды,
Сыныпта біраз достары бар
Жақын достары жоқ. Сыныптастарының бір бөлігі ғана аты-жөні бойынша ғана біледі
2 Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімдеу
2.1 Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімделуіне диагностикалық зерттеу жүргізу
Пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімделуіне диагностикалау:
Ынтымақтастықты (кооперацияны) ұйымдастыруға және жүзеге асыруға бағытталған коммуникативтік әрекеттер: Г.А. Цукерманның "Қолғаптар" әдістемесі.
Бағаланатын қасиеттер: ынтымақтастықты ұйымдастыру және жүзеге асыру процесінде күш-жігерді келісу бойынша бейімделу іс-әрекеттер.
С.Панченконың "аңдар мектебі" проективтік әдістемесі (№1 қосымша).
Мақсаты: бейімделуді диагностикалау-оқушылардың бейімсіздігі: мектеп қиындықтарын, дамудың ерте сатысында мәселелерді анықтау;
Е.И. Горбачеваның "Менің сыныбым" әдістемесі (№2 қосымша). Мақсаты: сыныптағы баланың әлеуметтік-психологиялық жағдайын диагностикалау;
Бейімсіздік көріністері туралы 3-4 сынып оқушыларына арналған сауалнама.
Біз бұл әдістемелерді 5 блокқа жүйеледік: мектепке деген қызығушылық (мотивация), өзін-өзі бағалау, танымдық және реттеуші, қарым-қатынас дағдылары, құрдастарымен қарым-қатынас.
Бейімделуді анықтау үшін психодиагностикалық әдісті және мұғалімдер мен ата-аналардың сараптамалық бағаларын қолдана отырып, кешенді бағалау жүргізіледі.
№1 Диагностика.
Г.А.Цукерманның Қолғаптар әдісі
Зерттеу мақсаты: балалардың сыныптас достарымен байланыс жасау және қарым-қатынас дағдыларын зерттеу.
Қажетті материалдар: қағаздан қиып жасалған қолғаптар (қатысушылар санына қарай), үш түрлі түсті қарындаш.
Бағалау әдісі: жұптасып жұмыс жасайтын балалардың өзара қарым-қатынас жасау әрекетін бақылау және нәтижесін талдау.
Жұмыс барысы: зерттеу жұмысы ойын түрінде жүргізіледі. Ойынды өткізу үшін қағаздан боялмаған әртүрлі өрнектері бар қолғаптар қиып дайындалады. Қолғап жұптарының саны қатысушылар жұптарының санына сәйкес келуі керек. Жұптасып отырған балалардың әрқайсысына қолғаптың бір-бір бейнесін беріп, оларды бірдей етіп, яғни жұп құрайтындай етіп безендіруді тапсырады. Балалар үлгіні өздері ойлап таба алады, бірақ алдымен қандай үлгіні салатынын өзара келісіп алу керек.
Оқушылардың әр жұбы қағаздан қиып дайындалған қолғапты (оң және сол қолға арналған) және түрлі-түсті қарындаштардың бірдей жиынтығын алады.
Бағалау критерийлері:
бірлескен іс-әрекеттің нәтижесі қолғаптағы өрнектердің ұқсастық дәрежесі бойынша бағаланады;
балалардың келіссөз жүргізу, ортақ шешімге келу, сендіру, дәлелдеу және т. б. іскерлік қабілеті ескеріледі;
іс-әрекет барысында балалар бір-бірінің бастапқы жоспардан ауытқуларын байқай ма, өзара байқаса оған қалай жауап беретіндіктеріне бақылау жасалады;
іс-әрекет барысында бір-біріне көмектесуі, ынтымақтастығы;
бірлескен іс-әрекетке эмоционалды көзқарас: позитивті (рақаттана отырып, қызығушылықпен жұмыс жасайды), бейтарап (қажет болған жағдайда ғана бір-бірімен қарым-қатынас жасайды) немесе теріс (бір-бірін елемейді, тыңдағылары жоқ, ұрысады және т.б.).
Бағалау деңгейлері:
1. Төмен деңгей: айырмашылықтар айқын басым, ортақ үлгілер немесе ұқсастықтары мүлдем жоқ. Балалар келісуге тырыспайды, әркім өзінше талап қояды.
2. Орта деңгей: ішінара ұқсастықтар немесе жеке белгілер (кейбір бөліктердің түсі немесе пішіні) бірдей, бірақ көзге анық байқалатын айырмашылықтары да бар.
3. Жоғары деңгей: қолғаптар бірдей немесе өте ұқсас өрнекпен безендірілген. Балалар нәтижесі бірдей болуы керек үлгіні белсенді түрде талқылайды, яғни қолғаптарды қалай бояу керектігі туралы келісімге келу, әрекет тәсілдерін салыстыру және оларды үйлестіру, бірлескен әрекетті құру; қабылданған жоспардың орындалуын бақылау.
Жоспар бойынша пандемия кезеңінде бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқу-тәрбие процесіне бейімдеудің сапасын бақылау жүйесін сүйемелдеу аясында 3-4 сынып оқушыларының әмбебап оқу іс-әрекеттерінің қалыптасу диагностикасы жүргізілді.
Оқушылардың көпшілігінде оқушының ішкі ұстанымы қалыптасқан, мектеп өмірінің әлеуметтік және оқу аспектілеріне бағдар бар, оқу мотивациясына, танымдық белсенділікке және бастамаға жоғары көңіл бөлінеді. Оқу мотивациясының құрылымында танымдық мотивтер басым: қоршаған әлем, заттар мен құбылыстар туралы жаңа нәрсені білуге деген ұмтылыс. Сондай-ақ-өзін-өзі өзгертуге, жаңа білім, дағдылар мен тұтынушылық мотивтерге (сыйлық, сыйақы алуға деген ұмтылыс) байланысты мотивтер, бұл бастауыш мектеп жасындағы балаларға тән.
Сурет 1. Мектепке деген қызығушылығы
Жас ерекшеліктеріне байланысты қазіргі уақытта бастауыш сынып оқушыларының көпшілігінде белгілі бір әрекеттің себептеріне бағдар жоқ, объективті салдарға бағдарлану көбірек көрінеді.
Өзін-өзі бағалау-бұл мінездің қалыптасуына, адамдармен қарым-қатынасқа, баланың психологиялық әл-ауқатына және тұтастай алғанда оның жағдайына әсер ететін тұлғаның негізгі сипаттамасы. Өзін-өзі бағалаудың нормадан ауытқуы оқушылардың өз-өзіне сенбеуіне пайда болуына және әлеуметтік мінез-құлықтың бұзылуына әкеледі. Мұғалімнің және басқа ересектердің бағалауы сияқты әртүрлі сыртқы факторлар әлі де тұрақты емес бірінші сынып оқушысының өзін-өзі бағалауының қалыптасуына әсер етеді.
Сурет 2. Өзін-өзі бағалау
Зерттеу нәтижелері бойынша өзін-өзі бағалау көптеген оқушылар орта және жоғары деңгейдегі дамыған рефлексивті, өзін-өзі талдау, талдау, меншікті табыстар мен жетістіктер: олар негіздеу себептері табысқа неуспеха белгілі бір қызмет ұсынуға шешудің мүмкін жолдары жағдай.
Оқушылардың 44% - ы өздерін дұрыс бағалайды, олар ұқыпты, мектеп өміріне қатысты талаптарды орындайды және олардың оқу процесінде табысқа жетуіне ықпал ететін қызметті еркін реттеу дағдыларын дамытады.
Өзін-өзі бағалау бойынша оқушылардың 32% - ында өзін оқушы ретінде жоғары түсіну бар, бұл ішінара өзінің жеке басын және өз мүмкіндіктерін идеализациялаудың көрсеткіші, айналасындағылар үшін құндылығын асыра көрсетуі мүмкін.
Сонымен қатар, жоғары құндылықтар әрдайым өздері туралы жоғары пікірдің көрсеткіші бола бермейді, бірақ жеке тұлғаның дамуына және қоршаған әлемнің оң қабылдауын қалыптастыруға ынталандыратын, сондай-ақ психологиялық бейімделуге ықпал ететін өзіне деген оң көзқарасты көрсетеді.
Өзін-өзі бағалауы төмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz