Бастауыш сынып оқушыларының даму ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Еуразия гуманитарлық институты
Қорғауға жіберіледі
____ ____________ 2022 ж.
Кафедра меңгерушісі
п.ғ.к., профессор Н.Т. Ныгыманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш мектептегі оқу сабақтарында оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру формалары
6В01303 - Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі білім беру
бағдарламасы бойынша
Орындаған: Зекен І.С.
Тексерген: п.ғ.к., профессор Нығыманова Н.Т.
Нұр-сұлтан, 2022
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Бастауыш мектептегі оқушылардың оқу сабағында іс-әрекетін ұйымдастырудың теориялық негіздері
5
1.1.
Бастауыш мектептегі оқушылардың оқу сабағында іс-әрекетін ұйымдастырудың ғылыми зерттеулерін талдау
5
1.2
Бастауыш сынып оқушыларының даму ерекшеліктері
14
2
Бастауыш сынып оқушыларының оқу сабақтарында іс-әрекетін ұйымдастыру бойынша тәжірибелік-педагогикалық жұмыс
20
2.1
"Әдебиеттік оқу" пәні аясында оқу іс-әрекет дағдыларының деңгейін анықтау
20
2.2
Қалыптастырушы эксперименттің сипаттамасы және оның нәтижелері
33
2.3
Бақылау эксперименті және зерттеу нәтижелері
38
Қорытынды
43
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
48
Қосымша А
50
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі уақытта бастауыш білім берудің мақсаты - ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану, коммуникацияның әртүрлі тәсілдерін, оның ішінде тілдік дағдыларды қолдану (бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2018 жылғы 31 қазандағы № 604 бұйрығына 2-қосымша), осындай кең ауқымды дағдыларды игеру үшін және білім алушы тұлғасының үйлесімді қалыптасуы мен дамуы үшін қолайлы білім беру кеңістігін құру болып табылады).
Мойындау керек, қазіргі кезде балалар аз оқып қана қоймай, оқыған мәтінін нашар түсінеді, қабылдауы әлсіз . Оқу барысында талдау, қорытынды жасау дағдысы ақсап тұр. Бұл - шынымен де ұлттың бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін үлкен мәселе. Және бұл мәселе бүгін ғана пайда болған жоқ. Сондықтан ел президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ҰҚКК отырысында бұл жағдайды түбегейлі өзгертіп, кітап оқитын елге айналуымыз үшін түрлішаралар қабылдауды тапсырып отыр.
ҚР Президенті Қ.Тоқаев пен ҚР Білім министрі А. Аймағамбетовтің тапсырмасына жауап ретінде Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім беру акаемиясы 2021-2022 оқу жылындағы Қазақстан Республикасының орта білім беру ұйымдарындағы оқу-тәрбие үрдісінің ерекшеліктері туралы нұсқаулық-әдістемелік хат әзірледі. Аталған құжатқа сәйкес, білім беру ұйымдарында бірнеше іс шаралар мен жобалар жүзеге асырылады, соның ішінде Оқуға құштар мектеп - оқуға құштар ел жобасы оқушыларды кітап оқуға барынша ынталандырып, сауатты ұрпақ қалыптастыру мақсатын көздейді. Оқу сауаттылығы - қазіргі қоғамда табысты, бәсекеге қабілетті тұлғаны және коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастырудағы негізгі дағдылардың бірі[1].
Қазіргі заманғы қазақстандық білім беру жүйесі оқу сауаттылығын қалыптастыру мен дамыту міндетін шеше отырып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге белсенді қадам жасап отыр.
Қазігі кезде мектептегі білім беруде Қазақстан Республикасының бастауыш білім берудің мемлекеттік білім беру стандартының талаптарына сәйкес, жалпыға бірдей оқу іс-әрекетін қалыптастырудың негізі ретінде функционалдық оқу дағдыларын меңгертуге басты назар аударылады:
"Оқу үрдісінің кандай мәселесі болмасын, бала психологиясына негізделмесе, оны ескермесе, оқытудың әдіс-тәсілдерін құбылтып түрлендіру де, сабақ үстінде қолданылған сан алуан көрнекіліктер де жай, жасанды дүниеге айналады [2].
Өйткені жеке тұлғаны қалыптастыру қоғамдық тәжірибе мен кейбір қажетті нормаларды меңгерту аркылы жүзеге асқанымен, оқытудың мәні тек білімді түсініп, игеруде емес, сол нормалардың оқушылардың іс-әрекеті мен жалпы қасиетінін ішкі механизмі, қозғаушысы-мотиві болатындай дәрежеде ұйымдастырылуында",-дей келе психолог-ғалым Л.И. Божович педагогикалық психологияның ең өзекті мәселесі - оқу мотивтерін тәрбиелеу туралы құнды пікір айтып, оны ғылыми тұрғыда негіздеп берді. Бұл міндеттің жүзеге асуында баланың жеке басы ерекшеліктерін ескеру, оқытуды жеке тұлғаны дамыту тұрғысында ұйымдастыру мәселелері үлкен мәнге ие[2,28б].
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың оқу іс әрекетін ұйымдастырудың тиімді тәсілдерін теориялық және тәжірибелік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу нысаны- бастауыш сынып оқушылары және бастауыш мектептегі оқу процесі.
Зерттеу пәні: әдебиеттік оқу сабақтарында оқушылардың оқу іс- әрекетін ұйымдастырудың тиімді тәсілдері.
Зерттеу міндеттері:
1.Бастауыш мектептегі оқушылардың оқу сабағында іс-әрекетін ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік зерттеу.
2.Оқу іс-әрекетін қалыптастырудың тиімді тәсілдерін іздеу бойынша бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми еңбектерінде оқытудың әдіснамалық негіздерін зерттеу.
3.Оқу іс-әрекетін қалптастыру үшін тандалған әдістерді эксперименталды түрде тексеру.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері:зерттеу жұмысымыздың оқу процесін әрекет тұрғысынан зерттеушілер П.Я.Гальперин, А.К.Маркова, Ф.Талызина, Г.И.Щукина, В.А.Сластениннің жұмыстары алынды.
Зерттеудің тәжірибелік маңызыдылығы: егер Әдебиеттік оқусабақтарында іс-әрекеттерін ұйымдастырудың тиімді әдістері қолданылса,онда пән бойынша білім сапасы артады,танымдық белсенділік деңгейін арттыруға ықпал етеді.
Зерттеу әдістері:теориялық және эмпирикалық.
Зерттеудің эмпирикалық әдістері:бақылау,анықтау,эксперимен т, талдау,сауалнама,әңгімелесу,зерттеу және т.б.
Зерттеудің теориялық әдістері:әдебиеттерді талдау және зерттеу, алынған нәтижелерді талдау.
Ғылыми жаңалығы:
1.Бастауыш мектептегі оқушылардың оқу сабағында іс-әрекеттерін ұйымдастырудың териялық және әдістемелік негіздері қарастырылды.
2.Оқу іс-әрекетін тиімді қалыптастыру тәсілдері қарастырылып зерттелді.
3.Бастауыш сынып оқушыларының оқу сабақтарында іс-әрекетін қалыптастыруға бағытталған әдістерпайдаланып,эксперименталды түрде тексерілді.
Зерттеу базасы: Нұр-Сұлтан қаласы,32 мектеп -гимназиясы. Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, 2 тарау,қорытынды,пайдаланған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 Бастауыш мектептегі оқушылардың оқу сабағында іс-әрекетін ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш мектептегі оқушылардың оқу сабағында іс-әрекетін ұйымдастырудың ғылыми зерттеулерін талдау
Халқымыздың білім беру тарихында алғашқы ұстаз, ағартушы Ыбырай Алтынсарин тұңғыш бастауыш сынып оқушыларының оқыту мәселесімен айналысып, сол кездегі озық педагогикалық, әдістемелік идеяларға негізделген бірқатар құнды еңбектер жазды.
Ыбырай Алтынсарин еліміздегі жас балалардың таным мүдделерін кеңінен қанағаттандыру және олардың тәрбиелік мұраттарына сәйкес адамгершілік қасиеттерді дамытуға әрекет ету үшін сол кездегі орыс тіліндегі ең үздік оқулықтар мен педагогикалық кітаптарды педагогикалық шеберлікпен, көремпаздықпен дәл таңдап алғандығын ғалым-мұғалім А.Сыздыков өз еңбектерінде жазды[3,36б].
Өкінішке орай, Ахмет Байтұрсыновтың сол кездегі ғылыми еңбектері, қолда бар әдістемелік зерттеулері бастауыш сынып оқушыларның сөйлеу тілін дамыту жөніндегі еңбектерде лайықты бағаланып, тиісті құрметін ала алған жоқ.
Осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында зерттеу жұмысының осы бөлімінде оның Ахмет Байтұрсыновтың бастауыш қазақ мектебіне арналған әліппесі толық сипатталады[3,38б].
Оқу процесін әрекет тұрғысынан зерттеушілер П.Я.Гальперин, Ф.Талызина, А.К.Маркова, Г.И.Щукина, т.б. оқу әрекетінің жоғары деңгейде ұйымдастырылуы, көздеген нәтижеге жетуі тек кана оқу мотивтерін дұрыс тәрбиелеумен байланысты болатынын тұжырымдайды. Дамыта оқытуды ұсынушылар С.Л.Выготский, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов оқу әрекеті компоненттерінің ішінде мотивтердің шешуші мәнге ие екенін дәлелдеп берді[3,39б].
Отандық ғылымда жалпы оқыту теориясының психолологиялық мәселелері Ж.Аймауытовтың, М.Жұмабаевтың, М.Мұқановтың, Т.Сабировтың, Ә.Сыдықовтың, Қ.Жарықбаевтың т.б. еңбектерінде арнайы сөз болады.
Мотивтердің мақсатқа ұласуының басқыштары, сатылары туралы қазақ білімпазы М Жұмабаевтың "Педагогика" атты еңбегінде: "Жанымызда бір тілек бар. Сол тілекті іске асырғымыз келеді. Тілектің іске асуының тиістілігін бекітетін себептер яки дәлел мотив деп аталады. Бұл - қайраттың мақсатқа жету үшін жанның алға ұмтылуының бірінші басқышы деп түсіндіріледі[3,40б].
Жалпы білім беретін оқу мекемелерінің көп түрлілігі мен оқыту бағдарламалардың вариативтілігі жеке дара оқуға, халықтың білім алуға деген түрлі талаптары мен оқушылардың қызығушылықтарын қанағат етуге көмек көрсетеді. Соңғы жылдарда мұғалімдердің шығармашылық еңбегі ерекше маңыздылыққа ие болып отыр. Мұның бәрі мұғалімнің инновациялық іс-әрекетті жоспарлауға, ұйымдастыруға және оны басқаруға деген жаңаша көзқараспен қарауды ойластырады.
Педагогикалық, психологиялық және әлеуметтік әдебиеттерді талдау барысында мұғалімнің инновациялық іс-әрекеті деген ұғымның бірнеше жолын анықтауға мүмкіндік берді:
- ұйымдастырушылық іс-әрекет мұғалімнің жеке тұлғасының даму тұрғысынан қарағанда іс-әрекетке деген қарым-қатынастың, іс-әрекет түрлерінің ауысуын ұсынатын өзіндік сана нәтижесі ретінде қарастырылады;
- тұлғаның танымдылық белсенділік тұрғысынан алғанда ұйымдастырушылық іс-әрекет инновациялық, шығармашылық әлеуеттің қайнар көзі ретінде көрінеді;
- педагогикалық іс-әрекеті тұрғысынан идеалды әдістемелер мен бағдарламаларды іздеу, оларды оқыту тәжірибесіне енгізу, жаңалықтарды игеру үрдісі, шығармашылық іс-әрекеттің өнімі, озат (инновациялық) тәжірибелер;
- білім берудегі әлеуметтік тапсырыс тұрғысынан - нәтижесі инновациялық кеңістік болатын, білім берудегі өзгерістер үрдісінде көптеген субъектілірді бірізділікпен енгізуді болжайтын ұжымдық сипаттағы қызметтің күрделі жүйесі [3,45б].
Көптеген авторлар мұғалімнің ұйымдастырушылық іс-әрекетін білім берудің осы күнге дейін қолданып жүрген түрлері мен әдістерін қайта құруға және оларды жүзеге асыру үшін жаңа мақсаттар мен құралдарды жасау іс-әрекеті ретінде қарастырады. Ұйымдастырушылық іс-әрекетке түсініктеме берудегі түрлі көзқарастарда зерттеушілер өзін-өзі өзектеу, өзін-өзі дамыту, жетекші мотив болатын, адамның шығармашылық іс-әрекетінің ерекше түрі ретінде сипатталатын мотивациялық, шығармашылық, технологиялық және рефлекстік компоненттерін белгілейді.
Мұғалімнің ұйымдастырушылық іс-әрекетінің өлшемдік сипаттары: мотивациялық, шығармашылық бағыт (өзін-өзі жетілдіруге ұмтылу, инновациялық іс-әрекет мақсатын түсіну); жаңалықтар енгізуге технологиялық дайындығы (іс-әрекетті түзетуге, қайта құруға қабілетті болу, басқа мұғалімдердің шығармашылық іс-әрекет тәжірибелерін жинақтау және пайдалану қабілеттілігі); өзін-өзі басқару қабілеттілігі (өзін-өзі талдау, өз бетімен жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау қабілеттіліктері).
Білім берудегі методологиялық және теориялық негіздерді басқару Ю.С.Алферов, Ю.В.Громыко, А.А.Орлов, М.Николаева, С.Постовалов, В.Постовалов, А.Е.Потапов, А.И.Пискунов, Н.Д.Хмель, Г.Л.Лукпанов және т.б. еңбектерінде қарастырылған [3,46б].
П. Я. Гальпериннің анықтауынша оқу субъекті әрекетінің негізінде білімді ұғыну. Д.Б. Эльконин мен В.В. Давыдовтарша, оқу әрекетінің арнаулы түрі, ал А.Н. Леонтьев теориясы бойынша, оқу (ойын және еңбекпен бірге) - жетекші әрекеттің типі [3,49б].
Қазақстандық психолог С. М. Джакупов оқу әрекетінде оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін белсендіруде бірлескен- диалогтық танымдық іс-әрекетін қалыптастыру ұғымын енгізді. Г. В. Габайдың көрсетуінше, оқу әрекеті екі құрамдас жүйеден немесе іс-әрекеттен құрылатын әрекет[3,50б].
Біріншісі - жүйеше немесе іс-әрекет түріндегі оның негізгі функционалды компоненті, оқу. Оқу әрекетінің дайындаушылық функционалды компоненттері оқу іс-әрекетінің басқа жүйешесіне топталады. Оқу әрекеті - қол жеткен тәжірибені ұғыну арқылы іске асырылатын таза та- ным үдерісі. Оқыту іс-әрекеті - оқу іс-әрекетінің жемісті өтілуін қамтамасыз етуге бағытталған. И. И. Ильясовтың анықтауынша оқу әрекеті - субъектінің өзін-өзі өзгертуі, өзін-өзі дамытуы, нақты білімдер, іскерліктер, дағдылар жоқ субъектіден, соларды иемденген субъектіге айналуы.
Оқу ұғымымен қатар кеңестік психологтарда (Л.С. Выготский, А. Н. Леонтьев, Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов, А.К. Маркова) және шет елдіктерде де (X. И.Лийметс, И. Лингарт) көбінесе оқу әрекеті деген ұғым да жиі қолданылып жүр. Оның мазмұнына үдеріс және нәтижесімен қатар, құрылымдық ұйымдастырылуы, ең негізгісі - оқудың субъективтілігі кіреді. Қазіргі кезде оқу әрекеті - оқудың арнаулы формасы ретінде, арнайы ұйымдастырылатын (өзін-өзі ұйымдастыру), басқарылатын (өзін-өзі басқару), бақыланатын (өзін-өзі бақылау) объект түрінде көрінеді. Жоғарыда айтылғандар оқу ұғымының мазмұны тым кең, көпжақты және түрлі ғылымдар тұрғысынан қарастырылатынын көрсетеді[3,52б].
Жоғарыда аталған авторлар өз жаңалықтарымен, көкейістілігімен ерекшеленетін, білім жүйесін практикалық тұрғыда реформалау үшін басқарудың бірқатар проблемеларын қарастырады. Осының ішіне басқарудың жаңа құндылықтары мен мақсаттары, мектепішілік басқарудағы жаңа енгізулер, дамыту бағдарламасын, түрлі типтегі мектептердің оқу жоспарлары мен оқыту бағдарламаларды әзірлеудің технологиясы мен методологиясы, білім беру субъектілерін әлеуметтік-құқықтық қорғауы, педагогикалық кадрлардың аттестациялануы да жатады [4,14б].
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын, пәндік сауаттылық, функционалды сауаттылық, оқытудың түпкі нәтижесі ретінде оқушылардың игерген құзіреттіліктеріне байланысты ғалымдар, В.В. Давыдов, А.А. Леонтьев, Д.Б. Эльконин, В.А. Болотов, О.Е.Лебедев, И.А. Зимняя, А.К. Маркова, С.Г. Молчанов, Г.К. Селевко, В.В. Сериков, В.А. Сластенин, А.В. Хуторской, М.Ж.Жадрина, С.Д.Мұқанова, И.И.Бим, Ф.Ш.Оразбаева, Е.И.Пассов, В.Л.Ляховицкий, Н.Сауранбаев, С.Кеңесбаев, С.Жиенбаев, Т.Ахметов, Ғ.Бегалиев, А.Айдаров, Ж.Д.Адамбаева, Б.Б.Құлмағамбетова, К.Ы.Сариева, М.М.Артықова, жүргізілген зерттеулерді қарастыра келе, бүгінгі таңда отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектерінде функционалдық сауаттылық ұғымын қолдануда бірізділік жоқ екені байқалды[4,16б].
В.И.Звереваның мектеп жетекшілерінің іс-әрекетін басқару мазмұны бойынша өткізген талдауы оның басты алты бағытын мүшелеуге мүмкіндік береді. Олар: көпшілік ұйымдастырушылық, тәрбиешілік, нұсқаулық- әдістемелік, педагогикалық, әкімшілік-ұйғарымдық және қаржылы-шаруашылық[4,19б].
Мұғалімнің сабаққа дайындалуы, педагогикалық еңбегін Ю.А.Львова нақты сипаттап көрсеткен. Ол мұғалімнің сабаққа дайындалуына көмектесетін, педагогтың шығармашылық жұмысын ұйымдастыратын ұтымды ұсыныстар жасады:
1. Бағдарламаның осы сабаққа қатысты бөлімін ұғына оқы.
2. Осы бөлімнің материалдарын, тақырыптарын, сұрақтарын оқып біл.
3. Осы сабақта неге жетуім қажет деген сұраққа жауап бере отырып, сабақ мақсатын жаз.
4. Осы топтық ұжымды көз алдына елестетіп, жеке оқушыларды еске ал. Олардың психологиясын ойша еске түсіріп, педагогикалық түрлену өнерін қолдана отырып, олардың алға қойған мақсатқа жету жолдарын белгілеуге тырыс.
5. Осы материалға және осы оқушыларға тиімді әдістемелік тәсілді таңдап ал.
6. Таңдалған әдісті өз мүмкіншілігіңмен салыстыр, сабақтағы өз іс-әрекетіңді ойша салмақта.
7. Сабақ құрылымын ойластырып, тапқаныңның барлығын жоспар-конспектіге жаз.
8. Көрнекі және оқу құралдарын дайында, тексеріп, реттеп, әзірлеп қоюды ұмытпа, приборлар мен жабдықтарды, есептеу техникаларының дұрыстығын жұмыс үстінде тексер. Көрнекі құралдарды көрсету тәртібін ойластыр.
9. Қойылған мақсатқа жетуге көмектесетін көрнекіліктерді көзбен шолу құралдарын ғана қолдану қажет. Егер олар көп болса, оқушылардың назары соған ауады.
10. Жоспардың негізгі тұстарын қайтала (оқу материалының).
Баланы оқытуда ізденушілік - зерттеушілік әрекетін ұйымдастыру басты назарда ұсталады.
Осыған байланысты Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдовтардың жасаған жүйесі 3 негізгі құраушыдан тұрады.
1. Оқу мақсаттарының қойылуы.
2. Оны шешу жолын бірлесе қарастыруы.
3. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеуі.
Сабақты жақсы оқитын оқушылармен ғана белсенді жұмыс істеп қана қоймай, барлық баланың дамуы үшін қолайлы жағдай туғызып, қабілеті жеткен жерге дейін еңбек ету ойластырылса, әр оқушының оқуға деген қызығушылығы артады[4,20б].
М.Дулатов өз зерттеулерінде оқыту мәселесімен қатар оқыту түрлері мен әдістерін сөз етеді. Қирағаттың мақсатын түсінбеген адам мұғалім үміт еткен пайданы бере алмайды, балаларды оқыған нәрсесін бір-біріне ұйқастырып айтып беруге, оқығанды мағынасымен толық жадында сақтауға үйрету керек- деп, оқыту әдіс-тәсілдерін меңгертудің маңызын нақтылай түседі[4,27б].
Кітапты нақыштап оқыту, мазмұнын баяндату оқушының материалды жадында тұрақты сақтауына үлкен әсер тигізетінін көрсетеді. Оқулықта оқылған материалдың мазмұнына, мәніне көп көңіл бөлу керектігі айтылады, себебі балалардың үлкендердіңкі сияқты сыни көзқарасы қалыптаспағандықтан олар мазмұнына онша ден қоймай іле шала оқып шығады.
Сонымен қатар барлық оқытудың түрлерінің міндеті - алдына мақсат қоюмен түсіндіріледі деді. Автор бір ғана сабақ үлгісін көрсету арқылы мұғалімнің оқушыға теориялық білім мен практикалық дағды қалыптастыруда қандай оқыту ұстанымдары мен заңдылықтарға арқа сүйеу керектігін атап көрсетеді.
Баланың кітапты көп оқуы мақсат емес, ең негізгісі - оқыған кітаптарын еске сақтап, өнерге, білімнен ғибрат алуында деген пікірінде М.Дулатов тәрбие мен білімнің ортақ екеніне зор мән береді. Себебі, бұрынғы заманда бір оқулықтан екінші оқулыққа ауысып бірнеше кітаптарды қатар оқыту қолданылмайтын еді.
Кітапта сабақтарды белгілі бір бағдарламамен сағаттарға бөлу, бағдарламаның мәні мұғалім материалды терең талдап мазмұнын ашқанда ғана болатындығын және жүйелі оқыту кезінде осы оқулықтағы Оқымысты бала әңгімесін түрлі әдістер қолдана отырып қалай оқыту керектігі толығымен баяндалады. Бұл әңгімеде баланың білімін сұрақ- жауап арқылы жадында жақсы сақталу жолдарын көрсетіп, сауалдарға толық түрде жауап беруге әдеттендіру жолдарын ұсынған. Оған ағартушының Мақаланы бөліп оқытқанда, һәр сөйлемді, һәр балаға оқыттырарға, сауалдарды да әрқайсысына кезек берерге керек.
Әр бала оқығанда басқалары зерттеп кітаптарына қарап отырарға керек. Бала қате оқыса, білгендері қолын көтеріп қана өзінің байқағанын сездірерге керек. Тыңдамай алаңдап отырған баланы байқаса мұғалім: Әрі қарай оқы деп кенеттен сынау пайдалы. Мұғалім мақала біткенше сауал беріп болған соң, бірнеше балаға түгел оқытып қателерін балалардың өздеріне түзеттіріп, білмей қалған жерін де жетекші сауалдармен өзі түзетерге керек деген пікірі мысал бола алады.
Л.М. Фридман "Өкінішке орай осы уакытқа дейін білім беру дегенді алдынғы ұрпақтың мәдениеті мен әлеуметтік тәжірибелерін кейінгілерге беру, соны меңгерту деп келеміз. Дұрысы: білім беру, пәнді оқыту дегенді оқушының сол пән мұғалімін біліп, меңгерудегі өзіндік, жеке әрекеті деп бағалау керек" дейді[5,35б].
Жаңа 12 жылдық білім беру жүйесіндегі білім нәтижесі ретіндегі коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыру мәселесі оқушының оқу іс-әрекетін ұйымдастырудың ұтымды жолдарын іздестіруді көздейді. Ол оқушылардың психологиялық және жеке ерекшеліктеріне қарай педагогикалық тұрғыда негіздеуді қажет етеді.
Оқу іс-әрекетінің басқа әрекеттерден ерекшелігі: оқу материалдары мен оқу тапсырмаларын меңгеруге бағытталуы; әрекет және ғылыми ұғымның жалпы амалдарын меңгеруі; тапсырмаларды шешудің алдын алатын жалпы әрекеттері; адам - оқушының өзгерісіне әкелетін оқу іс-әрекеті; өзінің әрекетінің нәтижесіне сыни көзқараспен қарауға дағдыландыруды көздеуінде.
Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов және т.б. оқу іс-әрекеті тұжырымдамаларында оқу әрекетінің құрылымын қажеттілік, түрткі, оқу тапсырмалары, оқу әрекеттері, бақылау және бағалау құрайды[5,45б].
Г.П.Щедровицкий сегіз компоненттен тұратын құрылымды ұсынады: мақсат, міндет, бастапқы материал, құрал, әдіс, үдеріс, процедура, өнім. Сонымен, бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетінің белгілі құрылымы мыналар: [6,32б]
1. Қажеттілік, мотив.
2. Оқу тапсырмалары.
3. Оқу әрекеттері (баланың қолданатын нақтылы практикалық және ой тәсіл - амалдары).
4. Бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалап, тексеріп отыруы).
5. Бағалау (мұғалімнің және оқушының өзіне-өзі берген бағасы).
Қажеттілік - белгілі күштің ықпалымен, субъектінің ортаға және ортаның субъектіге қоятын талабына байланысты жүзеге асатын кез келген әрекеттің бастапқы бөлігі болып табылады. Қажеттіліктің объектілік мазмұны түрткіде көрініс табады.
В.Апельттің көзқарасынша, оқу түрткісін тілге байланысты мынадай түрлерге жіктеген: арнаулы, танымдық, коммуникативтік, өзін-өзі жүзеге асыратын, ата-ана мен мұғалімнің оқушыға қатынасы арқылы көрінеді.
Оқу тапсырмалары оқу мақсатымен тығыз байланысып, мақсатты болжаудың негізінде оқыту мақсатына жетудің құралы ретінде көрінеді. В.С.Аванесовтің пікірінше, оқу тапсырмалары - жоспарланған нәтижелердi оқушыларға меңгертуге бағытталған педагогикалық форма. Әрбiр тапсырма белгiлi бiр мақсат үшiн құрылған, сондықтан оның өзiндiк миссиясы мен өзiнiң сипаттамасы бар деп дұрыс атап өтiлген[6,36б].
Тапсырманың басты миссиясы - оқушыларды белсендi түрде өздiгімен бiлiм алу iс-әрекетiне баулу, оларды дамыту, құзыреттіліктің талап етiлген деңгейiне қажеттi бiлiм, бiлiк және дағдыларды игерту. Тапсырмалардың негiзгi түрлерi - есеп, сұрақ, жаттығу, шығармашылық тапсырма, тест формасындағы тапсырма, тест тапсырмасы, оқу проблемасы және т.б. Тапсырмалар сұрақтарға, тест формасындағы тапсырмаларға, жаттығуларға және т.б. қарағанда жалпы ұғым ретiнде қарастырылады. Олардың бастауыш сынып оқушыларының коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруда әртүрлi мүмкiндiктерi бар және әртүрлi дидактикалық нәтижелерге алып келіп, бiрiгiп жүйе құрайды.
Оқу іс-әрекетінің келесі құрамы оқу тапсырмаларын шешудегі оқу әрекеттері болып табылады. Оқу іс-әрекеті адамның қоғамдық-тарихи тәжірибені мақсатты түрде иемденуіне мүмкіндік беретін және соның негізінде сыртқы және ішкі гностикалық әрекеттердің жеке тәжірибесін қалыптастыратын ерекше әрекеттер жиынтығынан тұратындығын түсінеміз.
Оқытудағы мәтіндік тапсырмаларды шешу жағдайында мәтіндік тапсырмалар бойынша арнайы білімдері негізінде тапсырманы шешу біліктілігінің қажетті деңгейін меңгеруін қамтамасыз ететін әрекеттерді орындайды. Оқушыларды оқытып қана қоймай, олардың әрекетіне сай тапсырмаларды таңдай білу мұғалімнің басты міндеттерінің бірі болып табылады. Іс-әрекеттің келесі құрамы болып тұжырымдамада қарастырылған оқу тапсырмаларын шешудегі оқу әрекеттері болып табылады.
Психологтардың пікірінше, оқушының оқу іс-әрекетінің субъектісі болып қалыптасуы олардың өзіндік бақылау мен өзіндік бағалауды меңгеру дәрежесімен анықталады. Бақылау мен бағалау әрекеттің барлық түрінде сол әрекетті бақылау мен бағалаудың нәтижесін білдіреді. Оқу іс-әрекетінің ерекшелігіне талдау жасау, бақылау пәні оқушының өзінде болатын өзгерісті және оларды жинақтау жолын нақтылауға мүмкіндік береді.
Оқу іс-әрекетін бақылау оқу тапсырмаларындағы мәтіндік тапсырмаларды шешудегі оқушының оқу тапсырмаларын шешу біліктілігін меңгеру сапасы болып табылады.
Оқу іс-әрекетін қалыптастыру дегеніміз оқушылардың мұғалімнің басқаруынсыз мақсатқа бағытталған оқу мазмұнын және өзіндік оқу іс-әрекет тәсілдерін меңгеруге толығымен көшуін білдіреді. Оқу іс-әрекетін қалыптастыру оқушылардың оқу әрекетінің біртұтас актілері - оқу мақсатын түсіну мен қабылдаудан бастап тапсырмалар негізінде бақылау мен бағалау дәрежесіне жетуді орындау арқылы жүзеге асады. Бастапқыда мұның үлкен бөлігі мұғалімнің басшылығымен, содан кейін көбінесе оқушылардың өз бетінше орындалады.
Сондықтан оқушының коммуникативтік құзыреттілігінің алғашқы қадамы өз іс-әрекетін және қарым-қатынасын реттеуге басшылық жасай білуінен байқалады. Олай болса баланың өзі атқарып отырған әрекеті, ендеше ақпарат алу, яғни әңгімеге тарту оның ақылойының одан әрі дамуына кепіл бола алады.
Оқу іс-әрекетінде қолданылған тапсырмалар жазбаша қатынас (қарапайым және күрделі құрылымдағы жазбаша байланыс формаларын меңгеру, ақпаратты жазбаша өңдеу, мәтінді жазбаша баяндау, жазбаша құжат жанрларын игеру т.б.); көпшілік алдында сөз сөйлеу (баяндама, хабарлама дайындау, оны жеткізуде шешендік, қисындық тәсілдерді, көрнекі материалдарды пайдалануы т.б.); диалогқа түсу (әңгімені нормалық ережелерге сәйкес бастап, аяқтау, ақпараттың негізгі мазмұнын қабылдау, диалогты мақсатқа сай жалғастыру үшін сұрақтар қою, сұрақтарға жауап беру т.б.); өнімді топтық қатынас орнату (топтық талқы, пікірталасқа қатысу, шиеленісті болғызбау, шешу немесе шиеленістен шығу ережелерін меңгеру, топтық жұмысты орындау аясында өз міндетін жауапкершілікпен атқару т.б.) ие болады деп тұжырымдаймыз[7].
Оның оқу іс-әрекеті оқу материалының авторымен іштей диалог түріне ие болып, оның нәтижесіне талдау жасағанда сыныпта әрбір қатысушы оқу тапсырмасын түсінгені және оны шешу тәсілдері жөнінде өз ұсыныстары мен түзетулерін енгізуде пікірталасқа ұласады.
Бұл үшін оқу материалдарын меңгерудiң кезеңдерi мен деңгейлерiн ескере отырып, оқушылар үшiн әртүрлi қиындық деңгейiндегi тапсырмалар құрастырылады және әрбiр деңгейдегi оқушылардың оқу жетiстiктерiн сүзгiден өткiзу үшiн жағдай жасалады. Меңгертудiң әрбiр деңгейiне жету оқушылардан белгiлi бiр ойлау операцияларын (талдау, жинақтау, салыстыру және т.б.) орындауды көздейдi, сондықтан әрбiр тапсырманың мазмұны деңгейлiк саралауға тәуелдi болады.
Меңгерудiң үшiншi деңгейiнде әр түрлi формадағы тапсырмалардан құралған құрастырмалы тапсырмаларды шығармашылық тапсырмалар ретiнде пайдалануға болады. Мысалы, жағдаяттық тапсырма және оған қоса тест формасындағы тапсырма.
Шығармашылыққа құрылған тапсырмаларды орындау көптеген жағдайларға байланысты көп уақытты қажет ететіндіктен, мұндай тапсырмаларды үйде орындауға беру орынды. Бұл әрбiр оқушыға өзiнiң мүмкiндiктерiне қарай өзiне қолайлы уақытта берiлген тапсырманы орындауына мүмкiндiк бередi.
Шығармашылық тапсырмаларды орындау мерзiмiн сынып оқушыларының дайындықтарының деңгейiне, олардың жүктемесiне сәйкес мұғалiм өзi реттейдi. Тапсырмаларды дайындауда М.Ж.Жадринаның пiкiрiне сүйенуге болады. Оқушылардың оқу жетiстiктерiн өлшеу үшiн тапсырмалар жүйесiн жобалаудың алдында оқу жоспарында көрсетiлген оқу курсын меңгертуге (әрбiр тақырыпқа) берiлген пәннiң ғылыми негiздерiн оқытып-үйретудегi оның күрделiлiгi мен рөлiне қарай бөлiнген сағат саны анықталады[7,11б].
Елбасының Жолдауында адамның өмір бойы білім алуына жағдай туғызуымыз керек деуі, яғни білім мен тәрбиенің біртұтастығын сақтай отырып, жас ұрпақтың бойында өзіндік бағдарын айқындауға мүмкіндік беретін, табысты өмір сүруге жол ашатын құзыреттілікке жеткізетін шешуші құзыреттіліктерді қалыптастыру қажет екендігін айғақтайды. Өз бетiнше зерделеудi оқушының басты iс-әрекетi ретiндегi рөлiн өзектiлендiру жағдайында құзыреттілікке бағдарланған тапсырмалардың маңызы арта түседi.
Тапсырмалардың кейбiр түрлерi оқушылардың оқу жетiстiктерiн анықтау әдiстерiнiң бiр бөлiгi де болуы мүмкiн. Осындай әдiстердi жобалау және құру оқу үдерiсiн ұйымдастырудың және басқарудың негiзгi буыны болып табылады.
Оқу іс-әрекетінің ең басты компоненті - оқу әрекетіндегі оқу тапсырмаларын шешудің амалы. Коммуникативті әрекеттерге өзінің ойын айту, қарым-қатынас кезінде серіктесіне вербалды ықпал етуі, көпшілік алдында сөйлей алуы, жазбаша қарым-қатынас құралын пайдалануы, сұрақ қою және пікірталасқа түсу тәрізді әрекеттерден тұрады. Т.Леонова дискриптік (сипаттамалық), директивтік (қозғаушы), когнитивтік (тілдік ойлау), кооперативтік және экспрессивтік (мадақтау, талдау және т.б.).
Оқу іс-әрекетіндегі ең басты компоненттің бірі - бақылау және бағалау. Бақылау - мақсатты жүзеге асыруды тексеру үдерісі, ал баға түрткіні жүзеге асыруды тексеру.
Бастауыш сынып оқушысының оқу әрекетіндегі өзін-өзі басқару мен басқаруды ұйымдастыру, оқыту үдерісін модельдеудің психологиялық-педагогикалық және дидактикалық мәселелері бойынша бірқатар ғалымдардың еңбектерінде (Ю.К.Бабанский, А.А.Вербицкий, Ю.Н.Кулюткин, М.И.Махмутов, В.Сериков, Г.С.Сухобская, Т.И.Шамова, И.С.Якиманская, И.П.Подласый т.б.) жан-жақты талқыланып келеді. Оқушының білім алу үдерісіндегі өзіндік пікірі мен ой-жүйесінің негізі бастауыш деңгейде қаланатыны белгілі[8].
Сондықтан бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін ескеруге баса назар аударылады Г.А.Цукерман бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетіне араласуына байланысты төрт топқа бөлінеді: топты жарып шығатын, топты жарып шығуға қоры бар, еңбексүйгіш және өзін көрсете алмайтындар [8,38б].
Топты жарып шығатындар - оқу іс-әрекетінің белсенді субъектісі, бұл балаларда жаңа оқу тапсырмасы қойылатын, шешімін шығаруға көшбасшы болатын сабақтарда байқалады. Олар өздерінің пікірлерін алмастырады, барлық мүмкін болжамдарын ұсынады және тексереді. Олар жаңа шешім табуда пікір таласып, ұсыныстар айтып, оны тексереді. Келесі топ өткірлікке қоры бар топта қызығушылығы жоғары және оқуға берілгендігі басым болып келуімен ерекшеленеді.
Еңбексүйгіштік тобындағы оқушылар оқу тапсырмаларын қою және оның амалдарын табу кезінде емес, табылған әдістерге жаттығуда қалыптасады.
Коммуникативтік құзыреттілік тұлғалық өзара қарым-қатынастың белгілі бір жағдаяттар ортасында тиімді арақатынас құруға қажетті ішкі ресурстар жүйесі ретінде қарастырылады.
Осыған байланысты А.М.Новиковтың пікірі көкейкесті болып табылады: ... оқушылардың жеке тұлғасының жан-жақты дамуын олардың зияткерлік дамуы мен денесінің жетілуі, шығармашылық қабілеттерінің дамуы ғана деп түсіну жеткіліксіз. Бұл сайып келгенде, адамның белсенді өмір ұстанымын, біліктілігін, әрекеттілігін қалыптастыру болуы тиіс [9].
Бастауыш білім беруде негізге алынатын құжаттарда анықталғанындай, коммуникативтік құзыреттілік қалыптастырудың кілті ретінде, тұлғаның белсенді әлеуметтенуіндегі мәселе шешуші ретінде, жеткілікті дәрежеде дамуын қамтамасыз ететін адамның коммуникативтік білігі мен дағдылары жатады. Осылайша, бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетінің бөлшегі ретінде оқу тапсырмаларды қолдану - коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастырудың құралы ретінде пайдалану мүмкіндігін анықтайды.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының даму ерекшеліктері
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы - оқуы мен танымдық әрекеттің қалыптасуында. Оқу іс-әрекетіндегі белсенділігі мен адамгершілік қасиеттерінің қалыптастырудағы қарқынды кезең.
Олардың өзгелер мен қарым- қатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады. Бастауыш сынып оқушыларының недәуір мүмкіншілігі бар. Себебі олардың интелектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездеседі дейтін Ж. Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен, қазірде бұрын аңғарып көрмеген қабілеті бар екені анықталып отыр [9,25б].
Осыған сүйеніп психологтар қазіргі күнде беріліп жүрген оқу тап- сырмалары окушылар үшін жеткіліксіз дейді. Олар мүмкіншілігін толық тауыса алмайды. Сондықтан бұлардың оқуға мүмкіншілігін толық пайдалану үшін тапсырманы онан әрі қиындату қажет дейді. Егер осы жастағылардың негізгі әрекеті бұрын ойын болып келсе оқуға кіргеннен кейін оқу қызметі шешуші рөл атқарады.
Сөйтіп, оқу негізгі қызметке айналып баланың психикалық дамуы ірі өзгерістерге ұшырайды. Өзгерістерге ұшырауының себебі ойынға қарағанда, оқу талабының бала үшін қиындығында. Сонымен қатар оқуға жаңа түскен бала сыныптағы құрбыларымен қатынас жасап, осының нәтижесінде өзінің психикалық байлығын дамытып, жаман жақсыны ажырата бастайды. Дегенмен мен әуелгі уақытта мектептегі жаңа жағдайға бала әлі бейімделе алмағандықтан, оқу үстінде киыншылықтар кездеседі: біріншіден, бала мектептің жағдайына бейімделе алмай қиналады.
Осының нәтижесінде тез болдырып шаршауы да ықтимал. Екіншіден, мұғалімнің өзіне тән мінезіне және құрбыларымен қалай қарым-қатынас жасауга үйрене алмағандыктан бала қиналады, сыныптың мұғалімі қанша жақсы болғанымен, бала оған бата алмай, бірдеңені сұрау үшін сескенеді. Сол сияқты қасындағы партада отырган кім, оған сыр айтуға бола ма, кіммен ойнауға болады, кіммен болмайды, осыны білмейді.
Тәрбие мәселесі ғылыми тұрғыда қалай қойылмасын, махаббаттан, мейірімнен, көңілден айырылған баланың жаны да, тәні де қалжырайды. Осындай жағдайдағы баланың жеке тұлғасы толыққанды дами алмайды, өйткені әлеуметтік дағды тәжірибесі бірден жүдеп кетеді, бала өзінің жеке басын дұрыс бағалай алмайды. (М. И. Лисина, В. С. Мухина, С. Г. Якобсон) [10].
Бастауыш мектеп кезеңінің негізгі іс-әрекет түрі оқу іс-әрекеті болып табылады. Бала мектеп табалдырығын аттағандықтан, бұл кезең оның қатынастарының барлық жүйесін жанамалай бастайды.
Оқу іс-әрекетінің негізінде бала адамзаттың өндірген іскерліктерін меңгере бастайды, өз жұмысын көпшілік үшін міндетті ережелерге бағындыру дағдыларына бой ала бастайды. Баланың белгілі бір ережелерге бағына бастауы оның бойында мінез-құлқын реттей алу іскерлігінің қалыптасуына ықпал етіп, осы жас шамасы үшін мәнді жаңа ұйымдардың бірі болып табылатын ырықты түрде басшылыққа алудың ең жоғарғы кейпіне қол жеткізуінің кепілі бола алады. Балалардың баска да танымдық үдерістерін алмастыратын сөздік-қисынды, ойлау қасиеті пайда болады.
Бастауыш сынып оқушылары 7-11 немесе 6-10 жас аралығындағы балалар. Осы жаста олардың жеке психологиялық, әлеуметтік адами қасиеттері қалыптасады жэне оларға тэн өзгешеліктер пайда болады. Біріншіден, олардың материалдық, қарым-қатынастық, эмоционалдық қажеттіліктерін отбасы қамтамасыз етеді. Олар ата-анасының қамқорлығында болады.
Екіншіден, олардың элеуметтік-танымдық кызығушылық, құмарлықтарын мектеп қалыптастырады, дамытады.
Үшіншіден, ата-ана мектепке арқа сүйей отырып, сыртқы жағымсыз нәрселерден бастауыш сынып оқушыларын қорғай алады. Кешегі мектеп жасына дейінгі бала бүгін мектепке келген- нен кейін бұрынғы еркіндіктен айырылады. Оларды мектеп тэртібіне шақырады. Сондықтан бостандықта болып, қалған бала тэртіпке бірден көндіге алмайды. Осыдан барып ересектер- мен түсініспеушілік пайда болады.
Бастауыш мектеп жасындағы бала өз іс-әрекетін психологиялық тұрғыдан қайта кұра бастай- ды. Бастауыш мектеп жасындағы бала бұрын ойынмен айналыс- са, енді оқумен айналысуына тура келеді. Оқу - ойынға қарағанда өте күрделі үдеріс. Оқуда танымдық, адами қасиеттер күрделене түседі. Сондықтан да іс-әрекетті психологиялық түрғыдан қайта қүру мына төмендегідей кезеңдерден өтеді:
1. мектеп өміріне кіру;
2. мектеп, сынып үжымдары арқылы қарым-қатынастарды реттеу, ересектермен (ұстаздармен) қарым-қатынасты орнату;
3. мектептің ішкі тэртіп ережесіне бағыну, оны қабылдау, орындау. Осы үш кезеңнен сүрінбей өту, ішкі тэртіпті дүрыс қабылдау бастауыш мектеп оқушыларының ұжымға мүше болып кіріп кетуіне мүмкіндік береді
Оқушыларға əлемдік деңгейде білім, тəрбие беру - қазіргі заман талабы. Бұл заңды да, өйткені біздің қоғам өмірінде адамгершілік бастамаларының рөлі барған сайын артып, моральдық факторлардың ықпал аясы кеңейе түсуде. Адамгершілікке тəрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері - оқушылардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа саналы көзқарасын, сөз бен істің бірлігін сақтап, адамгершілік нормаларынан ауытқушылыққа жол бермеуді қалыптастыру.
Оқу іс-əрекетінің негізгі саласы еңбек үдерісін нəтижелі орындауға қажетті білімді, дағдыны жүйелі түрде меңгеру. Оқу арқылы балаға қоғам өзінің ғасырлар бойы жинақтаған асыл мұра тəжірбиелерін береді. Оқу материалдары бала психологиясына зор ықпал етеді. Өйткені ұғыну өте қиын оқу əрекетінің өзіне тəн мотивтері болады. Тəрбиелеуде немесе оқытуда мұғалім осы түрткілерді (мотивтерді) білу керек. Баланың жасы өскен сайын психикасы да өзгереді. Яғни, оның оқуға деген көзқарасы өзгеріп отырады. Оқуға, білім алуға ұмтылуды тудыратын түрткілер болады. Бала психологиясын жан-жақты зерттеп, оны терең білу, оның даралық ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімдерге жауапты да құрметті міндеттер жүктейді.
Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы тек жас ерекшеліктеріне ғана байланысты емес, сонымен қатар, өскен ортасына, балабақшада болу-болмауына, тұрақтылық жағдайына, табиғи ортаға, əлеуметтік ортаға тағы басқа жағдайларға байланысты[11].
Бастауыш мектеп кезеңіне 7-10 жас аралығындағы балалар жатады. Бұл кезеңде баланың денесі едəуір дамып, бұлшық еттері мен шеміршектері, сүйектері нығайып, табаны сүйектенеді, омыртқасы барлық мойын, арқа бел бүгілістері дамиды. Бұлшық еттері шапшаң өседі. Мидың маңдай бөліктерінің жетілуі баланың психикалық іс-əрекеттері мен жүйке жүйесінің қалыптасуына үлкен рөл атқарады.
Жекеленген психикалық үдерістердің қарқынды дамуы баланың бастауыш мектеп шағында жүзеге асады. Бұл кезде қабылдау қабілеті жетіледі. Көру мен есту қабілеті жоғары деңгейге ажырата алады. Қабылдаған заттардың қасиеттері мен сапаларын меңгереді. Қоғам өміріндегі жаңа негіздерге бақылағыштығы артып, қабылдауын басқарып, оны қажетті мақсатқа бағыттай алады.
Бала зейінін негізінен өздері тікелей қызығатын нəрселерге аударады. Бала біртіндеп енді жай сырттай жартымды заттарға ғана емес, қажетті нəрселерге зейінін бағыттап, оны тұрақтандыруға үйренеді. Ырықты зейіннің дамуында сыртқы əсердің тартымдылығы, ұнамдылығы, көрнекілігінің мəні зор. Зейіннің дамуы, сондай-ақ оның əлемінің кеңеюі баланың қазіргі кездегі ойын əрекетінің алуан түрлерімен танысып, оларды меңгере алумен байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңіңде негізгі іс-əрекет оқу болғандықтан, баланың барлық психикалық үдерісіне өзгеріс енеді. Іс-əрекет белсенділігін көрсете отырып, ақыл ой еңбегіне зейін арқылы жүзеге асырады. Оқу іс-əрекеті балаға өзінің есте сақтау үдерісін басқаруды талап етеді. Мектептегі оқу үдерісінің талаптары мен өзіне тəн мазмұны бұл үдерісті едəуір дамытады, есте сақтау мықтылығы беки түседі. Есте сақтау деңгейі есте сақталынатын материалдың мазмұнына іс-əрекет сипатына, материалды есте сақтау жəне қайта жаңғырту тəсілдері мен əдістерін меңгеру деңгейіне байланысты болады.
Бастауыш мектеп кезеңінде сөздік материалды есте сақтау мүмкіншілігі күрт жоғарылайды, меңгерілетін оқу материалы үнемі оқушыдан елестету үдерісін талап етіп отырады. Есте сақтау мен елестету баланың күш жігерді керек ететін мотивтерге байланысты өзгеріп отырады.
Бастауыш мектеп кезеңінде алған білімдері бала өз іс-əрекетінде қолдануға машықтанады. Баланың ақыл-ой əрекетінің дамуы үдерісінде орындау практикалық əрекетінен ішкі ақыл-ой əрекетіне көшу көрінеді. Дегенмен, практикалық əрекет жоғалмай, керісінше, оқушының жаңа, қиын тапсырмаларды орындау негізінде байқалады.
Ойлаудың ішкі жоспарға көшуі арқылы ізденіс, негізгі сипаттағы практикалық əрекетті орындауды үйренеді. Оқу үдерісіне ой операциялары да іске асады. Елестету бойынша заттарды дұрыс əрі оңай салыстыра алады. Абстрактылы ұғымдарды салыстыру байқалады. Логикалық ойлауының даму ерекшелігінде ой қорытындысын жасай алу, себеп салдар анықтау, түсінік беру сияқты түрлері анық көріне бастайды[12].
Оқушыларда жоғары дəрежеде, жүйелі түрде жəне нəтижелі ақыл-ой əрекеті дамып жетіледі. Бұл өзін қоршаған орта туралы, қоғамға еніп жатқан жаңа техника туралы, танымдық қатынастарды меңгере алуынан көрінеді. Осы арқылы баланың ақылы жəне оның танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Бала тілінің дамуының түрткілеріне құрбыларымен, ересектермен қарым-қатынас жасау, қоғамның жаңа талаптарына сəйкес нəрселерді білгісі келетіндігі, түсіндіруге тырысушылық, əңгімені эмоциялық тұрғыда жеткізе білу жатады. Бала бойында кездесетін əртүрлі жағдайларда ішкі сөйлеу қалыптасады.
Сөйлеудің коммуникативтік, сигнификативтік функцияларын қолдана алады. Өзін қоршаған орта туралы, қоғам өзгерістері жайлы, бірқатар ұлттар арасындағы өзара қатынастар мен өзгешеліктер туралы тыңдау, оқу, əңгіме, пікірталас, талдау сияқты түрлерді меңгере бастайды. Бастауыш мектеп жасындағы көркем жазу бала ойына едəуір (көркем жазу ойы) өзгешелік енгізеді. Көркем жазу сабағы ана тілінің грамматикалық табиғатын ашады жəне ана тілін еркін меңгеруге мүмкіндік береді.
Баланың алғашқы мектеп табалдырығын аттауы - оның бойында күрделі сезімдер туғызады. Бұл балалар арасындағы əр үйдегі, əр мектептегі жаңа талаптарға негізделеді. Қоғамдық талаптарының өзгеруі баланың жеке басындағы адамгершілік, жауапкершілік, əділдік, қайырымдылық, еңбектілік сияқты қасиеттерді ашады[13,74б].
Бастауыш мектеп оқушысының ерік сапаларының дамуы: бір-бірінің, жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұны мен көлемінің ұлғаюына жəне өзгеруіне, екіншіден, ішкі жəне сыртқы қиындықтарды жеңе алуына, үшіншіден, ұзақ уақыт күш жұмсай алуына, психологиясын, өзін ерікті тежеу барысында өзін-өзі меңгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы - оқуы мен танымдық əрекеттің қалыптасуында. Оқу іс-əрекетіндегі белсенділігі мен адамгершілік қасиеттерінің қалыптастырудағы қарқынды кезең. Олардың өзгелер мен қарымқатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Бастауыш сынып оқушыларының недəуір мүмкіншілігі бар. Себебі олардың интелектісі қарапайым ой операциясы дəрежесінде кездеседі дейтін Ж. Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен, қазірде бұрын аңғарып көрмеген қабілеті бар екені анықталып отыр. Осыған сүйеніп психологтар қазіргі күнде беріліп жүрген оқу тапсырмалары оқушылар үшін жеткіліксіз дейді. Олар мүмкіншілігін толық тауыса алмайды.
Іс-әрекет теориясы (Л. С. Выготский, С. Л. Рубинштейн, А.Н.Леонтьев) бойынша психиканың онтогенезде дамуы заттық іс-әрекеттің белгілі бір түрлерінің ұйымдасуымен байланысты келеді. Сонымен қатар, А.Н.Леонтьев атап өткендей іс-әрекеттің заты екі түрлі: біріншісі - өзінің дербес тіршілігінде субъектінің іс-эрекетін өзіне бағындырушы жэне қайтақүрушы, екіншісі - заттың бейнесі, субъектінің іс-эрекетінің нэтижесінде жүзеге аса- тын қасиеттерінің психикалық бейнесінің өнімі ретінде жүреді [13].
Теориялық сананың негізі аймағында (Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов) әрекеттердің жалпыланған тәсілдерін меңгеруіне қатысты оқу іс-әрекеті оқушылардың іс-әрекеттің затын бағдарлау мен оны қайта жасау тэрізді өзін-өзі бағалаудың негіздерін қарқынды игертетін оңтайлы мүмкіндіктерді қамтиды[13,78б].
Сондықтан бұлардың оқуға мүмкіншілігін толық пайдалану үшін тапсырманы онан əрі қиындату қажет дейді. Егер осы жастағылардың негізгі əрекеті бұрын ойын болып келсе оқуға кіргеннен кейін оқу қызметі шешуші рөл атқарады. Сөйтіп, оқу негізгі қызметке айналып баланың психикалық дамуы ірі өзгерістерге ұшырайды. Өзгерістерге ұшырауының себебі ойынға қарағанда, оқу талабының бала үшін қиындығында.
Сонымен қатар оқуға жаңа түскен бала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Еуразия гуманитарлық институты
Қорғауға жіберіледі
____ ____________ 2022 ж.
Кафедра меңгерушісі
п.ғ.к., профессор Н.Т. Ныгыманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш мектептегі оқу сабақтарында оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру формалары
6В01303 - Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі білім беру
бағдарламасы бойынша
Орындаған: Зекен І.С.
Тексерген: п.ғ.к., профессор Нығыманова Н.Т.
Нұр-сұлтан, 2022
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Бастауыш мектептегі оқушылардың оқу сабағында іс-әрекетін ұйымдастырудың теориялық негіздері
5
1.1.
Бастауыш мектептегі оқушылардың оқу сабағында іс-әрекетін ұйымдастырудың ғылыми зерттеулерін талдау
5
1.2
Бастауыш сынып оқушыларының даму ерекшеліктері
14
2
Бастауыш сынып оқушыларының оқу сабақтарында іс-әрекетін ұйымдастыру бойынша тәжірибелік-педагогикалық жұмыс
20
2.1
"Әдебиеттік оқу" пәні аясында оқу іс-әрекет дағдыларының деңгейін анықтау
20
2.2
Қалыптастырушы эксперименттің сипаттамасы және оның нәтижелері
33
2.3
Бақылау эксперименті және зерттеу нәтижелері
38
Қорытынды
43
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
48
Қосымша А
50
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі уақытта бастауыш білім берудің мақсаты - ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану, коммуникацияның әртүрлі тәсілдерін, оның ішінде тілдік дағдыларды қолдану (бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2018 жылғы 31 қазандағы № 604 бұйрығына 2-қосымша), осындай кең ауқымды дағдыларды игеру үшін және білім алушы тұлғасының үйлесімді қалыптасуы мен дамуы үшін қолайлы білім беру кеңістігін құру болып табылады).
Мойындау керек, қазіргі кезде балалар аз оқып қана қоймай, оқыған мәтінін нашар түсінеді, қабылдауы әлсіз . Оқу барысында талдау, қорытынды жасау дағдысы ақсап тұр. Бұл - шынымен де ұлттың бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін үлкен мәселе. Және бұл мәселе бүгін ғана пайда болған жоқ. Сондықтан ел президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ҰҚКК отырысында бұл жағдайды түбегейлі өзгертіп, кітап оқитын елге айналуымыз үшін түрлішаралар қабылдауды тапсырып отыр.
ҚР Президенті Қ.Тоқаев пен ҚР Білім министрі А. Аймағамбетовтің тапсырмасына жауап ретінде Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім беру акаемиясы 2021-2022 оқу жылындағы Қазақстан Республикасының орта білім беру ұйымдарындағы оқу-тәрбие үрдісінің ерекшеліктері туралы нұсқаулық-әдістемелік хат әзірледі. Аталған құжатқа сәйкес, білім беру ұйымдарында бірнеше іс шаралар мен жобалар жүзеге асырылады, соның ішінде Оқуға құштар мектеп - оқуға құштар ел жобасы оқушыларды кітап оқуға барынша ынталандырып, сауатты ұрпақ қалыптастыру мақсатын көздейді. Оқу сауаттылығы - қазіргі қоғамда табысты, бәсекеге қабілетті тұлғаны және коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастырудағы негізгі дағдылардың бірі[1].
Қазіргі заманғы қазақстандық білім беру жүйесі оқу сауаттылығын қалыптастыру мен дамыту міндетін шеше отырып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге белсенді қадам жасап отыр.
Қазігі кезде мектептегі білім беруде Қазақстан Республикасының бастауыш білім берудің мемлекеттік білім беру стандартының талаптарына сәйкес, жалпыға бірдей оқу іс-әрекетін қалыптастырудың негізі ретінде функционалдық оқу дағдыларын меңгертуге басты назар аударылады:
"Оқу үрдісінің кандай мәселесі болмасын, бала психологиясына негізделмесе, оны ескермесе, оқытудың әдіс-тәсілдерін құбылтып түрлендіру де, сабақ үстінде қолданылған сан алуан көрнекіліктер де жай, жасанды дүниеге айналады [2].
Өйткені жеке тұлғаны қалыптастыру қоғамдық тәжірибе мен кейбір қажетті нормаларды меңгерту аркылы жүзеге асқанымен, оқытудың мәні тек білімді түсініп, игеруде емес, сол нормалардың оқушылардың іс-әрекеті мен жалпы қасиетінін ішкі механизмі, қозғаушысы-мотиві болатындай дәрежеде ұйымдастырылуында",-дей келе психолог-ғалым Л.И. Божович педагогикалық психологияның ең өзекті мәселесі - оқу мотивтерін тәрбиелеу туралы құнды пікір айтып, оны ғылыми тұрғыда негіздеп берді. Бұл міндеттің жүзеге асуында баланың жеке басы ерекшеліктерін ескеру, оқытуды жеке тұлғаны дамыту тұрғысында ұйымдастыру мәселелері үлкен мәнге ие[2,28б].
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың оқу іс әрекетін ұйымдастырудың тиімді тәсілдерін теориялық және тәжірибелік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу нысаны- бастауыш сынып оқушылары және бастауыш мектептегі оқу процесі.
Зерттеу пәні: әдебиеттік оқу сабақтарында оқушылардың оқу іс- әрекетін ұйымдастырудың тиімді тәсілдері.
Зерттеу міндеттері:
1.Бастауыш мектептегі оқушылардың оқу сабағында іс-әрекетін ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік зерттеу.
2.Оқу іс-әрекетін қалыптастырудың тиімді тәсілдерін іздеу бойынша бастауыш сынып мұғалімдерінің ғылыми еңбектерінде оқытудың әдіснамалық негіздерін зерттеу.
3.Оқу іс-әрекетін қалптастыру үшін тандалған әдістерді эксперименталды түрде тексеру.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері:зерттеу жұмысымыздың оқу процесін әрекет тұрғысынан зерттеушілер П.Я.Гальперин, А.К.Маркова, Ф.Талызина, Г.И.Щукина, В.А.Сластениннің жұмыстары алынды.
Зерттеудің тәжірибелік маңызыдылығы: егер Әдебиеттік оқусабақтарында іс-әрекеттерін ұйымдастырудың тиімді әдістері қолданылса,онда пән бойынша білім сапасы артады,танымдық белсенділік деңгейін арттыруға ықпал етеді.
Зерттеу әдістері:теориялық және эмпирикалық.
Зерттеудің эмпирикалық әдістері:бақылау,анықтау,эксперимен т, талдау,сауалнама,әңгімелесу,зерттеу және т.б.
Зерттеудің теориялық әдістері:әдебиеттерді талдау және зерттеу, алынған нәтижелерді талдау.
Ғылыми жаңалығы:
1.Бастауыш мектептегі оқушылардың оқу сабағында іс-әрекеттерін ұйымдастырудың териялық және әдістемелік негіздері қарастырылды.
2.Оқу іс-әрекетін тиімді қалыптастыру тәсілдері қарастырылып зерттелді.
3.Бастауыш сынып оқушыларының оқу сабақтарында іс-әрекетін қалыптастыруға бағытталған әдістерпайдаланып,эксперименталды түрде тексерілді.
Зерттеу базасы: Нұр-Сұлтан қаласы,32 мектеп -гимназиясы. Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, 2 тарау,қорытынды,пайдаланған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 Бастауыш мектептегі оқушылардың оқу сабағында іс-әрекетін ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш мектептегі оқушылардың оқу сабағында іс-әрекетін ұйымдастырудың ғылыми зерттеулерін талдау
Халқымыздың білім беру тарихында алғашқы ұстаз, ағартушы Ыбырай Алтынсарин тұңғыш бастауыш сынып оқушыларының оқыту мәселесімен айналысып, сол кездегі озық педагогикалық, әдістемелік идеяларға негізделген бірқатар құнды еңбектер жазды.
Ыбырай Алтынсарин еліміздегі жас балалардың таным мүдделерін кеңінен қанағаттандыру және олардың тәрбиелік мұраттарына сәйкес адамгершілік қасиеттерді дамытуға әрекет ету үшін сол кездегі орыс тіліндегі ең үздік оқулықтар мен педагогикалық кітаптарды педагогикалық шеберлікпен, көремпаздықпен дәл таңдап алғандығын ғалым-мұғалім А.Сыздыков өз еңбектерінде жазды[3,36б].
Өкінішке орай, Ахмет Байтұрсыновтың сол кездегі ғылыми еңбектері, қолда бар әдістемелік зерттеулері бастауыш сынып оқушыларның сөйлеу тілін дамыту жөніндегі еңбектерде лайықты бағаланып, тиісті құрметін ала алған жоқ.
Осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында зерттеу жұмысының осы бөлімінде оның Ахмет Байтұрсыновтың бастауыш қазақ мектебіне арналған әліппесі толық сипатталады[3,38б].
Оқу процесін әрекет тұрғысынан зерттеушілер П.Я.Гальперин, Ф.Талызина, А.К.Маркова, Г.И.Щукина, т.б. оқу әрекетінің жоғары деңгейде ұйымдастырылуы, көздеген нәтижеге жетуі тек кана оқу мотивтерін дұрыс тәрбиелеумен байланысты болатынын тұжырымдайды. Дамыта оқытуды ұсынушылар С.Л.Выготский, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов оқу әрекеті компоненттерінің ішінде мотивтердің шешуші мәнге ие екенін дәлелдеп берді[3,39б].
Отандық ғылымда жалпы оқыту теориясының психолологиялық мәселелері Ж.Аймауытовтың, М.Жұмабаевтың, М.Мұқановтың, Т.Сабировтың, Ә.Сыдықовтың, Қ.Жарықбаевтың т.б. еңбектерінде арнайы сөз болады.
Мотивтердің мақсатқа ұласуының басқыштары, сатылары туралы қазақ білімпазы М Жұмабаевтың "Педагогика" атты еңбегінде: "Жанымызда бір тілек бар. Сол тілекті іске асырғымыз келеді. Тілектің іске асуының тиістілігін бекітетін себептер яки дәлел мотив деп аталады. Бұл - қайраттың мақсатқа жету үшін жанның алға ұмтылуының бірінші басқышы деп түсіндіріледі[3,40б].
Жалпы білім беретін оқу мекемелерінің көп түрлілігі мен оқыту бағдарламалардың вариативтілігі жеке дара оқуға, халықтың білім алуға деген түрлі талаптары мен оқушылардың қызығушылықтарын қанағат етуге көмек көрсетеді. Соңғы жылдарда мұғалімдердің шығармашылық еңбегі ерекше маңыздылыққа ие болып отыр. Мұның бәрі мұғалімнің инновациялық іс-әрекетті жоспарлауға, ұйымдастыруға және оны басқаруға деген жаңаша көзқараспен қарауды ойластырады.
Педагогикалық, психологиялық және әлеуметтік әдебиеттерді талдау барысында мұғалімнің инновациялық іс-әрекеті деген ұғымның бірнеше жолын анықтауға мүмкіндік берді:
- ұйымдастырушылық іс-әрекет мұғалімнің жеке тұлғасының даму тұрғысынан қарағанда іс-әрекетке деген қарым-қатынастың, іс-әрекет түрлерінің ауысуын ұсынатын өзіндік сана нәтижесі ретінде қарастырылады;
- тұлғаның танымдылық белсенділік тұрғысынан алғанда ұйымдастырушылық іс-әрекет инновациялық, шығармашылық әлеуеттің қайнар көзі ретінде көрінеді;
- педагогикалық іс-әрекеті тұрғысынан идеалды әдістемелер мен бағдарламаларды іздеу, оларды оқыту тәжірибесіне енгізу, жаңалықтарды игеру үрдісі, шығармашылық іс-әрекеттің өнімі, озат (инновациялық) тәжірибелер;
- білім берудегі әлеуметтік тапсырыс тұрғысынан - нәтижесі инновациялық кеңістік болатын, білім берудегі өзгерістер үрдісінде көптеген субъектілірді бірізділікпен енгізуді болжайтын ұжымдық сипаттағы қызметтің күрделі жүйесі [3,45б].
Көптеген авторлар мұғалімнің ұйымдастырушылық іс-әрекетін білім берудің осы күнге дейін қолданып жүрген түрлері мен әдістерін қайта құруға және оларды жүзеге асыру үшін жаңа мақсаттар мен құралдарды жасау іс-әрекеті ретінде қарастырады. Ұйымдастырушылық іс-әрекетке түсініктеме берудегі түрлі көзқарастарда зерттеушілер өзін-өзі өзектеу, өзін-өзі дамыту, жетекші мотив болатын, адамның шығармашылық іс-әрекетінің ерекше түрі ретінде сипатталатын мотивациялық, шығармашылық, технологиялық және рефлекстік компоненттерін белгілейді.
Мұғалімнің ұйымдастырушылық іс-әрекетінің өлшемдік сипаттары: мотивациялық, шығармашылық бағыт (өзін-өзі жетілдіруге ұмтылу, инновациялық іс-әрекет мақсатын түсіну); жаңалықтар енгізуге технологиялық дайындығы (іс-әрекетті түзетуге, қайта құруға қабілетті болу, басқа мұғалімдердің шығармашылық іс-әрекет тәжірибелерін жинақтау және пайдалану қабілеттілігі); өзін-өзі басқару қабілеттілігі (өзін-өзі талдау, өз бетімен жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау қабілеттіліктері).
Білім берудегі методологиялық және теориялық негіздерді басқару Ю.С.Алферов, Ю.В.Громыко, А.А.Орлов, М.Николаева, С.Постовалов, В.Постовалов, А.Е.Потапов, А.И.Пискунов, Н.Д.Хмель, Г.Л.Лукпанов және т.б. еңбектерінде қарастырылған [3,46б].
П. Я. Гальпериннің анықтауынша оқу субъекті әрекетінің негізінде білімді ұғыну. Д.Б. Эльконин мен В.В. Давыдовтарша, оқу әрекетінің арнаулы түрі, ал А.Н. Леонтьев теориясы бойынша, оқу (ойын және еңбекпен бірге) - жетекші әрекеттің типі [3,49б].
Қазақстандық психолог С. М. Джакупов оқу әрекетінде оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін белсендіруде бірлескен- диалогтық танымдық іс-әрекетін қалыптастыру ұғымын енгізді. Г. В. Габайдың көрсетуінше, оқу әрекеті екі құрамдас жүйеден немесе іс-әрекеттен құрылатын әрекет[3,50б].
Біріншісі - жүйеше немесе іс-әрекет түріндегі оның негізгі функционалды компоненті, оқу. Оқу әрекетінің дайындаушылық функционалды компоненттері оқу іс-әрекетінің басқа жүйешесіне топталады. Оқу әрекеті - қол жеткен тәжірибені ұғыну арқылы іске асырылатын таза та- ным үдерісі. Оқыту іс-әрекеті - оқу іс-әрекетінің жемісті өтілуін қамтамасыз етуге бағытталған. И. И. Ильясовтың анықтауынша оқу әрекеті - субъектінің өзін-өзі өзгертуі, өзін-өзі дамытуы, нақты білімдер, іскерліктер, дағдылар жоқ субъектіден, соларды иемденген субъектіге айналуы.
Оқу ұғымымен қатар кеңестік психологтарда (Л.С. Выготский, А. Н. Леонтьев, Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов, А.К. Маркова) және шет елдіктерде де (X. И.Лийметс, И. Лингарт) көбінесе оқу әрекеті деген ұғым да жиі қолданылып жүр. Оның мазмұнына үдеріс және нәтижесімен қатар, құрылымдық ұйымдастырылуы, ең негізгісі - оқудың субъективтілігі кіреді. Қазіргі кезде оқу әрекеті - оқудың арнаулы формасы ретінде, арнайы ұйымдастырылатын (өзін-өзі ұйымдастыру), басқарылатын (өзін-өзі басқару), бақыланатын (өзін-өзі бақылау) объект түрінде көрінеді. Жоғарыда айтылғандар оқу ұғымының мазмұны тым кең, көпжақты және түрлі ғылымдар тұрғысынан қарастырылатынын көрсетеді[3,52б].
Жоғарыда аталған авторлар өз жаңалықтарымен, көкейістілігімен ерекшеленетін, білім жүйесін практикалық тұрғыда реформалау үшін басқарудың бірқатар проблемеларын қарастырады. Осының ішіне басқарудың жаңа құндылықтары мен мақсаттары, мектепішілік басқарудағы жаңа енгізулер, дамыту бағдарламасын, түрлі типтегі мектептердің оқу жоспарлары мен оқыту бағдарламаларды әзірлеудің технологиясы мен методологиясы, білім беру субъектілерін әлеуметтік-құқықтық қорғауы, педагогикалық кадрлардың аттестациялануы да жатады [4,14б].
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын, пәндік сауаттылық, функционалды сауаттылық, оқытудың түпкі нәтижесі ретінде оқушылардың игерген құзіреттіліктеріне байланысты ғалымдар, В.В. Давыдов, А.А. Леонтьев, Д.Б. Эльконин, В.А. Болотов, О.Е.Лебедев, И.А. Зимняя, А.К. Маркова, С.Г. Молчанов, Г.К. Селевко, В.В. Сериков, В.А. Сластенин, А.В. Хуторской, М.Ж.Жадрина, С.Д.Мұқанова, И.И.Бим, Ф.Ш.Оразбаева, Е.И.Пассов, В.Л.Ляховицкий, Н.Сауранбаев, С.Кеңесбаев, С.Жиенбаев, Т.Ахметов, Ғ.Бегалиев, А.Айдаров, Ж.Д.Адамбаева, Б.Б.Құлмағамбетова, К.Ы.Сариева, М.М.Артықова, жүргізілген зерттеулерді қарастыра келе, бүгінгі таңда отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектерінде функционалдық сауаттылық ұғымын қолдануда бірізділік жоқ екені байқалды[4,16б].
В.И.Звереваның мектеп жетекшілерінің іс-әрекетін басқару мазмұны бойынша өткізген талдауы оның басты алты бағытын мүшелеуге мүмкіндік береді. Олар: көпшілік ұйымдастырушылық, тәрбиешілік, нұсқаулық- әдістемелік, педагогикалық, әкімшілік-ұйғарымдық және қаржылы-шаруашылық[4,19б].
Мұғалімнің сабаққа дайындалуы, педагогикалық еңбегін Ю.А.Львова нақты сипаттап көрсеткен. Ол мұғалімнің сабаққа дайындалуына көмектесетін, педагогтың шығармашылық жұмысын ұйымдастыратын ұтымды ұсыныстар жасады:
1. Бағдарламаның осы сабаққа қатысты бөлімін ұғына оқы.
2. Осы бөлімнің материалдарын, тақырыптарын, сұрақтарын оқып біл.
3. Осы сабақта неге жетуім қажет деген сұраққа жауап бере отырып, сабақ мақсатын жаз.
4. Осы топтық ұжымды көз алдына елестетіп, жеке оқушыларды еске ал. Олардың психологиясын ойша еске түсіріп, педагогикалық түрлену өнерін қолдана отырып, олардың алға қойған мақсатқа жету жолдарын белгілеуге тырыс.
5. Осы материалға және осы оқушыларға тиімді әдістемелік тәсілді таңдап ал.
6. Таңдалған әдісті өз мүмкіншілігіңмен салыстыр, сабақтағы өз іс-әрекетіңді ойша салмақта.
7. Сабақ құрылымын ойластырып, тапқаныңның барлығын жоспар-конспектіге жаз.
8. Көрнекі және оқу құралдарын дайында, тексеріп, реттеп, әзірлеп қоюды ұмытпа, приборлар мен жабдықтарды, есептеу техникаларының дұрыстығын жұмыс үстінде тексер. Көрнекі құралдарды көрсету тәртібін ойластыр.
9. Қойылған мақсатқа жетуге көмектесетін көрнекіліктерді көзбен шолу құралдарын ғана қолдану қажет. Егер олар көп болса, оқушылардың назары соған ауады.
10. Жоспардың негізгі тұстарын қайтала (оқу материалының).
Баланы оқытуда ізденушілік - зерттеушілік әрекетін ұйымдастыру басты назарда ұсталады.
Осыған байланысты Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдовтардың жасаған жүйесі 3 негізгі құраушыдан тұрады.
1. Оқу мақсаттарының қойылуы.
2. Оны шешу жолын бірлесе қарастыруы.
3. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеуі.
Сабақты жақсы оқитын оқушылармен ғана белсенді жұмыс істеп қана қоймай, барлық баланың дамуы үшін қолайлы жағдай туғызып, қабілеті жеткен жерге дейін еңбек ету ойластырылса, әр оқушының оқуға деген қызығушылығы артады[4,20б].
М.Дулатов өз зерттеулерінде оқыту мәселесімен қатар оқыту түрлері мен әдістерін сөз етеді. Қирағаттың мақсатын түсінбеген адам мұғалім үміт еткен пайданы бере алмайды, балаларды оқыған нәрсесін бір-біріне ұйқастырып айтып беруге, оқығанды мағынасымен толық жадында сақтауға үйрету керек- деп, оқыту әдіс-тәсілдерін меңгертудің маңызын нақтылай түседі[4,27б].
Кітапты нақыштап оқыту, мазмұнын баяндату оқушының материалды жадында тұрақты сақтауына үлкен әсер тигізетінін көрсетеді. Оқулықта оқылған материалдың мазмұнына, мәніне көп көңіл бөлу керектігі айтылады, себебі балалардың үлкендердіңкі сияқты сыни көзқарасы қалыптаспағандықтан олар мазмұнына онша ден қоймай іле шала оқып шығады.
Сонымен қатар барлық оқытудың түрлерінің міндеті - алдына мақсат қоюмен түсіндіріледі деді. Автор бір ғана сабақ үлгісін көрсету арқылы мұғалімнің оқушыға теориялық білім мен практикалық дағды қалыптастыруда қандай оқыту ұстанымдары мен заңдылықтарға арқа сүйеу керектігін атап көрсетеді.
Баланың кітапты көп оқуы мақсат емес, ең негізгісі - оқыған кітаптарын еске сақтап, өнерге, білімнен ғибрат алуында деген пікірінде М.Дулатов тәрбие мен білімнің ортақ екеніне зор мән береді. Себебі, бұрынғы заманда бір оқулықтан екінші оқулыққа ауысып бірнеше кітаптарды қатар оқыту қолданылмайтын еді.
Кітапта сабақтарды белгілі бір бағдарламамен сағаттарға бөлу, бағдарламаның мәні мұғалім материалды терең талдап мазмұнын ашқанда ғана болатындығын және жүйелі оқыту кезінде осы оқулықтағы Оқымысты бала әңгімесін түрлі әдістер қолдана отырып қалай оқыту керектігі толығымен баяндалады. Бұл әңгімеде баланың білімін сұрақ- жауап арқылы жадында жақсы сақталу жолдарын көрсетіп, сауалдарға толық түрде жауап беруге әдеттендіру жолдарын ұсынған. Оған ағартушының Мақаланы бөліп оқытқанда, һәр сөйлемді, һәр балаға оқыттырарға, сауалдарды да әрқайсысына кезек берерге керек.
Әр бала оқығанда басқалары зерттеп кітаптарына қарап отырарға керек. Бала қате оқыса, білгендері қолын көтеріп қана өзінің байқағанын сездірерге керек. Тыңдамай алаңдап отырған баланы байқаса мұғалім: Әрі қарай оқы деп кенеттен сынау пайдалы. Мұғалім мақала біткенше сауал беріп болған соң, бірнеше балаға түгел оқытып қателерін балалардың өздеріне түзеттіріп, білмей қалған жерін де жетекші сауалдармен өзі түзетерге керек деген пікірі мысал бола алады.
Л.М. Фридман "Өкінішке орай осы уакытқа дейін білім беру дегенді алдынғы ұрпақтың мәдениеті мен әлеуметтік тәжірибелерін кейінгілерге беру, соны меңгерту деп келеміз. Дұрысы: білім беру, пәнді оқыту дегенді оқушының сол пән мұғалімін біліп, меңгерудегі өзіндік, жеке әрекеті деп бағалау керек" дейді[5,35б].
Жаңа 12 жылдық білім беру жүйесіндегі білім нәтижесі ретіндегі коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыру мәселесі оқушының оқу іс-әрекетін ұйымдастырудың ұтымды жолдарын іздестіруді көздейді. Ол оқушылардың психологиялық және жеке ерекшеліктеріне қарай педагогикалық тұрғыда негіздеуді қажет етеді.
Оқу іс-әрекетінің басқа әрекеттерден ерекшелігі: оқу материалдары мен оқу тапсырмаларын меңгеруге бағытталуы; әрекет және ғылыми ұғымның жалпы амалдарын меңгеруі; тапсырмаларды шешудің алдын алатын жалпы әрекеттері; адам - оқушының өзгерісіне әкелетін оқу іс-әрекеті; өзінің әрекетінің нәтижесіне сыни көзқараспен қарауға дағдыландыруды көздеуінде.
Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов және т.б. оқу іс-әрекеті тұжырымдамаларында оқу әрекетінің құрылымын қажеттілік, түрткі, оқу тапсырмалары, оқу әрекеттері, бақылау және бағалау құрайды[5,45б].
Г.П.Щедровицкий сегіз компоненттен тұратын құрылымды ұсынады: мақсат, міндет, бастапқы материал, құрал, әдіс, үдеріс, процедура, өнім. Сонымен, бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетінің белгілі құрылымы мыналар: [6,32б]
1. Қажеттілік, мотив.
2. Оқу тапсырмалары.
3. Оқу әрекеттері (баланың қолданатын нақтылы практикалық және ой тәсіл - амалдары).
4. Бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалап, тексеріп отыруы).
5. Бағалау (мұғалімнің және оқушының өзіне-өзі берген бағасы).
Қажеттілік - белгілі күштің ықпалымен, субъектінің ортаға және ортаның субъектіге қоятын талабына байланысты жүзеге асатын кез келген әрекеттің бастапқы бөлігі болып табылады. Қажеттіліктің объектілік мазмұны түрткіде көрініс табады.
В.Апельттің көзқарасынша, оқу түрткісін тілге байланысты мынадай түрлерге жіктеген: арнаулы, танымдық, коммуникативтік, өзін-өзі жүзеге асыратын, ата-ана мен мұғалімнің оқушыға қатынасы арқылы көрінеді.
Оқу тапсырмалары оқу мақсатымен тығыз байланысып, мақсатты болжаудың негізінде оқыту мақсатына жетудің құралы ретінде көрінеді. В.С.Аванесовтің пікірінше, оқу тапсырмалары - жоспарланған нәтижелердi оқушыларға меңгертуге бағытталған педагогикалық форма. Әрбiр тапсырма белгiлi бiр мақсат үшiн құрылған, сондықтан оның өзiндiк миссиясы мен өзiнiң сипаттамасы бар деп дұрыс атап өтiлген[6,36б].
Тапсырманың басты миссиясы - оқушыларды белсендi түрде өздiгімен бiлiм алу iс-әрекетiне баулу, оларды дамыту, құзыреттіліктің талап етiлген деңгейiне қажеттi бiлiм, бiлiк және дағдыларды игерту. Тапсырмалардың негiзгi түрлерi - есеп, сұрақ, жаттығу, шығармашылық тапсырма, тест формасындағы тапсырма, тест тапсырмасы, оқу проблемасы және т.б. Тапсырмалар сұрақтарға, тест формасындағы тапсырмаларға, жаттығуларға және т.б. қарағанда жалпы ұғым ретiнде қарастырылады. Олардың бастауыш сынып оқушыларының коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруда әртүрлi мүмкiндiктерi бар және әртүрлi дидактикалық нәтижелерге алып келіп, бiрiгiп жүйе құрайды.
Оқу іс-әрекетінің келесі құрамы оқу тапсырмаларын шешудегі оқу әрекеттері болып табылады. Оқу іс-әрекеті адамның қоғамдық-тарихи тәжірибені мақсатты түрде иемденуіне мүмкіндік беретін және соның негізінде сыртқы және ішкі гностикалық әрекеттердің жеке тәжірибесін қалыптастыратын ерекше әрекеттер жиынтығынан тұратындығын түсінеміз.
Оқытудағы мәтіндік тапсырмаларды шешу жағдайында мәтіндік тапсырмалар бойынша арнайы білімдері негізінде тапсырманы шешу біліктілігінің қажетті деңгейін меңгеруін қамтамасыз ететін әрекеттерді орындайды. Оқушыларды оқытып қана қоймай, олардың әрекетіне сай тапсырмаларды таңдай білу мұғалімнің басты міндеттерінің бірі болып табылады. Іс-әрекеттің келесі құрамы болып тұжырымдамада қарастырылған оқу тапсырмаларын шешудегі оқу әрекеттері болып табылады.
Психологтардың пікірінше, оқушының оқу іс-әрекетінің субъектісі болып қалыптасуы олардың өзіндік бақылау мен өзіндік бағалауды меңгеру дәрежесімен анықталады. Бақылау мен бағалау әрекеттің барлық түрінде сол әрекетті бақылау мен бағалаудың нәтижесін білдіреді. Оқу іс-әрекетінің ерекшелігіне талдау жасау, бақылау пәні оқушының өзінде болатын өзгерісті және оларды жинақтау жолын нақтылауға мүмкіндік береді.
Оқу іс-әрекетін бақылау оқу тапсырмаларындағы мәтіндік тапсырмаларды шешудегі оқушының оқу тапсырмаларын шешу біліктілігін меңгеру сапасы болып табылады.
Оқу іс-әрекетін қалыптастыру дегеніміз оқушылардың мұғалімнің басқаруынсыз мақсатқа бағытталған оқу мазмұнын және өзіндік оқу іс-әрекет тәсілдерін меңгеруге толығымен көшуін білдіреді. Оқу іс-әрекетін қалыптастыру оқушылардың оқу әрекетінің біртұтас актілері - оқу мақсатын түсіну мен қабылдаудан бастап тапсырмалар негізінде бақылау мен бағалау дәрежесіне жетуді орындау арқылы жүзеге асады. Бастапқыда мұның үлкен бөлігі мұғалімнің басшылығымен, содан кейін көбінесе оқушылардың өз бетінше орындалады.
Сондықтан оқушының коммуникативтік құзыреттілігінің алғашқы қадамы өз іс-әрекетін және қарым-қатынасын реттеуге басшылық жасай білуінен байқалады. Олай болса баланың өзі атқарып отырған әрекеті, ендеше ақпарат алу, яғни әңгімеге тарту оның ақылойының одан әрі дамуына кепіл бола алады.
Оқу іс-әрекетінде қолданылған тапсырмалар жазбаша қатынас (қарапайым және күрделі құрылымдағы жазбаша байланыс формаларын меңгеру, ақпаратты жазбаша өңдеу, мәтінді жазбаша баяндау, жазбаша құжат жанрларын игеру т.б.); көпшілік алдында сөз сөйлеу (баяндама, хабарлама дайындау, оны жеткізуде шешендік, қисындық тәсілдерді, көрнекі материалдарды пайдалануы т.б.); диалогқа түсу (әңгімені нормалық ережелерге сәйкес бастап, аяқтау, ақпараттың негізгі мазмұнын қабылдау, диалогты мақсатқа сай жалғастыру үшін сұрақтар қою, сұрақтарға жауап беру т.б.); өнімді топтық қатынас орнату (топтық талқы, пікірталасқа қатысу, шиеленісті болғызбау, шешу немесе шиеленістен шығу ережелерін меңгеру, топтық жұмысты орындау аясында өз міндетін жауапкершілікпен атқару т.б.) ие болады деп тұжырымдаймыз[7].
Оның оқу іс-әрекеті оқу материалының авторымен іштей диалог түріне ие болып, оның нәтижесіне талдау жасағанда сыныпта әрбір қатысушы оқу тапсырмасын түсінгені және оны шешу тәсілдері жөнінде өз ұсыныстары мен түзетулерін енгізуде пікірталасқа ұласады.
Бұл үшін оқу материалдарын меңгерудiң кезеңдерi мен деңгейлерiн ескере отырып, оқушылар үшiн әртүрлi қиындық деңгейiндегi тапсырмалар құрастырылады және әрбiр деңгейдегi оқушылардың оқу жетiстiктерiн сүзгiден өткiзу үшiн жағдай жасалады. Меңгертудiң әрбiр деңгейiне жету оқушылардан белгiлi бiр ойлау операцияларын (талдау, жинақтау, салыстыру және т.б.) орындауды көздейдi, сондықтан әрбiр тапсырманың мазмұны деңгейлiк саралауға тәуелдi болады.
Меңгерудiң үшiншi деңгейiнде әр түрлi формадағы тапсырмалардан құралған құрастырмалы тапсырмаларды шығармашылық тапсырмалар ретiнде пайдалануға болады. Мысалы, жағдаяттық тапсырма және оған қоса тест формасындағы тапсырма.
Шығармашылыққа құрылған тапсырмаларды орындау көптеген жағдайларға байланысты көп уақытты қажет ететіндіктен, мұндай тапсырмаларды үйде орындауға беру орынды. Бұл әрбiр оқушыға өзiнiң мүмкiндiктерiне қарай өзiне қолайлы уақытта берiлген тапсырманы орындауына мүмкiндiк бередi.
Шығармашылық тапсырмаларды орындау мерзiмiн сынып оқушыларының дайындықтарының деңгейiне, олардың жүктемесiне сәйкес мұғалiм өзi реттейдi. Тапсырмаларды дайындауда М.Ж.Жадринаның пiкiрiне сүйенуге болады. Оқушылардың оқу жетiстiктерiн өлшеу үшiн тапсырмалар жүйесiн жобалаудың алдында оқу жоспарында көрсетiлген оқу курсын меңгертуге (әрбiр тақырыпқа) берiлген пәннiң ғылыми негiздерiн оқытып-үйретудегi оның күрделiлiгi мен рөлiне қарай бөлiнген сағат саны анықталады[7,11б].
Елбасының Жолдауында адамның өмір бойы білім алуына жағдай туғызуымыз керек деуі, яғни білім мен тәрбиенің біртұтастығын сақтай отырып, жас ұрпақтың бойында өзіндік бағдарын айқындауға мүмкіндік беретін, табысты өмір сүруге жол ашатын құзыреттілікке жеткізетін шешуші құзыреттіліктерді қалыптастыру қажет екендігін айғақтайды. Өз бетiнше зерделеудi оқушының басты iс-әрекетi ретiндегi рөлiн өзектiлендiру жағдайында құзыреттілікке бағдарланған тапсырмалардың маңызы арта түседi.
Тапсырмалардың кейбiр түрлерi оқушылардың оқу жетiстiктерiн анықтау әдiстерiнiң бiр бөлiгi де болуы мүмкiн. Осындай әдiстердi жобалау және құру оқу үдерiсiн ұйымдастырудың және басқарудың негiзгi буыны болып табылады.
Оқу іс-әрекетінің ең басты компоненті - оқу әрекетіндегі оқу тапсырмаларын шешудің амалы. Коммуникативті әрекеттерге өзінің ойын айту, қарым-қатынас кезінде серіктесіне вербалды ықпал етуі, көпшілік алдында сөйлей алуы, жазбаша қарым-қатынас құралын пайдалануы, сұрақ қою және пікірталасқа түсу тәрізді әрекеттерден тұрады. Т.Леонова дискриптік (сипаттамалық), директивтік (қозғаушы), когнитивтік (тілдік ойлау), кооперативтік және экспрессивтік (мадақтау, талдау және т.б.).
Оқу іс-әрекетіндегі ең басты компоненттің бірі - бақылау және бағалау. Бақылау - мақсатты жүзеге асыруды тексеру үдерісі, ал баға түрткіні жүзеге асыруды тексеру.
Бастауыш сынып оқушысының оқу әрекетіндегі өзін-өзі басқару мен басқаруды ұйымдастыру, оқыту үдерісін модельдеудің психологиялық-педагогикалық және дидактикалық мәселелері бойынша бірқатар ғалымдардың еңбектерінде (Ю.К.Бабанский, А.А.Вербицкий, Ю.Н.Кулюткин, М.И.Махмутов, В.Сериков, Г.С.Сухобская, Т.И.Шамова, И.С.Якиманская, И.П.Подласый т.б.) жан-жақты талқыланып келеді. Оқушының білім алу үдерісіндегі өзіндік пікірі мен ой-жүйесінің негізі бастауыш деңгейде қаланатыны белгілі[8].
Сондықтан бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін ескеруге баса назар аударылады Г.А.Цукерман бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетіне араласуына байланысты төрт топқа бөлінеді: топты жарып шығатын, топты жарып шығуға қоры бар, еңбексүйгіш және өзін көрсете алмайтындар [8,38б].
Топты жарып шығатындар - оқу іс-әрекетінің белсенді субъектісі, бұл балаларда жаңа оқу тапсырмасы қойылатын, шешімін шығаруға көшбасшы болатын сабақтарда байқалады. Олар өздерінің пікірлерін алмастырады, барлық мүмкін болжамдарын ұсынады және тексереді. Олар жаңа шешім табуда пікір таласып, ұсыныстар айтып, оны тексереді. Келесі топ өткірлікке қоры бар топта қызығушылығы жоғары және оқуға берілгендігі басым болып келуімен ерекшеленеді.
Еңбексүйгіштік тобындағы оқушылар оқу тапсырмаларын қою және оның амалдарын табу кезінде емес, табылған әдістерге жаттығуда қалыптасады.
Коммуникативтік құзыреттілік тұлғалық өзара қарым-қатынастың белгілі бір жағдаяттар ортасында тиімді арақатынас құруға қажетті ішкі ресурстар жүйесі ретінде қарастырылады.
Осыған байланысты А.М.Новиковтың пікірі көкейкесті болып табылады: ... оқушылардың жеке тұлғасының жан-жақты дамуын олардың зияткерлік дамуы мен денесінің жетілуі, шығармашылық қабілеттерінің дамуы ғана деп түсіну жеткіліксіз. Бұл сайып келгенде, адамның белсенді өмір ұстанымын, біліктілігін, әрекеттілігін қалыптастыру болуы тиіс [9].
Бастауыш білім беруде негізге алынатын құжаттарда анықталғанындай, коммуникативтік құзыреттілік қалыптастырудың кілті ретінде, тұлғаның белсенді әлеуметтенуіндегі мәселе шешуші ретінде, жеткілікті дәрежеде дамуын қамтамасыз ететін адамның коммуникативтік білігі мен дағдылары жатады. Осылайша, бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетінің бөлшегі ретінде оқу тапсырмаларды қолдану - коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастырудың құралы ретінде пайдалану мүмкіндігін анықтайды.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының даму ерекшеліктері
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы - оқуы мен танымдық әрекеттің қалыптасуында. Оқу іс-әрекетіндегі белсенділігі мен адамгершілік қасиеттерінің қалыптастырудағы қарқынды кезең.
Олардың өзгелер мен қарым- қатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады. Бастауыш сынып оқушыларының недәуір мүмкіншілігі бар. Себебі олардың интелектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездеседі дейтін Ж. Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен, қазірде бұрын аңғарып көрмеген қабілеті бар екені анықталып отыр [9,25б].
Осыған сүйеніп психологтар қазіргі күнде беріліп жүрген оқу тап- сырмалары окушылар үшін жеткіліксіз дейді. Олар мүмкіншілігін толық тауыса алмайды. Сондықтан бұлардың оқуға мүмкіншілігін толық пайдалану үшін тапсырманы онан әрі қиындату қажет дейді. Егер осы жастағылардың негізгі әрекеті бұрын ойын болып келсе оқуға кіргеннен кейін оқу қызметі шешуші рөл атқарады.
Сөйтіп, оқу негізгі қызметке айналып баланың психикалық дамуы ірі өзгерістерге ұшырайды. Өзгерістерге ұшырауының себебі ойынға қарағанда, оқу талабының бала үшін қиындығында. Сонымен қатар оқуға жаңа түскен бала сыныптағы құрбыларымен қатынас жасап, осының нәтижесінде өзінің психикалық байлығын дамытып, жаман жақсыны ажырата бастайды. Дегенмен мен әуелгі уақытта мектептегі жаңа жағдайға бала әлі бейімделе алмағандықтан, оқу үстінде киыншылықтар кездеседі: біріншіден, бала мектептің жағдайына бейімделе алмай қиналады.
Осының нәтижесінде тез болдырып шаршауы да ықтимал. Екіншіден, мұғалімнің өзіне тән мінезіне және құрбыларымен қалай қарым-қатынас жасауга үйрене алмағандыктан бала қиналады, сыныптың мұғалімі қанша жақсы болғанымен, бала оған бата алмай, бірдеңені сұрау үшін сескенеді. Сол сияқты қасындағы партада отырган кім, оған сыр айтуға бола ма, кіммен ойнауға болады, кіммен болмайды, осыны білмейді.
Тәрбие мәселесі ғылыми тұрғыда қалай қойылмасын, махаббаттан, мейірімнен, көңілден айырылған баланың жаны да, тәні де қалжырайды. Осындай жағдайдағы баланың жеке тұлғасы толыққанды дами алмайды, өйткені әлеуметтік дағды тәжірибесі бірден жүдеп кетеді, бала өзінің жеке басын дұрыс бағалай алмайды. (М. И. Лисина, В. С. Мухина, С. Г. Якобсон) [10].
Бастауыш мектеп кезеңінің негізгі іс-әрекет түрі оқу іс-әрекеті болып табылады. Бала мектеп табалдырығын аттағандықтан, бұл кезең оның қатынастарының барлық жүйесін жанамалай бастайды.
Оқу іс-әрекетінің негізінде бала адамзаттың өндірген іскерліктерін меңгере бастайды, өз жұмысын көпшілік үшін міндетті ережелерге бағындыру дағдыларына бой ала бастайды. Баланың белгілі бір ережелерге бағына бастауы оның бойында мінез-құлқын реттей алу іскерлігінің қалыптасуына ықпал етіп, осы жас шамасы үшін мәнді жаңа ұйымдардың бірі болып табылатын ырықты түрде басшылыққа алудың ең жоғарғы кейпіне қол жеткізуінің кепілі бола алады. Балалардың баска да танымдық үдерістерін алмастыратын сөздік-қисынды, ойлау қасиеті пайда болады.
Бастауыш сынып оқушылары 7-11 немесе 6-10 жас аралығындағы балалар. Осы жаста олардың жеке психологиялық, әлеуметтік адами қасиеттері қалыптасады жэне оларға тэн өзгешеліктер пайда болады. Біріншіден, олардың материалдық, қарым-қатынастық, эмоционалдық қажеттіліктерін отбасы қамтамасыз етеді. Олар ата-анасының қамқорлығында болады.
Екіншіден, олардың элеуметтік-танымдық кызығушылық, құмарлықтарын мектеп қалыптастырады, дамытады.
Үшіншіден, ата-ана мектепке арқа сүйей отырып, сыртқы жағымсыз нәрселерден бастауыш сынып оқушыларын қорғай алады. Кешегі мектеп жасына дейінгі бала бүгін мектепке келген- нен кейін бұрынғы еркіндіктен айырылады. Оларды мектеп тэртібіне шақырады. Сондықтан бостандықта болып, қалған бала тэртіпке бірден көндіге алмайды. Осыдан барып ересектер- мен түсініспеушілік пайда болады.
Бастауыш мектеп жасындағы бала өз іс-әрекетін психологиялық тұрғыдан қайта кұра бастай- ды. Бастауыш мектеп жасындағы бала бұрын ойынмен айналыс- са, енді оқумен айналысуына тура келеді. Оқу - ойынға қарағанда өте күрделі үдеріс. Оқуда танымдық, адами қасиеттер күрделене түседі. Сондықтан да іс-әрекетті психологиялық түрғыдан қайта қүру мына төмендегідей кезеңдерден өтеді:
1. мектеп өміріне кіру;
2. мектеп, сынып үжымдары арқылы қарым-қатынастарды реттеу, ересектермен (ұстаздармен) қарым-қатынасты орнату;
3. мектептің ішкі тэртіп ережесіне бағыну, оны қабылдау, орындау. Осы үш кезеңнен сүрінбей өту, ішкі тэртіпті дүрыс қабылдау бастауыш мектеп оқушыларының ұжымға мүше болып кіріп кетуіне мүмкіндік береді
Оқушыларға əлемдік деңгейде білім, тəрбие беру - қазіргі заман талабы. Бұл заңды да, өйткені біздің қоғам өмірінде адамгершілік бастамаларының рөлі барған сайын артып, моральдық факторлардың ықпал аясы кеңейе түсуде. Адамгершілікке тəрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері - оқушылардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа саналы көзқарасын, сөз бен істің бірлігін сақтап, адамгершілік нормаларынан ауытқушылыққа жол бермеуді қалыптастыру.
Оқу іс-əрекетінің негізгі саласы еңбек үдерісін нəтижелі орындауға қажетті білімді, дағдыны жүйелі түрде меңгеру. Оқу арқылы балаға қоғам өзінің ғасырлар бойы жинақтаған асыл мұра тəжірбиелерін береді. Оқу материалдары бала психологиясына зор ықпал етеді. Өйткені ұғыну өте қиын оқу əрекетінің өзіне тəн мотивтері болады. Тəрбиелеуде немесе оқытуда мұғалім осы түрткілерді (мотивтерді) білу керек. Баланың жасы өскен сайын психикасы да өзгереді. Яғни, оның оқуға деген көзқарасы өзгеріп отырады. Оқуға, білім алуға ұмтылуды тудыратын түрткілер болады. Бала психологиясын жан-жақты зерттеп, оны терең білу, оның даралық ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімдерге жауапты да құрметті міндеттер жүктейді.
Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы тек жас ерекшеліктеріне ғана байланысты емес, сонымен қатар, өскен ортасына, балабақшада болу-болмауына, тұрақтылық жағдайына, табиғи ортаға, əлеуметтік ортаға тағы басқа жағдайларға байланысты[11].
Бастауыш мектеп кезеңіне 7-10 жас аралығындағы балалар жатады. Бұл кезеңде баланың денесі едəуір дамып, бұлшық еттері мен шеміршектері, сүйектері нығайып, табаны сүйектенеді, омыртқасы барлық мойын, арқа бел бүгілістері дамиды. Бұлшық еттері шапшаң өседі. Мидың маңдай бөліктерінің жетілуі баланың психикалық іс-əрекеттері мен жүйке жүйесінің қалыптасуына үлкен рөл атқарады.
Жекеленген психикалық үдерістердің қарқынды дамуы баланың бастауыш мектеп шағында жүзеге асады. Бұл кезде қабылдау қабілеті жетіледі. Көру мен есту қабілеті жоғары деңгейге ажырата алады. Қабылдаған заттардың қасиеттері мен сапаларын меңгереді. Қоғам өміріндегі жаңа негіздерге бақылағыштығы артып, қабылдауын басқарып, оны қажетті мақсатқа бағыттай алады.
Бала зейінін негізінен өздері тікелей қызығатын нəрселерге аударады. Бала біртіндеп енді жай сырттай жартымды заттарға ғана емес, қажетті нəрселерге зейінін бағыттап, оны тұрақтандыруға үйренеді. Ырықты зейіннің дамуында сыртқы əсердің тартымдылығы, ұнамдылығы, көрнекілігінің мəні зор. Зейіннің дамуы, сондай-ақ оның əлемінің кеңеюі баланың қазіргі кездегі ойын əрекетінің алуан түрлерімен танысып, оларды меңгере алумен байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңіңде негізгі іс-əрекет оқу болғандықтан, баланың барлық психикалық үдерісіне өзгеріс енеді. Іс-əрекет белсенділігін көрсете отырып, ақыл ой еңбегіне зейін арқылы жүзеге асырады. Оқу іс-əрекеті балаға өзінің есте сақтау үдерісін басқаруды талап етеді. Мектептегі оқу үдерісінің талаптары мен өзіне тəн мазмұны бұл үдерісті едəуір дамытады, есте сақтау мықтылығы беки түседі. Есте сақтау деңгейі есте сақталынатын материалдың мазмұнына іс-əрекет сипатына, материалды есте сақтау жəне қайта жаңғырту тəсілдері мен əдістерін меңгеру деңгейіне байланысты болады.
Бастауыш мектеп кезеңінде сөздік материалды есте сақтау мүмкіншілігі күрт жоғарылайды, меңгерілетін оқу материалы үнемі оқушыдан елестету үдерісін талап етіп отырады. Есте сақтау мен елестету баланың күш жігерді керек ететін мотивтерге байланысты өзгеріп отырады.
Бастауыш мектеп кезеңінде алған білімдері бала өз іс-əрекетінде қолдануға машықтанады. Баланың ақыл-ой əрекетінің дамуы үдерісінде орындау практикалық əрекетінен ішкі ақыл-ой əрекетіне көшу көрінеді. Дегенмен, практикалық əрекет жоғалмай, керісінше, оқушының жаңа, қиын тапсырмаларды орындау негізінде байқалады.
Ойлаудың ішкі жоспарға көшуі арқылы ізденіс, негізгі сипаттағы практикалық əрекетті орындауды үйренеді. Оқу үдерісіне ой операциялары да іске асады. Елестету бойынша заттарды дұрыс əрі оңай салыстыра алады. Абстрактылы ұғымдарды салыстыру байқалады. Логикалық ойлауының даму ерекшелігінде ой қорытындысын жасай алу, себеп салдар анықтау, түсінік беру сияқты түрлері анық көріне бастайды[12].
Оқушыларда жоғары дəрежеде, жүйелі түрде жəне нəтижелі ақыл-ой əрекеті дамып жетіледі. Бұл өзін қоршаған орта туралы, қоғамға еніп жатқан жаңа техника туралы, танымдық қатынастарды меңгере алуынан көрінеді. Осы арқылы баланың ақылы жəне оның танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Бала тілінің дамуының түрткілеріне құрбыларымен, ересектермен қарым-қатынас жасау, қоғамның жаңа талаптарына сəйкес нəрселерді білгісі келетіндігі, түсіндіруге тырысушылық, əңгімені эмоциялық тұрғыда жеткізе білу жатады. Бала бойында кездесетін əртүрлі жағдайларда ішкі сөйлеу қалыптасады.
Сөйлеудің коммуникативтік, сигнификативтік функцияларын қолдана алады. Өзін қоршаған орта туралы, қоғам өзгерістері жайлы, бірқатар ұлттар арасындағы өзара қатынастар мен өзгешеліктер туралы тыңдау, оқу, əңгіме, пікірталас, талдау сияқты түрлерді меңгере бастайды. Бастауыш мектеп жасындағы көркем жазу бала ойына едəуір (көркем жазу ойы) өзгешелік енгізеді. Көркем жазу сабағы ана тілінің грамматикалық табиғатын ашады жəне ана тілін еркін меңгеруге мүмкіндік береді.
Баланың алғашқы мектеп табалдырығын аттауы - оның бойында күрделі сезімдер туғызады. Бұл балалар арасындағы əр үйдегі, əр мектептегі жаңа талаптарға негізделеді. Қоғамдық талаптарының өзгеруі баланың жеке басындағы адамгершілік, жауапкершілік, əділдік, қайырымдылық, еңбектілік сияқты қасиеттерді ашады[13,74б].
Бастауыш мектеп оқушысының ерік сапаларының дамуы: бір-бірінің, жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұны мен көлемінің ұлғаюына жəне өзгеруіне, екіншіден, ішкі жəне сыртқы қиындықтарды жеңе алуына, үшіншіден, ұзақ уақыт күш жұмсай алуына, психологиясын, өзін ерікті тежеу барысында өзін-өзі меңгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы - оқуы мен танымдық əрекеттің қалыптасуында. Оқу іс-əрекетіндегі белсенділігі мен адамгершілік қасиеттерінің қалыптастырудағы қарқынды кезең. Олардың өзгелер мен қарымқатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Бастауыш сынып оқушыларының недəуір мүмкіншілігі бар. Себебі олардың интелектісі қарапайым ой операциясы дəрежесінде кездеседі дейтін Ж. Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен, қазірде бұрын аңғарып көрмеген қабілеті бар екені анықталып отыр. Осыған сүйеніп психологтар қазіргі күнде беріліп жүрген оқу тапсырмалары оқушылар үшін жеткіліксіз дейді. Олар мүмкіншілігін толық тауыса алмайды.
Іс-әрекет теориясы (Л. С. Выготский, С. Л. Рубинштейн, А.Н.Леонтьев) бойынша психиканың онтогенезде дамуы заттық іс-әрекеттің белгілі бір түрлерінің ұйымдасуымен байланысты келеді. Сонымен қатар, А.Н.Леонтьев атап өткендей іс-әрекеттің заты екі түрлі: біріншісі - өзінің дербес тіршілігінде субъектінің іс-эрекетін өзіне бағындырушы жэне қайтақүрушы, екіншісі - заттың бейнесі, субъектінің іс-эрекетінің нэтижесінде жүзеге аса- тын қасиеттерінің психикалық бейнесінің өнімі ретінде жүреді [13].
Теориялық сананың негізі аймағында (Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов) әрекеттердің жалпыланған тәсілдерін меңгеруіне қатысты оқу іс-әрекеті оқушылардың іс-әрекеттің затын бағдарлау мен оны қайта жасау тэрізді өзін-өзі бағалаудың негіздерін қарқынды игертетін оңтайлы мүмкіндіктерді қамтиды[13,78б].
Сондықтан бұлардың оқуға мүмкіншілігін толық пайдалану үшін тапсырманы онан əрі қиындату қажет дейді. Егер осы жастағылардың негізгі əрекеті бұрын ойын болып келсе оқуға кіргеннен кейін оқу қызметі шешуші рөл атқарады. Сөйтіп, оқу негізгі қызметке айналып баланың психикалық дамуы ірі өзгерістерге ұшырайды. Өзгерістерге ұшырауының себебі ойынға қарағанда, оқу талабының бала үшін қиындығында.
Сонымен қатар оқуға жаңа түскен бала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz