Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептері және оны жеңу жолдары
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Еуразия гуманитарлық институты
Қорғауға жіберіледі
____ ____________ 2022 ж.
Кафедра меңгерушісі
п.ғ.к., профессор Н.Т. Ныгыманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептері және оны жеңу жолдары
6В01303 - Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі білім беру
бағдарламасы бойынша
Орындаған: Жомартова Ж.Б.
Тексерген: п.ғ.д.,Кударова Н.А.
Нұр-сұлтан, 2022
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептері және оны жеңу жолдарының теориялық негіздері
5
1.1.
Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық және педагогикалық ерекшеліктері
5
1.2
Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушіліктерінің себептері
10
1.3
Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін жеңу жолдары мен амалдары
17
2
Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін және оны жеңу жолдарын эмпирикалық зерттеу
22
2.1
Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін анықтауға арналған әдістемелерді іріктеу
22
2.2
Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін алдын алу бағдарламасы
28
2.3
Алынған нәтижелерге сандық және сапалық талдау жасау
38
Қорытынды
41
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
43
Қосымша А
45
Қосымша Б
46
Қосымша В
47
Қосымша Г
48
Қосымша Д
49
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: 21 ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелуі анық. Біз болашақтың жоғары технологиялық және ғылыми қамтылған өндірістер үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет. Болашақта еліміздің тұтқасын ұстар ұрпақ қамын ойлап, әр сыныптағы оқушыны жеке тұлға деп танып, оның құзыреттілігін анықтап, бейіндік сыныптарда оқушы қалауы бойынша білім беру - бүгінгі мектептің басты міндеті болмақ [1].
Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын ойлы да іскер, өзіне өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі биік азамат етіп тәрбиелеуде мектептің алатын орны ерекше. Бастауыш саты - білім, дағды, іскерліктің қалыптасуының бастамасы болып табылады. Біздің міндетіміз - жеке тұлғаны дамытып, білімге деген сенімін нығайту, оқуға қызығушылығын оятып, ынтасын арттыру. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің алдына үлкен мақсаттар мен жаңа міндеттер жүктейді. Жас ұрпақты жан-жақты жетілген, ақыл-парасатты, ой-өрісі биік, бәсекеге қабілетті азамат етіп тәрбиелеу - қоғамымыздың ең өзекті мәселесі. Бұл әр мұғалімнің шығармашылық ізденіспен жаңаша істеуін қажет етеді [2].
Бастауыш білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламалары баланың жеке басын қалыптастыруға, оның жеке қабілеттерін, оқу ісіндегі оң талпынысы мен алғырлығын: негізгі мектептің білім беру бағдарламаларын кеңінен меңгеру үшін оқудың, жазудың, есептеудің, тілдік қатынастың, шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі көрсетудің, мінез-құлық мәдениетінің берік дағдыларын дамытуға бағытталған - деп көрсетілген.
Бүгінгі күні мемлекетіміздің өркениетке жету жолындағы өр талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісі жаңа сапалық өзгерістер деңгейіне қөтеруді талап етіп отыр. Мектеп құрылымында болып жатқан өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның дамытушылық сипаттарының бекітілуі көп нұсқалық сипаттарға көшу сияқты мәселелер орындаушылардан шығармашылық бастамалық жұмыстың жоғары сапасын және кәсібилікті талап етеді.
Бүгінгі күні бастауыш сыныпты оқыту бағдарламасын оқу үрдісінде өз деңгейінде жүзеге асыру үлкен жауапкершілікті талап етеді. Сабаққа дайындық негізгі оқулықпен танысып қоюмен шектелмеуі тиіс. Мұғалім материалды білуі, кеңінен, тереңінен түсінуі қажет.
Бұл оған сабақты басқаруға, материалды оқулықтағыдан басқаша түсіндіруге, оқушылардың танымдық және ақыл қабілеттерін белсендетіп, өз беттерімен шығармашылық жұмыс істеуге үйретуге, тапсырманы ілгерілеу әдісімен беруге мүмкіндік береді. Ал бұл өз кезегінде сабақта қолданылған әдістемелердің нәтижелілігі туралы тұжырымдауға мүмкіндік береді.
Оқу үрдісінің кандай мәселесі болмасын, бала психологиясына негізделмесе, оны ескермесе, оқытудың әдіс-тәсілдерін құбылтып түрлендіру де, сабақ үстінде қолданылған сан алуан көрнекіліктер де жай, жасанды дүниеге айналады.
Өйткені жеке тұлғаны қалыптастыру қоғамдық тәжірибе мен кейбір қажетті нормаларды меңгерту аркылы жүзеге асқанымен, оқытудың мәні тек білімді түсініп, игеруде емес, сол нормалардың оқушылардың іс-әрекеті мен жалпы қасиетінін ішкі механизмі, қозғаушысы-мотиві болатындай дәрежеде ұйымдастырылуында, - дей келе психолог-ғалым Божович Л.И. педагогикалық психологияның ең өзекті мәселесі - оқу мотивтерін тәрбиелеу туралы құнды пікір айтып, оны ғылыми тұрғыда негіздеп берді. Бұл міндеттің жүзеге асуында баланың жеке басы ерекшеліктерін ескеру, оқытуды жеке тұлғаны дамыту түрғысында ұйымдастыру мәселелері үлкен мәнге ие [3].
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептері және оны жеңу жолдарын теориялық және тәжірибелік зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептері және оны жеңу жолдарының теориялық негіздерін зерттеу;
- оқу үлгерімін қалыптастыру үшін таңдалған әдістер мен әдістердің тиімділігін эксперименталды түрде тексеру;
- бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін алдын алуға арналған бағдарлама әзірлеу.
Зерттеу нысаны: бастауыш сынып оқушылары және бастауыш сынып оуқышалырының оқу үдерісі.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін анықтау.
Зерттеу әдістері: әдебиеттерді талдау, зерттеу, зерттеу барысында алынған нәтижелерді талдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: бастауыш сынып оқушыларының психологиялық және педагогикалық ерекшеліктері анықталды; бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептері қарастырылды; бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептері мен оны жеңу жолдары мен амалдары реттелді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін және оны жеңу жолдарының теориялық негіздерін қарастыру барысында Божович Л.И., Бабанский Ю.К., Вербицкий А.А, Кулюткин Ю.Н., Махмутов М.И., Сериков В., Сухобская Г.С., Шамова Т.И., Якиманская И.С., Подласый И.П., Джакупов С.М. еңбектеріне сүйендік.
Зерттудің тәжірибелік маңыздылығы: Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін анықтауға арналған әдістемелер іріктелді; бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін алдын алу бағдарламасы әзірленілді; алынған нәтижелерге сандық және сапалық талдау жасалынды.
Зерттеу жұмысының базасы: Ақмола облысы, Целиноград ауданы, Жаңаесіл ауылы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептері және оны жеңу жолдарының теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық және педагогикалық ерекшеліктері
Бастауыш сынып оқушысының оқу әрекетіндегі өзін-өзі басқару мен басқаруды ұйымдастыру, оқыту үдерісін модельдеудің психологиялық-педагогикал ық және дидактикалық мәселелері бойынша бірқатар ғалымдардың еңбектерінде (Божович Л.И., Бабанский Ю.К., Вербицкий А.А, Кулюткин Ю.Н., Махмутов М.И., Сериков В., Сухобская Г.С., Шамова Т.И., Якиманская И.С., Подласый И.П., Джакупов С.М. және т.б. ) жан-жақты талқыланып келеді. Оқушының білім алу үдерісіндегі өзіндік пікірі мен ой-жүйесінің негізі бастауыш деңгейде қаланатыны белгілі [4].
Ерекше назар аударатын жағдай, Алтынсарин Ы. сабақ кезінде білім алу мен сабақтан тыс уақытта білім алуды ұштастыруды ұсынды. Педагог-ғалым баланы бір жақты ақпаратымен жалықтырмай, оның қызығуын әрдайым қоздырып, туындатып, жандандырып отыру қажеттілігін атап көрсетті. Өйткені, қызығусыз жай ғана түсіндірілген ақпарат тез ұмытылады, ал жан-жақты ойлану немесе аса үлкен қызығушылықпен келген білім баянды болады, зердеде сақталып қалады және басқа бір білімнің туындауына дәнекер, негіз болады деген болатын.
Егер білім алушы бірдеңені түсінбейтін болса, онда педагог оларды кінәлауға тиісті емес, оларға түсіндіре алмай отырған өзін кінәлауға тиіс, - деп Алтынсарин Ы. өз заманында тұжырымдаған нақыл сөзі маман, білім алушы, педагог ұғымдарының өзара тығыз байланысын көрсетеді. Білім алушының маман болуына тікелей педагогтің құзыреттілігіне қоятын талаптарды нақты болжай білді [5].
Баланың кітапты көп оқуы мақсат емес, ең негізгісі - оқыған кітаптарын еске сақтап, өнерге, білімнен ғибрат алуында деген пікірінде Дулатов М. тәрбие мен білімнің ортақ екеніне зор мән береді. Себебі, бұрынғы заманда бір оқулықтан екінші оқулыққа ауысып бірнеше кітаптарды қатар оқыту қолданылмайтын еді[6].
Кітапта сабақтарды белгілі бір бағдарламамен сағаттарға бөлу, бағдарламаның мәні мұғалім материалды терең талдап мазмұнын ашқанда ғана болатындығын және жүйелі оқыту кезінде осы оқулықтағы Оқымысты бала әңгімесін түрлі әдістер қолдана отырып қалай оқыту керектігі толығымен баяндалады. Бұл әңгімеде баланың білімін сұрақ- жауап арқылы жадында жақсы сақталу жолдарын көрсетіп, сауалдарға толық түрде жауап беруге әдеттендіру жолдарын ұсынған. Оған ағартушының Мақаланы бөліп оқытқанда, һәр сөйлемді, һәр балаға оқыттырарға, сауалдарды да әрқайсысына кезекпен берілу керек.
Әр бала оқығанда басқалары зерттеп кітаптарына қарап отыру керек. Бала қате оқыса, білгендері қолын көтеріп қана өзінің байқағанын сездіре алу керек. Тыңдамай алаңдап отырған баланы байқаса мұғалім:Әрі қарай оқы деп кенеттен сынау пайдалы. Мұғалім мақала біткенше сауал беріп болған соң, бірнеше балаға түгел оқытып қателерін балалардың өздеріне түзеттіріп, білмей қалған жерін де жетекші сауалдармен өзі түзетерге керек деген пікірі мысал бола алады.
Қазақстандық психолог Джакупов С. М. оқу әрекетінде оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін белсендіруде бірлескен- диалогтық танымдық іс-әрекетін қалыптастыру ұғымын енгізді. Г. В. Габайдың көрсетуінше, оқу әрекеті екі құрамдас жүйеден немесе іс-әрекеттен құрылатын әрекет. Біріншісі - жүйеше немесе іс-әрекет түріндегі оның негізгі функционалды компоненті, оқу[7].
Оқу әрекетінің дайындаушылық функционалды компоненттері оқу іс-әрекетінің басқа жүйешесіне топталады. Оқу әрекеті - қол жеткен тәжірибені ұғыну арқылы іске асырылатын таза таным үдерісі. Оқыту іс-әрекеті - оқу іс-әрекетінің жемісті өтілуін қамтамасыз етуге бағытталған. И. И. Ильясовтың анықтауынша оқу әрекеті - субъектінің өзін-өзі өзгертуі, өзін-өзі дамытуы, нақты білімдер, іскерліктер, дағдылар жоқ субъектіден, соларды иемденген субъектіге айналуы[7].
Сондықтан бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін ескеруге баса назар аударылады Цукерман Г.А. бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетіне араласуына байланысты төрт топқа бөлінеді: топты жарып шығатын, топты жарып шығуға қоры бар, еңбексүйгіш және өзін көрсете алмайтындар.
Топты жарып шығатындар - оқу іс-әрекетінің белсенді субъектісі, бұл балаларда жаңа оқу тапсырмасы қойылатын, шешімін шығаруға көшбасшы болатын сабақтарда байқалады. Олар өздерінің пікірлерін алмастырады, барлық мүмкін болжамдарын ұсынады және тексереді. Олар жаңа шешім табуда пікір таласып, ұсыныстар айтып, оны тексереді. Келесі топ өткірлікке қоры бар топта қызығушылығы жоғары және оқуға берілгендігі басым болып келуімен ерекшеленеді.
Еңбексүйгіштік тобындағы оқушылар оқу тапсырмаларын қою және оның амалдарын табу кезінде емес, табылған әдістерге жаттығуда қалыптасады.
Коммуникативтік құзыреттілік тұлғалық өзара қарым-қатынастың белгілі бір жағдаяттар ортасында тиімді арақатынас құруға қажетті ішкі ресурстар жүйесі ретінде қарастырылады.
Осыған байланысты А.М.Новиковтың пікірі көкейкесті болып табылады: ... оқушылардың жеке тұлғасының жан-жақты дамуын олардың зияткерлік дамуы мен денесінің жетілуі, шығармашылық қабілеттерінің дамуы ғана деп түсіну жеткіліксіз. Бұл сайып келгенде, адамның белсенді өмір ұстанымын, біліктілігін, әрекеттілігін қалыптастыру болуы тиіс [8].
Бастауыш мектеп балаларының ойлау қабілеті көңіл-күй - бейнеліктен абстракт-логикалық сипатқа өте бастайды. "Балалар жалпыланған формалармен, түр-түстерімен, дыбыстармен, түйсіктермен ойлауға қабілетті." - деп Ушинский К.Д. өз уақытында ескертіп, мұғалімдерге алғашқы оқу сатысында балалардың осы ойлау ерекшеліктерін пайдалануды ұсынды [9].
Бірінші саты мектебінің міндеті - балалардың ақыл-есін себеп-салдарлы байланыстарды түсіну деңгейіне дейін дамыту. Выготский Л.С., көрсеткендей оқу жасына бала ақыл-ес қабілеттерінің әлсіздігімен келеді (жетіліңкіреген қабылдау және ес қызметтеріне қарағанда). Баланың ес-ақылы осы мектеп дәуірінде бұрын-соңды болып көрмеген қарқынды дамуда болады. Бұл кезеңде мұғалімнің басшылығы аса маңызды да қажетті.
Баланың жасы мен рухани даму желісінің арасында кері пропорционал тәуелділік бар: жас неғұрлым кіші болса, рухани даму соғұрлым тез; жастың ұлғаюымен рухани даму бәсеңдейді. Адам дамуының сырлары жөнінде ой толғастыра отырып, Толстой Л.Н. жазған екен: "5 жасар баладан маған дейін - бір ғана қадам. Ал жаңа туған сәбиден 5 жасар балаға дейін - шексіз ұзақтық. Жатырдағы ұрықтан дүниеге жаңа келген балаға дейін - тұңғиық. Ал жоқтан ұрыққа дейінгі аралықты айыратын тұңғиық та емес, оны тіпті санамен сараптауға да болмайды". Ұлы адамтанушы ғұламаның жеке басы сезгендерін кейін ғалымдар нақты ғылыми әдістермен дәлелдеді [10].
Балалардың рухани дамуында тепе-теңдік болмайды. Психикалық қабілеттер мен рухани сапалардың негізінде болатын тұлға қасиеттері бірдей даму деңгейінде жүрмейді. Өмірдің кейбір кезеңдерінде нақты сапалардың дамуына сай ұнамды жағдайлар болып қалады. Бір сапалар тез, ал екінші біреулері - жайымен қалыптасып жатады.
Кейбір психикалық әрекеттердің дамуы мен қалыптасуы үшін тиімді (оптималь) мерзімдер болады. Қандай да сапалардың қалыптасуы үшін аса қолайлы болған жас кезеңдері психологияда сензитивтік кезеңдер деп аталады.
Сензитивтік себептері - ми мен жүйке жүйесінің пісіп жетілуіндегі теңсіздіктер және тұлғаның кейбір қасиеттерінің бұрыннан қалыптасқан сапалар негізінде орнығуынан. Әлеуметтену үдерісінде қабылданған өмірлік тәжірибе де үлкен маңызға ие.
Коменский Я.А. ұсынған табиғи сәйкестік принципі, сынып- сабақтық оқу жүйесі және басқа да оқу принциптері, әдістері, формалары педагогикалық теорияның алтын қорынан орын иеледі. Оқу негізіне басқалардың зат жөніндегі бақылаулары мен айғақтарын жаттау алынбай, сол заттар мен құбылыстарды танып, білу қалануы тиіс; Естігенді - көргенмен, сөзді - қол әрекетімен байланыстыру қажет; Әрқандай үйрету сыртқы сезім және ақыл-парасат байланысы негізіндегі дәлелдерге сүйенуі қажет... ұлы педагогтың осы тұжырымдары біздің заманымыздың талаптарына да сәйкес келіп тұр[11].
18 ғасырда бастауыш мектеп педагогикасы бойынша өз шығармаларымен танылған француз материалист- ағартушылары Дидро Д. (1713-1784), Гельвеций К.(1715- 1771), Гольбах П. (1723-1789), әсіресе Руссо Ж.Ж. (1712-1778) болды. "Затқа назар! Затқа! Мен ешқашанда біздің мылжың тәрбиемізбен сөзге аса көп маңыз беріп, қүрғақ сөзді адамдарды жасайтынымызды қайталап айтудан жалықпаймын", - деп ұрандаған ол [12].
Бастауыш мектеп педагогикасында И.Г.Песталоцийдің (1746-1827) есімі аса құрметпен аталады. "О сүйікті халқым! Сенің қаншалықты төмен жасап жатқаныңды мен байқап жүрмін, мен саған көтерілуге жәрдем беремін" - деп, ол жан айқайын салды. Песталоций И.Г. өз дегеніне жетті. Ол мұғалімдерге балаларды оқыту мен адамгершілік тәрбиесінің ізгілікті теориясын ұсынды[12].
Халыққа білім беру аймағында 40-60 жылдары белсенді еңбек еткен педагог-ғалымдардың бірі Михаил Алексеевич Данилов (1899-1973). Ол бастауыш мектеп тұжырымдамасын жасап шықты ("Бастауыш білім беру міндеттері мен ерекшеліктері), ("Адамның ақыл-парасат және моральдық дамуында бастауыш мектептің рөлі" кітабын жазып, мұғалімдерге арналған көптеген жетекші әдістемелік құралдар жариялады. Олар осы күнге дейін мұғалім қауымының таптырмас құралдарына айналып отыр[13].
Фридман Л.М. Өкінішке орай осы уакытқа дейін білім беру дегенді алдыңғы ұрпақтың мәдениеті мен әлеуметтік тәжірибелерін кейінгілерге беру, соны меңгерту деп келеміз. Дұрысы: білім беру, пәнді оқыту дегенді оқушының сол пән мұғалімін біліп, меңгерудегі өзіндік, жеке әрекеті деп бағалау керек дейді[14].
Щедровицкий Г.П. сегіз компоненттен тұратын құрылымды ұсынады: мақсат, міндет, бастапқы материал, құрал, әдіс, үдеріс, процедура, өнім. Сонымен, бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетінің белгілі құрылымы мыналар:
1. Қажеттілік, мотив.
2. Оқу тапсырмалары.
3. Оқу әрекеттері (баланың қолданатын нақтылы практикалық және ой тәсіл - амалдары).
4. Бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалап, тексеріп отыруы).
5. Бағалау (мұғалімнің және оқушының өзіне-өзі берген бағасы)[15].
Қажеттілік - белгілі күштің ықпалымен, субъектінің ортаға және ортаның субъектіге қоятын талабына байланысты жүзеге асатын кез келген әрекеттің бастапқы бөлігі болып табылады. Қажеттіліктің объектілік мазмұны түрткіде көрініс табады.
В.Апельттің көзқарасынша, оқу түрткісін тілге байланысты мынадай түрлерге жіктеген: арнаулы, танымдық, коммуникативтік, өзін-өзі жүзеге асыратын, ата-ана мен мұғалімнің оқушыға қатынасы арқылы көрінеді[15].
Оқу тапсырмалары оқу мақсатымен тығыз байланысып, мақсатты болжаудың негізінде оқыту мақсатына жетудің құралы ретінде көрінеді. В.С.Аванесовтің пікірінше, оқу тапсырмалары - жоспарланған нәтижелерді оқушыларға меңгертуге бағытталған педагогикалық форма. Әрбір тапсырма белгілі бір мақсат үшін құрылған, сондықтан оның өзіндік миссиясы мен өзінің сипаттамасы бар деп дұрыс атап өтілген[15].
Бастауыш мектеп оқушысының ерік сапаларының дамуы: бір-бірінің, жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұны мен көлемінің ұлғаюына және өзгеруіне, екіншіден, ішкі және сыртқы қиындықтарды жеңе алуына, үшіншіден, ұзақ уақыт күш жұмсай алуына, психологиясын, өзін ерікті тежеу барысында өзін-өзі меңгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы - оқуы мен танымдық әрекеттің қалыптасуында. Оқу іс-әрекетіндегі белсенділігі мен адамгершілік қасиеттерінің қалыптастырудағы қарқынды кезең. Олардың өзгелер мен қарым-қатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Бастауыш сынып оқушыларының недәуір мүмкіншілігі бар. Себебі олардың интелектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездеседі дейтін Ж. Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен, қазірде бұрын аңғарып көрмеген қабілеті бар екені анықталып отыр. Осыған сүйеніп психологтар қазіргі күнде беріліп жүрген оқу тапсырмалары оқушылар үшін жеткіліксіз дейді. Олар мүмкіншілігін толық тауыса алмайды.
Сондықтан бұлардың оқуға мүмкіншілігін толық пайдалану үшін тапсырманы одан әрі қиындату қажет дейді. Егер осы жастағылардың негізгі әрекеті бұрын ойын болып келсе оқуға кіргеннен кейін оқу қызметі шешуші рөл атқарады. Сөйтіп, оқу негізгі қызметке айналып баланың психикалық дамуы ірі өзгерістерге ұшырайды. Өзгерістерге ұшырауының себебі ойынға қарағанда, оқу талабының бала үшін қиындығында.
Сонымен қатар оқуға жаңа түскен бала сыныптағы құрбыларымен қатынас жасап, осының нәтижесінде өзінің психикалық байлығын дамытып, жаман жақсыны ажырата бастайды. Дегенмен мен әуелгі уақытта мектептегі жаңа жағдайға бала әлі бейімделе алмағандықтан, оқу үстінде қиыншылықтар кездеседі: біріншіден, бала мектептің жағдайына бейімделе алмай қиналады[16].
Осының нәтижесінде тез болдырып шаршауы да ықтимал. Екіншіден, мұғалімнің өзіне тән мінезіне және құрбыларымен қалай қарым-қатынас жасауға үйрене алмағандықтан бала қиналады, сыныптың мұғалімі қанша жақсы болғанымен, бала оған бата алмай, бірдеңені сұрау үшін сескенеді. Сол сияқты қасындағы партада отырған кім, оған сыр айтуға бола ма, кіммен ойнауға болады, кіммен болмайды, осыны білмейді. Бірақ көп ұзамай бала үйреніп, жатырқауын тоқтатады. Сонымен қатар бала оқуға кіргеніне мәз болып әке-шешелеріне еркелеп, кейде бір үлкен міндет атқарып жатқан сияқты болып, өзіне ерекше көңіл бөлуді талап етеді.
Үшіншіден, бірінші сынып оқушыларға қойылатын талаптар тым жеңіл келеді. Тапсырмалардың жеңіл болуы баланы қиыншылықпен күресуге жетелемейді, дегенмен бала оқиды, оқығысы келуі мектептегі жағдайдың оған қызық көрінуінен мектепке келу қызық болып көрінгенімен оқуға арналған баланың қажеттілігін жөнді дамыта алмайды. Осының нәтижесінде мектептің жағдайына қызығу балада бірте-бірте сөнеді де, оқуға немқұрайлы қарайтын болады.
Немқұрайлықпен күресу үшін баланың оқуға ықыласын тудырып, тапсырмаларды бірте-бірте қиындату қажет. Әдетте, оқу материалы жеңіл келсе, баланың іші пысып, жалқаулыққа салынады. Ал тым қиын келсе, әлі жете алмағандықтан, үлгерем деуден күдер үзіп, одан бас тартатын болады. Осы екі жағдайдың екеуі де қолайсыз, сондықтан тапсырманың қиындығы оқушы үшін қолайлы дәрежеде құрылуы тиіс.
Тапсырманың жеңіл болғанынан гөрі, қиынырақ келуі әлдеқайда ұтымды. Себебі азды-көпті қиындығы бар тапсырмалар баланың қиналуына, ақыл-ойының алға қарай өрістеуіне жағдай туғызады. Осы үш түрлі қиыншылықтардың кездесетінін бірінші сыныптың бас кезінен бастап еске алу қажет. Ал алдағы (екінші, үшінші) сыныптарға келсек, мұндағы оқушылардың жағдайы бірінші сыныпта қалай оқығанына байланысты.
Әдетте, баланың бірнеше объектіге қызығуы мен оның ықыласының барлығын ажырату керек. Қызығу деп бірнеше объектінің бір жағы сырттай біреуге ұнайтынын айтады. Қызығу көбіне аз уақытта кездеседі де, кейін сөніп кетуі ықтимал. Ал ықылас балада іштей ұмытылып іске берілуінен пайда болады. Әрине, қызығу кейде ықыласты, не бірнеше нәрсеге құмар болуға апарып соғуы мүмкін. Бірақ бұл сирек кездеседі.
Сондықтан осы мәселеге бірінші сыныпта мән беруі қажет. Жалпы алғанда, екінші, үшінші сыныптағы балалардың көпшілігі ойдағыдай оқып кетеді. Мұның себебі, біріншіден, кіші оқушының ниеті таза, ішіндегі тілінің ұшында болып тұрады. Екіншіден, бұлар үшін мұғалім үлкен абырой және бедел. Сондықтан оның сөзін мүдіртпей орындайтын болады.
Выготский Л.С., Леонтьев А.Н., С. Л. Рубинштейннің еңбектерінде оқу-білім, іскерлік, дағдыны иемдену түрінде (ал даму - қабілеттерді, жаңа қасиеттерді иемдену) қарастырылады. П. Я. Гальпериннің анықтауынша оқу субъекті әрекетінің негізінде білімді ұғыну. Эльконин Д.Б. мен В.В. Давыдовтарша, оқу -- оқу әрекетінің арнаулы түрі, ал А.Н. Леонтьевтың теориясы бойынша, оқу (ойын және еңбекпен бірге) - жетекші әрекеттің типі[16].
Оқу ұғымымен қатар кеңестік психологтарда (Выготский Л.С., Леонтьев А. Н., Эльконин Д. Б., Давыдов В. В., Маркова А.К.) және шет елдіктерде де (Лийметс X. И., Лингарт И.) көбінесе оқу әрекеті деген ұғым да жиі қолданылып жүр. Оның мазмұнына үдеріс және нәтижесімен қатар, құрылымдық ұйымдастырылуы, ең негізгісі - оқудың субъективтілігі кіреді[17].
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушіліктерінің себептері
Бүгінгі таңда білім беру жүйесінде оқушының дамуындағы оның үлгерімінің негізгі үлкен мәні бар. Баланың жеке басын жан-жақты дамытуға бүгінгі таңда білім беру саласындағы оқу процесіндегі оның үлгерімі негізгі, маңызды роль атқарады. Жалпы мектепте оқушылардың оқу мен тәрбиелеу бағдарламалары және жағдайлары бірдей болғанмен, білімді игеруде барлығы бірдей емес болып келеді.
Оқушылардың үлгерімінің көрсеткіштері, оқу міндеттеріне қатынасы, тәрбиелері, даму деңгейлері әртүрлі болып келеді. Білім беру орындарында оқушыларды тәрбиелеу мен оқыту бойынша қоғам мен мемлекеттің алдында, олардың үлгермеушіліктерін уақытылы жою міндеттері нақты болып тұр. Үлгермеушіліктің көптеген себептері болуы мүмкін [17].
Әйгілі психологтар Бабанский Ю.К. және Цетлин В.С. үлгермеушіліктің ішкі - әлеуметтік және сыртқы - оқу орындарындағы оқу процесінің кемеліне жетпеген ұйымдастыру себептерін көрсетеді. Ал, дубровина И.В., Блонский П.П. және Мурачковский Н.И. еңбектерінде үлгермеуші оқушылар оқуды білмейтіндігі, олар оқу материалдарының тақырыптарын меңгеруде логикалық өңдеу жасай алмайтындығын көрсетеді[18].
Көптеген авторлар үлгермеуші оқушыларды әр түрге топтаудың негізгі себептері өздері зерттеп анықтаған үлгермеушілік себептерін алған. Көбінесе, осылайша Славина Л.С. ұсынады: үлгермеуші оқушылардың түрлері Славина бойынша басымырақ негізгі себептеріне байланысты бөлінеді. Үлгермеушілердің бір тобын оқуға деген түрткісі жоқ оқушылар құраса, ал екінші тобын оқуға деген қабілеті жоқ балалар, ал үшінші түрін оқу үлгерімі дұрыс қалыптаспаған, дұрыс жетілмеген, дұрыс жұмыс істей алмайтын балалар құрайды деген [19].
Бастауыш сынып оқушыларының алғашқы мектеп табалдырығын аттауда әлі де болса, жаңа білімдерді қабылдауға зейін қою, есте сақтау немесе ойлау процестері баяу өтеді. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларының оқу үлгеріміндегі танымдық мотивациялық қызығушылықтарын арттыру, олардың тұлғалық қалыптасуын қамтамасыз ету - бүгінгі таңда мектептегі психолог жұмысының ең негізгң басты мәселесі болып табылады [20].
Психолог ғалым Гельмонт А.М. оқудағы үлгермеушілік себептерді оның деңгейлеріне байланысты бөлуді міндет етіп қойған. Ол негізгі оқу пәндерінің саны мен үлгермеушілік тұрақтылығына байланысты үлгермеушіліктің үш түрін бөліп көрсеткен [21].
Жалпы және тұрақты үлгермеушілік - ұзақ уақыт бойы барлық немесе көптеген пәннен үлгермеудің негізгі себептері.
Жекелеген пәндер немее салыстырмалы тұрақты үлгермеушілік - бұл бір немесе екі-үш қиын пәндерден үлгермеу түрі.
Эпизодтық тұрғыдағы үлгермеушілік - бірде жеңіл пәннен, бірде екінші пәннен үлгермей қалу себептері.
Бірінші деңгей себептері ретінде: оқушының алдыңғы дайындығының төменгі деңгейі әр түрлі себептерге байланысты қолайсыз жағдайлар (дене кемістіктері, ауру, тұрмыс жағдайының нашарлығы, ата-ананың қамқорлығының жоқтығы); оқушы тәрбиесінің жетіспеушілігі (жалқаулық, тәртіпсіздік); ақыл-ойының дамуының әлсіздігі болып табылады.
Екінші деңгей алдыңғы сыныптардағы кемшіліктер, оқылатын пәнге деген оқушының қызығушылығының жетіспеушілігі, оқудағы қиындықтарды жеңуде ерік әлсіздігі болып келеді.
Үшінші деңгей дұрыс оқытпау, оқудағы бақылаусыздық, сабаққа дұрыс қатыспау, сабақтағы зейінсіздік, үй тапсырмаларының жүйелі орындалмауы. Нашар оқушылардың сөздік-логикалық ойлау қызметі іс-әрекеттік түрінен әлдеқайда артта қалып қояды, бұл ережелердің тұжырымдамаларын түсінбеуінен немесе ережелерді құр білгенмен тапсырмаларды орындай алмауынан туындайды. Кейбіреулеріне, тіпті, дидактикалық құралдар бөгет болады, себебі оларды ол көрнекіліктегі басқа д керексіз белгілер алаңдатады, ойын басқа жаққа бөледі.
Көптеген ғалымдар өз еңбектерінде сабақ үлгермеушілік себептерін талдауға көп орын бөліп келеді. Арнайы педагогикалық қазіргі күндегі жетекші парадигмаларының бірі - гуманизация. Ал 20 ғасырда еңбек еткен Ы. Алтынсарин шығармаларында педагогикалық, гуманистік көзқарас, яғни шәкіртке мейірімді болу, оны ізеттілікпен сыйлау мұғалім мен оқушы арасындағы ынтымақты принциптерінің көрініс табуын байқауға болады.
Ғалымның атақты Хрестоматиясында жасөспірімдердің жан дүниесін, ақыл-ойын қалыптастыруға ұдайы көңіл бөлу мектеп пен ата-ананың ортақ міндеті деп есептеген болатын.
Бабанский Ю.К. еңбектерінде үлгермеушіліктің себеп-салдарының байланыс жүйесі сипатталған. Ол оқушылардың оқу міндеттерін зерттеп, үлгермеушіліктің екі ең негізгі факторларын зерттеп осы түсінікке біріктірген. Оның түсінігінше оқу мүмкіндіктері бұл тұлғаның оқу іс-әрекетіндегі кейбір мүмкіндіктері және ол тұлғаның сыртқы әсерлермен қарым-қатынаста болатын ерекшеліктерінің синтезі болып келеді[22].
Психологиялық процестерінің ерекшеліктеріне тән үлгермеушіліктің психологиялық типологиясын Мурачкевский Н.И. ұсынған: бұл жағдайда ол негіз етіп келесі қасиеттерді алған екен:
жалпы ойлау қасиеті;
жеке адамның өзінше бір бағыттылығы.
Ішкі жағдай себептеріне ол - балалардың ерекше ақауларын, олардың дамуын, білік, білім дағдыларының толық еместігін жатқызады. Сыртқы жағдайлар себептеріне біріншіден, педагогикалық себептерді негіз етіп алған. Дубровина И.В., Акимова М.К. және Козлова М.К. зерттеулерінде үлгермеушілердің негізіне жататын психологиялық себептерді 2 топқа біріктіріп, соған байланысты балалардың ерекшеліктерін сипаттаған. Ол себептер:
Баланың танымдық іс-әрекетіндегі кемшіліктер.
Баланың мотивациялық дамуындағы кемшіліктер[23].
Сонымен қатар, көптеген жылдар бойы үлгермеушіліктің мәселелерін Минчинская Н.А. басқарған ғалымдар тобы зерттеп оны шешу жолдарын қарастырған. Олар оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін негізіне үйретілу түсінігін алған, яғни оқу іс-әрекетінің әдістері мен оқуды меңгеруіне байланысты оқушының алғырлығы және оның есте сақтауы. Олар үлгерімі төмен оқушыларды үйрете отырып және олардың ойлау деңгейін зерттей отырып, олар дедуктивтік ой қорытындыларын жасай алмайды, оларға көптеген қасиеттері бойынша ұғымдарды жалпылау қиындық туғызады деген қорытындыға келе отырып, оны барынша зерттеген. Ондай оқушылардың абстракциялау және жалпылау деңгейі әдетте өте төмен болатындығын дәлелдеген[24].
Мектепте оқылатын материалдар мен негізгі пәндер бойынша үлгермеушіліктің алдын алу - жаппай білім беруді жүзеге асыру жолдарының негізгілерінің бірі. Жалпы жаппай білім беру жағдайында оқушылар пән білім беру бағдарламасында қарастырылған білім, іскерлік және машықтарды білім қабырғасында игеруге міндетті. Дегенмен математикалық білімді меңгеруде, теориялық білімді іс жүзінде қолданғанда және жүзеге асырғанда өздігінен қосымша әдебиеттермен жұмыс істегенде, сондай-ақ олардың математикалық іс-әрекеттерінде олқылықтар мен кемшіліктер бой көрсетеді.
Оқушылардың жалпы математика сабағынан алғын білімі, іскерлігі мен машықтарындағы кемшіліктерін, соның нәтижесінде үлгермеушілікке ұрындыратын себептерді атап өтейік:
Оқушылардың білімінде олқылықтар болуы, ұғымдарды, ұғымдардың ерекше белгілері мен қасиеттерін және талаптарын т.б. тұжырымдауға мүмкіндік бермейді;
Есеп шығарғанда білімді қолдану іскерлігінде олқылықтардың болуы тиіс болып табылады;
Есептеу сипатындағы іскерлік пен машықтарда сызбаларды құрғанда, графиктік жұмыстарды орындағанда, құралдарды пайдаланғанда олқылықтардың болуы жөн;
Оқушының жұмысқа кірісуге немесе бастаған жұмысын аяғына дейін жеткізуге мүмкіндік бермейтін дербестігінің, деңгейін, зейінінің, табандылығының жеткіліксіздігі негізгі көңіл бөлетін мәселе.
Үлгермеушіліктің алдын алу бүкіл сыныптың немесе әрбір баланың сабақтағы және үйдегі қызметін пәрменді ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады. Үлгермеушіліктен сақтандыру үшін мұғалім математикалық білімді меңгергенде кездесетін қателерді болдырмау үшін кезекті шараларды іздестіреді және оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстарының тиімді тәсілдерін жолға қояды.
Сонымен, сабаққа үлгермеушіліктің алдын алу шарты бағдарламалық материалды әрбір баланың жүйелі оқуы болып табылады. Бір жағынан, бұл оқу материалының бір-бірімен тығыз байланысы немесе сабақтастырылуы арқылы қарастырылады және жүзеге асырылады.
Оқушы сабақта болған жоқ себебі ол сабаққа мүлдем қызықпайды. Осының өзі педагогикалық проблема, ол мұғалімге ой салатын өзекті мәселе.
Жаңа оқу жылының алғашқы күндеріндегі сынып жиналыстарында, әсіресе бірінші сыныптарда олардың ата-аналарын мектеп ережесімен таныстырып, онда оқушы сабаққа қатыспаса, өтілген материалды өзінше оқып үйренуге міндетті және жауапты екені жазылғанын түсіндіру керек. Оқушылардың білімін тексеруге міндетті ол мұғалім.
Оқушы сабаққа келмесе, ол сол күнгі өтілген тақырып бойынша арнайы сынақ тапсыруы керек. Бұл қашан да мұғалім мен оқушыға заң болып табылады. Әдетте орталықтанған жүйені қолдану пайдалы.
Мектепте бас кезекшінің, оның әрбір сыныптағы жәрдемшілерінің, оқу төрайымының атқаратын ісі қыруар. Бұлар жалпы күн сайын сабаққа қатыспағандардың, қанағаттанбайтын баға алғандардың тізімін алып, сынып жетекшіге береді. Міне, осындай жанды әрекеттен соң мектеп басшылары апта сайынғы жоспарларына ең қажеттілерін қосып іс-шаралар белгілейді және жүзеге асыруға тырысады.
Оқушылармен әңгімелесу, белсенділермен пікірлесу әр түрлі формада өткізілгені жөн. Көбінесе сабаққа келмегендер менн үлгермеушілер мәселесі кіші педагогикалық кеңесте оқушылар кеңесінде қаралып, кеткен кемшіліктерді түзеу жөнінде шұғыл шара қабылдануы керек. Қажет болған жағдайда пәндер бойынша әңгіме өткізіліп, кейде оқушыны қандай тақырыпта меңгермегенді ескертіліп, кесте қағаздар жүйесі қолданылады.
Егер кімде-кім есептер шығаруға байланысты математика және басқа да оқу пәндері мұғалімдерінде туатын барлық сұрақтар осы деп ойлайтын болса, онда ол педагогикадан өте аулақ адап болып табылады. Жоғарыда көрсетілген сұрақтардың бәрі де жаңа методикамен әлі бірде-бір сабақ өткізіп көрмеген кез келген ойына келеді. Бұл күрделілігі бірінші категориядағы сұрақтар.
Жазғы демалыс алдында үлгермейтін оқушының ата-анасы шақырылып, үлгермеген пәні бойынша баласына берілген тапсырмалармен таныстырылады. Оқушының оқу үлгерімі мұғалімге де байланысты болып келеді. Барлық кінәні оқушыға артпай сынып жетекші пән мұғалімімен тығыз байланысып, сол баланың ерекше мінез-құлқы жөнінде өзара пікірлесе, тәрбие ісі нәтижелі болмақ. Сонымен қатар. Баланың отбасы жағдайымен де толық танысу қажет.
Жасыратыны жоқ, сабақтан қашатын оқушының мұғалімге наразылығы кездеседі. Кейде талап қоюдың жөні осылай деп орынсыз ойластырылмай қойылатын жазаның оқушылардың нәзік сезіміне кері әсер етеді. Макаренко А.С. былай деп айтқан екен: Тәрбие дегеніміз шын мәнісінде әлеуметтік процесс. Бәрі де адамда затта құбылыста тәрбиелейді.Бірақ бәрінен бұрын және бәрінен көбірек тәрбие беретін - адам. Олардың бірінші орында тұратыны ата-аналар мен педагогтар [25].
Денсаулығы туралы медициналық анықтамалар мен ұсыныстар. Сабаққа қатысуы мен бірыңғай талапты орындауы немесе дара ерекшеліктері. Ойлау қабілетінің деңгейі, зейіні мен есте сақтауы, ерік-жігері, табандылығы, қызығушылығы. Жеке пәндер бойынша нашар оқуының көрсеткіштері. Үлгермеудің ең негізгі себептері мыналар.
Осы мәселелер анықталғаннан кейін баланың жеке пәндер бойынша білімі мен дағдыларын есепке ала отырып, ондағы негізгі олқылықтар анықталады және зерттеледі. Жеке жұмыстар сол кемшіліктерді жоюға бағытталып, оңайдан қиынға қарай сатылап жүргізіледі. Зерттеу жұмыстарының қорытындыларына сәйкес алдағы уақытта жүргізілетін педагогикалық жұмыстар белгіленеді. Мысалы, Қанат деген оқушыға зерттеу нәтижелеріне орай мынадай педагогикалық жұмыстар жүргізу керек деп ұйғарды және оны жүзеге асырады.
Орыстың тамаша демократы Белинский В.Г. тәрбиешіні, мұғалімді бекерге бағбанмен салыстырмаған екен. Бастауыш сынып оқушыларын жоғары сыныпқа барғанда сабақты нашар оқитыны және жеке пәндерден үлгере алмайтын себебі біздіңше мыналар:
Бастауыш сыныптарда оқыту жұмыстарының дер кезінде жүйелі, тиянақты, сапалы өтілмеуінен.
Педагогтардың тәрбиесіздігі мен әдіс-тәсілдерді жете меңгермейтіні, шеберлігінің жоқтығы, күнделікті өмірдің жаңалықтарынан бейхабарлығы, өз жұмысына немқұрайлы қарайтындығы[26].
Осындай жағдайлардан барып оқушылар өткен сабақты толық түсіне алмайды. Өйткені сабақ қызықсыз, тартымсыз болғандықтан, бала ынта қойып тыңдамайды. Сондықтан үй жұмысы да орындалмайды. Бала өткен материалды түсінбегендіктен, жаңа сабақты да түсіне алмайды. Себебі бір сабақ екінші сабақпен байланысты.
Сабақ үлгермеушілік біртіндеп келіп осындайдан шығады. Үлгермеушілік ата-аналармен жүйелі қарым-қатынас жасамаудан да шығады. Баланың үйінде жағдайы болмаса, сабақты оқуға да ынтасы болмайды. Оқушының сабаққа келмеуі немесе жиі-жиі кешігуі кезінде анықталмаса да залал. Мұғалім ауырып немесе басқа себептен келмей қалса, кез келген мұғалімді жібереді. Ол сабаққа дайындалмайды және сыныптың талабын да білмейді. 4 сыныпқа барғаннан кейін 3 сыныпта үлгерген оқушының да үлгермеуі мүмкін. Ол жыл басынан пән мұғалімдерімен сынып жетекшісінің жыл бұрын бекітілуінен.
Оның үстіне мұғалімдердің жиі ауысып, сабақ кестесінің тұрақты болмауынан да болады. Міне, оқушылардың үлгермейтін себебін қысқаша айтқанымызда осылай. Енді сол себептерді болдырмау жолына бәріміз болып ат салысуымыз керек. Меніңше, бұл істер әрбір мұғалім өз алдындағы талаптарды жете түсініп, қолынан келетін жұмысты дұрыс ұйымдастырып, қажымай-талмай көп ізденіп, еңбек етсе, сөзсіз, ойдағыдай орындалады және жүзеге асады. Бұған қазір барлық жағдай жасалынған.
Ең бастысы - әрбір жеке пән мұғалімінің сол пәннен терең білімі болуы қажет. Екінші - сол білімді оқушыларға саналы түрде жеткізе білу. Оның жолдары мен әдіс-тәсілдері көп. Мысалы, өз тәжірибемде ең алдымен оқушылардың сабаққа деген қызығуы мен ынта, назарын арттырамын. Ол үшін талғамнан өткен көрнекіліктер мен техникалық құралдарды, таратылып берілетін үлестрмелерді, тіпті, оқушыларыммен бірге қалай ой қорытатынымды да күн бұрын белгілеймін [27].
Қабағын түйіп, ашулы дауыспен, жекірумен сабақ өткізетін мұғалімдер де аз емес. Әрине, ондай мұғалімнің сабағы оқушыларды тартпайды да, қызықтырмайды да. Ал өз пәнін, оның әдіс-тәсілдерін, балалардың өзгешелігін, психологиялық процестерін жетік білетін мұғалімдерді, сөз жоқ, оқушылар ұнатады, құрметтейді және ондай мұғалімнің сабағында жалықпайды. Сабаққа деген ынтасыздық сабақ барысында қалыптасады.
Оның алдын алуға әблен болады және мүмкін. Оқушы үлгермеушілігің себептері оқу-тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастыруда, санитарлық-гигиеналық нормалардың бұзылуында.
Жекелеген мұғалімдердің сабақтарының сапасыздығы, жаңа материалды толық түсіндіре алмауы, бекіту жұмысының әлсіз жүруі, оқушы білімін есепке алудың болмауы, мұғалімнің тиісті дәрежеде талап етпеуі;
Мектепте үлгермеушіліктің алдын алу жөнінде жүйелі жұмыстың болмауы;
Тәрбие жұмысындағы олқылықтар, оқушылар тәртібінің төмендігі, өз міндеттерін саналы түрде түсінбеуі, мектеп әкімшілігі тарапынан тәртіп бұзушыларға уақытылы және тиісті шара қолданбауы;
Бағалаудағы біржақтылық пен немқұрайлылық;
Оқыту мен тәрбие процесінде сабақтастықтың қызық болмауы;
Сабақтан беймезгіл босату, оқушының ауырып қалуы [28].
Оқушы есеп шығарып тұрғанда ойын бөлмей, жауабы аяқталған соң, бағаны неге қойғаныңды баланың берген жауабының дұрыс немесе бұрыс түсіндіргенін айта түсіндірген жөн. Бұл, сөзсіз, оқушылардың сабақ үлгеруіне, материалдарды саналы меңгеруіне ықпал жасайды. Оқушы жауап бере алмай тұрып қалса, мұғалім ой салатындай жетекші сұрау беру керек. Мұндайда жауаптың мазмұн толықтығына ғана емес, оның тіліне, ой жүйесіне, бастауы мен аяқтауына көңіл бөлген дұрыс.
Сонда оқушының тілі ұстарып, оған қойылған баға әділ болады да оқуға, өзіне деген сенімі артады. Ойлай тапсырмасының маңызы өте зор. Ол баланың есте сақтауын жақсы дамытады. Ол балаларды өз бетінше жұмыс істеуге үйретіп, жауаптылық сезімін туғызады, білімді игеріп алуға көмектеседі.
Тапсырманың мақсаты мен мазмұны, сондай-ақ оны орындаудың тәсілдері сабақ үстінде түсіндіріледі. Мақсат олардың сабақ үстінде алған білімдерін бекіту, үйренген дағдыларын жетілдіру, сондай-ақ өздігінен білім алу шеберлігін дамыту.
Мысалы, оқушы бір қысқа өлеңді жаттау үшін ол алдымен өлеңді 3-4 жолдан бірнеше бөлімге бөліп, әуелі бірінші бөлімін, содан кейін екінші бөлімін бірнеше рет қайталайды. Соңынан ол бөлімдерді қосып, тағы жаттайды. Өлең жаттаудың басқа да тәсілі көп. Кейбір оқушылар өлеңді әуелі басынан аяғына дейін түгел 2-3 рет оқып шығады, қиын жерлерін қайталап айтады, осыдан соң түгел қайталайды.
Зерттеулерге қарағанда өлең жаттаудың бұл түрі де нәтижелі болып келеді. Балалардың артта қалуы мен нашар оқуын болмау және алдын алу жұмыстары көп уақытты, ынта-жігерді қажет етеді. Осы қиыншылықтардың себебі - баланың ақыл-ой ерекшеліктерінің, ақыл сапаларының қалыптаспағаны, ал бұл ерекшеліктер мидың кейбір органикалық аномалияларымен байланысты, сондықтан олар сыртқы әсерлерге тез көне алмайды және көп қиналады [28].
Бұндай сыртқы әсерлерге өте ерте жаста жағымсыз әлеуметтік-педагогикалық жағдайлардың ықпалынан, назардан тыс қалған балалар тез көнгіш болып келеді. Мұндай артта қалудың алдын алу үшін жұмыс балалардың ақыл-ой әрекетін белсендіруге, сөйлеу қабілетін дамытуға, практикалық тәжірибесін кеңейтуге бағытталуы керек.
Мектеп балаға жалпы білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, сөйлеу, оқыту, талдау жасауға үйрету, өз ойын дұрыс жеткізе білуге, салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді. Оқу еңбегінің қаруы - ой болып табылады. Логикалық жеке пікірімен өзіндік талдау біртұтас ал енді, бұл талаптар ой мен іс-әрекеттің негізгі өзегі болып табылады.
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін жеңу жолдары мен амалдары
Мектеп есігін алғаш ашқан балалардың жас шамасы қатар болса да, түсінуі, құбылысты қабылдау қабілеттері әр түрлі екенін көріп жүрміз. Мысалы, біреуі сыпайы, тәртіпті, тіл алғыш, сезімтал, бір нәрсені тез меңгеріп кете алса, енді бірі самарқау, айтқанды қиын қабылдайтын, ал енді біреуі жалқау болып келеді. Өйткені олар әр түрлі отбасыдан, әр түрлі дайындықпен келеді. Соның нәтижесінде әр сыныпта аз да болса (сабаққа ынтасы төмен) үлгермейтін оқушылар кездеседі.
Мұндай оқушыларды толық үлгерімге жеткізу - мұғалімнің қиын да абыройлы міндеті. Бұл міндетті орындау үшін біріншіден, оқу сапасын арттырып, теория мен практиканы ұштастыра отырып, әр уақытта газет-журналдарда жарияланған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Еуразия гуманитарлық институты
Қорғауға жіберіледі
____ ____________ 2022 ж.
Кафедра меңгерушісі
п.ғ.к., профессор Н.Т. Ныгыманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептері және оны жеңу жолдары
6В01303 - Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі білім беру
бағдарламасы бойынша
Орындаған: Жомартова Ж.Б.
Тексерген: п.ғ.д.,Кударова Н.А.
Нұр-сұлтан, 2022
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептері және оны жеңу жолдарының теориялық негіздері
5
1.1.
Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық және педагогикалық ерекшеліктері
5
1.2
Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушіліктерінің себептері
10
1.3
Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін жеңу жолдары мен амалдары
17
2
Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін және оны жеңу жолдарын эмпирикалық зерттеу
22
2.1
Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін анықтауға арналған әдістемелерді іріктеу
22
2.2
Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін алдын алу бағдарламасы
28
2.3
Алынған нәтижелерге сандық және сапалық талдау жасау
38
Қорытынды
41
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
43
Қосымша А
45
Қосымша Б
46
Қосымша В
47
Қосымша Г
48
Қосымша Д
49
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: 21 ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелуі анық. Біз болашақтың жоғары технологиялық және ғылыми қамтылған өндірістер үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет. Болашақта еліміздің тұтқасын ұстар ұрпақ қамын ойлап, әр сыныптағы оқушыны жеке тұлға деп танып, оның құзыреттілігін анықтап, бейіндік сыныптарда оқушы қалауы бойынша білім беру - бүгінгі мектептің басты міндеті болмақ [1].
Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын ойлы да іскер, өзіне өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі биік азамат етіп тәрбиелеуде мектептің алатын орны ерекше. Бастауыш саты - білім, дағды, іскерліктің қалыптасуының бастамасы болып табылады. Біздің міндетіміз - жеке тұлғаны дамытып, білімге деген сенімін нығайту, оқуға қызығушылығын оятып, ынтасын арттыру. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің алдына үлкен мақсаттар мен жаңа міндеттер жүктейді. Жас ұрпақты жан-жақты жетілген, ақыл-парасатты, ой-өрісі биік, бәсекеге қабілетті азамат етіп тәрбиелеу - қоғамымыздың ең өзекті мәселесі. Бұл әр мұғалімнің шығармашылық ізденіспен жаңаша істеуін қажет етеді [2].
Бастауыш білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламалары баланың жеке басын қалыптастыруға, оның жеке қабілеттерін, оқу ісіндегі оң талпынысы мен алғырлығын: негізгі мектептің білім беру бағдарламаларын кеңінен меңгеру үшін оқудың, жазудың, есептеудің, тілдік қатынастың, шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі көрсетудің, мінез-құлық мәдениетінің берік дағдыларын дамытуға бағытталған - деп көрсетілген.
Бүгінгі күні мемлекетіміздің өркениетке жету жолындағы өр талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісі жаңа сапалық өзгерістер деңгейіне қөтеруді талап етіп отыр. Мектеп құрылымында болып жатқан өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның дамытушылық сипаттарының бекітілуі көп нұсқалық сипаттарға көшу сияқты мәселелер орындаушылардан шығармашылық бастамалық жұмыстың жоғары сапасын және кәсібилікті талап етеді.
Бүгінгі күні бастауыш сыныпты оқыту бағдарламасын оқу үрдісінде өз деңгейінде жүзеге асыру үлкен жауапкершілікті талап етеді. Сабаққа дайындық негізгі оқулықпен танысып қоюмен шектелмеуі тиіс. Мұғалім материалды білуі, кеңінен, тереңінен түсінуі қажет.
Бұл оған сабақты басқаруға, материалды оқулықтағыдан басқаша түсіндіруге, оқушылардың танымдық және ақыл қабілеттерін белсендетіп, өз беттерімен шығармашылық жұмыс істеуге үйретуге, тапсырманы ілгерілеу әдісімен беруге мүмкіндік береді. Ал бұл өз кезегінде сабақта қолданылған әдістемелердің нәтижелілігі туралы тұжырымдауға мүмкіндік береді.
Оқу үрдісінің кандай мәселесі болмасын, бала психологиясына негізделмесе, оны ескермесе, оқытудың әдіс-тәсілдерін құбылтып түрлендіру де, сабақ үстінде қолданылған сан алуан көрнекіліктер де жай, жасанды дүниеге айналады.
Өйткені жеке тұлғаны қалыптастыру қоғамдық тәжірибе мен кейбір қажетті нормаларды меңгерту аркылы жүзеге асқанымен, оқытудың мәні тек білімді түсініп, игеруде емес, сол нормалардың оқушылардың іс-әрекеті мен жалпы қасиетінін ішкі механизмі, қозғаушысы-мотиві болатындай дәрежеде ұйымдастырылуында, - дей келе психолог-ғалым Божович Л.И. педагогикалық психологияның ең өзекті мәселесі - оқу мотивтерін тәрбиелеу туралы құнды пікір айтып, оны ғылыми тұрғыда негіздеп берді. Бұл міндеттің жүзеге асуында баланың жеке басы ерекшеліктерін ескеру, оқытуды жеке тұлғаны дамыту түрғысында ұйымдастыру мәселелері үлкен мәнге ие [3].
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептері және оны жеңу жолдарын теориялық және тәжірибелік зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептері және оны жеңу жолдарының теориялық негіздерін зерттеу;
- оқу үлгерімін қалыптастыру үшін таңдалған әдістер мен әдістердің тиімділігін эксперименталды түрде тексеру;
- бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін алдын алуға арналған бағдарлама әзірлеу.
Зерттеу нысаны: бастауыш сынып оқушылары және бастауыш сынып оуқышалырының оқу үдерісі.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін анықтау.
Зерттеу әдістері: әдебиеттерді талдау, зерттеу, зерттеу барысында алынған нәтижелерді талдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: бастауыш сынып оқушыларының психологиялық және педагогикалық ерекшеліктері анықталды; бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептері қарастырылды; бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептері мен оны жеңу жолдары мен амалдары реттелді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін және оны жеңу жолдарының теориялық негіздерін қарастыру барысында Божович Л.И., Бабанский Ю.К., Вербицкий А.А, Кулюткин Ю.Н., Махмутов М.И., Сериков В., Сухобская Г.С., Шамова Т.И., Якиманская И.С., Подласый И.П., Джакупов С.М. еңбектеріне сүйендік.
Зерттудің тәжірибелік маңыздылығы: Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін анықтауға арналған әдістемелер іріктелді; бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін алдын алу бағдарламасы әзірленілді; алынған нәтижелерге сандық және сапалық талдау жасалынды.
Зерттеу жұмысының базасы: Ақмола облысы, Целиноград ауданы, Жаңаесіл ауылы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептері және оны жеңу жолдарының теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық және педагогикалық ерекшеліктері
Бастауыш сынып оқушысының оқу әрекетіндегі өзін-өзі басқару мен басқаруды ұйымдастыру, оқыту үдерісін модельдеудің психологиялық-педагогикал ық және дидактикалық мәселелері бойынша бірқатар ғалымдардың еңбектерінде (Божович Л.И., Бабанский Ю.К., Вербицкий А.А, Кулюткин Ю.Н., Махмутов М.И., Сериков В., Сухобская Г.С., Шамова Т.И., Якиманская И.С., Подласый И.П., Джакупов С.М. және т.б. ) жан-жақты талқыланып келеді. Оқушының білім алу үдерісіндегі өзіндік пікірі мен ой-жүйесінің негізі бастауыш деңгейде қаланатыны белгілі [4].
Ерекше назар аударатын жағдай, Алтынсарин Ы. сабақ кезінде білім алу мен сабақтан тыс уақытта білім алуды ұштастыруды ұсынды. Педагог-ғалым баланы бір жақты ақпаратымен жалықтырмай, оның қызығуын әрдайым қоздырып, туындатып, жандандырып отыру қажеттілігін атап көрсетті. Өйткені, қызығусыз жай ғана түсіндірілген ақпарат тез ұмытылады, ал жан-жақты ойлану немесе аса үлкен қызығушылықпен келген білім баянды болады, зердеде сақталып қалады және басқа бір білімнің туындауына дәнекер, негіз болады деген болатын.
Егер білім алушы бірдеңені түсінбейтін болса, онда педагог оларды кінәлауға тиісті емес, оларға түсіндіре алмай отырған өзін кінәлауға тиіс, - деп Алтынсарин Ы. өз заманында тұжырымдаған нақыл сөзі маман, білім алушы, педагог ұғымдарының өзара тығыз байланысын көрсетеді. Білім алушының маман болуына тікелей педагогтің құзыреттілігіне қоятын талаптарды нақты болжай білді [5].
Баланың кітапты көп оқуы мақсат емес, ең негізгісі - оқыған кітаптарын еске сақтап, өнерге, білімнен ғибрат алуында деген пікірінде Дулатов М. тәрбие мен білімнің ортақ екеніне зор мән береді. Себебі, бұрынғы заманда бір оқулықтан екінші оқулыққа ауысып бірнеше кітаптарды қатар оқыту қолданылмайтын еді[6].
Кітапта сабақтарды белгілі бір бағдарламамен сағаттарға бөлу, бағдарламаның мәні мұғалім материалды терең талдап мазмұнын ашқанда ғана болатындығын және жүйелі оқыту кезінде осы оқулықтағы Оқымысты бала әңгімесін түрлі әдістер қолдана отырып қалай оқыту керектігі толығымен баяндалады. Бұл әңгімеде баланың білімін сұрақ- жауап арқылы жадында жақсы сақталу жолдарын көрсетіп, сауалдарға толық түрде жауап беруге әдеттендіру жолдарын ұсынған. Оған ағартушының Мақаланы бөліп оқытқанда, һәр сөйлемді, һәр балаға оқыттырарға, сауалдарды да әрқайсысына кезекпен берілу керек.
Әр бала оқығанда басқалары зерттеп кітаптарына қарап отыру керек. Бала қате оқыса, білгендері қолын көтеріп қана өзінің байқағанын сездіре алу керек. Тыңдамай алаңдап отырған баланы байқаса мұғалім:Әрі қарай оқы деп кенеттен сынау пайдалы. Мұғалім мақала біткенше сауал беріп болған соң, бірнеше балаға түгел оқытып қателерін балалардың өздеріне түзеттіріп, білмей қалған жерін де жетекші сауалдармен өзі түзетерге керек деген пікірі мысал бола алады.
Қазақстандық психолог Джакупов С. М. оқу әрекетінде оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін белсендіруде бірлескен- диалогтық танымдық іс-әрекетін қалыптастыру ұғымын енгізді. Г. В. Габайдың көрсетуінше, оқу әрекеті екі құрамдас жүйеден немесе іс-әрекеттен құрылатын әрекет. Біріншісі - жүйеше немесе іс-әрекет түріндегі оның негізгі функционалды компоненті, оқу[7].
Оқу әрекетінің дайындаушылық функционалды компоненттері оқу іс-әрекетінің басқа жүйешесіне топталады. Оқу әрекеті - қол жеткен тәжірибені ұғыну арқылы іске асырылатын таза таным үдерісі. Оқыту іс-әрекеті - оқу іс-әрекетінің жемісті өтілуін қамтамасыз етуге бағытталған. И. И. Ильясовтың анықтауынша оқу әрекеті - субъектінің өзін-өзі өзгертуі, өзін-өзі дамытуы, нақты білімдер, іскерліктер, дағдылар жоқ субъектіден, соларды иемденген субъектіге айналуы[7].
Сондықтан бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін ескеруге баса назар аударылады Цукерман Г.А. бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетіне араласуына байланысты төрт топқа бөлінеді: топты жарып шығатын, топты жарып шығуға қоры бар, еңбексүйгіш және өзін көрсете алмайтындар.
Топты жарып шығатындар - оқу іс-әрекетінің белсенді субъектісі, бұл балаларда жаңа оқу тапсырмасы қойылатын, шешімін шығаруға көшбасшы болатын сабақтарда байқалады. Олар өздерінің пікірлерін алмастырады, барлық мүмкін болжамдарын ұсынады және тексереді. Олар жаңа шешім табуда пікір таласып, ұсыныстар айтып, оны тексереді. Келесі топ өткірлікке қоры бар топта қызығушылығы жоғары және оқуға берілгендігі басым болып келуімен ерекшеленеді.
Еңбексүйгіштік тобындағы оқушылар оқу тапсырмаларын қою және оның амалдарын табу кезінде емес, табылған әдістерге жаттығуда қалыптасады.
Коммуникативтік құзыреттілік тұлғалық өзара қарым-қатынастың белгілі бір жағдаяттар ортасында тиімді арақатынас құруға қажетті ішкі ресурстар жүйесі ретінде қарастырылады.
Осыған байланысты А.М.Новиковтың пікірі көкейкесті болып табылады: ... оқушылардың жеке тұлғасының жан-жақты дамуын олардың зияткерлік дамуы мен денесінің жетілуі, шығармашылық қабілеттерінің дамуы ғана деп түсіну жеткіліксіз. Бұл сайып келгенде, адамның белсенді өмір ұстанымын, біліктілігін, әрекеттілігін қалыптастыру болуы тиіс [8].
Бастауыш мектеп балаларының ойлау қабілеті көңіл-күй - бейнеліктен абстракт-логикалық сипатқа өте бастайды. "Балалар жалпыланған формалармен, түр-түстерімен, дыбыстармен, түйсіктермен ойлауға қабілетті." - деп Ушинский К.Д. өз уақытында ескертіп, мұғалімдерге алғашқы оқу сатысында балалардың осы ойлау ерекшеліктерін пайдалануды ұсынды [9].
Бірінші саты мектебінің міндеті - балалардың ақыл-есін себеп-салдарлы байланыстарды түсіну деңгейіне дейін дамыту. Выготский Л.С., көрсеткендей оқу жасына бала ақыл-ес қабілеттерінің әлсіздігімен келеді (жетіліңкіреген қабылдау және ес қызметтеріне қарағанда). Баланың ес-ақылы осы мектеп дәуірінде бұрын-соңды болып көрмеген қарқынды дамуда болады. Бұл кезеңде мұғалімнің басшылығы аса маңызды да қажетті.
Баланың жасы мен рухани даму желісінің арасында кері пропорционал тәуелділік бар: жас неғұрлым кіші болса, рухани даму соғұрлым тез; жастың ұлғаюымен рухани даму бәсеңдейді. Адам дамуының сырлары жөнінде ой толғастыра отырып, Толстой Л.Н. жазған екен: "5 жасар баладан маған дейін - бір ғана қадам. Ал жаңа туған сәбиден 5 жасар балаға дейін - шексіз ұзақтық. Жатырдағы ұрықтан дүниеге жаңа келген балаға дейін - тұңғиық. Ал жоқтан ұрыққа дейінгі аралықты айыратын тұңғиық та емес, оны тіпті санамен сараптауға да болмайды". Ұлы адамтанушы ғұламаның жеке басы сезгендерін кейін ғалымдар нақты ғылыми әдістермен дәлелдеді [10].
Балалардың рухани дамуында тепе-теңдік болмайды. Психикалық қабілеттер мен рухани сапалардың негізінде болатын тұлға қасиеттері бірдей даму деңгейінде жүрмейді. Өмірдің кейбір кезеңдерінде нақты сапалардың дамуына сай ұнамды жағдайлар болып қалады. Бір сапалар тез, ал екінші біреулері - жайымен қалыптасып жатады.
Кейбір психикалық әрекеттердің дамуы мен қалыптасуы үшін тиімді (оптималь) мерзімдер болады. Қандай да сапалардың қалыптасуы үшін аса қолайлы болған жас кезеңдері психологияда сензитивтік кезеңдер деп аталады.
Сензитивтік себептері - ми мен жүйке жүйесінің пісіп жетілуіндегі теңсіздіктер және тұлғаның кейбір қасиеттерінің бұрыннан қалыптасқан сапалар негізінде орнығуынан. Әлеуметтену үдерісінде қабылданған өмірлік тәжірибе де үлкен маңызға ие.
Коменский Я.А. ұсынған табиғи сәйкестік принципі, сынып- сабақтық оқу жүйесі және басқа да оқу принциптері, әдістері, формалары педагогикалық теорияның алтын қорынан орын иеледі. Оқу негізіне басқалардың зат жөніндегі бақылаулары мен айғақтарын жаттау алынбай, сол заттар мен құбылыстарды танып, білу қалануы тиіс; Естігенді - көргенмен, сөзді - қол әрекетімен байланыстыру қажет; Әрқандай үйрету сыртқы сезім және ақыл-парасат байланысы негізіндегі дәлелдерге сүйенуі қажет... ұлы педагогтың осы тұжырымдары біздің заманымыздың талаптарына да сәйкес келіп тұр[11].
18 ғасырда бастауыш мектеп педагогикасы бойынша өз шығармаларымен танылған француз материалист- ағартушылары Дидро Д. (1713-1784), Гельвеций К.(1715- 1771), Гольбах П. (1723-1789), әсіресе Руссо Ж.Ж. (1712-1778) болды. "Затқа назар! Затқа! Мен ешқашанда біздің мылжың тәрбиемізбен сөзге аса көп маңыз беріп, қүрғақ сөзді адамдарды жасайтынымызды қайталап айтудан жалықпаймын", - деп ұрандаған ол [12].
Бастауыш мектеп педагогикасында И.Г.Песталоцийдің (1746-1827) есімі аса құрметпен аталады. "О сүйікті халқым! Сенің қаншалықты төмен жасап жатқаныңды мен байқап жүрмін, мен саған көтерілуге жәрдем беремін" - деп, ол жан айқайын салды. Песталоций И.Г. өз дегеніне жетті. Ол мұғалімдерге балаларды оқыту мен адамгершілік тәрбиесінің ізгілікті теориясын ұсынды[12].
Халыққа білім беру аймағында 40-60 жылдары белсенді еңбек еткен педагог-ғалымдардың бірі Михаил Алексеевич Данилов (1899-1973). Ол бастауыш мектеп тұжырымдамасын жасап шықты ("Бастауыш білім беру міндеттері мен ерекшеліктері), ("Адамның ақыл-парасат және моральдық дамуында бастауыш мектептің рөлі" кітабын жазып, мұғалімдерге арналған көптеген жетекші әдістемелік құралдар жариялады. Олар осы күнге дейін мұғалім қауымының таптырмас құралдарына айналып отыр[13].
Фридман Л.М. Өкінішке орай осы уакытқа дейін білім беру дегенді алдыңғы ұрпақтың мәдениеті мен әлеуметтік тәжірибелерін кейінгілерге беру, соны меңгерту деп келеміз. Дұрысы: білім беру, пәнді оқыту дегенді оқушының сол пән мұғалімін біліп, меңгерудегі өзіндік, жеке әрекеті деп бағалау керек дейді[14].
Щедровицкий Г.П. сегіз компоненттен тұратын құрылымды ұсынады: мақсат, міндет, бастапқы материал, құрал, әдіс, үдеріс, процедура, өнім. Сонымен, бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетінің белгілі құрылымы мыналар:
1. Қажеттілік, мотив.
2. Оқу тапсырмалары.
3. Оқу әрекеттері (баланың қолданатын нақтылы практикалық және ой тәсіл - амалдары).
4. Бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалап, тексеріп отыруы).
5. Бағалау (мұғалімнің және оқушының өзіне-өзі берген бағасы)[15].
Қажеттілік - белгілі күштің ықпалымен, субъектінің ортаға және ортаның субъектіге қоятын талабына байланысты жүзеге асатын кез келген әрекеттің бастапқы бөлігі болып табылады. Қажеттіліктің объектілік мазмұны түрткіде көрініс табады.
В.Апельттің көзқарасынша, оқу түрткісін тілге байланысты мынадай түрлерге жіктеген: арнаулы, танымдық, коммуникативтік, өзін-өзі жүзеге асыратын, ата-ана мен мұғалімнің оқушыға қатынасы арқылы көрінеді[15].
Оқу тапсырмалары оқу мақсатымен тығыз байланысып, мақсатты болжаудың негізінде оқыту мақсатына жетудің құралы ретінде көрінеді. В.С.Аванесовтің пікірінше, оқу тапсырмалары - жоспарланған нәтижелерді оқушыларға меңгертуге бағытталған педагогикалық форма. Әрбір тапсырма белгілі бір мақсат үшін құрылған, сондықтан оның өзіндік миссиясы мен өзінің сипаттамасы бар деп дұрыс атап өтілген[15].
Бастауыш мектеп оқушысының ерік сапаларының дамуы: бір-бірінің, жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұны мен көлемінің ұлғаюына және өзгеруіне, екіншіден, ішкі және сыртқы қиындықтарды жеңе алуына, үшіншіден, ұзақ уақыт күш жұмсай алуына, психологиясын, өзін ерікті тежеу барысында өзін-өзі меңгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы - оқуы мен танымдық әрекеттің қалыптасуында. Оқу іс-әрекетіндегі белсенділігі мен адамгершілік қасиеттерінің қалыптастырудағы қарқынды кезең. Олардың өзгелер мен қарым-қатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Бастауыш сынып оқушыларының недәуір мүмкіншілігі бар. Себебі олардың интелектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездеседі дейтін Ж. Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен, қазірде бұрын аңғарып көрмеген қабілеті бар екені анықталып отыр. Осыған сүйеніп психологтар қазіргі күнде беріліп жүрген оқу тапсырмалары оқушылар үшін жеткіліксіз дейді. Олар мүмкіншілігін толық тауыса алмайды.
Сондықтан бұлардың оқуға мүмкіншілігін толық пайдалану үшін тапсырманы одан әрі қиындату қажет дейді. Егер осы жастағылардың негізгі әрекеті бұрын ойын болып келсе оқуға кіргеннен кейін оқу қызметі шешуші рөл атқарады. Сөйтіп, оқу негізгі қызметке айналып баланың психикалық дамуы ірі өзгерістерге ұшырайды. Өзгерістерге ұшырауының себебі ойынға қарағанда, оқу талабының бала үшін қиындығында.
Сонымен қатар оқуға жаңа түскен бала сыныптағы құрбыларымен қатынас жасап, осының нәтижесінде өзінің психикалық байлығын дамытып, жаман жақсыны ажырата бастайды. Дегенмен мен әуелгі уақытта мектептегі жаңа жағдайға бала әлі бейімделе алмағандықтан, оқу үстінде қиыншылықтар кездеседі: біріншіден, бала мектептің жағдайына бейімделе алмай қиналады[16].
Осының нәтижесінде тез болдырып шаршауы да ықтимал. Екіншіден, мұғалімнің өзіне тән мінезіне және құрбыларымен қалай қарым-қатынас жасауға үйрене алмағандықтан бала қиналады, сыныптың мұғалімі қанша жақсы болғанымен, бала оған бата алмай, бірдеңені сұрау үшін сескенеді. Сол сияқты қасындағы партада отырған кім, оған сыр айтуға бола ма, кіммен ойнауға болады, кіммен болмайды, осыны білмейді. Бірақ көп ұзамай бала үйреніп, жатырқауын тоқтатады. Сонымен қатар бала оқуға кіргеніне мәз болып әке-шешелеріне еркелеп, кейде бір үлкен міндет атқарып жатқан сияқты болып, өзіне ерекше көңіл бөлуді талап етеді.
Үшіншіден, бірінші сынып оқушыларға қойылатын талаптар тым жеңіл келеді. Тапсырмалардың жеңіл болуы баланы қиыншылықпен күресуге жетелемейді, дегенмен бала оқиды, оқығысы келуі мектептегі жағдайдың оған қызық көрінуінен мектепке келу қызық болып көрінгенімен оқуға арналған баланың қажеттілігін жөнді дамыта алмайды. Осының нәтижесінде мектептің жағдайына қызығу балада бірте-бірте сөнеді де, оқуға немқұрайлы қарайтын болады.
Немқұрайлықпен күресу үшін баланың оқуға ықыласын тудырып, тапсырмаларды бірте-бірте қиындату қажет. Әдетте, оқу материалы жеңіл келсе, баланың іші пысып, жалқаулыққа салынады. Ал тым қиын келсе, әлі жете алмағандықтан, үлгерем деуден күдер үзіп, одан бас тартатын болады. Осы екі жағдайдың екеуі де қолайсыз, сондықтан тапсырманың қиындығы оқушы үшін қолайлы дәрежеде құрылуы тиіс.
Тапсырманың жеңіл болғанынан гөрі, қиынырақ келуі әлдеқайда ұтымды. Себебі азды-көпті қиындығы бар тапсырмалар баланың қиналуына, ақыл-ойының алға қарай өрістеуіне жағдай туғызады. Осы үш түрлі қиыншылықтардың кездесетінін бірінші сыныптың бас кезінен бастап еске алу қажет. Ал алдағы (екінші, үшінші) сыныптарға келсек, мұндағы оқушылардың жағдайы бірінші сыныпта қалай оқығанына байланысты.
Әдетте, баланың бірнеше объектіге қызығуы мен оның ықыласының барлығын ажырату керек. Қызығу деп бірнеше объектінің бір жағы сырттай біреуге ұнайтынын айтады. Қызығу көбіне аз уақытта кездеседі де, кейін сөніп кетуі ықтимал. Ал ықылас балада іштей ұмытылып іске берілуінен пайда болады. Әрине, қызығу кейде ықыласты, не бірнеше нәрсеге құмар болуға апарып соғуы мүмкін. Бірақ бұл сирек кездеседі.
Сондықтан осы мәселеге бірінші сыныпта мән беруі қажет. Жалпы алғанда, екінші, үшінші сыныптағы балалардың көпшілігі ойдағыдай оқып кетеді. Мұның себебі, біріншіден, кіші оқушының ниеті таза, ішіндегі тілінің ұшында болып тұрады. Екіншіден, бұлар үшін мұғалім үлкен абырой және бедел. Сондықтан оның сөзін мүдіртпей орындайтын болады.
Выготский Л.С., Леонтьев А.Н., С. Л. Рубинштейннің еңбектерінде оқу-білім, іскерлік, дағдыны иемдену түрінде (ал даму - қабілеттерді, жаңа қасиеттерді иемдену) қарастырылады. П. Я. Гальпериннің анықтауынша оқу субъекті әрекетінің негізінде білімді ұғыну. Эльконин Д.Б. мен В.В. Давыдовтарша, оқу -- оқу әрекетінің арнаулы түрі, ал А.Н. Леонтьевтың теориясы бойынша, оқу (ойын және еңбекпен бірге) - жетекші әрекеттің типі[16].
Оқу ұғымымен қатар кеңестік психологтарда (Выготский Л.С., Леонтьев А. Н., Эльконин Д. Б., Давыдов В. В., Маркова А.К.) және шет елдіктерде де (Лийметс X. И., Лингарт И.) көбінесе оқу әрекеті деген ұғым да жиі қолданылып жүр. Оның мазмұнына үдеріс және нәтижесімен қатар, құрылымдық ұйымдастырылуы, ең негізгісі - оқудың субъективтілігі кіреді[17].
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушіліктерінің себептері
Бүгінгі таңда білім беру жүйесінде оқушының дамуындағы оның үлгерімінің негізгі үлкен мәні бар. Баланың жеке басын жан-жақты дамытуға бүгінгі таңда білім беру саласындағы оқу процесіндегі оның үлгерімі негізгі, маңызды роль атқарады. Жалпы мектепте оқушылардың оқу мен тәрбиелеу бағдарламалары және жағдайлары бірдей болғанмен, білімді игеруде барлығы бірдей емес болып келеді.
Оқушылардың үлгерімінің көрсеткіштері, оқу міндеттеріне қатынасы, тәрбиелері, даму деңгейлері әртүрлі болып келеді. Білім беру орындарында оқушыларды тәрбиелеу мен оқыту бойынша қоғам мен мемлекеттің алдында, олардың үлгермеушіліктерін уақытылы жою міндеттері нақты болып тұр. Үлгермеушіліктің көптеген себептері болуы мүмкін [17].
Әйгілі психологтар Бабанский Ю.К. және Цетлин В.С. үлгермеушіліктің ішкі - әлеуметтік және сыртқы - оқу орындарындағы оқу процесінің кемеліне жетпеген ұйымдастыру себептерін көрсетеді. Ал, дубровина И.В., Блонский П.П. және Мурачковский Н.И. еңбектерінде үлгермеуші оқушылар оқуды білмейтіндігі, олар оқу материалдарының тақырыптарын меңгеруде логикалық өңдеу жасай алмайтындығын көрсетеді[18].
Көптеген авторлар үлгермеуші оқушыларды әр түрге топтаудың негізгі себептері өздері зерттеп анықтаған үлгермеушілік себептерін алған. Көбінесе, осылайша Славина Л.С. ұсынады: үлгермеуші оқушылардың түрлері Славина бойынша басымырақ негізгі себептеріне байланысты бөлінеді. Үлгермеушілердің бір тобын оқуға деген түрткісі жоқ оқушылар құраса, ал екінші тобын оқуға деген қабілеті жоқ балалар, ал үшінші түрін оқу үлгерімі дұрыс қалыптаспаған, дұрыс жетілмеген, дұрыс жұмыс істей алмайтын балалар құрайды деген [19].
Бастауыш сынып оқушыларының алғашқы мектеп табалдырығын аттауда әлі де болса, жаңа білімдерді қабылдауға зейін қою, есте сақтау немесе ойлау процестері баяу өтеді. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларының оқу үлгеріміндегі танымдық мотивациялық қызығушылықтарын арттыру, олардың тұлғалық қалыптасуын қамтамасыз ету - бүгінгі таңда мектептегі психолог жұмысының ең негізгң басты мәселесі болып табылады [20].
Психолог ғалым Гельмонт А.М. оқудағы үлгермеушілік себептерді оның деңгейлеріне байланысты бөлуді міндет етіп қойған. Ол негізгі оқу пәндерінің саны мен үлгермеушілік тұрақтылығына байланысты үлгермеушіліктің үш түрін бөліп көрсеткен [21].
Жалпы және тұрақты үлгермеушілік - ұзақ уақыт бойы барлық немесе көптеген пәннен үлгермеудің негізгі себептері.
Жекелеген пәндер немее салыстырмалы тұрақты үлгермеушілік - бұл бір немесе екі-үш қиын пәндерден үлгермеу түрі.
Эпизодтық тұрғыдағы үлгермеушілік - бірде жеңіл пәннен, бірде екінші пәннен үлгермей қалу себептері.
Бірінші деңгей себептері ретінде: оқушының алдыңғы дайындығының төменгі деңгейі әр түрлі себептерге байланысты қолайсыз жағдайлар (дене кемістіктері, ауру, тұрмыс жағдайының нашарлығы, ата-ананың қамқорлығының жоқтығы); оқушы тәрбиесінің жетіспеушілігі (жалқаулық, тәртіпсіздік); ақыл-ойының дамуының әлсіздігі болып табылады.
Екінші деңгей алдыңғы сыныптардағы кемшіліктер, оқылатын пәнге деген оқушының қызығушылығының жетіспеушілігі, оқудағы қиындықтарды жеңуде ерік әлсіздігі болып келеді.
Үшінші деңгей дұрыс оқытпау, оқудағы бақылаусыздық, сабаққа дұрыс қатыспау, сабақтағы зейінсіздік, үй тапсырмаларының жүйелі орындалмауы. Нашар оқушылардың сөздік-логикалық ойлау қызметі іс-әрекеттік түрінен әлдеқайда артта қалып қояды, бұл ережелердің тұжырымдамаларын түсінбеуінен немесе ережелерді құр білгенмен тапсырмаларды орындай алмауынан туындайды. Кейбіреулеріне, тіпті, дидактикалық құралдар бөгет болады, себебі оларды ол көрнекіліктегі басқа д керексіз белгілер алаңдатады, ойын басқа жаққа бөледі.
Көптеген ғалымдар өз еңбектерінде сабақ үлгермеушілік себептерін талдауға көп орын бөліп келеді. Арнайы педагогикалық қазіргі күндегі жетекші парадигмаларының бірі - гуманизация. Ал 20 ғасырда еңбек еткен Ы. Алтынсарин шығармаларында педагогикалық, гуманистік көзқарас, яғни шәкіртке мейірімді болу, оны ізеттілікпен сыйлау мұғалім мен оқушы арасындағы ынтымақты принциптерінің көрініс табуын байқауға болады.
Ғалымның атақты Хрестоматиясында жасөспірімдердің жан дүниесін, ақыл-ойын қалыптастыруға ұдайы көңіл бөлу мектеп пен ата-ананың ортақ міндеті деп есептеген болатын.
Бабанский Ю.К. еңбектерінде үлгермеушіліктің себеп-салдарының байланыс жүйесі сипатталған. Ол оқушылардың оқу міндеттерін зерттеп, үлгермеушіліктің екі ең негізгі факторларын зерттеп осы түсінікке біріктірген. Оның түсінігінше оқу мүмкіндіктері бұл тұлғаның оқу іс-әрекетіндегі кейбір мүмкіндіктері және ол тұлғаның сыртқы әсерлермен қарым-қатынаста болатын ерекшеліктерінің синтезі болып келеді[22].
Психологиялық процестерінің ерекшеліктеріне тән үлгермеушіліктің психологиялық типологиясын Мурачкевский Н.И. ұсынған: бұл жағдайда ол негіз етіп келесі қасиеттерді алған екен:
жалпы ойлау қасиеті;
жеке адамның өзінше бір бағыттылығы.
Ішкі жағдай себептеріне ол - балалардың ерекше ақауларын, олардың дамуын, білік, білім дағдыларының толық еместігін жатқызады. Сыртқы жағдайлар себептеріне біріншіден, педагогикалық себептерді негіз етіп алған. Дубровина И.В., Акимова М.К. және Козлова М.К. зерттеулерінде үлгермеушілердің негізіне жататын психологиялық себептерді 2 топқа біріктіріп, соған байланысты балалардың ерекшеліктерін сипаттаған. Ол себептер:
Баланың танымдық іс-әрекетіндегі кемшіліктер.
Баланың мотивациялық дамуындағы кемшіліктер[23].
Сонымен қатар, көптеген жылдар бойы үлгермеушіліктің мәселелерін Минчинская Н.А. басқарған ғалымдар тобы зерттеп оны шешу жолдарын қарастырған. Олар оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін негізіне үйретілу түсінігін алған, яғни оқу іс-әрекетінің әдістері мен оқуды меңгеруіне байланысты оқушының алғырлығы және оның есте сақтауы. Олар үлгерімі төмен оқушыларды үйрете отырып және олардың ойлау деңгейін зерттей отырып, олар дедуктивтік ой қорытындыларын жасай алмайды, оларға көптеген қасиеттері бойынша ұғымдарды жалпылау қиындық туғызады деген қорытындыға келе отырып, оны барынша зерттеген. Ондай оқушылардың абстракциялау және жалпылау деңгейі әдетте өте төмен болатындығын дәлелдеген[24].
Мектепте оқылатын материалдар мен негізгі пәндер бойынша үлгермеушіліктің алдын алу - жаппай білім беруді жүзеге асыру жолдарының негізгілерінің бірі. Жалпы жаппай білім беру жағдайында оқушылар пән білім беру бағдарламасында қарастырылған білім, іскерлік және машықтарды білім қабырғасында игеруге міндетті. Дегенмен математикалық білімді меңгеруде, теориялық білімді іс жүзінде қолданғанда және жүзеге асырғанда өздігінен қосымша әдебиеттермен жұмыс істегенде, сондай-ақ олардың математикалық іс-әрекеттерінде олқылықтар мен кемшіліктер бой көрсетеді.
Оқушылардың жалпы математика сабағынан алғын білімі, іскерлігі мен машықтарындағы кемшіліктерін, соның нәтижесінде үлгермеушілікке ұрындыратын себептерді атап өтейік:
Оқушылардың білімінде олқылықтар болуы, ұғымдарды, ұғымдардың ерекше белгілері мен қасиеттерін және талаптарын т.б. тұжырымдауға мүмкіндік бермейді;
Есеп шығарғанда білімді қолдану іскерлігінде олқылықтардың болуы тиіс болып табылады;
Есептеу сипатындағы іскерлік пен машықтарда сызбаларды құрғанда, графиктік жұмыстарды орындағанда, құралдарды пайдаланғанда олқылықтардың болуы жөн;
Оқушының жұмысқа кірісуге немесе бастаған жұмысын аяғына дейін жеткізуге мүмкіндік бермейтін дербестігінің, деңгейін, зейінінің, табандылығының жеткіліксіздігі негізгі көңіл бөлетін мәселе.
Үлгермеушіліктің алдын алу бүкіл сыныптың немесе әрбір баланың сабақтағы және үйдегі қызметін пәрменді ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады. Үлгермеушіліктен сақтандыру үшін мұғалім математикалық білімді меңгергенде кездесетін қателерді болдырмау үшін кезекті шараларды іздестіреді және оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстарының тиімді тәсілдерін жолға қояды.
Сонымен, сабаққа үлгермеушіліктің алдын алу шарты бағдарламалық материалды әрбір баланың жүйелі оқуы болып табылады. Бір жағынан, бұл оқу материалының бір-бірімен тығыз байланысы немесе сабақтастырылуы арқылы қарастырылады және жүзеге асырылады.
Оқушы сабақта болған жоқ себебі ол сабаққа мүлдем қызықпайды. Осының өзі педагогикалық проблема, ол мұғалімге ой салатын өзекті мәселе.
Жаңа оқу жылының алғашқы күндеріндегі сынып жиналыстарында, әсіресе бірінші сыныптарда олардың ата-аналарын мектеп ережесімен таныстырып, онда оқушы сабаққа қатыспаса, өтілген материалды өзінше оқып үйренуге міндетті және жауапты екені жазылғанын түсіндіру керек. Оқушылардың білімін тексеруге міндетті ол мұғалім.
Оқушы сабаққа келмесе, ол сол күнгі өтілген тақырып бойынша арнайы сынақ тапсыруы керек. Бұл қашан да мұғалім мен оқушыға заң болып табылады. Әдетте орталықтанған жүйені қолдану пайдалы.
Мектепте бас кезекшінің, оның әрбір сыныптағы жәрдемшілерінің, оқу төрайымының атқаратын ісі қыруар. Бұлар жалпы күн сайын сабаққа қатыспағандардың, қанағаттанбайтын баға алғандардың тізімін алып, сынып жетекшіге береді. Міне, осындай жанды әрекеттен соң мектеп басшылары апта сайынғы жоспарларына ең қажеттілерін қосып іс-шаралар белгілейді және жүзеге асыруға тырысады.
Оқушылармен әңгімелесу, белсенділермен пікірлесу әр түрлі формада өткізілгені жөн. Көбінесе сабаққа келмегендер менн үлгермеушілер мәселесі кіші педагогикалық кеңесте оқушылар кеңесінде қаралып, кеткен кемшіліктерді түзеу жөнінде шұғыл шара қабылдануы керек. Қажет болған жағдайда пәндер бойынша әңгіме өткізіліп, кейде оқушыны қандай тақырыпта меңгермегенді ескертіліп, кесте қағаздар жүйесі қолданылады.
Егер кімде-кім есептер шығаруға байланысты математика және басқа да оқу пәндері мұғалімдерінде туатын барлық сұрақтар осы деп ойлайтын болса, онда ол педагогикадан өте аулақ адап болып табылады. Жоғарыда көрсетілген сұрақтардың бәрі де жаңа методикамен әлі бірде-бір сабақ өткізіп көрмеген кез келген ойына келеді. Бұл күрделілігі бірінші категориядағы сұрақтар.
Жазғы демалыс алдында үлгермейтін оқушының ата-анасы шақырылып, үлгермеген пәні бойынша баласына берілген тапсырмалармен таныстырылады. Оқушының оқу үлгерімі мұғалімге де байланысты болып келеді. Барлық кінәні оқушыға артпай сынып жетекші пән мұғалімімен тығыз байланысып, сол баланың ерекше мінез-құлқы жөнінде өзара пікірлесе, тәрбие ісі нәтижелі болмақ. Сонымен қатар. Баланың отбасы жағдайымен де толық танысу қажет.
Жасыратыны жоқ, сабақтан қашатын оқушының мұғалімге наразылығы кездеседі. Кейде талап қоюдың жөні осылай деп орынсыз ойластырылмай қойылатын жазаның оқушылардың нәзік сезіміне кері әсер етеді. Макаренко А.С. былай деп айтқан екен: Тәрбие дегеніміз шын мәнісінде әлеуметтік процесс. Бәрі де адамда затта құбылыста тәрбиелейді.Бірақ бәрінен бұрын және бәрінен көбірек тәрбие беретін - адам. Олардың бірінші орында тұратыны ата-аналар мен педагогтар [25].
Денсаулығы туралы медициналық анықтамалар мен ұсыныстар. Сабаққа қатысуы мен бірыңғай талапты орындауы немесе дара ерекшеліктері. Ойлау қабілетінің деңгейі, зейіні мен есте сақтауы, ерік-жігері, табандылығы, қызығушылығы. Жеке пәндер бойынша нашар оқуының көрсеткіштері. Үлгермеудің ең негізгі себептері мыналар.
Осы мәселелер анықталғаннан кейін баланың жеке пәндер бойынша білімі мен дағдыларын есепке ала отырып, ондағы негізгі олқылықтар анықталады және зерттеледі. Жеке жұмыстар сол кемшіліктерді жоюға бағытталып, оңайдан қиынға қарай сатылап жүргізіледі. Зерттеу жұмыстарының қорытындыларына сәйкес алдағы уақытта жүргізілетін педагогикалық жұмыстар белгіленеді. Мысалы, Қанат деген оқушыға зерттеу нәтижелеріне орай мынадай педагогикалық жұмыстар жүргізу керек деп ұйғарды және оны жүзеге асырады.
Орыстың тамаша демократы Белинский В.Г. тәрбиешіні, мұғалімді бекерге бағбанмен салыстырмаған екен. Бастауыш сынып оқушыларын жоғары сыныпқа барғанда сабақты нашар оқитыны және жеке пәндерден үлгере алмайтын себебі біздіңше мыналар:
Бастауыш сыныптарда оқыту жұмыстарының дер кезінде жүйелі, тиянақты, сапалы өтілмеуінен.
Педагогтардың тәрбиесіздігі мен әдіс-тәсілдерді жете меңгермейтіні, шеберлігінің жоқтығы, күнделікті өмірдің жаңалықтарынан бейхабарлығы, өз жұмысына немқұрайлы қарайтындығы[26].
Осындай жағдайлардан барып оқушылар өткен сабақты толық түсіне алмайды. Өйткені сабақ қызықсыз, тартымсыз болғандықтан, бала ынта қойып тыңдамайды. Сондықтан үй жұмысы да орындалмайды. Бала өткен материалды түсінбегендіктен, жаңа сабақты да түсіне алмайды. Себебі бір сабақ екінші сабақпен байланысты.
Сабақ үлгермеушілік біртіндеп келіп осындайдан шығады. Үлгермеушілік ата-аналармен жүйелі қарым-қатынас жасамаудан да шығады. Баланың үйінде жағдайы болмаса, сабақты оқуға да ынтасы болмайды. Оқушының сабаққа келмеуі немесе жиі-жиі кешігуі кезінде анықталмаса да залал. Мұғалім ауырып немесе басқа себептен келмей қалса, кез келген мұғалімді жібереді. Ол сабаққа дайындалмайды және сыныптың талабын да білмейді. 4 сыныпқа барғаннан кейін 3 сыныпта үлгерген оқушының да үлгермеуі мүмкін. Ол жыл басынан пән мұғалімдерімен сынып жетекшісінің жыл бұрын бекітілуінен.
Оның үстіне мұғалімдердің жиі ауысып, сабақ кестесінің тұрақты болмауынан да болады. Міне, оқушылардың үлгермейтін себебін қысқаша айтқанымызда осылай. Енді сол себептерді болдырмау жолына бәріміз болып ат салысуымыз керек. Меніңше, бұл істер әрбір мұғалім өз алдындағы талаптарды жете түсініп, қолынан келетін жұмысты дұрыс ұйымдастырып, қажымай-талмай көп ізденіп, еңбек етсе, сөзсіз, ойдағыдай орындалады және жүзеге асады. Бұған қазір барлық жағдай жасалынған.
Ең бастысы - әрбір жеке пән мұғалімінің сол пәннен терең білімі болуы қажет. Екінші - сол білімді оқушыларға саналы түрде жеткізе білу. Оның жолдары мен әдіс-тәсілдері көп. Мысалы, өз тәжірибемде ең алдымен оқушылардың сабаққа деген қызығуы мен ынта, назарын арттырамын. Ол үшін талғамнан өткен көрнекіліктер мен техникалық құралдарды, таратылып берілетін үлестрмелерді, тіпті, оқушыларыммен бірге қалай ой қорытатынымды да күн бұрын белгілеймін [27].
Қабағын түйіп, ашулы дауыспен, жекірумен сабақ өткізетін мұғалімдер де аз емес. Әрине, ондай мұғалімнің сабағы оқушыларды тартпайды да, қызықтырмайды да. Ал өз пәнін, оның әдіс-тәсілдерін, балалардың өзгешелігін, психологиялық процестерін жетік білетін мұғалімдерді, сөз жоқ, оқушылар ұнатады, құрметтейді және ондай мұғалімнің сабағында жалықпайды. Сабаққа деген ынтасыздық сабақ барысында қалыптасады.
Оның алдын алуға әблен болады және мүмкін. Оқушы үлгермеушілігің себептері оқу-тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастыруда, санитарлық-гигиеналық нормалардың бұзылуында.
Жекелеген мұғалімдердің сабақтарының сапасыздығы, жаңа материалды толық түсіндіре алмауы, бекіту жұмысының әлсіз жүруі, оқушы білімін есепке алудың болмауы, мұғалімнің тиісті дәрежеде талап етпеуі;
Мектепте үлгермеушіліктің алдын алу жөнінде жүйелі жұмыстың болмауы;
Тәрбие жұмысындағы олқылықтар, оқушылар тәртібінің төмендігі, өз міндеттерін саналы түрде түсінбеуі, мектеп әкімшілігі тарапынан тәртіп бұзушыларға уақытылы және тиісті шара қолданбауы;
Бағалаудағы біржақтылық пен немқұрайлылық;
Оқыту мен тәрбие процесінде сабақтастықтың қызық болмауы;
Сабақтан беймезгіл босату, оқушының ауырып қалуы [28].
Оқушы есеп шығарып тұрғанда ойын бөлмей, жауабы аяқталған соң, бағаны неге қойғаныңды баланың берген жауабының дұрыс немесе бұрыс түсіндіргенін айта түсіндірген жөн. Бұл, сөзсіз, оқушылардың сабақ үлгеруіне, материалдарды саналы меңгеруіне ықпал жасайды. Оқушы жауап бере алмай тұрып қалса, мұғалім ой салатындай жетекші сұрау беру керек. Мұндайда жауаптың мазмұн толықтығына ғана емес, оның тіліне, ой жүйесіне, бастауы мен аяқтауына көңіл бөлген дұрыс.
Сонда оқушының тілі ұстарып, оған қойылған баға әділ болады да оқуға, өзіне деген сенімі артады. Ойлай тапсырмасының маңызы өте зор. Ол баланың есте сақтауын жақсы дамытады. Ол балаларды өз бетінше жұмыс істеуге үйретіп, жауаптылық сезімін туғызады, білімді игеріп алуға көмектеседі.
Тапсырманың мақсаты мен мазмұны, сондай-ақ оны орындаудың тәсілдері сабақ үстінде түсіндіріледі. Мақсат олардың сабақ үстінде алған білімдерін бекіту, үйренген дағдыларын жетілдіру, сондай-ақ өздігінен білім алу шеберлігін дамыту.
Мысалы, оқушы бір қысқа өлеңді жаттау үшін ол алдымен өлеңді 3-4 жолдан бірнеше бөлімге бөліп, әуелі бірінші бөлімін, содан кейін екінші бөлімін бірнеше рет қайталайды. Соңынан ол бөлімдерді қосып, тағы жаттайды. Өлең жаттаудың басқа да тәсілі көп. Кейбір оқушылар өлеңді әуелі басынан аяғына дейін түгел 2-3 рет оқып шығады, қиын жерлерін қайталап айтады, осыдан соң түгел қайталайды.
Зерттеулерге қарағанда өлең жаттаудың бұл түрі де нәтижелі болып келеді. Балалардың артта қалуы мен нашар оқуын болмау және алдын алу жұмыстары көп уақытты, ынта-жігерді қажет етеді. Осы қиыншылықтардың себебі - баланың ақыл-ой ерекшеліктерінің, ақыл сапаларының қалыптаспағаны, ал бұл ерекшеліктер мидың кейбір органикалық аномалияларымен байланысты, сондықтан олар сыртқы әсерлерге тез көне алмайды және көп қиналады [28].
Бұндай сыртқы әсерлерге өте ерте жаста жағымсыз әлеуметтік-педагогикалық жағдайлардың ықпалынан, назардан тыс қалған балалар тез көнгіш болып келеді. Мұндай артта қалудың алдын алу үшін жұмыс балалардың ақыл-ой әрекетін белсендіруге, сөйлеу қабілетін дамытуға, практикалық тәжірибесін кеңейтуге бағытталуы керек.
Мектеп балаға жалпы білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, сөйлеу, оқыту, талдау жасауға үйрету, өз ойын дұрыс жеткізе білуге, салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді. Оқу еңбегінің қаруы - ой болып табылады. Логикалық жеке пікірімен өзіндік талдау біртұтас ал енді, бұл талаптар ой мен іс-әрекеттің негізгі өзегі болып табылады.
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік себептерін жеңу жолдары мен амалдары
Мектеп есігін алғаш ашқан балалардың жас шамасы қатар болса да, түсінуі, құбылысты қабылдау қабілеттері әр түрлі екенін көріп жүрміз. Мысалы, біреуі сыпайы, тәртіпті, тіл алғыш, сезімтал, бір нәрсені тез меңгеріп кете алса, енді бірі самарқау, айтқанды қиын қабылдайтын, ал енді біреуі жалқау болып келеді. Өйткені олар әр түрлі отбасыдан, әр түрлі дайындықпен келеді. Соның нәтижесінде әр сыныпта аз да болса (сабаққа ынтасы төмен) үлгермейтін оқушылар кездеседі.
Мұндай оқушыларды толық үлгерімге жеткізу - мұғалімнің қиын да абыройлы міндеті. Бұл міндетті орындау үшін біріншіден, оқу сапасын арттырып, теория мен практиканы ұштастыра отырып, әр уақытта газет-журналдарда жарияланған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz