Жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтардың ұйымдасқан сипаты
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
М. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университеті
Бекмұратқызы Қызғалдақ
Тақырыбы: Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік -педагогикалық іс -әрекет технологиясы.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В01801 білім беру бағдарламасы - Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану
Орындаған Бекмұратқызы Қ.
Ғылыми жетекші Бекмурзина А.Б.
Петропавловск
2022ж
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдер мәселесінің ғылыми-теориялық негіздері
5
1.1
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдер мәселесінің теориялық зерттеулері
5
1.2
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктері
10
1.3
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік -педагогикалық іс -әрекеттер технологиясы
17
2
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік -педагогикалық іс -әрекет технологиясын қалыптастыру бойынша тәжірибелік эксперименттің мазмұны
26
2.1
Мектептегі жасөспірімдердің құқық бұзушылық жасау диагностикасын жүргізу
26
2.2
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік -педагогикалық іс -әрекет технологиялары арқылы тәжірибе жүргізу
31
2.3
Тәжірибелік эксперименттің нәтижелері мен қорытындысы
49
Қорытынды
52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
56
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі уақытта білім берудің мақсаты - ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану, коммуникацияның әртүрлі тәсілдерін, оның ішінде тілдік дағдыларды қолдану (Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2018 жылғы 31 қазандағы № 604 бұйрығына 2-қосымша), осындай кең ауқымды дағдыларды игеру үшін және білім алушы тұлғасының үйлесімді қалыптасуы мен дамуы үшін қолайлы білім беру кеңістігін құру болып табылады).
Жасөспірімдік шақ-күрделі шақ. Осы күрделі кезеңде бала айналасында болып жатқан жағдайларды өз көзқарасы тұрғысынан бағалайтындықтан, олардың бойында бағалаумен қатар жүретін тіл алмаушылық, мінез көрсетушілік, айтқанды істемеушілік, бағынбаушылық, қарсылық көрсету белгілері пайда болады[1].
Балалар, жасөспірімдер өзара қарым-қатынаста, әлеуметтену кезінде олардың дамуларына азды-көпті әсер ететін түрлі жағдайлардан өтеді. Адамға әсер ететін түрлі жағдайларды қозғаушы күш деп атайды. Әлеуметтік тәрбиенің мазмұны жеке түлғаны қалыптастырудың барлық жүйесін қамтиды. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуында іс-әрекет пен адамның мінезқұлқы жеке тұлғаны қалыптастырудың компоненті ретінде келеді.
Әлеуметтік педагогика психология ғылымымен тығыз байланысты болғандықтан, жас ерекшелігіне байланысты төмендегідей концепцияларға тоқтала өтсек. Аталмыш кезеңдерде бала бойында өз жасына сәйкес тұлғалық кикілжіңдер мен ортаға деген наразылық іс-әрекеттері танылады. Оның ішінде жасөспірімдік шаққа толығырақ тоқталсақ.
Қазіргі жағдайда кәмелетке толмаған жасөспірімдер жасаған құқық бұзушылықтар сияқты мәселені әлеуметтану тұрғысынан түсіну қажеттілігі бірнеше жағдайлардан туындайды.
Отандық әлеуметтану әдебиеттерінде құқық бұзушылыққа келесі анықтама берілген: құқық бұзушылық - қолданыстағы заңнаманы бұзу болып табылатын заңсыз әрекет.
Ал шетелдік әлеуметтану ғылымы құқық бұзушылықты әдетте жастар жасайтын заңсыз немесе қоғамға қарсы әрекеттер деп түсіндіреді.
Құқық бұзушылық мәселесіне әлеуметтік көзқарас олардың шығу табиғатын, көбею мен жұмыс істеу себептері мен тетіктерін, анықталған әлеуметтік процестермен байланысын, сондай-ақ оларды жеңу жолдарын түсіндіруді қамтитыны дәлелденді[2].
Құқық бұзушылықтар қоғамның әртүрлі салаларына, оның әлеуметтік институттарына, қоғамдық қатынастарға қатысты. Құқық бұзушылық қоғам ағзасындағы бөтен дене емес, оның сипаттамаларының белгілі бір деформациясының нәтижесі екенін есте ұстаған жөн.
Жасөспірімдердің қылмысы әлеуметтік проблемалармен және жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелермен қатар жүреді. Қазақстанда болып жатқан өзгерістер, әлеуметтік мәселелер, нарықтық қатынастардың дамуы, білім беру мекемелеріндегі өзгерістер, отбасылық тәрбиенің құнсыздануы, рухани-адамгершілік құндылықтың құлдырауы, адамдардың сыныптарға бөлінуі, аз қамтылған отбасылардың саны жыл сайын артуы жасөспірімдердің тәрбиесіне кері әсерін тигізіп отырғаны жасырын емес.
Педагогикалық-психологиялық әдебиеттер мен түрлі ғылыми жұмыстарда қосымша білім беру мекемелерін дамытудың теориясы мен практикасы саласында көптеген еңбектер жазылғанына қарамастан, іс жүзінде қосымша білім беру мекемесінің әлеуметтік-педагогикалық әлеуетін пайдалану аспектілері және оның ерекшеліктері мұғалімдер мен құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдер арасындағы қарым-қатынас айтарлықтай дамыған жоқ.
Зерттеу мәселесі: білім беру мекемесінде құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекеттің мазмұнында қандай бағыттар болуы керектігін анықтау.
Зерттеу мәселесінің қарама-қайшылығы - құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен білім беру ұйымдарында әлеуметтік-педагогикалық іс-шараларды жиі өткізу қажеттілігі мен осы мәселе бойынша әлеуметтік педагог пен қосымша білім беру мекемесінің мамандарына арналған әдістемелік ұсыныстардың болмауы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекет технологиясына теориялық зерттеулер жүргізу.
Зерттеу нысаны: құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдер.
Зерттеу пәні: жасөспірімдермен әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекет технологиясы арқылы құқық бұзушылықтан алдын-алу.
Дипломдық жұмысқа келесі міндеттер қойылды:
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдер мәселесі бойынша әлеуметтік-педагогикалық әдебиеттерді талдау;
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдердің жалпы сипаттамасы және олардың құқық-бұзушылық түрлеріне талдау жасау;
Жасөспірімдерді құқық бұзушылыққа әкелетін әлеуметтік факторларын қарастыру;
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік -педагогикалық іс -әрекеттер технологиясын қарастыру.
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік -педагогикалық іс -әрекет технологиялары арқылы тәжірибе жүргізу.
Зерттеудің болжамы: білім беру мекемесінде құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекет келесі бағыттарды қамтитын іс-шаралар кешеніне сәйкес жүргізілуі керек деп санаймыз:
1) нәтижесі азаматтық-патриоттық сана болып табылатын азаматтық-патриоттық тәрбие беру;
2) өзіне деген сенімділік пен әлеуметтік өмірге қызығушылығын қалыптастыратын әлеуметтік құзыреттіліктерін дамыту.
Зерттеу әдістері: ғылыми, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді теориялық талдау, жалпылау және синтездеу.
Зерттеу базасы: Қызылорда қаласы, Ақжарма ауылы, 130 Абай орта мектебі.
Диплом жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1 Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдер мәселесінің ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдер мәселесінің теориялық зерттеулері
Бүгінгі таңда әлеуметтік педагогқа азаматтық тәрбиемен айналысатын барлық пәндер жиынтығының ішінде жетекші рөл берілген, өйткені бұл процестің өзі өз негізінде кең әлеуметтік-педагогикалық аспектіні қамтиды. Әлеуметтік педагог кәмелетке толмаған құқық бұзушылармен жұмыстың әдістері мен формаларын пайдалана отырып, жас ұрпақтың азаматтық ұстанымын қалыптастыруда жетекші рөл атқарады.
Бұл бөлімде көптеген зерттеушілер жасөспірімдердің құқық бұзушылық жасауына әсер ететін маңызды факторлар ретінде танылған жасөспірімдердің отбасылық және әлеуметтік жағдайының бірқатар сипаттамаларын қарастырамыз.
Жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктерін қарастыратын болсақ:
- қарабайыр және негізгі қажеттіліктерді қанағаттандыруға белсенді түрде баратындарды;
- ойшылдық пен әлсіздікке байланысты арандатуға көнеді;
- орындалмайтын қиялға бейім;
-жағдайларға байланысты моральдық және психикалық кемістігі бар;
- психастения мен истерия әсерінен әрекет етуге бейім;
- өмір салты, байланыстары, мінез-құлқы, оның қажеттіліктер, қызығушылықтар, көзқарастар;
- характерологиялық белгілер, мінез-құлық мотивтерінің қалыптасу дәрежесі;
-құқық бұзушылықтың әлеуметтік-демографиялық характерологиялық деректері мен жағдайлары, оларда жасөспірімнің тұлғалық қасиеттерін көрсету тұрғысынан[3].
Көптеген авторлардың көзқарасы бойынша қылмыс жасаған жасөспірімдердің төрт тобын құруға болады:
1. Кездейсоқтық, бұл жасөспірімнің жалпы тұлғалық бағдарына қайшы келеді.
2. Жасөспірімнің бағдарының жалпы тұлғалық тұрақсыздығына негізделген еріксіз ықтималдық.
3. Жағдай мен жағдай тұрғысынан, бірақ жасөспірімнің қоғамға қарсы тұлғалық бағытына сәйкес жазатайым оқиғалар.
4. Жасөспірімнің қасақана қылмыстық көзқарасы және жағдайды іздестіру немесе жасау, сондай-ақ жасөспірімнің құқық бұзушылық жасауына сылтау жасау.
Ресейлік ғалым Н.Н.Мидлер қылмыстық топтың қатыгездік әрекеті осы тұрақты топтармен жүзеге асатынын айта келіп, олардың алдын алмаса, болашақта ересектер тобының санын толықтыратынын атап өткен [3, 28б].
D. Downes пен P. Rock 1998 жылғы өздерінің еңбектерінде құқық-бұзушылық социологиясы кейінгі он жылдықтарда ғана өте белсенді дамып келеді және олардың нәтижелері пікірталастар тудыруда деп жазған. Олардың ойынша, тек ХХ ғасырдың 90-шы жылдары ғана құқық-бұзушылық социология ғылым ретінде қалыптасты.
Бұл ғалымдардың көзқарасы бойынша, құқық-бұзушылық социологиясы - тәуелсіз социологиялық нұсқаларды жинайтын, әлі тұрақты қалыптаспаған (coherent - байланыстыратын) ғылым [4].
Екіншіден, тіпті ежелден қалыптасқан ғылымдардың өздерінде де түсініктер туралы және оның анықтамасы туралы пікір-таластар тіпті ғасырлар бойы жалғасып келеді.
Үшіншіден, әлеуметтік құбылыстардың өте күрделілігі, олардың өзгеріп отыруы және оларды әлеуметтік шындық жағдайында анықтау қиын болады. Төртіншіден, ешбір анықтама шындығына келгенде, жалғыз нұсқа және нақты бола алмайды.
Құқық бұзушылық қоғамда бар және туындап отырады. Сонымен қатар, құқық бұзушылықтың өзіндік сипаттамасы бар. Бұл сипаттамалар, біріншіден, қоғамда болып жатқан өзгерістермен синхронды түрде өзгермейді, екіншіден, синхронды түрде қайталанбайды. Құқық бұзушылық әрқашан адамның психологиялық, моральдық, әлеуметтік-мәдени, құқықтық бейімсіздігінің және әлеуметтік ортаға, жалпы қабылданған нормаларға қарсы наразылығының нәтижесі болып табылады.
Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмысқа қатысты көптеген шетелдік зерттеулерде құқық бұзушы жасөспірімдердің отбасы жағдайындағы ата-ана бақылауының деңгейі сияқты факторға үлкен мән беріледі. Зерттеушілердің пікірінше, бұл көрсеткіш балалар мен жасөспірімдерде қоғамға жат және қылмыстық мінез-құлықтың көрінуіне тікелей байланысты. Әдетте, ата-ана бақылауының деңгейі, егер жасөспірім жалпы қабылданған нормалар мен ережелерді бұзса, яғни жасөспірім қоғамға жат мінез-құлық көрсеткенде зерттеледі.
Зерттеулер көрсеткендей, ата-ана бақылауы жасөспірімдердің мінез-құлқындағы ауытқулардың болуы мүмкіндігін төмендетеді, бұл жасөспірімдердегі асоциалды, қауіпті мінез-құлық көріністерінен қорғаушы фактор болып табылады.
Ата-ана бақылауының жеткілікті деңгейі жасөспірімнің қоғамға жат достарымен қарым-қатынас жасауына кедергі болады, бұл қылмыс жасамауға тікелей ықпал етеді.
Жасөспірімнің тұлғалық қалыптасуы өміріндегі маңызды адамдармен өзара қарым-қатынас арқылы жүзеге асады және бұл процесте әлеуметтік орта маңызды рөл атқарады, сондықтан жасөспірімдердің жеке басының қалыптасу шарттарын, тіпті құқық бұзушылық контекстінен тыс жерде де зерттейтін зерттеушілер ата-ана бақылауы факторына назар аударады. Дж. Бенсон мен М.К. Джонсон сияқты психолог ғалымдардың зерттеулері отбасындағы жасөспірім мен ата-ананың арасындағы жақындық дәрежесі, ата-ана бақылауының деңгейі неғұрлым жоғары болса, жасөспірімнің қоғамдық ортаға бейімделуі соғұрлым жақсы болатынын көрсетеді[4].
Құрдастарымен, достарымен әлеуметтік байланыс факторы көбінесе жасөспірімнің әлеуметтік жағдайында маңызды рөл атқаралы, бірақ зерттеулерде бұл факторға сирек назар аударылады. Белгілі ғалым Э.М.Томас (A.M.Thomas) зерттеуінде ата-анамен қарым-қатынас сапасына байланысты құрдастарымен әлеуметтік байланыстар зерттелді, атап айтқанда ата-анасының моральдық құндылықтары мен құрдастарының қылмыс жасауға бейімділік мінез-құлқының жасөспірімдердің моральдық құндылықтары мен қылмыстық мінез-құлқына әсері зерттелді.
Э.М.Томас егер отбасындағы тәрбиенің арқасында жасөспірімде жағымды моральдық, позитивті көзқарас болса, онда баланың қылмыстық жағдайға түсу ықтималдығы аз болады деп болжайды. Бірақ егер жасөспірімнің қоғаммен әлеуметтік байланысы нашар құрдастарымен қарым-қатынаста болса және ол қоғамға қарсы топқа түссе, онда ол бұрын қандай моральдық құндылықтар басшылыққа алынғанына қарамастан, қылмыстық жағдайға қатысушы болуы мүмкін.
Бұл ретте 14-18 жас аралығындағы жасөспірімнің физикалық және рухани дамуы әлі аяқталмағанын, тұлға ретінде толық қалыптаспағанын оның мінез-құлқы мен іс-әрекетінің табиғатынан көрінетінін ерекше атап өткен жөн. Кәмелетке толмағандардың жас ерекшеліктері негізінен заңсыз мінез-құлықтың катализаторы және күшейткіші рөлін атқарады.
Жасөспірімдердің құқық бұзушылықтарының әлеуметтік себептері әртүрлі, бірақ олардың барлығын бірнеше топқа бөлуге болады:
- әлеуметтік-экономикалық себептер (мүліктік теңсіздіктің күшеюі, өмір сүру деңгейінің төмендеуі, білім алуға қолжетімсіздік және жұмыс таба алмау);
- моральдық-адамгершілік (кәмелетке толмағандардың мақсаттары мен қоғамдық құндылықтарының болмауы);
- саяси (мемлекеттік жастар саясатының тиімділігінің төмендігі, қоғамдық шаралардың әлсіздігі, кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылықтарына қарсы күрес мәселелеріне мемлекет тарапынан жеткілікті назар аударылмауы).
Кәмелетке толмағандардың құқықтық санасының деформациясы көп жағдайда әлеуметтік табыс пен материалдық қауіпсіздіктің белгілі бір нышандарын жоғарылататын әлеуметтік-мәдени құндылықтардың жаңа жүйесіне ықпал ететінін ескеру керек.
Әр түрлі ғылымдардың өкілдері қазіргі жасөспірімдердің келесі құқық бұзушылық белгілерін көрсетеді:
1. Жоғары динамизм: қазір жасөспірімдер мен жастар арасындағы құқық бұзушылықтар мен қылмыстың өсуі жасөспірімдер санының өсуінен едәуір асып түседі: кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыс 10 жыл ішінде шамамен екі есе өсті, ал жасөспірімдер саны 15-20% азайды.
2. Қылмыстың топтық сипаты және кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыс. Кәмелетке толмағандардың криминогендік және қылмыстық топтарының қалыптасуының бастауы жасөспірімдердің отбасылық күйзелістерінен, олардың алғашқы тәрбие ұжымындағы (сынып, оқу тобында) қанағаттанарлықсыз жағдайына, жекелеген оқушыларға қатысты әлеуметтік әділеттілік қағидасының бұзылуында, олармен жұмыстың тым ресмилігінде екені белгілі. Олар мұның бәрін көшедегі еркіндікпен толтыруға тырысады, сол сияқты өзін қабылданбаған адам ретінде сезінеді және айналасындағылардың бәрі мұны түсінбейтін адамдар сияқты көреді[5].
Бұл қарым-қатынасқа деген қажеттілік (жасөспірімдерде бұл әсіресе өзекті), өзін-өзі растау қажеттілігі, өз мүмкіндіктері мен қабілеттерін іске асыру, басқаларды тану, психологиялық және физикалық қорғауды басқалардың негізсіз шағымдарынан іздеу, оларды топтарға біріктіруге мәжбүр етеді.
3. Жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтардың ұйымдасқан сипаты. Топталу ұйымдасқан қылмыстың басталуы болып табылады, бірақ ересек рецидивистер мен мафиялық құрылымдардың қандай да бір басшылығынсыз ол тек қана топтық қылмыс болып қала береді. Оған ұйымдасқан сипат беретін мафия құрылымдары мен қайтадан қылмысқа баратын қылмыскерлер.
4. Жасөспірімдер қылмысының маскүнемдікпен ерекше байланысы. Бұл байланыс көп арналы болып келеді. Кәмелетке толмағандардың алкогольдік ішімдікпен шектен шығуы да ересектердің өзін-өзі растау, бос уақытты өткізу, еркін қарым-қатынас жасау тәсілдері болып табылады. Олар топтық сипатта болады.
5. Құқық бұзушы жасөспірімдердің иісқұмар және нашақорлылығы;
6. Мектептің тәрбиелік әсерінің төмендеуі;
7. Кәмелетке толмағандардың бос уақытын тиімді ұйымдастырмау.
8. Жас ұрпақты әлеуметтендіру және жастар қылмысының алдын алу бойынша әлеуметтік институттар қызметіндегі кемшіліктер.
Кәмелетке толмағандарды құқық бұзушылыққа итермелейтін негізгі себептер - материалдық пайда, сондай-ақ өзін қорғауға және құрдастарының арасында беделге ие болуға деген ұмтылыс[6].
Қылмыс жасауға бейімділік мінез-құлық белгілерінің тамыры кәмелетке толмаған жасөспірімнің эмоционалдық тұрақсыздығы, толымсыздығы, оның мәдениетке, оның принциптеріне, отбасындағы және қоршаған шындыққа деген қайшылықты қатынасында жатыр. Қазіргі заманғы зерттеулер кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдер келесі белгілермен сипатталатынын анықтады:
1) қоғамдық пайдалы қажеттіліктерді әлсірету;
2) негізгі қажеттіліктердің бұрмаланған сипаты;
3) қажеттіліктердің түрлері арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы;
4) қате сипаттағы өзін-өзі растау қажеттілігінің басым болуы.
Сонымен бірге, құқыққа қарсы мінез-құлық мотиві, бір жағынан, тұлғаның моральдық қалыптасуының қолайсыз жағдайларын және оның әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін, екіншіден, нақты өмірлік жағдайдың криминогендік элементтерін көрсетеді. Жасөспірім баланың ата-анасының бала тәрбиесіне деген әлеуметтік және рухани-адамгершілік жауапкершілігінің төмендігі, дәстүрлі әлеуметтік бақылаудың төмендеуі жасөспірімдердің моральдық-нормативтік мінез-құлық ережелерін нашар түсініп, меңгере алмауының тікелей себебі болып табылады. Жасөспірімдердің көпшілігінде парыз, ар-ождан, ар-намыс, ұят, мақтаныш және абырой туралы шектеулі немесе қате түсінік бар. Отбасындағы қолайсыз жағдай жасөспірімнің ниеті мен мотиві, уәжі мен нәтижесі, қалауы мен қажеттілігі сияқты компоненттері мен мотивтері арасындағы қарама-қайшылықтардың күрт өсуіне әкеледі.
Қоғамның белгілі бір бөлігінің криминогенділігі, олардың белсенді қатысушылары әрдайым жасөспірімдер болып табылатыны шындық. Отбасындағы ұрыс-керіс, отбасылық қатынастардың рухани-адамгершілік кедейлігі жасөспірімдерде жағымсыз субъективті көзқарастар жүйесін қалыптастырады, бұл өте терең дәрежеде ұтымды сананың қалыпты процесін және әлеуметтік маңызы бар моральдық-нормативтік талаптарды бұзады, әлеуметтік байланыстардың әлсіреуі мен үйлесімсіздігіне, қоғамның құндылық-нормативтік жүйесінің жойылуына ықпал етеді.
Оларға: прокуратура, кәмелетке толмағандар істері жөніндегі комиссия, қорғаншылық және қамқоршылық органдары, ішкі істер органдары, мектеп жатады. Кәмелетке толмаған жасөспірімдермен жұмыс жасауда әлеуметтік диагностика, әлеуметтік профилактика, бейімдеу, әлеуметтік реабилитация, коррекция, әлеуметтік терапия, әлеуметтендіру сияқты әлеуметтік жұмыс технологияларын қолдануға болады:
Әлеуметтік профилактикалық жұмыстар әлеуметтік ауытқуларды тудыратын себептерді жоятын түрлі іс-шараларды (мемлекеттік, әлеуметтік, медициналық, тәрбиелік) қамтуды көздейді. Жұмыс барысында тиімді деп танылған келесі әдістерді қолдануға болады: профилактикалық әңгіме, бақылау, қолдау, профилактикалық тренингтер.
Әлеуметтік бейімделу -- жасөспірімдерді өмірдің жаңа әлеуметтік жағдайларына бейімдеуге қолдау көрсету [7].
Әлеуметтік оңалту (реабилитация) - әлеуметтік байланыстарды қалпына келтіруге, дене функцияларының бұзылуына және тұлғаның ауытқуларын болдырмауға бағытталған іс-шаралар кешені. Мамандар жасөспірімнің отбасын, қарым-қатынасын, эмоционалық жай-күйін бақылайды. Мамандар жасөспірімдердің жеке ерекшеліктерін ескере отырып, оңалту бағдарламасын әзірлейді.
Терапиялық жұмыстар қоршаған орта тарапынан әлеуметтік көмекке, қарым-қатынастың теріс салдарын жоюға және кәмелетке толмағанның әлеуметтік дамуына кедергі келтіретін жағдайларды болдырмауға негізделген. Жұмыс кезінде терапияның әртүрлі түрлерін қолдануға болады (еңбек, өзін-өзі тәрбиелеу, әлеуметтік терапия т.б.).
Ресоциализация (қайта әлеуметтендіру) - жасөспірімдердің әлеуметтік мәртебесін, әлеуметтік дағдыларын қалпына келтіру, әлеуметтік байланыстарын жоғалтқан жасөспірімдерге көмек көрсету.
Қайта әлеуметтендірудің мақсаты - рецидивтің (қайталауды болдырмаудың) алдын алу, жұмысқа орналасуға көмектесу, кәсіптік бағдар беру, жасөспірімдерге қиын жағдайдан шығу үшін түрткі жасау. Осылайша, кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтардың әлеуметтік алдын-алу шаралары қылмыстың алдын алу арқылы оларды бастапқы сатыдан қорғауға бағытталуы керек деген қорытынды жасауға болады. Әлеуметтік қызметкер басқа органдармен бірлесіп, жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтарға қарсы күрес жүргізеді.
1.2 Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктері
Құқық бұзушылық дегеніміз - ақыл-есі дұрыс адамның құқық нормаларына қайшы келетін және заңды жауапкершілікке әкелетін мінез-құлқы.
Сондай-ақ, кәмелетке толмаған жасөспірімнің қылмыстың субъектісі болмаса да, яғни қылмыс жасамаса да, қоғамдық ортадағы әлеуметтік ауытқулары, жеңіл-желпі жат әрекеттері, моральдық нормаларды бұзуы, қоғамдық орындардағы мінез-құлық ережелерін сақтамауы, оқудан жалтару деңгейінде көрінетін мінез-құлқы мен іс-әрекетін заңсыз деп атауға болады.
Фельдштейн Д.И. жасөспірімдердің жеке қоғамға қарсы бағыттылық деңгейін ескере отырып, олардың мінез-құлық типінің ең оңтайлы типологиясын ұсынды[8].
1. Бірінші топтағы жасөспірімдерге әлеуметтік жағымсыз, табиғи емес, қарабайыр, базалық қажеттіліктердің тұрақты кешені тән; ашық қоғамға қарсы көзқарастар, бағалаулар жүйесі; қатынастардың деформациясы.
Жасөспірімдердің бұл тобында достық, намыс, ізеттілік, батылдық туралы бұрмаланған түсініктер қалыптасқан, ұят сезімі құнсызданған. Оларға тән: дөрекілік, өшпенділік, агрессивтілік, қызбалық, ұстамдылық, өктемдік. Олардың бейімділігі: өзімшілдікке, біреудің қайғысына немқұрайлы қарауға, жасалған құқық бұзушылықты білуге, жұмыс істеуге және тәуелділікке ұмтылудың болмауы, ақша жинау, бос уақытты өткізу.
2. Екінші топқа қажеттіліктері деформацияланған, базалық ұмтылыстары бар, моральдық нормалармен үйлеспейтін қажеттіліктердің қалыптасқан кешені бар және өз көзқарастары мен көзқарастарының ашық қоғамға қарсы бағыты бар кәмелетке толмаған қылмыскерлер сияқты болуға ұмтылатын жасөспірімдер жатады. Бұл жеткіншектерге индивидуализм мен дау-дамайдың күшеюі тән, олар кіші мен әлсізді қыспаққа ала отырып, артықшылықты позицияны иеленуге ұмтылады. Олар импульсивті, тұрақсыз және тез көңіл-күй өзгереді.
Бұл жасөспірімдерде достық пен батылдық туралы бұрмаланған идеялар бар. Бұл ретте жасөспірімдердің осы тобының құқық бұзушылықтары, әдетте, өздігінен туындаған жағдайдың әсерінен және жеке мотивтің фонында жасалады. Бұл жасөспірімдер тобына мыналар тән: мақтаныш сезімі жоғарылайды, ашуланшақтық, қулық пен қулық, созылмалы жалқаулық, адамдарға менсінбейтін және сенімсіздікпен қарау.
3. Құқық бұзушылыққа бейім жасөспірімдердің үшінші тобына оң және деформацияланған көзқарастар, көзқарастар, қажеттіліктер мен мүдделер арасында туындайтын өткір қайшылық тән. Бұл жасөспірімдер өздері жасаған құқық бұзушылықтардың лайықсыз екенін біледі.
Соған қарамастан, олардың оң моральдық көзқарастары сенімге айналмады, ал рахат алуға деген өзімшілдік құштарлық және пайда болған жағдайға қарсы тұруды қаламау мұндай жасөспірімді қоғамға жат әрекетке және азғын тәжірибе жинақтауға итермелейді. Бұл жасөспірімдерге сипаттама беріледі: алдамшы; қулық; үміткерлер; адамдарға сенбейтін; әлеуметтік маңызды мәселелерге енжар; өздерінің өткен тәжірибелерінің батылдығына, көрнекі ләззаттарға бейім.
4. Төртінші топ - қажеттіліктері аздап деформацияланған жасөспірімдер. Оларға тән: әлсіздік; сәйкестік және ұсынымдылық; өзіне және өз күшіне сенбеу; тұрақсыздық; ерік-жігері мықты жолдастарға бағыну; жеңіл бас айналу; ақкөңіл күдік пен бұзақылық.
Екінші топтағы жасөспірімдер қоршаған ортаның өзгеруіне және оны бағалаудың әдеттегі тәсілдеріне белсенді түрде жауап береді. Бұл жасөспірімдер өте сезімтал: оларға деген сенімді қарым-қатынас; оларды қоғамдық пайдалы қызметке тарту; олардың еңбек жетістігінің оң бағалануы; оларды ұйымдастырушылық қызметке тарту; бағыну ғана емес, бұйрық беру қабілетін дамыту. Осының бәрі жасөспірімдердің осы тобы үшін жаңа, олар үшін әлеуметтік маңызды қызмет жүйесіне тез енуді қамтамасыз етеді.
Құқықбұзушылыққа бейім үшінші топтағы жасөспірімдермен жұмыстың табыстылығы еңбек әрекеті жүзеге асырылатын ырғақ пен шиеленіске дейін төмендейді.
Бұл өмірге деген қызығушылықты оятады, жағымды тәжірибелерді тудырады және өмірдің жаңа перспективаларын іздеуге ықпал етеді.
Жасөспірімдердің бесінші тобы мыналарға назар аударуды талап етеді: жұмыс пен оқудың бірыңғай, жылжымалы кестесін ұйымдастыру; жүйелі бақылау және жүйелі қорытындылау; ұжымдық әрекеттің жылдамдығы; ұжым алдындағы жеке жауапкершілік; бәсекелестікке қосу; жасөспірімдерді әртүрлі еңбек әрекеттеріне қосу үшін жағдай жасау[9].
Жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың әлеуметтік контекстін (байланысын) зерттеу кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу және қылмысқа ұшырау қаупі жоғары жасөспірімдерге дер кезінде көмек көрсету үшін маңызды болжамдық ресурс болып табылады.
Жасөспірімнің отбасылық жағдайы жасөспірімдік шақ, атап айтқанда жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылық туралы зерттеулер жасөспірім отбасының құрамына ерекше назар аударды. Толық емес отбасында тәрбиеленетін, көбінесе дисфункционалды(қиын) отбасылар деп те сипатталатын жасөспірімдерде екі ата-анасы бар отбасындағы жасөспірімдерге қарағанда қылмыстық мінез-құлық көріністерінің қаупі жоғары екені анықталды.
Ең маңызды факторлардың бірі, зерттеушілердің пікірінше, ата-аналардың ажырасуы: ажырасу жағдайы жасөспірімдерде қоғамға жат мінез-құлық ықтималдығын арттырып қана қоймайды, сонымен қатар ата-ана бақылауының деңгейінің төмендеуіне әкеледі, бұл ықтималдықты арттырады. жасөспірімдердің қылмыстық байланысы және қылмыстық-атқару қоғамдастығы болады.
Жасөспірімдік кезеңі 15-16 жастағы әлеуметтік даму дағдарысы. Бұл да үш жылдық Мен өзім, енді әлеуметтік мағынада қолданылады. Егер біз әдебиетке жүгінетін болсақ, онда бұл жас кіндіктің екінші кесілуінің жасы ретінде қарастырылады. Негізгі сипат айқындық деңгейінде, оның белгілері келесідей: баланың оқу іс-әрекетінде құнарлылығы, дарынды жақтың ауырлығы төмендейді. Дағдарыстың екінші белгісі - жағымсыздық. Бұл кезең кейде үш жастағы дағдарысқа ұқсас қарастырылады. Бала өзін қоршаған ортадан шектейді, күресуге, жалғыздыққа дайын.
Бұл жастағы мінез-құлық көріністерін Л.С.Выготский үш нұсқада қарастырады [10].
Бірінші нұсқа - жеткіншектік кезіндегі алалаушылық барлық жағынан ашық байқалады. Оның мерзімі бір аптадан екі аптаға дейін, бірнеше айға дейін созылуы мүмкін, ұқсас құбылыс жеткіншектікте шамамен 20 балл болады.
Екінші типтегі балада бұл өмірлік жағдайдың кейбір жерлерінде байқалады, қоршаған ортаның жағымсыз құбылысына мыналар жатады: отбасындағы жанжал, үлкендердің қысымшылығы, жеткіншектер 60 баллға жататын қолайсыз жағдай жасау.
Ал үшінші жағдайда-жағымсыз жағдай мүлдем байқалмайды немесе жоқ. Оның шамамен 20 ұпайы бар. Жеткіншектегі психологиялық жанжал көбінесе өзіне ғана емес, тікелей қоршаған ортаға деген көзқарасқа байланысты туындайды.
Жеке дамуда жасқа байланысты саралаудың өтпелі кезеңі ымырасыз басталады. Ол өзін-өзі көрсетуге, өзін ашуға деген ұмтылысымен сипатталады. Бірақ ол өзін қоршаған орта, ересектер, ата-ана ретінде толық білетінін айтады.
Ол өзінің ішкі әлемін толығымен аша алмайтындығынан зардап шегеді, кейде қарым-қатынас кезінде өз-өзіне күмән туады. Сондықтан, баланың құрдастарымен қарым-қатынасы оның жеке дамуында өте маңызды. Нәтижесінде олар дене мен рухани теңдікті түсінеді, өздерін және басқаларды бағалайды.
Қарым-қатынас танымдық қызығушылықтың, өзін-өзі тәрбиелеудің, белсенділіктің артуына ықпал етеді. Баланың құрдастарымен қарым-қатынас жасау қажеттілігін ата-аналар алмастыра алмайды.
Мейірімділік пен зұлымдық, адамгершілік санаттары туралы түсініктер, объективті ақпарат (білімдер) - осының барлығы адамның, оның жеке тұлғасының қалыптасу үрдісінің қажетті құраушылары. Және олар басқа адамдармен қарым-қатынаста болғанда, белгілі бір қызметте ғана көрінеді. Р.Роллан жақсылық ғылым емес, әрекет деп дұрыс айтқан. Қоғамда қабылданған нақты моральдық құндылықтар дәл осы қарым-қатынас кезінде көрінеді және бекітіледі.
Жасөспірім жасындағылар қарым-қатынасқа өте құмар келеді. Олардың жолдастарымен, құрдастарымен, сыныптастары, қарым-қатынасы төменгі сыныптардағы балалардың қарым қатынастарынан гөрі күрделірек, көп салалы әрі мазмұны тереңірек болады.
Құрдастарымен қарым-қатынастың болмауы жеке тұлғаның дамуына және өзін-өзі тануға айтарлықтай кедергі болады. Еркін қарым-қатынас дамып келе жатқан тұлғаны білдіру, жаңа байланыстар жасау құралдарының бірі. Сондықтан, үлкендердің қысымымен еркектік, қарсылық, дөрекілік белгілері пайда болады. Олар өздерінің жоспарларын, құпияларын, іс-әрекеттерін тек ата-аналарына емес, достарына айта алады.
Мұндай жағдайда бала тым тыныш, шатасады және оның мінезінде оқшаулау пайда болады. Керісінше, егер олар достарымен жақсы қарым-қатынаста болса, олар өздерін бақыттылар қатарына жатқызады.
Біріншіден, құрдастарымен қарым-қатынас - бұл өте маңызды. Осылайша, бала оған не қажет екенін, ересектер не туралы сөйлесетінін біледі.
Екіншіден, тұлғааралық өзара әрекеттесудің ерекше түрі. Бірлескен ісшаралар арқылы ол әлеуметтік әсер ету үшін қажетті дағдыларды игереді, ұжымдық тәртіпке бағынуды және өз құқықтарын қорғауды үйренеді.
Үшіншіден, эмоционалды байланыс түрі. Командада болу, ынтымақтастық беріктік пен сәттілік сезімін береді. Оның әр түрлі ісәрекеттегі қарым-қатынасы жаңа психологиялық және жеке қасиеттерді қалыптастыруға негіз болады.
Жанұяның әлеуметтік жағдайы (отбасының табысы, ата-анасының білім деңгейі) де жасөспірім тұлғасының қалыптасуында маңызды фактор болып табылады. Әлеуметтік жағдайы төмен отбасылардың жасөспірімдері ауқатты (білімді, экономикалық жағдайы жоғары) отбасындағы жасөспірімдерге қарағанда өзін ересектермен ерте сәйкестендіре бастайды.
Көбінесе бұл әлеуметтік жағдайы төмен отбасынан шыққан жасөспірімдердің өз бетінше өмір сүру үшін отбасының материалдық және әлеуметтік қолдауына аз сүйеніп, мүмкіндігінше тезірек отбасын тастап кетуге тырысуымен байланысты. Балалық шақта да, егде жаста да мұндай жасөспірімдер, әдетте, белгілі бір үй шаруасына жауапкершілікпен қарайды, қаржылық міндеттерге ие болады және ата-аналарымен тең дәрежеде қарым-қатынас жасайды[11].
Отбасында табыс пен білім алу мүмкіндіктеріне байланысты ресурстар неғұрлым көп болса, жасөспірімнің ересектік сезімі соғұрлым кеш пайда болады.
Жасөспірімнің ата-анамен қарым-қатынасы. Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмысқа арналған көптеген шетелдік зерттеулерде құқық бұзушы жасөспірімдердің отбасы жағдайындағы ата-ана бақылауының деңгейі сияқты факторға үлкен мән беріледі. Зерттеушілердің пікірінше, бұл көрсеткіш балалар мен жасөспірімдерде қоғамға жат және қылмыстық мінез-құлықтың көрінуіне тікелей байланысты.
Әдетте, ата-ана бақылауының деңгейі, егер жасөспірім жалпы қабылданған нормалар мен ережелерді бұзса, яғни жасөспірім қоғамға жат мінез-құлық көрсеткенде зерттеледі. Зерттеулер көрсеткендей, ата-ана бақылауы жасөспірімдерде мінез-құлық ауытқуларының ықтималдығын төмендетеді - бұл жасөспірімдерде қоғамға жат, қауіпті мінез-құлық көріністерінен қорғаушы фактор болып табылады. Ата-ананың тиісті бақылауы жасөспірімнің қоғамға жат құрбыларымен қарым-қатынасын болдырмайды, бұл қылмыс жасауға тікелей ықпал етеді.
Жасөспірімнің құрдастарымен қарым-қатынасы. Жасөспірімнің әлеуметтік жағдайының маңызды факторларының қатарында құрдастарымен әлеуметтік байланыс факторы жиі айтылады, бірақ зерттеулерде бұл факторға ерекше мән берілмейді.
Зерттеуінде Е.М. Томас (А.М. Томас), құрдастарымен әлеуметтік байланыстар ата-аналармен қарым-қатынастың сапасына байланысты зерттелді, атап айтқанда, ата-аналардың моральдық құндылықтары мен құрбыларының қылмыстық мінез-құлқының жасөспірімдердің адамгершілік құндылықтары мен қылмыстық мінез-құлқына әсері зерттелді. Зерттеу нәтижелері ата-ананың адамгершілік құндылықтары жасөспірімнің қылмыстық мінез-құлқына тікелей әсер етпейтінін, тек ішінара әсер ететінін көрсетті[12].
Сурет 1. Жасөспірімнің қылмыстық мінез-құлқына ата-ананың адамгершілік құндылықтарының әсері
Сонымен қатар, жасөспірімнің мінез-құлқына ата-анасының көзқарасынан гөрі құрдастарымен әлеуметтік байланыстар көбірек әсер етеді. EM. Томас, егер жасөспірімде отбасының арқасында оң моральдық көзқарас болса, онда оның қылмыстық жағдайға түсу ықтималдығы аз болады деп болжайды. Бірақ егер жасөспірімнің құрдастарымен әлеуметтік байланыстары нашар болса және ол асоциалды топқа түссе, онда ол бұрын қандай моральдық құндылықтарды басшылыққа алғанына қарамастан, қылмыстық жағдайдың қатысушысы болуы мүмкін.
Е.М. Томас, бұл құрбыларымен әлеуметтік байланысы әлсіз жасөспірімнің өзін сенімсіз сезінуімен және ол қоғамға жат құрбыларының моральдық кодексін көбірек қабылдауы және топта осы кодты ұстану арқылы емес, топта мәртебеге ие болуымен байланысты. олардың моральдық құндылықтарына негізделген өз ережелерін белгілеу.
Жоғарыда келтірілген деректерден көріп отырғанымыздай, құқық бұзушылық жасаудан қорғау факторлары ретінде жанұя мен отбасындағы қарым-қатынастың ерекшеліктері өте маңызды.
Дегенмен, жасөспірімнің дамуы мен әлеуметтенуі үшін оның әлеуметтік ортамен қарым-қатынасының сапасы одан да маңызды. Бұл үдерісте құрдастарымен әлеуметтік байланыстар үлкен рөл атқарады, өйткені көптеген жағдайларда құрдастарымен проблемалық қарым-қатынас жасөспірімдердің қылмыстық қоғамдастыққа енуінің негізгі факторы болып шығады, ал бұл жағдайда қорғаныс факторлары жеткіліксіз[13].
Жасөспірімдердің құқық бұзушылық жасауындағы отбасы байланысының және құрдастарымен қарым-қатынастың рөлін түсіну қылмыстық қоғамдастыққа ықтимал қатысу тұрғысынан осал жасөспірімдердің әлеуметтік бейімделуін жақсарту бойынша жұмысты тиімдірек құруға мүмкіндік береді; және жазасын өтеп жатқан және босатуға дайындалып жатқан жасөспірімдердің қайта әлеуметтенуі кезінде жасөспіріммен тиімді байланыс орнатуға болады.
Балаларды құтқару қозғалысының дәстүрлері әсер еткен кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі соттар американдық қоғам балалар мен ересектер әрекеттерінің арасындағы түбегейлі айырмашылықты мойындайтындықтан, осы соттардың басты міндетін қылмыс жасаған жасөспірімдерді тәрбиелеуде көреді. жазаланатын әрекет, сондай-ақ қылмыстың алдын алуда.
Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі соттардың құзыретіне жасөспірімдердің үш санатымен жұмыс жатады:
1) кәмелетке толмағандар жасаған жағдайда қылмыс деп танылатын жазаланатын әрекеттерді жасаған кәмелетке толмағандар;
2) кәмелетке толмағандар, егер кәмелетке толмағандар жасаса, қылмыс деп танылмайтын жазаланатын әрекеттерді жасаған кәмелетке толмағандар, балалардың бұл санаты "құқық бұзушылар мәртебесі" болып табылады;
3) кәмелетке толмағандар, тастанды ата-аналары немесе ата-аналары тарапынан жәбір көргендер.
1.3 Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік -педагогикалық іс -әрекеттер технологиясы
Жасөспірім құқық бұзушылармен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс екі құрамдас бөлікпен анықталады:
1. Осы санаттағы жасөспірімдерді балалар ортасынан олармен профилактикалық жұмысты одан әрі ұйымдастыру арқылы анықтау.
2. Жасөспірімдермен тікелей жеке немесе топтық жұмыс жүргізу.
3. Жергілікті және өзіндік мақсатты орындайтын жеке және топтық жұмыстың әлеуметтік-педагогикалық технологиялары:
а) диагностиканың әртүрлі кезеңдеріндегі динамизмі мен өзгермелілігі тұрғысынан баланың ерекше мәселелерін нақтылау үшін жағдай жасайды. педагогикалық әсер;
б) әрбір кезең барлық басқалармен тікелей байланысты, бұл оларды іс жүзінде толық орындалмаған міндеттерді орындауға қайтаруға мәжбүр етеді; в) өздігінен баланың жағдайын тұрақтандыру құралы ретінде қарастырылуы мүмкін.
Кәмелетке толмаған құқық бұзушылар мәселесін шешуде әлеуметтік-педагогикалық көзқарас тұрғысынан мыналар қажет: - жастарды ерекше әлеуметтік-демографиялық топ ретінде зерттеу; - азаматтық тәрбиенің мазмұнын анықтайтын азаматтық қоғамның мәнін анықтау; - жастардың азаматтығын қалыптастыратын, психологиялық әсер ету әдістерінің дамуын анықтайтын әлеуметтік-мәдени жағдайды зерттеу.
Әлеуметтік педагог өскелең ұрпақтың азаматтық санасын қалыптастыратын субъект ретінде осы иерархияда ерекше орын алады, өйткені азаматтық тәрбие жұмысын ұйымдастырып қана қоймайды, сонымен қатар жасөспірімдердің осы әлеуметтік тәрбиесінің субъектілер жиынтығының күш-жігерін үйлестірудің маңызды қызметін атқарады.
Жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алуда ерте профилактиканың алатын орны ерекше.
Алдын алудың басқа деңгейлерімен салыстырғанда тиімдірек. Алдын алу жасөспірімдердің жеке басындағы толық орын алмаған өзгерістерді жоюға бағытталған. Егер ерте профилактика уақытында жүргізілсе, сіз оң нәтижелерге қол жеткізе аласыз және басқа шараларды, соның ішінде қылмыстық-құқықтық сипаттағы шараларды қолданудан бас тарта аласыз[14].
Адамның қалыптасқан көзқарасы, әдет-ғұрпы қалыптаспаған кезде табысқа жетуге болатын ерте кезеңде екенін атап өтуге болады. Алдын алудың негізгі әдістерінің бірі профилактикалық ақпараттық - кеңес беру әңгімесі болып табылады. Әңгімелесушімен байланыс орнату, оқиғалардың жағымсыз дамуына жол бермейтін жаңа мінез-құлық үлгісін қалыптастыру қажет.
Профилактиканың барлық деңгейінде кәмелетке толмағандардың отбасы, мектеп, еңбек тәрбиесіндегі кемшіліктерді жою, олардың бос уақытын ұйымдастыру және кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықпен күресетін органдардың тиімділігін арттыру бойынша жұмыс жүргізу қажет. Оларға: прокуратура, кәмелетке толмағандар істері жөніндегі комиссия, қорғаншылық және қамқоршылық органдары, ішкі істер органдары, мектеп жатады.
Кәмелетке толмаған жасөспірімдермен жұмыс істеу кезінде әлеуметтік жұмыстың мынадай технологияларын қолдануға болады: әлеуметтік диагностика, әлеуметтік профилактика, бейімделу, әлеуметтік реабилитация, түзету, әлеуметтік терапия, ресоциализация. Әлеуметтік диагностика жасөспірімнің денсаулығының физикалық және психикалық жағдайын зерттеуге, баланың мінез-құлқын, тұлғалық даму ерекшеліктерін қарастыруға, көмек көрсетуге (соның ішінде медициналық), немқұрайлылыққа әкелетін себептерді анықтауға көмектеседі.
Диагностика әлеуметтік жұмыс технологиясы ретінде кәмелетке толмаған баланың отбасы, қоршаған ортасы және өзі туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді. Әлеуметтік профилактика әлеуметтік ауытқулардың себептерін жоятын әртүрлі шараларды (мемлекеттік, әлеуметтік, медициналық, тәрбиелік) қарастырады. Жұмыс барысында профилактикалық әңгімелесу, бақылау, қолдау, профилактикалық тренингтер сияқты әдістерді қолдануға болады.
Әлеуметтік бейімделу - жасөспірімдердің өмірдің жаңа әлеуметтік жағдайларына бейімделуіне қолдау көрсету. Әлеуметтік реабилитация - бұл әлеуметтік байланыстарды, дене функцияларының бұзылуын және тұлғаның ауытқуларын қалпына келтіруге бағытталған шаралар кешені. Мамандар жасөспірімнің отбасын, қарым-қатынасын, жағдайын бақылайды[15].
Мамандар жеке ерекшеліктерін ескере отырып, оңалту бағдарламасын әзірлейді. Коррекция әлеуметтік жұмыстың технологиясы ретінде психикалық және физикалық дамудағы кемшіліктерді жоюға бағытталған.
Стресске реакцияларды, психикалық бұзылуларды жеңу үшін түзету қажет. Әлеуметтік терапияда әлеуметтік жұмыс маманы жасөспірімге эмоционалды түрде әсер ете алуы керек. Жасөспірімге зақым келтірмеу үшін мүмкіндігінше абай болу керек. Терапия қоршаған ортадан әлеуметтік көмек көрсетуге, қарым-қатынастың жағымсыз салдарын жоюға және кәмелетке толмаған баланың әлеуметтік дамуына кедергі келтіретін кедергілерге негізделген. Жұмыс кезінде терапияның әртүрлі түрлерін қолдануға болады (еңбек, өзін-өзі тәрбиелеу, әлеуметтік терапия және т.б.).
Ресоциализация - жасөспірімдердің әлеуметтік жағдайын, әлеуметтік дағдыларын қалпына келтіру, әлеуметтік байланыстарын жоғалтқан жасөспірімдерге көмек көрсету.
Мақсаты - аурудың қайталануының алдын алу, жұмысқа орналасуға көмектесу, кәсіптік бағдар беру, жасөспірімдердің қиын жағдайдан шығуға деген көзқарасын қалыптастыру.
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен жасалатын әлеуметтік-педагогикалық жоба - білім бере отырып түзету мекемелерінде оқушыларды әлеуметтік тәрбиелеу технологиясы. Технологияның мақсаты жасөспірімдерді еріктілер ретінде әлеуметтік тәрбиелеуге бағытталған түрлі жобаларды әзірлеуге және іске асыруға тарту болып табылады.
Мұндай технологилардың негізгі педагогикалық мәні - тұлғаның әлеуметтік қалыптасуы үшін жағдай жасау. Бұл әлеуметтік жоба оқушыға әлеуметтенудің негізгі келесі міндеттерін шешуге мүмкіндік береді:
- өз тұжырымдамасы мен дүниетанымын қалыптастыру;
- ересектер әлемімен әлеуметтік қарым-қатынас жасаудың жаңа түрлерін игеру;
- өзін қорғаған ортаның, әлемнің бір бөлгені екенін сезіну.
Әлеуметтік жоба - нақты міндет-мақсаттарды алға қою арқылы, нақты іс-әрекеттерді орындау арқылы әлемді, қоршаған ортаны өзгерту туралы идеяларды білдірудің бір тәсілі.
Қазіргі кезеңде білім беру мекемелерінде осындай әлеуметтік жобалардың келесі түрлері жүзеге асырылады:
- қолданбалы (мұндай жобаның нәтижесін тікелей практикада қолдануға болады);
- ақпараттық (қандай да бір объект, құбылыс, оқиға туралы ақпаратпен жұмыс істеуге арналған; ақпаратты талдауды, қорытуды және кең аудиторияға ұсынуды көздейді);
- рөлдік және ойын түріндегі (қатысушылар жобаның мазмұнымен анықталған белгілі бір әлеуметтік рөлдерді қабылдайды, ойын жағдайындағы мінез-құлықты анықтайды);
- зерттеу (нәтиже жауабы белгісіз шығармашылық зерттеу мәселесін жүргізумен байланысты, ғылыми зерттеулерге тән негізгі кезеңдердің болуын білдіреді: гипотеза, тапсырма және т.б.);
- кешенді күрделі жоба түрлері (ізденуді, шығармашылық әдістердің жиынтығын қамтитын жобалар) [16].
Жасөспірімдер әлеуметтік театры. Технология театр шығармашылығы арқылы құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдерді тиімді әлеуметтендіруді қамтиды. Әлеуметтік театр - бұл режиссердің көркемдік шығармашылығынан туындаған, көрермендер залына актерлер арқылы жеткізілген және спектакльді қарау және белсенді талқылау барысында көрермендер қабылдайтын өткір әлеуметтік проблемаға негізделген театр. Жасөспірімдердің шығармашылыққа бейімділігі арттыру арқылы, яғни құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдерден құралған шығармашылық ұжым құру арқылы театрды үгіт-насихат шеңбері ретінде пайдалануға болады. Театр ұжымының құрамында жасөспірімдер өзекті тақырыптарға үгіт-насихат бағдарламаларын жасауға қатыса алады.
Мақсат - шындықтың әлеуметтік құбылыстарының, өзгеруінің алдын-алу, түрлі азғырулар мен жаман әдеттерге саналы түрде жоқ деп жауап бере алатын және өз шешімінде тұра алатын адам ретінде өзіне оң көзқарас қалыптастыру.
Жасөспірімдер әлеуметтік театрының міндеттері:
- жасөспірімдер үшін еліктеуге, зерігуге мүмкіндік бермейтін бос уақыт кеңістігін құру, онда олар ересектердің басшылығымен театр қойылымдарын жасай алады;
- көрермендерді әлеуметтік мәселелерді шешуге тарту;
- салауатты өмір салтын насихаттау, жағымсыз көріністердің алдын алу;
- жасөспірімдерді қиын өмірлік жағдайға бейімдеу, өз мінез-құлқы арқылы өзгеге үлгі бола алу қабілетін қалыптастыру;
- жасөспірімдердің шығармашылық қабілеттерін көрсете алуға, дамытуға мүмкіндік жасау[16,25б].
Құқық бұзушылық жасауға бейім топтағы көптеген жасөспірімдердің жеке даму жетіспеушілігі болғанымен, олар шығармашылық қабілеттерімен ерекшеленеді, шығармашылық белсенділікке бейім. Мұндай жасөспірімдерге әлеуметтік норманы меңгеруде, шығармашылық өзінінің қабілетін тани алуда, жетістікке жетуде педагогикалық қолдау қажет
Әлеуметтік театр жасөспірімнің әртүрлі рөлдерді, эмоцияларды өмір сүру қажеттіліктері кезінде қолдана алуға, әлеуметтік рөлде көрініс берген өмір жағдайларының жеке өмірінде немесе қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді жеңу тәжірибесін жинауға, ортамен қарым-қатынасын дамытуға, әлеуметтік фактіге деген көзқарасын қалыптастыруға, қиын әлеуметтік жағдайларда өзінің мінез-құлық стратегиясының авторы және актері болуға мүмкіндік береді.
Сондай театрландырылған іс-әрекетке негізделген оқиғалы туризм технологиясы әдісі дәстүрлі туризм мен әлеуметтік-мәдени қызметтің үйлесіміне негізделген. Технологияның мақсаты туристік дағдыларды дамыту ғана емес, сонымен қатар шығармашылық, коммуникативті, әлеуметтік құзіреттіліктерді дамыту болып табылады.
Технологияны жүзеге асыру барысында серуендеу түрлері таңдалады және маршруттар туристік қызмет жасөспірімдердің жүру бағытындағы мәдени, этникалық, спорттық және басқа да іс-шаралар мен оқиғаларға қатысуымен үйлесетіндей етіп жасалады.
Бұл технология жасөспірімнің жан-жақты дамуына келесідей ықпал етеді:
жеке тұлғаның физикалық, адамгершілік-еріктік қасиеттерін дамытуға;
- танымдық қызығушылықтарды қанағаттандыру,
- шығармашылық және коммуникативті қабілеттерін, өзіндік тұжырымдасын қалыптастыруға,
- мінез-құлықтың әлеуметтік нормаларын игеруге,
- өзін-өзі бағалау мен өзіне деген сенімділікті арттыруға. Белгіленген маршрут бойындағы түрлі іс-шараларға, патриоттық акцияларға, фольклорлық мерекелерге, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университеті
Бекмұратқызы Қызғалдақ
Тақырыбы: Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік -педагогикалық іс -әрекет технологиясы.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В01801 білім беру бағдарламасы - Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану
Орындаған Бекмұратқызы Қ.
Ғылыми жетекші Бекмурзина А.Б.
Петропавловск
2022ж
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдер мәселесінің ғылыми-теориялық негіздері
5
1.1
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдер мәселесінің теориялық зерттеулері
5
1.2
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктері
10
1.3
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік -педагогикалық іс -әрекеттер технологиясы
17
2
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік -педагогикалық іс -әрекет технологиясын қалыптастыру бойынша тәжірибелік эксперименттің мазмұны
26
2.1
Мектептегі жасөспірімдердің құқық бұзушылық жасау диагностикасын жүргізу
26
2.2
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік -педагогикалық іс -әрекет технологиялары арқылы тәжірибе жүргізу
31
2.3
Тәжірибелік эксперименттің нәтижелері мен қорытындысы
49
Қорытынды
52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
56
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі уақытта білім берудің мақсаты - ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану, коммуникацияның әртүрлі тәсілдерін, оның ішінде тілдік дағдыларды қолдану (Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2018 жылғы 31 қазандағы № 604 бұйрығына 2-қосымша), осындай кең ауқымды дағдыларды игеру үшін және білім алушы тұлғасының үйлесімді қалыптасуы мен дамуы үшін қолайлы білім беру кеңістігін құру болып табылады).
Жасөспірімдік шақ-күрделі шақ. Осы күрделі кезеңде бала айналасында болып жатқан жағдайларды өз көзқарасы тұрғысынан бағалайтындықтан, олардың бойында бағалаумен қатар жүретін тіл алмаушылық, мінез көрсетушілік, айтқанды істемеушілік, бағынбаушылық, қарсылық көрсету белгілері пайда болады[1].
Балалар, жасөспірімдер өзара қарым-қатынаста, әлеуметтену кезінде олардың дамуларына азды-көпті әсер ететін түрлі жағдайлардан өтеді. Адамға әсер ететін түрлі жағдайларды қозғаушы күш деп атайды. Әлеуметтік тәрбиенің мазмұны жеке түлғаны қалыптастырудың барлық жүйесін қамтиды. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуында іс-әрекет пен адамның мінезқұлқы жеке тұлғаны қалыптастырудың компоненті ретінде келеді.
Әлеуметтік педагогика психология ғылымымен тығыз байланысты болғандықтан, жас ерекшелігіне байланысты төмендегідей концепцияларға тоқтала өтсек. Аталмыш кезеңдерде бала бойында өз жасына сәйкес тұлғалық кикілжіңдер мен ортаға деген наразылық іс-әрекеттері танылады. Оның ішінде жасөспірімдік шаққа толығырақ тоқталсақ.
Қазіргі жағдайда кәмелетке толмаған жасөспірімдер жасаған құқық бұзушылықтар сияқты мәселені әлеуметтану тұрғысынан түсіну қажеттілігі бірнеше жағдайлардан туындайды.
Отандық әлеуметтану әдебиеттерінде құқық бұзушылыққа келесі анықтама берілген: құқық бұзушылық - қолданыстағы заңнаманы бұзу болып табылатын заңсыз әрекет.
Ал шетелдік әлеуметтану ғылымы құқық бұзушылықты әдетте жастар жасайтын заңсыз немесе қоғамға қарсы әрекеттер деп түсіндіреді.
Құқық бұзушылық мәселесіне әлеуметтік көзқарас олардың шығу табиғатын, көбею мен жұмыс істеу себептері мен тетіктерін, анықталған әлеуметтік процестермен байланысын, сондай-ақ оларды жеңу жолдарын түсіндіруді қамтитыны дәлелденді[2].
Құқық бұзушылықтар қоғамның әртүрлі салаларына, оның әлеуметтік институттарына, қоғамдық қатынастарға қатысты. Құқық бұзушылық қоғам ағзасындағы бөтен дене емес, оның сипаттамаларының белгілі бір деформациясының нәтижесі екенін есте ұстаған жөн.
Жасөспірімдердің қылмысы әлеуметтік проблемалармен және жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелермен қатар жүреді. Қазақстанда болып жатқан өзгерістер, әлеуметтік мәселелер, нарықтық қатынастардың дамуы, білім беру мекемелеріндегі өзгерістер, отбасылық тәрбиенің құнсыздануы, рухани-адамгершілік құндылықтың құлдырауы, адамдардың сыныптарға бөлінуі, аз қамтылған отбасылардың саны жыл сайын артуы жасөспірімдердің тәрбиесіне кері әсерін тигізіп отырғаны жасырын емес.
Педагогикалық-психологиялық әдебиеттер мен түрлі ғылыми жұмыстарда қосымша білім беру мекемелерін дамытудың теориясы мен практикасы саласында көптеген еңбектер жазылғанына қарамастан, іс жүзінде қосымша білім беру мекемесінің әлеуметтік-педагогикалық әлеуетін пайдалану аспектілері және оның ерекшеліктері мұғалімдер мен құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдер арасындағы қарым-қатынас айтарлықтай дамыған жоқ.
Зерттеу мәселесі: білім беру мекемесінде құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекеттің мазмұнында қандай бағыттар болуы керектігін анықтау.
Зерттеу мәселесінің қарама-қайшылығы - құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен білім беру ұйымдарында әлеуметтік-педагогикалық іс-шараларды жиі өткізу қажеттілігі мен осы мәселе бойынша әлеуметтік педагог пен қосымша білім беру мекемесінің мамандарына арналған әдістемелік ұсыныстардың болмауы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекет технологиясына теориялық зерттеулер жүргізу.
Зерттеу нысаны: құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдер.
Зерттеу пәні: жасөспірімдермен әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекет технологиясы арқылы құқық бұзушылықтан алдын-алу.
Дипломдық жұмысқа келесі міндеттер қойылды:
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдер мәселесі бойынша әлеуметтік-педагогикалық әдебиеттерді талдау;
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдердің жалпы сипаттамасы және олардың құқық-бұзушылық түрлеріне талдау жасау;
Жасөспірімдерді құқық бұзушылыққа әкелетін әлеуметтік факторларын қарастыру;
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік -педагогикалық іс -әрекеттер технологиясын қарастыру.
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік -педагогикалық іс -әрекет технологиялары арқылы тәжірибе жүргізу.
Зерттеудің болжамы: білім беру мекемесінде құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекет келесі бағыттарды қамтитын іс-шаралар кешеніне сәйкес жүргізілуі керек деп санаймыз:
1) нәтижесі азаматтық-патриоттық сана болып табылатын азаматтық-патриоттық тәрбие беру;
2) өзіне деген сенімділік пен әлеуметтік өмірге қызығушылығын қалыптастыратын әлеуметтік құзыреттіліктерін дамыту.
Зерттеу әдістері: ғылыми, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді теориялық талдау, жалпылау және синтездеу.
Зерттеу базасы: Қызылорда қаласы, Ақжарма ауылы, 130 Абай орта мектебі.
Диплом жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1 Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдер мәселесінің ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдер мәселесінің теориялық зерттеулері
Бүгінгі таңда әлеуметтік педагогқа азаматтық тәрбиемен айналысатын барлық пәндер жиынтығының ішінде жетекші рөл берілген, өйткені бұл процестің өзі өз негізінде кең әлеуметтік-педагогикалық аспектіні қамтиды. Әлеуметтік педагог кәмелетке толмаған құқық бұзушылармен жұмыстың әдістері мен формаларын пайдалана отырып, жас ұрпақтың азаматтық ұстанымын қалыптастыруда жетекші рөл атқарады.
Бұл бөлімде көптеген зерттеушілер жасөспірімдердің құқық бұзушылық жасауына әсер ететін маңызды факторлар ретінде танылған жасөспірімдердің отбасылық және әлеуметтік жағдайының бірқатар сипаттамаларын қарастырамыз.
Жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктерін қарастыратын болсақ:
- қарабайыр және негізгі қажеттіліктерді қанағаттандыруға белсенді түрде баратындарды;
- ойшылдық пен әлсіздікке байланысты арандатуға көнеді;
- орындалмайтын қиялға бейім;
-жағдайларға байланысты моральдық және психикалық кемістігі бар;
- психастения мен истерия әсерінен әрекет етуге бейім;
- өмір салты, байланыстары, мінез-құлқы, оның қажеттіліктер, қызығушылықтар, көзқарастар;
- характерологиялық белгілер, мінез-құлық мотивтерінің қалыптасу дәрежесі;
-құқық бұзушылықтың әлеуметтік-демографиялық характерологиялық деректері мен жағдайлары, оларда жасөспірімнің тұлғалық қасиеттерін көрсету тұрғысынан[3].
Көптеген авторлардың көзқарасы бойынша қылмыс жасаған жасөспірімдердің төрт тобын құруға болады:
1. Кездейсоқтық, бұл жасөспірімнің жалпы тұлғалық бағдарына қайшы келеді.
2. Жасөспірімнің бағдарының жалпы тұлғалық тұрақсыздығына негізделген еріксіз ықтималдық.
3. Жағдай мен жағдай тұрғысынан, бірақ жасөспірімнің қоғамға қарсы тұлғалық бағытына сәйкес жазатайым оқиғалар.
4. Жасөспірімнің қасақана қылмыстық көзқарасы және жағдайды іздестіру немесе жасау, сондай-ақ жасөспірімнің құқық бұзушылық жасауына сылтау жасау.
Ресейлік ғалым Н.Н.Мидлер қылмыстық топтың қатыгездік әрекеті осы тұрақты топтармен жүзеге асатынын айта келіп, олардың алдын алмаса, болашақта ересектер тобының санын толықтыратынын атап өткен [3, 28б].
D. Downes пен P. Rock 1998 жылғы өздерінің еңбектерінде құқық-бұзушылық социологиясы кейінгі он жылдықтарда ғана өте белсенді дамып келеді және олардың нәтижелері пікірталастар тудыруда деп жазған. Олардың ойынша, тек ХХ ғасырдың 90-шы жылдары ғана құқық-бұзушылық социология ғылым ретінде қалыптасты.
Бұл ғалымдардың көзқарасы бойынша, құқық-бұзушылық социологиясы - тәуелсіз социологиялық нұсқаларды жинайтын, әлі тұрақты қалыптаспаған (coherent - байланыстыратын) ғылым [4].
Екіншіден, тіпті ежелден қалыптасқан ғылымдардың өздерінде де түсініктер туралы және оның анықтамасы туралы пікір-таластар тіпті ғасырлар бойы жалғасып келеді.
Үшіншіден, әлеуметтік құбылыстардың өте күрделілігі, олардың өзгеріп отыруы және оларды әлеуметтік шындық жағдайында анықтау қиын болады. Төртіншіден, ешбір анықтама шындығына келгенде, жалғыз нұсқа және нақты бола алмайды.
Құқық бұзушылық қоғамда бар және туындап отырады. Сонымен қатар, құқық бұзушылықтың өзіндік сипаттамасы бар. Бұл сипаттамалар, біріншіден, қоғамда болып жатқан өзгерістермен синхронды түрде өзгермейді, екіншіден, синхронды түрде қайталанбайды. Құқық бұзушылық әрқашан адамның психологиялық, моральдық, әлеуметтік-мәдени, құқықтық бейімсіздігінің және әлеуметтік ортаға, жалпы қабылданған нормаларға қарсы наразылығының нәтижесі болып табылады.
Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмысқа қатысты көптеген шетелдік зерттеулерде құқық бұзушы жасөспірімдердің отбасы жағдайындағы ата-ана бақылауының деңгейі сияқты факторға үлкен мән беріледі. Зерттеушілердің пікірінше, бұл көрсеткіш балалар мен жасөспірімдерде қоғамға жат және қылмыстық мінез-құлықтың көрінуіне тікелей байланысты. Әдетте, ата-ана бақылауының деңгейі, егер жасөспірім жалпы қабылданған нормалар мен ережелерді бұзса, яғни жасөспірім қоғамға жат мінез-құлық көрсеткенде зерттеледі.
Зерттеулер көрсеткендей, ата-ана бақылауы жасөспірімдердің мінез-құлқындағы ауытқулардың болуы мүмкіндігін төмендетеді, бұл жасөспірімдердегі асоциалды, қауіпті мінез-құлық көріністерінен қорғаушы фактор болып табылады.
Ата-ана бақылауының жеткілікті деңгейі жасөспірімнің қоғамға жат достарымен қарым-қатынас жасауына кедергі болады, бұл қылмыс жасамауға тікелей ықпал етеді.
Жасөспірімнің тұлғалық қалыптасуы өміріндегі маңызды адамдармен өзара қарым-қатынас арқылы жүзеге асады және бұл процесте әлеуметтік орта маңызды рөл атқарады, сондықтан жасөспірімдердің жеке басының қалыптасу шарттарын, тіпті құқық бұзушылық контекстінен тыс жерде де зерттейтін зерттеушілер ата-ана бақылауы факторына назар аударады. Дж. Бенсон мен М.К. Джонсон сияқты психолог ғалымдардың зерттеулері отбасындағы жасөспірім мен ата-ананың арасындағы жақындық дәрежесі, ата-ана бақылауының деңгейі неғұрлым жоғары болса, жасөспірімнің қоғамдық ортаға бейімделуі соғұрлым жақсы болатынын көрсетеді[4].
Құрдастарымен, достарымен әлеуметтік байланыс факторы көбінесе жасөспірімнің әлеуметтік жағдайында маңызды рөл атқаралы, бірақ зерттеулерде бұл факторға сирек назар аударылады. Белгілі ғалым Э.М.Томас (A.M.Thomas) зерттеуінде ата-анамен қарым-қатынас сапасына байланысты құрдастарымен әлеуметтік байланыстар зерттелді, атап айтқанда ата-анасының моральдық құндылықтары мен құрдастарының қылмыс жасауға бейімділік мінез-құлқының жасөспірімдердің моральдық құндылықтары мен қылмыстық мінез-құлқына әсері зерттелді.
Э.М.Томас егер отбасындағы тәрбиенің арқасында жасөспірімде жағымды моральдық, позитивті көзқарас болса, онда баланың қылмыстық жағдайға түсу ықтималдығы аз болады деп болжайды. Бірақ егер жасөспірімнің қоғаммен әлеуметтік байланысы нашар құрдастарымен қарым-қатынаста болса және ол қоғамға қарсы топқа түссе, онда ол бұрын қандай моральдық құндылықтар басшылыққа алынғанына қарамастан, қылмыстық жағдайға қатысушы болуы мүмкін.
Бұл ретте 14-18 жас аралығындағы жасөспірімнің физикалық және рухани дамуы әлі аяқталмағанын, тұлға ретінде толық қалыптаспағанын оның мінез-құлқы мен іс-әрекетінің табиғатынан көрінетінін ерекше атап өткен жөн. Кәмелетке толмағандардың жас ерекшеліктері негізінен заңсыз мінез-құлықтың катализаторы және күшейткіші рөлін атқарады.
Жасөспірімдердің құқық бұзушылықтарының әлеуметтік себептері әртүрлі, бірақ олардың барлығын бірнеше топқа бөлуге болады:
- әлеуметтік-экономикалық себептер (мүліктік теңсіздіктің күшеюі, өмір сүру деңгейінің төмендеуі, білім алуға қолжетімсіздік және жұмыс таба алмау);
- моральдық-адамгершілік (кәмелетке толмағандардың мақсаттары мен қоғамдық құндылықтарының болмауы);
- саяси (мемлекеттік жастар саясатының тиімділігінің төмендігі, қоғамдық шаралардың әлсіздігі, кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылықтарына қарсы күрес мәселелеріне мемлекет тарапынан жеткілікті назар аударылмауы).
Кәмелетке толмағандардың құқықтық санасының деформациясы көп жағдайда әлеуметтік табыс пен материалдық қауіпсіздіктің белгілі бір нышандарын жоғарылататын әлеуметтік-мәдени құндылықтардың жаңа жүйесіне ықпал ететінін ескеру керек.
Әр түрлі ғылымдардың өкілдері қазіргі жасөспірімдердің келесі құқық бұзушылық белгілерін көрсетеді:
1. Жоғары динамизм: қазір жасөспірімдер мен жастар арасындағы құқық бұзушылықтар мен қылмыстың өсуі жасөспірімдер санының өсуінен едәуір асып түседі: кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыс 10 жыл ішінде шамамен екі есе өсті, ал жасөспірімдер саны 15-20% азайды.
2. Қылмыстың топтық сипаты және кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыс. Кәмелетке толмағандардың криминогендік және қылмыстық топтарының қалыптасуының бастауы жасөспірімдердің отбасылық күйзелістерінен, олардың алғашқы тәрбие ұжымындағы (сынып, оқу тобында) қанағаттанарлықсыз жағдайына, жекелеген оқушыларға қатысты әлеуметтік әділеттілік қағидасының бұзылуында, олармен жұмыстың тым ресмилігінде екені белгілі. Олар мұның бәрін көшедегі еркіндікпен толтыруға тырысады, сол сияқты өзін қабылданбаған адам ретінде сезінеді және айналасындағылардың бәрі мұны түсінбейтін адамдар сияқты көреді[5].
Бұл қарым-қатынасқа деген қажеттілік (жасөспірімдерде бұл әсіресе өзекті), өзін-өзі растау қажеттілігі, өз мүмкіндіктері мен қабілеттерін іске асыру, басқаларды тану, психологиялық және физикалық қорғауды басқалардың негізсіз шағымдарынан іздеу, оларды топтарға біріктіруге мәжбүр етеді.
3. Жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтардың ұйымдасқан сипаты. Топталу ұйымдасқан қылмыстың басталуы болып табылады, бірақ ересек рецидивистер мен мафиялық құрылымдардың қандай да бір басшылығынсыз ол тек қана топтық қылмыс болып қала береді. Оған ұйымдасқан сипат беретін мафия құрылымдары мен қайтадан қылмысқа баратын қылмыскерлер.
4. Жасөспірімдер қылмысының маскүнемдікпен ерекше байланысы. Бұл байланыс көп арналы болып келеді. Кәмелетке толмағандардың алкогольдік ішімдікпен шектен шығуы да ересектердің өзін-өзі растау, бос уақытты өткізу, еркін қарым-қатынас жасау тәсілдері болып табылады. Олар топтық сипатта болады.
5. Құқық бұзушы жасөспірімдердің иісқұмар және нашақорлылығы;
6. Мектептің тәрбиелік әсерінің төмендеуі;
7. Кәмелетке толмағандардың бос уақытын тиімді ұйымдастырмау.
8. Жас ұрпақты әлеуметтендіру және жастар қылмысының алдын алу бойынша әлеуметтік институттар қызметіндегі кемшіліктер.
Кәмелетке толмағандарды құқық бұзушылыққа итермелейтін негізгі себептер - материалдық пайда, сондай-ақ өзін қорғауға және құрдастарының арасында беделге ие болуға деген ұмтылыс[6].
Қылмыс жасауға бейімділік мінез-құлық белгілерінің тамыры кәмелетке толмаған жасөспірімнің эмоционалдық тұрақсыздығы, толымсыздығы, оның мәдениетке, оның принциптеріне, отбасындағы және қоршаған шындыққа деген қайшылықты қатынасында жатыр. Қазіргі заманғы зерттеулер кәмелетке толмаған құқық бұзушы жасөспірімдер келесі белгілермен сипатталатынын анықтады:
1) қоғамдық пайдалы қажеттіліктерді әлсірету;
2) негізгі қажеттіліктердің бұрмаланған сипаты;
3) қажеттіліктердің түрлері арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы;
4) қате сипаттағы өзін-өзі растау қажеттілігінің басым болуы.
Сонымен бірге, құқыққа қарсы мінез-құлық мотиві, бір жағынан, тұлғаның моральдық қалыптасуының қолайсыз жағдайларын және оның әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін, екіншіден, нақты өмірлік жағдайдың криминогендік элементтерін көрсетеді. Жасөспірім баланың ата-анасының бала тәрбиесіне деген әлеуметтік және рухани-адамгершілік жауапкершілігінің төмендігі, дәстүрлі әлеуметтік бақылаудың төмендеуі жасөспірімдердің моральдық-нормативтік мінез-құлық ережелерін нашар түсініп, меңгере алмауының тікелей себебі болып табылады. Жасөспірімдердің көпшілігінде парыз, ар-ождан, ар-намыс, ұят, мақтаныш және абырой туралы шектеулі немесе қате түсінік бар. Отбасындағы қолайсыз жағдай жасөспірімнің ниеті мен мотиві, уәжі мен нәтижесі, қалауы мен қажеттілігі сияқты компоненттері мен мотивтері арасындағы қарама-қайшылықтардың күрт өсуіне әкеледі.
Қоғамның белгілі бір бөлігінің криминогенділігі, олардың белсенді қатысушылары әрдайым жасөспірімдер болып табылатыны шындық. Отбасындағы ұрыс-керіс, отбасылық қатынастардың рухани-адамгершілік кедейлігі жасөспірімдерде жағымсыз субъективті көзқарастар жүйесін қалыптастырады, бұл өте терең дәрежеде ұтымды сананың қалыпты процесін және әлеуметтік маңызы бар моральдық-нормативтік талаптарды бұзады, әлеуметтік байланыстардың әлсіреуі мен үйлесімсіздігіне, қоғамның құндылық-нормативтік жүйесінің жойылуына ықпал етеді.
Оларға: прокуратура, кәмелетке толмағандар істері жөніндегі комиссия, қорғаншылық және қамқоршылық органдары, ішкі істер органдары, мектеп жатады. Кәмелетке толмаған жасөспірімдермен жұмыс жасауда әлеуметтік диагностика, әлеуметтік профилактика, бейімдеу, әлеуметтік реабилитация, коррекция, әлеуметтік терапия, әлеуметтендіру сияқты әлеуметтік жұмыс технологияларын қолдануға болады:
Әлеуметтік профилактикалық жұмыстар әлеуметтік ауытқуларды тудыратын себептерді жоятын түрлі іс-шараларды (мемлекеттік, әлеуметтік, медициналық, тәрбиелік) қамтуды көздейді. Жұмыс барысында тиімді деп танылған келесі әдістерді қолдануға болады: профилактикалық әңгіме, бақылау, қолдау, профилактикалық тренингтер.
Әлеуметтік бейімделу -- жасөспірімдерді өмірдің жаңа әлеуметтік жағдайларына бейімдеуге қолдау көрсету [7].
Әлеуметтік оңалту (реабилитация) - әлеуметтік байланыстарды қалпына келтіруге, дене функцияларының бұзылуына және тұлғаның ауытқуларын болдырмауға бағытталған іс-шаралар кешені. Мамандар жасөспірімнің отбасын, қарым-қатынасын, эмоционалық жай-күйін бақылайды. Мамандар жасөспірімдердің жеке ерекшеліктерін ескере отырып, оңалту бағдарламасын әзірлейді.
Терапиялық жұмыстар қоршаған орта тарапынан әлеуметтік көмекке, қарым-қатынастың теріс салдарын жоюға және кәмелетке толмағанның әлеуметтік дамуына кедергі келтіретін жағдайларды болдырмауға негізделген. Жұмыс кезінде терапияның әртүрлі түрлерін қолдануға болады (еңбек, өзін-өзі тәрбиелеу, әлеуметтік терапия т.б.).
Ресоциализация (қайта әлеуметтендіру) - жасөспірімдердің әлеуметтік мәртебесін, әлеуметтік дағдыларын қалпына келтіру, әлеуметтік байланыстарын жоғалтқан жасөспірімдерге көмек көрсету.
Қайта әлеуметтендірудің мақсаты - рецидивтің (қайталауды болдырмаудың) алдын алу, жұмысқа орналасуға көмектесу, кәсіптік бағдар беру, жасөспірімдерге қиын жағдайдан шығу үшін түрткі жасау. Осылайша, кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтардың әлеуметтік алдын-алу шаралары қылмыстың алдын алу арқылы оларды бастапқы сатыдан қорғауға бағытталуы керек деген қорытынды жасауға болады. Әлеуметтік қызметкер басқа органдармен бірлесіп, жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтарға қарсы күрес жүргізеді.
1.2 Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктері
Құқық бұзушылық дегеніміз - ақыл-есі дұрыс адамның құқық нормаларына қайшы келетін және заңды жауапкершілікке әкелетін мінез-құлқы.
Сондай-ақ, кәмелетке толмаған жасөспірімнің қылмыстың субъектісі болмаса да, яғни қылмыс жасамаса да, қоғамдық ортадағы әлеуметтік ауытқулары, жеңіл-желпі жат әрекеттері, моральдық нормаларды бұзуы, қоғамдық орындардағы мінез-құлық ережелерін сақтамауы, оқудан жалтару деңгейінде көрінетін мінез-құлқы мен іс-әрекетін заңсыз деп атауға болады.
Фельдштейн Д.И. жасөспірімдердің жеке қоғамға қарсы бағыттылық деңгейін ескере отырып, олардың мінез-құлық типінің ең оңтайлы типологиясын ұсынды[8].
1. Бірінші топтағы жасөспірімдерге әлеуметтік жағымсыз, табиғи емес, қарабайыр, базалық қажеттіліктердің тұрақты кешені тән; ашық қоғамға қарсы көзқарастар, бағалаулар жүйесі; қатынастардың деформациясы.
Жасөспірімдердің бұл тобында достық, намыс, ізеттілік, батылдық туралы бұрмаланған түсініктер қалыптасқан, ұят сезімі құнсызданған. Оларға тән: дөрекілік, өшпенділік, агрессивтілік, қызбалық, ұстамдылық, өктемдік. Олардың бейімділігі: өзімшілдікке, біреудің қайғысына немқұрайлы қарауға, жасалған құқық бұзушылықты білуге, жұмыс істеуге және тәуелділікке ұмтылудың болмауы, ақша жинау, бос уақытты өткізу.
2. Екінші топқа қажеттіліктері деформацияланған, базалық ұмтылыстары бар, моральдық нормалармен үйлеспейтін қажеттіліктердің қалыптасқан кешені бар және өз көзқарастары мен көзқарастарының ашық қоғамға қарсы бағыты бар кәмелетке толмаған қылмыскерлер сияқты болуға ұмтылатын жасөспірімдер жатады. Бұл жеткіншектерге индивидуализм мен дау-дамайдың күшеюі тән, олар кіші мен әлсізді қыспаққа ала отырып, артықшылықты позицияны иеленуге ұмтылады. Олар импульсивті, тұрақсыз және тез көңіл-күй өзгереді.
Бұл жасөспірімдерде достық пен батылдық туралы бұрмаланған идеялар бар. Бұл ретте жасөспірімдердің осы тобының құқық бұзушылықтары, әдетте, өздігінен туындаған жағдайдың әсерінен және жеке мотивтің фонында жасалады. Бұл жасөспірімдер тобына мыналар тән: мақтаныш сезімі жоғарылайды, ашуланшақтық, қулық пен қулық, созылмалы жалқаулық, адамдарға менсінбейтін және сенімсіздікпен қарау.
3. Құқық бұзушылыққа бейім жасөспірімдердің үшінші тобына оң және деформацияланған көзқарастар, көзқарастар, қажеттіліктер мен мүдделер арасында туындайтын өткір қайшылық тән. Бұл жасөспірімдер өздері жасаған құқық бұзушылықтардың лайықсыз екенін біледі.
Соған қарамастан, олардың оң моральдық көзқарастары сенімге айналмады, ал рахат алуға деген өзімшілдік құштарлық және пайда болған жағдайға қарсы тұруды қаламау мұндай жасөспірімді қоғамға жат әрекетке және азғын тәжірибе жинақтауға итермелейді. Бұл жасөспірімдерге сипаттама беріледі: алдамшы; қулық; үміткерлер; адамдарға сенбейтін; әлеуметтік маңызды мәселелерге енжар; өздерінің өткен тәжірибелерінің батылдығына, көрнекі ләззаттарға бейім.
4. Төртінші топ - қажеттіліктері аздап деформацияланған жасөспірімдер. Оларға тән: әлсіздік; сәйкестік және ұсынымдылық; өзіне және өз күшіне сенбеу; тұрақсыздық; ерік-жігері мықты жолдастарға бағыну; жеңіл бас айналу; ақкөңіл күдік пен бұзақылық.
Екінші топтағы жасөспірімдер қоршаған ортаның өзгеруіне және оны бағалаудың әдеттегі тәсілдеріне белсенді түрде жауап береді. Бұл жасөспірімдер өте сезімтал: оларға деген сенімді қарым-қатынас; оларды қоғамдық пайдалы қызметке тарту; олардың еңбек жетістігінің оң бағалануы; оларды ұйымдастырушылық қызметке тарту; бағыну ғана емес, бұйрық беру қабілетін дамыту. Осының бәрі жасөспірімдердің осы тобы үшін жаңа, олар үшін әлеуметтік маңызды қызмет жүйесіне тез енуді қамтамасыз етеді.
Құқықбұзушылыққа бейім үшінші топтағы жасөспірімдермен жұмыстың табыстылығы еңбек әрекеті жүзеге асырылатын ырғақ пен шиеленіске дейін төмендейді.
Бұл өмірге деген қызығушылықты оятады, жағымды тәжірибелерді тудырады және өмірдің жаңа перспективаларын іздеуге ықпал етеді.
Жасөспірімдердің бесінші тобы мыналарға назар аударуды талап етеді: жұмыс пен оқудың бірыңғай, жылжымалы кестесін ұйымдастыру; жүйелі бақылау және жүйелі қорытындылау; ұжымдық әрекеттің жылдамдығы; ұжым алдындағы жеке жауапкершілік; бәсекелестікке қосу; жасөспірімдерді әртүрлі еңбек әрекеттеріне қосу үшін жағдай жасау[9].
Жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың әлеуметтік контекстін (байланысын) зерттеу кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу және қылмысқа ұшырау қаупі жоғары жасөспірімдерге дер кезінде көмек көрсету үшін маңызды болжамдық ресурс болып табылады.
Жасөспірімнің отбасылық жағдайы жасөспірімдік шақ, атап айтқанда жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылық туралы зерттеулер жасөспірім отбасының құрамына ерекше назар аударды. Толық емес отбасында тәрбиеленетін, көбінесе дисфункционалды(қиын) отбасылар деп те сипатталатын жасөспірімдерде екі ата-анасы бар отбасындағы жасөспірімдерге қарағанда қылмыстық мінез-құлық көріністерінің қаупі жоғары екені анықталды.
Ең маңызды факторлардың бірі, зерттеушілердің пікірінше, ата-аналардың ажырасуы: ажырасу жағдайы жасөспірімдерде қоғамға жат мінез-құлық ықтималдығын арттырып қана қоймайды, сонымен қатар ата-ана бақылауының деңгейінің төмендеуіне әкеледі, бұл ықтималдықты арттырады. жасөспірімдердің қылмыстық байланысы және қылмыстық-атқару қоғамдастығы болады.
Жасөспірімдік кезеңі 15-16 жастағы әлеуметтік даму дағдарысы. Бұл да үш жылдық Мен өзім, енді әлеуметтік мағынада қолданылады. Егер біз әдебиетке жүгінетін болсақ, онда бұл жас кіндіктің екінші кесілуінің жасы ретінде қарастырылады. Негізгі сипат айқындық деңгейінде, оның белгілері келесідей: баланың оқу іс-әрекетінде құнарлылығы, дарынды жақтың ауырлығы төмендейді. Дағдарыстың екінші белгісі - жағымсыздық. Бұл кезең кейде үш жастағы дағдарысқа ұқсас қарастырылады. Бала өзін қоршаған ортадан шектейді, күресуге, жалғыздыққа дайын.
Бұл жастағы мінез-құлық көріністерін Л.С.Выготский үш нұсқада қарастырады [10].
Бірінші нұсқа - жеткіншектік кезіндегі алалаушылық барлық жағынан ашық байқалады. Оның мерзімі бір аптадан екі аптаға дейін, бірнеше айға дейін созылуы мүмкін, ұқсас құбылыс жеткіншектікте шамамен 20 балл болады.
Екінші типтегі балада бұл өмірлік жағдайдың кейбір жерлерінде байқалады, қоршаған ортаның жағымсыз құбылысына мыналар жатады: отбасындағы жанжал, үлкендердің қысымшылығы, жеткіншектер 60 баллға жататын қолайсыз жағдай жасау.
Ал үшінші жағдайда-жағымсыз жағдай мүлдем байқалмайды немесе жоқ. Оның шамамен 20 ұпайы бар. Жеткіншектегі психологиялық жанжал көбінесе өзіне ғана емес, тікелей қоршаған ортаға деген көзқарасқа байланысты туындайды.
Жеке дамуда жасқа байланысты саралаудың өтпелі кезеңі ымырасыз басталады. Ол өзін-өзі көрсетуге, өзін ашуға деген ұмтылысымен сипатталады. Бірақ ол өзін қоршаған орта, ересектер, ата-ана ретінде толық білетінін айтады.
Ол өзінің ішкі әлемін толығымен аша алмайтындығынан зардап шегеді, кейде қарым-қатынас кезінде өз-өзіне күмән туады. Сондықтан, баланың құрдастарымен қарым-қатынасы оның жеке дамуында өте маңызды. Нәтижесінде олар дене мен рухани теңдікті түсінеді, өздерін және басқаларды бағалайды.
Қарым-қатынас танымдық қызығушылықтың, өзін-өзі тәрбиелеудің, белсенділіктің артуына ықпал етеді. Баланың құрдастарымен қарым-қатынас жасау қажеттілігін ата-аналар алмастыра алмайды.
Мейірімділік пен зұлымдық, адамгершілік санаттары туралы түсініктер, объективті ақпарат (білімдер) - осының барлығы адамның, оның жеке тұлғасының қалыптасу үрдісінің қажетті құраушылары. Және олар басқа адамдармен қарым-қатынаста болғанда, белгілі бір қызметте ғана көрінеді. Р.Роллан жақсылық ғылым емес, әрекет деп дұрыс айтқан. Қоғамда қабылданған нақты моральдық құндылықтар дәл осы қарым-қатынас кезінде көрінеді және бекітіледі.
Жасөспірім жасындағылар қарым-қатынасқа өте құмар келеді. Олардың жолдастарымен, құрдастарымен, сыныптастары, қарым-қатынасы төменгі сыныптардағы балалардың қарым қатынастарынан гөрі күрделірек, көп салалы әрі мазмұны тереңірек болады.
Құрдастарымен қарым-қатынастың болмауы жеке тұлғаның дамуына және өзін-өзі тануға айтарлықтай кедергі болады. Еркін қарым-қатынас дамып келе жатқан тұлғаны білдіру, жаңа байланыстар жасау құралдарының бірі. Сондықтан, үлкендердің қысымымен еркектік, қарсылық, дөрекілік белгілері пайда болады. Олар өздерінің жоспарларын, құпияларын, іс-әрекеттерін тек ата-аналарына емес, достарына айта алады.
Мұндай жағдайда бала тым тыныш, шатасады және оның мінезінде оқшаулау пайда болады. Керісінше, егер олар достарымен жақсы қарым-қатынаста болса, олар өздерін бақыттылар қатарына жатқызады.
Біріншіден, құрдастарымен қарым-қатынас - бұл өте маңызды. Осылайша, бала оған не қажет екенін, ересектер не туралы сөйлесетінін біледі.
Екіншіден, тұлғааралық өзара әрекеттесудің ерекше түрі. Бірлескен ісшаралар арқылы ол әлеуметтік әсер ету үшін қажетті дағдыларды игереді, ұжымдық тәртіпке бағынуды және өз құқықтарын қорғауды үйренеді.
Үшіншіден, эмоционалды байланыс түрі. Командада болу, ынтымақтастық беріктік пен сәттілік сезімін береді. Оның әр түрлі ісәрекеттегі қарым-қатынасы жаңа психологиялық және жеке қасиеттерді қалыптастыруға негіз болады.
Жанұяның әлеуметтік жағдайы (отбасының табысы, ата-анасының білім деңгейі) де жасөспірім тұлғасының қалыптасуында маңызды фактор болып табылады. Әлеуметтік жағдайы төмен отбасылардың жасөспірімдері ауқатты (білімді, экономикалық жағдайы жоғары) отбасындағы жасөспірімдерге қарағанда өзін ересектермен ерте сәйкестендіре бастайды.
Көбінесе бұл әлеуметтік жағдайы төмен отбасынан шыққан жасөспірімдердің өз бетінше өмір сүру үшін отбасының материалдық және әлеуметтік қолдауына аз сүйеніп, мүмкіндігінше тезірек отбасын тастап кетуге тырысуымен байланысты. Балалық шақта да, егде жаста да мұндай жасөспірімдер, әдетте, белгілі бір үй шаруасына жауапкершілікпен қарайды, қаржылық міндеттерге ие болады және ата-аналарымен тең дәрежеде қарым-қатынас жасайды[11].
Отбасында табыс пен білім алу мүмкіндіктеріне байланысты ресурстар неғұрлым көп болса, жасөспірімнің ересектік сезімі соғұрлым кеш пайда болады.
Жасөспірімнің ата-анамен қарым-қатынасы. Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмысқа арналған көптеген шетелдік зерттеулерде құқық бұзушы жасөспірімдердің отбасы жағдайындағы ата-ана бақылауының деңгейі сияқты факторға үлкен мән беріледі. Зерттеушілердің пікірінше, бұл көрсеткіш балалар мен жасөспірімдерде қоғамға жат және қылмыстық мінез-құлықтың көрінуіне тікелей байланысты.
Әдетте, ата-ана бақылауының деңгейі, егер жасөспірім жалпы қабылданған нормалар мен ережелерді бұзса, яғни жасөспірім қоғамға жат мінез-құлық көрсеткенде зерттеледі. Зерттеулер көрсеткендей, ата-ана бақылауы жасөспірімдерде мінез-құлық ауытқуларының ықтималдығын төмендетеді - бұл жасөспірімдерде қоғамға жат, қауіпті мінез-құлық көріністерінен қорғаушы фактор болып табылады. Ата-ананың тиісті бақылауы жасөспірімнің қоғамға жат құрбыларымен қарым-қатынасын болдырмайды, бұл қылмыс жасауға тікелей ықпал етеді.
Жасөспірімнің құрдастарымен қарым-қатынасы. Жасөспірімнің әлеуметтік жағдайының маңызды факторларының қатарында құрдастарымен әлеуметтік байланыс факторы жиі айтылады, бірақ зерттеулерде бұл факторға ерекше мән берілмейді.
Зерттеуінде Е.М. Томас (А.М. Томас), құрдастарымен әлеуметтік байланыстар ата-аналармен қарым-қатынастың сапасына байланысты зерттелді, атап айтқанда, ата-аналардың моральдық құндылықтары мен құрбыларының қылмыстық мінез-құлқының жасөспірімдердің адамгершілік құндылықтары мен қылмыстық мінез-құлқына әсері зерттелді. Зерттеу нәтижелері ата-ананың адамгершілік құндылықтары жасөспірімнің қылмыстық мінез-құлқына тікелей әсер етпейтінін, тек ішінара әсер ететінін көрсетті[12].
Сурет 1. Жасөспірімнің қылмыстық мінез-құлқына ата-ананың адамгершілік құндылықтарының әсері
Сонымен қатар, жасөспірімнің мінез-құлқына ата-анасының көзқарасынан гөрі құрдастарымен әлеуметтік байланыстар көбірек әсер етеді. EM. Томас, егер жасөспірімде отбасының арқасында оң моральдық көзқарас болса, онда оның қылмыстық жағдайға түсу ықтималдығы аз болады деп болжайды. Бірақ егер жасөспірімнің құрдастарымен әлеуметтік байланыстары нашар болса және ол асоциалды топқа түссе, онда ол бұрын қандай моральдық құндылықтарды басшылыққа алғанына қарамастан, қылмыстық жағдайдың қатысушысы болуы мүмкін.
Е.М. Томас, бұл құрбыларымен әлеуметтік байланысы әлсіз жасөспірімнің өзін сенімсіз сезінуімен және ол қоғамға жат құрбыларының моральдық кодексін көбірек қабылдауы және топта осы кодты ұстану арқылы емес, топта мәртебеге ие болуымен байланысты. олардың моральдық құндылықтарына негізделген өз ережелерін белгілеу.
Жоғарыда келтірілген деректерден көріп отырғанымыздай, құқық бұзушылық жасаудан қорғау факторлары ретінде жанұя мен отбасындағы қарым-қатынастың ерекшеліктері өте маңызды.
Дегенмен, жасөспірімнің дамуы мен әлеуметтенуі үшін оның әлеуметтік ортамен қарым-қатынасының сапасы одан да маңызды. Бұл үдерісте құрдастарымен әлеуметтік байланыстар үлкен рөл атқарады, өйткені көптеген жағдайларда құрдастарымен проблемалық қарым-қатынас жасөспірімдердің қылмыстық қоғамдастыққа енуінің негізгі факторы болып шығады, ал бұл жағдайда қорғаныс факторлары жеткіліксіз[13].
Жасөспірімдердің құқық бұзушылық жасауындағы отбасы байланысының және құрдастарымен қарым-қатынастың рөлін түсіну қылмыстық қоғамдастыққа ықтимал қатысу тұрғысынан осал жасөспірімдердің әлеуметтік бейімделуін жақсарту бойынша жұмысты тиімдірек құруға мүмкіндік береді; және жазасын өтеп жатқан және босатуға дайындалып жатқан жасөспірімдердің қайта әлеуметтенуі кезінде жасөспіріммен тиімді байланыс орнатуға болады.
Балаларды құтқару қозғалысының дәстүрлері әсер еткен кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі соттар американдық қоғам балалар мен ересектер әрекеттерінің арасындағы түбегейлі айырмашылықты мойындайтындықтан, осы соттардың басты міндетін қылмыс жасаған жасөспірімдерді тәрбиелеуде көреді. жазаланатын әрекет, сондай-ақ қылмыстың алдын алуда.
Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі соттардың құзыретіне жасөспірімдердің үш санатымен жұмыс жатады:
1) кәмелетке толмағандар жасаған жағдайда қылмыс деп танылатын жазаланатын әрекеттерді жасаған кәмелетке толмағандар;
2) кәмелетке толмағандар, егер кәмелетке толмағандар жасаса, қылмыс деп танылмайтын жазаланатын әрекеттерді жасаған кәмелетке толмағандар, балалардың бұл санаты "құқық бұзушылар мәртебесі" болып табылады;
3) кәмелетке толмағандар, тастанды ата-аналары немесе ата-аналары тарапынан жәбір көргендер.
1.3 Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен әлеуметтік -педагогикалық іс -әрекеттер технологиясы
Жасөспірім құқық бұзушылармен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс екі құрамдас бөлікпен анықталады:
1. Осы санаттағы жасөспірімдерді балалар ортасынан олармен профилактикалық жұмысты одан әрі ұйымдастыру арқылы анықтау.
2. Жасөспірімдермен тікелей жеке немесе топтық жұмыс жүргізу.
3. Жергілікті және өзіндік мақсатты орындайтын жеке және топтық жұмыстың әлеуметтік-педагогикалық технологиялары:
а) диагностиканың әртүрлі кезеңдеріндегі динамизмі мен өзгермелілігі тұрғысынан баланың ерекше мәселелерін нақтылау үшін жағдай жасайды. педагогикалық әсер;
б) әрбір кезең барлық басқалармен тікелей байланысты, бұл оларды іс жүзінде толық орындалмаған міндеттерді орындауға қайтаруға мәжбүр етеді; в) өздігінен баланың жағдайын тұрақтандыру құралы ретінде қарастырылуы мүмкін.
Кәмелетке толмаған құқық бұзушылар мәселесін шешуде әлеуметтік-педагогикалық көзқарас тұрғысынан мыналар қажет: - жастарды ерекше әлеуметтік-демографиялық топ ретінде зерттеу; - азаматтық тәрбиенің мазмұнын анықтайтын азаматтық қоғамның мәнін анықтау; - жастардың азаматтығын қалыптастыратын, психологиялық әсер ету әдістерінің дамуын анықтайтын әлеуметтік-мәдени жағдайды зерттеу.
Әлеуметтік педагог өскелең ұрпақтың азаматтық санасын қалыптастыратын субъект ретінде осы иерархияда ерекше орын алады, өйткені азаматтық тәрбие жұмысын ұйымдастырып қана қоймайды, сонымен қатар жасөспірімдердің осы әлеуметтік тәрбиесінің субъектілер жиынтығының күш-жігерін үйлестірудің маңызды қызметін атқарады.
Жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алуда ерте профилактиканың алатын орны ерекше.
Алдын алудың басқа деңгейлерімен салыстырғанда тиімдірек. Алдын алу жасөспірімдердің жеке басындағы толық орын алмаған өзгерістерді жоюға бағытталған. Егер ерте профилактика уақытында жүргізілсе, сіз оң нәтижелерге қол жеткізе аласыз және басқа шараларды, соның ішінде қылмыстық-құқықтық сипаттағы шараларды қолданудан бас тарта аласыз[14].
Адамның қалыптасқан көзқарасы, әдет-ғұрпы қалыптаспаған кезде табысқа жетуге болатын ерте кезеңде екенін атап өтуге болады. Алдын алудың негізгі әдістерінің бірі профилактикалық ақпараттық - кеңес беру әңгімесі болып табылады. Әңгімелесушімен байланыс орнату, оқиғалардың жағымсыз дамуына жол бермейтін жаңа мінез-құлық үлгісін қалыптастыру қажет.
Профилактиканың барлық деңгейінде кәмелетке толмағандардың отбасы, мектеп, еңбек тәрбиесіндегі кемшіліктерді жою, олардың бос уақытын ұйымдастыру және кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықпен күресетін органдардың тиімділігін арттыру бойынша жұмыс жүргізу қажет. Оларға: прокуратура, кәмелетке толмағандар істері жөніндегі комиссия, қорғаншылық және қамқоршылық органдары, ішкі істер органдары, мектеп жатады.
Кәмелетке толмаған жасөспірімдермен жұмыс істеу кезінде әлеуметтік жұмыстың мынадай технологияларын қолдануға болады: әлеуметтік диагностика, әлеуметтік профилактика, бейімделу, әлеуметтік реабилитация, түзету, әлеуметтік терапия, ресоциализация. Әлеуметтік диагностика жасөспірімнің денсаулығының физикалық және психикалық жағдайын зерттеуге, баланың мінез-құлқын, тұлғалық даму ерекшеліктерін қарастыруға, көмек көрсетуге (соның ішінде медициналық), немқұрайлылыққа әкелетін себептерді анықтауға көмектеседі.
Диагностика әлеуметтік жұмыс технологиясы ретінде кәмелетке толмаған баланың отбасы, қоршаған ортасы және өзі туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді. Әлеуметтік профилактика әлеуметтік ауытқулардың себептерін жоятын әртүрлі шараларды (мемлекеттік, әлеуметтік, медициналық, тәрбиелік) қарастырады. Жұмыс барысында профилактикалық әңгімелесу, бақылау, қолдау, профилактикалық тренингтер сияқты әдістерді қолдануға болады.
Әлеуметтік бейімделу - жасөспірімдердің өмірдің жаңа әлеуметтік жағдайларына бейімделуіне қолдау көрсету. Әлеуметтік реабилитация - бұл әлеуметтік байланыстарды, дене функцияларының бұзылуын және тұлғаның ауытқуларын қалпына келтіруге бағытталған шаралар кешені. Мамандар жасөспірімнің отбасын, қарым-қатынасын, жағдайын бақылайды[15].
Мамандар жеке ерекшеліктерін ескере отырып, оңалту бағдарламасын әзірлейді. Коррекция әлеуметтік жұмыстың технологиясы ретінде психикалық және физикалық дамудағы кемшіліктерді жоюға бағытталған.
Стресске реакцияларды, психикалық бұзылуларды жеңу үшін түзету қажет. Әлеуметтік терапияда әлеуметтік жұмыс маманы жасөспірімге эмоционалды түрде әсер ете алуы керек. Жасөспірімге зақым келтірмеу үшін мүмкіндігінше абай болу керек. Терапия қоршаған ортадан әлеуметтік көмек көрсетуге, қарым-қатынастың жағымсыз салдарын жоюға және кәмелетке толмаған баланың әлеуметтік дамуына кедергі келтіретін кедергілерге негізделген. Жұмыс кезінде терапияның әртүрлі түрлерін қолдануға болады (еңбек, өзін-өзі тәрбиелеу, әлеуметтік терапия және т.б.).
Ресоциализация - жасөспірімдердің әлеуметтік жағдайын, әлеуметтік дағдыларын қалпына келтіру, әлеуметтік байланыстарын жоғалтқан жасөспірімдерге көмек көрсету.
Мақсаты - аурудың қайталануының алдын алу, жұмысқа орналасуға көмектесу, кәсіптік бағдар беру, жасөспірімдердің қиын жағдайдан шығуға деген көзқарасын қалыптастыру.
Құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдермен жасалатын әлеуметтік-педагогикалық жоба - білім бере отырып түзету мекемелерінде оқушыларды әлеуметтік тәрбиелеу технологиясы. Технологияның мақсаты жасөспірімдерді еріктілер ретінде әлеуметтік тәрбиелеуге бағытталған түрлі жобаларды әзірлеуге және іске асыруға тарту болып табылады.
Мұндай технологилардың негізгі педагогикалық мәні - тұлғаның әлеуметтік қалыптасуы үшін жағдай жасау. Бұл әлеуметтік жоба оқушыға әлеуметтенудің негізгі келесі міндеттерін шешуге мүмкіндік береді:
- өз тұжырымдамасы мен дүниетанымын қалыптастыру;
- ересектер әлемімен әлеуметтік қарым-қатынас жасаудың жаңа түрлерін игеру;
- өзін қорғаған ортаның, әлемнің бір бөлгені екенін сезіну.
Әлеуметтік жоба - нақты міндет-мақсаттарды алға қою арқылы, нақты іс-әрекеттерді орындау арқылы әлемді, қоршаған ортаны өзгерту туралы идеяларды білдірудің бір тәсілі.
Қазіргі кезеңде білім беру мекемелерінде осындай әлеуметтік жобалардың келесі түрлері жүзеге асырылады:
- қолданбалы (мұндай жобаның нәтижесін тікелей практикада қолдануға болады);
- ақпараттық (қандай да бір объект, құбылыс, оқиға туралы ақпаратпен жұмыс істеуге арналған; ақпаратты талдауды, қорытуды және кең аудиторияға ұсынуды көздейді);
- рөлдік және ойын түріндегі (қатысушылар жобаның мазмұнымен анықталған белгілі бір әлеуметтік рөлдерді қабылдайды, ойын жағдайындағы мінез-құлықты анықтайды);
- зерттеу (нәтиже жауабы белгісіз шығармашылық зерттеу мәселесін жүргізумен байланысты, ғылыми зерттеулерге тән негізгі кезеңдердің болуын білдіреді: гипотеза, тапсырма және т.б.);
- кешенді күрделі жоба түрлері (ізденуді, шығармашылық әдістердің жиынтығын қамтитын жобалар) [16].
Жасөспірімдер әлеуметтік театры. Технология театр шығармашылығы арқылы құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдерді тиімді әлеуметтендіруді қамтиды. Әлеуметтік театр - бұл режиссердің көркемдік шығармашылығынан туындаған, көрермендер залына актерлер арқылы жеткізілген және спектакльді қарау және белсенді талқылау барысында көрермендер қабылдайтын өткір әлеуметтік проблемаға негізделген театр. Жасөспірімдердің шығармашылыққа бейімділігі арттыру арқылы, яғни құқық бұзушылық жасаған жасөспірімдерден құралған шығармашылық ұжым құру арқылы театрды үгіт-насихат шеңбері ретінде пайдалануға болады. Театр ұжымының құрамында жасөспірімдер өзекті тақырыптарға үгіт-насихат бағдарламаларын жасауға қатыса алады.
Мақсат - шындықтың әлеуметтік құбылыстарының, өзгеруінің алдын-алу, түрлі азғырулар мен жаман әдеттерге саналы түрде жоқ деп жауап бере алатын және өз шешімінде тұра алатын адам ретінде өзіне оң көзқарас қалыптастыру.
Жасөспірімдер әлеуметтік театрының міндеттері:
- жасөспірімдер үшін еліктеуге, зерігуге мүмкіндік бермейтін бос уақыт кеңістігін құру, онда олар ересектердің басшылығымен театр қойылымдарын жасай алады;
- көрермендерді әлеуметтік мәселелерді шешуге тарту;
- салауатты өмір салтын насихаттау, жағымсыз көріністердің алдын алу;
- жасөспірімдерді қиын өмірлік жағдайға бейімдеу, өз мінез-құлқы арқылы өзгеге үлгі бола алу қабілетін қалыптастыру;
- жасөспірімдердің шығармашылық қабілеттерін көрсете алуға, дамытуға мүмкіндік жасау[16,25б].
Құқық бұзушылық жасауға бейім топтағы көптеген жасөспірімдердің жеке даму жетіспеушілігі болғанымен, олар шығармашылық қабілеттерімен ерекшеленеді, шығармашылық белсенділікке бейім. Мұндай жасөспірімдерге әлеуметтік норманы меңгеруде, шығармашылық өзінінің қабілетін тани алуда, жетістікке жетуде педагогикалық қолдау қажет
Әлеуметтік театр жасөспірімнің әртүрлі рөлдерді, эмоцияларды өмір сүру қажеттіліктері кезінде қолдана алуға, әлеуметтік рөлде көрініс берген өмір жағдайларының жеке өмірінде немесе қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді жеңу тәжірибесін жинауға, ортамен қарым-қатынасын дамытуға, әлеуметтік фактіге деген көзқарасын қалыптастыруға, қиын әлеуметтік жағдайларда өзінің мінез-құлық стратегиясының авторы және актері болуға мүмкіндік береді.
Сондай театрландырылған іс-әрекетке негізделген оқиғалы туризм технологиясы әдісі дәстүрлі туризм мен әлеуметтік-мәдени қызметтің үйлесіміне негізделген. Технологияның мақсаты туристік дағдыларды дамыту ғана емес, сонымен қатар шығармашылық, коммуникативті, әлеуметтік құзіреттіліктерді дамыту болып табылады.
Технологияны жүзеге асыру барысында серуендеу түрлері таңдалады және маршруттар туристік қызмет жасөспірімдердің жүру бағытындағы мәдени, этникалық, спорттық және басқа да іс-шаралар мен оқиғаларға қатысуымен үйлесетіндей етіп жасалады.
Бұл технология жасөспірімнің жан-жақты дамуына келесідей ықпал етеді:
жеке тұлғаның физикалық, адамгершілік-еріктік қасиеттерін дамытуға;
- танымдық қызығушылықтарды қанағаттандыру,
- шығармашылық және коммуникативті қабілеттерін, өзіндік тұжырымдасын қалыптастыруға,
- мінез-құлықтың әлеуметтік нормаларын игеруге,
- өзін-өзі бағалау мен өзіне деген сенімділікті арттыруға. Белгіленген маршрут бойындағы түрлі іс-шараларға, патриоттық акцияларға, фольклорлық мерекелерге, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz