Эвфемизм. Эвфемизмдердің жасалу жолдары
КІРІСПЕ
Қандай қоғамдық құрылыс, саяси жүйеде болсын, оның даму тарихында бұқаралық ақпарат құралдарының (БАҚ) рөлі өте зор. Өйткені қоғамның саяси-әлеуметтік, рухани-экономикалық өмірін күнделікті ақпарат тарату қызметінсіз көзге елестету мүмкін емес. Ал бұқаралық ақпарат құралдарының арасында теледидардың қызметі қоғам үшін өлшеусіз екені белгілі. Себебі теледидар арқылы берілетін бағдарламалар қоғам өміріндегі өзгерістерге уақытымен үн қоса отырып, сан мыңдаған көрермендермен тікелей жүздесіп, оның рухани ой-санасына қозғау салып, пәрменді ықпал етеді. Тележурналистер теледидар хабарлары арқылы өмірдегі құбылыстарға баға бере отырып, оларға талдау жасайды, кемшіліктерді жою жолдарын ұсынады, пікірлердің тууына ықпал жасайды. Осыған орай, бұқаралық ақпарат құралдарының ақпарат тарату көзі ғана емес, күн өткен сайын халықтың, мемлекеттің саяси-қоғамдық мінбесіне айналғандығына көз жеткізуге болады. Халықтың күнделікті өмірімен етене араласа өмір сүріп келе жатқан теледидар көрермендерін ақпаратпен жедел қамтамасыз етуші, демократиялық үрдістер мен жариялылықты қалыптастырушы негізгі фактор деп айтуымызға болады. Сондықтан да уақытпен бірге өзгеру, жаңарулар үстіндегі теледидардың атқаратын функциялары мен принциптеріне, хабарлардың түрі мен көлеміне, жанр түрлеріне қатысты талапқа сай ұстанымдар қажет.
Бұқаралық ақпарат құралдарының тілін тіл ғылымында әдеби тілдің функционалдық стильдерінің ішіндегі публицистикалық стильге жатқызамыз. Қалың көпшілік публицистика деп мерзімді басылымдарды ғана қарастырады. Ал дұрысында публицистикалық стильге газет, журнал, радио, теледидар, деректі фильмдер тілі жатады.
Бүгінгі өмір сүріп отырған кезеңіміз - ғылым мен техниканың дамып жетілген кезеңі. Бұқаралық ақпарат құралдарының, соның ішінде электронды БАҚ құралдарының бүгінгі күні ана тіліміздің дамуына тигізер әсері мол. Қазіргі қоғамдық өмірдегі ең пәрменді бұқаралық насихат құралдары - радио, телевизия, газет болса, осылардың бүгінгі таңда тілдік тұрғыдан зерттелуі тең дәрежеде емес екендігін баса айтып кетуімізге болады. Бұқаралық ақпарат құралдарының ішіндегі лингвистикалық тұрғыдан ең көп зерттелген саласы деп мерзімді басылымдар тілін айтуға болады. Мәселен, баспасөз бетінде белгілі бір оқиғаға байланысты наөты мақала берілсе, теледидар мен радиода айтылатын ол мәселеге берілетін жаңалықтың белгілі бір бөлшегі ғана болуы мүмкін. Сондықтан ол газет бетіндегі мақаладай жан жақты тиянақтап айтыла алмай ақпарат ретінде ғана беріліп өтуі мүмкін. Мерзімді басылым тілін зерттеуге арналған еңбектерге тоқталатын болсақ, лингвист ғалымдар арасында қазақ баспасөзінің тілін алғаш зерттеп еңбек жазған Н.Қарашева болды [1,190]
Жекелеген газеттер бойынша Қазақ газетіндегі қоғамдық-саяси лексиканы жүйелеген Б.Момынованы атасақ, қазақ тілді газеттердің құрылымы мен жүйесіне арналып жазылған Б.Момынованың Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы) атты еңбегі газет құрылымын жаңаша зерттеген докторлық диссертация екенін айта кеткеніміз жөн.
Эвфемизм - гректің euphemismos - жақсылап, сыпайылап айтамын сөзінен алынған термин. Сырттай қарағанда, эвфемизм - тілдегі табудың бір көрінісі, синонимі. Шынтуайтқа келгенде, дәл олай емес, бірақ табуға жақын құбылыс. Эвфемизм - бір затты не құбылысты я болмаса бір оқиғаны сыпайылап айтып жеткізу амалы; адамның көңіліне келмейтіндей, жұқалап, жайдарылап, майдалап, іштей ренжіп тұрса да, рақаттана баяндағандай айта білу тәсілі. Шынында, эвфемизм - мағына ауыстырудың сөз тапқырлыққа байланысты өнімді түрі.
Саяси эвфемизмдердің басқа эвфемизмдерден айтарлықтай айырмашылығы бар. Бұлардың пайда болуына наным-сенімдер де, қоғамда қалыптасқан моральдық-этикалық нормалар да әсер етпейді. Саяси эвфемизмдер негізінен белгілі бір саяси топтардың мүддесін қорғауға арналған, шындықты бүркемелеу үшін қолданылатын айла-шарғы, саяси тәсіл.
Эвфемия құбылысы мен табу өзара тығыз байланысты. Әдетте табу дегеніміз - әлдеқандай себептермен (наным-сенім, саяси, әкімшілік, т.б.) тыйым салынған атаулар басқаша сөзбен аталады, ауыстырылады. Адамның өзге де заттар мен құбылыстардың аттарын өз атымен атамай, басқаша ат беру ең алдымен ерте замандағы мифологиялық ойлаудың формасымен тығыз байланысты. Бұл құбылыс, ғалымдардың түсіндіруінше, ерте замандағы адамдар заттың, нәрсенің бөлігі, бөлшегі, олардың тұтас өзін ауыстыра алады деп түсінген.
Сонымен, түркі тілдеріндегі эвфемия құбылысына байланысты кейбір тілдік деректер ішінара И.Н.Ильминский, В.В.Радлов, т.б. сөздіктері мен материалдарында көрсетілсе, ал бұл құбылысқа арнайы көңіл бөліп, зерттеуді алғаш бастаған шығыстанушы А.Н.Самойлович болды.
Қазақ тіліндегі табу мен эвфемизмдердің тілдік табиғатын зерттеуге арналған Ә.Ахметовтің Қазақ тіліндегі табу мен эвфемизмдер, азербайжан тіліндегі табу мен эвфемизм құбылысына арналған Х.М.Джаббаровтың Табу и эвфемизмы в азербайджанском языке, Н.Исматуллаевтың Эвфемизмы в современном узбекском языке деген еңбектерін, сондай-ақ А.Н.Баскаковтың Пережитки табу и тотемизма в языках народов Алтая , И.Л.Циртаутастың К вопросу о табу и эвфемизмах в казахском, киргизском, узбекском языках, Ш.Ч.Саттың Табу и эвфемизмы в тубинском языке мақалаларын атап айтуға болады.
Басқа тілдер сияқты түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде де табу сөздер ауызекі тілде де, ақпарат құралдарында да, көркем әдебиетте де ашық қолданылмайды. Тіпті олар сөздіктерге де кіргізілмейді. Алайда олай екен деп, табу сөздер тілден сөздік қордан біржолата шығып қалды немесе аластатылды деуге ешбір негіз жоқ. Өйткені, оларды сөздікке кіргізбеген тілдің өзі емес, тілшілер, яғни сөздікті құрастырушылар немесе авторлар. Ал соңғыларды солай істеуге мәжбүр етіп отырған - қоғамда қалыптасқан ресми цензура немесе этикалық нормалар [2,5].
Эвфемизмнің тұрақты белгілері, біріншіден, тыйым салынған сөздерді (мифологиялық, діни, саяси, әкімшілік, идеологиялық, т.б.) басқа атаулармен ауыстыру, екіншіден, белгілі бір тілдік ұжымда айтуға ұят саналатын сөздерді (кейбір дене мүшелері, жыныстық қатынасқа байланысты атаулар, физиологиялық зат алмасумен байланысты кейбір атаулар, т.б.), үшіншіден, сөйлеуші ұғымында, түсінігінде дөрекі, әдептілікке жатпайды-ау деген сөздерді басқаша сөздермен қарапайым лексика ауыстыру, төртіншіден, тыңдаушыға жайлы, жағымды болып көрінетін сөздерді таңдау, талғау. Міне, бұл аталғандарды эвфемизмдердің тұрақты белгілері деп атауға болады. Әрине, қоғамдық сананың өзгерілуі, мысалы, мифологиялық ойлау жүйесінің орнына прагматикалық ойлаудың басым сипатқа ие болуы, сондай-ақ діни сананың орнына ғылыми сананың орнығуы эвфемизмдердің өзгеруіне, ескіруіне, жаңарып-жаңғырып отыруына қатты әсер ететін фактор екені сөзсіз. Сондай-ақ эвфемизмдердің мағыналық-семантикалық тұрғыдан бірде көнеріп, бірде жаңарып отыратын ерекшелігі ең алдымен қоғамның әлеуметтік құрылымындағы өзгерістермен де тығыз байланысты.
Түптеп келгенде, эвфемизмдер - тілдің сөздік құрамын байытады, синонимдік қатарын көбейтеді;
- функционалдық-стильдік айырымдарды тереңдетеді;
- тіл мәдениетін, адамның жеке мәдениетін қалыптастыруға әсер етеді;
- сөз этикеті нормаларын қалыптастыруға ықпал етеді.
Міне, бұл айтылғандар эвфемия құбылысын екі өлшемде - жан-жақты және тереңдете зерттеудің өзектілігін көрсетеді.
Әдетте эвфемизмдер жеке адамдар арасындағы коммуникативтік қолайсыздықты (коммуникативтік дискамфорт) болдырмауды көздейді де, жеке бастық қатынасқа тән сипатқа ие болады. Ал телеақпараттық хабарлардағы эвфемистік формалардың әлеуметтік сипаты басым болады. Мысалы, жеке коммуниканттар арасында адресатқа еңбек ардагері, құрметті демалыстағы адам, зейнеткер, қария деп сөйлеу пенсионер деуден әлдеқайда сыпайы форма болып табылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. БАҚ тіліндегі саяси эфвемизмдердің тілдік қолданысы арнайы жеке тақырып ретінде зерттеу нысанына ілініп, ғылыми айналымға түспеген. Қазақ тілінде жалпы эвфемизмдерге қатысты зерттеу жұмыстары кездеседі де, ал жеке саяси эвфемизмдерге арналған зерттеу жұмыстары жоқтың қасы.
Бұл зерттеу жұмысында теледидар, газет тілдері зерттеу нысаны етіп алынып, олардың құрылымында саяси эвфемизмдердің қолданылу ерекшеліктері қарастырылады. Ғылыми жұмыста ақпараттық хабарлар, мерзімді басылым беттерінде саяси эвфемизмдерді өз мақсатына сай икемдеп қолдану қабілетінің қарастырылуы - зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады.
Зерттеу мақсаты - әр түрлі жанрдағы теледидар хабарларын таратудағы диктор, тележурналистердің тіл бірліктеріндегі саяси эвфемизмдерді анықтап, БАҚ тілінің арнайы лексикасын бір жүйеге келтіруге ұмтылу, яғни теледидар, газет тіліндегі тележурналистер қолданатын саяси эвфемизмдерді анықтау.
Зерттеу міндеті - БАҚ құралдарында қолданылатын саяси звфемизмдердің пайда болу жолдарын қарастырып, олардың мән-мағынасын ашу.
Жұмыстың әдістанымдық негізі. Ғылыми жұмыста қорғалып отырған тақырыпқа байланысты: Ә.Ахметов, Ә.Хасенов, Ә.Болғанбаев, М.Балақаев, Б.Сағындықұлы, К.Аханов, Р.Сыздықова, Л.Жеребаева, С.Исаев, Р.А.Будагов, Ш.Ч.Сат, Х.М.Джаббаров және т.б. ғаламдардың негізгі теориялық тұжырымдары мен пікірлеріне сүйендік.
Зерттеу материалдары мен дереккөздері. Зерттеудің фактологиялық материалдары ретінде қазақтың ұлы ақындарының өлең шумақтары және мақал-мәтелдер, айтыстардан үзінді пайдаланылды. Теориялық сүйеніш ретінде - диплом жұмысының тақырыбына қатысты қазақ тіл біліміндегі, түркітанудағы ғылыми зерттеулер негізге алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе мен негізгі мәселелерді қамтитын II тарау, қорытындыдан, 1 кестеден тұрады. Еңбек соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 БАҚ ТІЛІНІҢ КОММУНИКАТИВТІК-ПРАГМАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 БАҚ тілінің ерекшелігі және саяси лексика.
Бұқаралық ақпарат құралдарының тілі - тілдік қатынастың өзге түрлерінен, өзіне тән, сипатымен, құрылымымен ерекшеленеді. Осыған орай, телехабарлар табиғаты да сол хабардың өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес анықталады.
Ғалым Н.Уәли бұл жөнінде былай дейді: БАҚ-тың тілі өзге қарым-қатынас тіліне қарағанда өзіндік жүйесімен, құрылымдық ерекшеліктерімен қарым-қатынастың ерекше типіне айналды. Публицистикалық дискурстың ерекше типі пайда болды. Коммуникацияға қатысушылардың белгілі бір ситуацияда белгілі бір мәдени- әлеуметтік қоғамда вербалды мәтіндер мен өзге де таңбалар кешені арқылы бір-бірімен өзара әсері дискурс деп аталады.Тілдік қарым-қатынастың бұл түрі бұқаралық коммуникация арнайы терминмен айтыла бастады.
Сонда бұқаралық коммуникацияға, телехабарлар табиғатының өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес, оның тілі де соған қарай лайықталып беріледі.
Жаңалықтарды тұтастай жасап шығаруға немесе оның құрылымдық элементтеріне, соның ішінде тіліне бірқатар экстралингвистикалық факторлар әсер етеді. Политика начала сказываться не только на макроструктурном, но и на языковом уровне. Так, как варирование на лексическом уровне связано с выбором лексем для обозначения того или иного явления. Варирование может осуществляться и на синтаксическом уровне, с помощью изменения в зависимости от установок ролевой структуры сообщения , - деп К.Д.Кирия айтады. Осыған орай, саяси телехабар мәтіндерінде goverment, president, political, council, party, visit және т.б. саяси- қоғамдық лексикаға толы болады [3,44].
Жаңалықтардың тілдік бейнесіне әсер ететін экстралингвистикалық факторлардың бірі - уақыттың аз не көп болуы, қазіргі кезде бұл өте маңызды. Телехабарларда уақыт факторы бірінші орында тұратындықтан, көрсетілетін жаңалықтар қысқа әрі нұсқа формасындағы сөйлемдермен ресімделеді.
Сонымен қатар жаңалықта берілетін мәтінді құруға және тілдік бірліктерді таңдауға әсер ететін фактор-ақпаратты қабылдауды жеңілдету. Ю.В. Мостепанова атап көрсеткендей, в выпуске новостей сообщения идут одно за другим настолько непрерывным потоком, что каждый следующий сюжет частично затмевает предыдущий.
Аудиторияның айтылған ақпаратты қабылдауын жеңілдету үшін, тележурналист өз сөзінде күрделенген жай сойлемдерді, құрмалас сөйлемдерді емес, құрамына жалпы қолданыстағы сөздер берілетін жай сөйлемдерді пайдалануы керек. Бір сөйлем шамамен алғанда 5-6 сөзден ғана тұруға тиісті.
Бұл жөнінде Ахмет Байтұрсынов былай дейді: "Cөздің дұрыс, анық, дәл айтылуының үстінде талғау сөздің көрнекті болуын да керек қылады. Сол сияқты өң берілген сөздер көрнекті делінеді. Тіл көрнекті болуы үшін дерексіз нәрсе деректі нәрседей, жансыз нәрсе жанды нәрседей сүреттеліп, адамның сана саңылауына келіп түсерлік дәрежеге жетуі керек.
Айтылған лебіз ашық мағыналы, түсінуге жеңіл, көңілді күдіктендірмейтіндей болса, тіл анықтығы дегеніміз сол болады. Лебіз ашық мағыналы болу үшін айтушы айтатын нәрсесін анық танитын болу керек. Адам анық танитын нәрсесін ашық айтады. Сондықтан біреудің айтқан сөзін анық түсінеміз де, біреудің сөзін анық түсінбей, жорамалдап жорып, ұйғарып қана қоямыз. Лебіз анық болуына мынадай орындарда кемшілік келмек:
- лебіз мағынасы екіұшты ұғарлық болып айтылғанда;
- сөйлемдердің шұбалаңқы айтылуы;
- сөздер өз мағынасында жұмсалмаса;
- адас синоним сөздерді дұрыс қолдану;
- сөз өктейсіз орынға қойылса.
Мұнымен қоса, тіл анықтығы дегеніміз сөз мағынасының түсінікті болуы, ол үшін терминдер, шет тіліндегі сөздер, диалектикалық сөздер, жаргондар, архаизмдер, кәсіби сөздерді өз жөнімен қолдану, ретсіз сөз арасын былғамау. Сөз түсінікті болмаса, адамның ойын түсіну қиынға соғады. Әдеби тілдің қалыптасқан нормасын сақтау, оның ішінде сөздің дұрыс айтылу заңдылықтарын орындау. Сөз дұрыс айтылуы деп әр сөздің, әр сөйлемнің дұрыс күйінде жұмсалуы айтылады. Олай болу үшін керек:
- сөздердің тұлғасын, мағынасын өзгертетін түрлі жалғау, жұрнақ, жалғаулық сияқты нәрселерді жақсы біліп, әрқайсысын өз орнында тұтыну;
- сөйлем ішіндегі сөзді дұрыс есптеп, дұрыс көптеп, дұрыс ымыластыру;
- сөйлемдерді бір-біріне дұрыс ойластырып, дұрыс құрмаластырып, дұрыс орналастыру.
Теливизиядағы тілдік бірліктердің қызмет ету заңдылықтары, оларды қолданудың стилистикалық мүмкіндіктері телехабарлар тілінің өзіне тән табиғатын ашады. Өйткені, біріншіден, телехабарлада негізгі жүк сөзге, сөз жағдаятына түседі; мұнда визуалды бейнелер қосымша ақпарат түріне беріледі. Сондықан телехабарларда экраннан көрсетілген бейнені қайталамайтын ақпарат тілдік бірліктердің көмегімен жүзеге асырылады.Телехабарлар заңдылығы бойынша көрсетуге болатын ақпарат сөз арқылы берілмейді. Журналистердің айтуы бойынша, мәтін арқылы берілген ақпаратты теледидар арқылы көрсеткен кезде, ол ақпарат 75 пайызға қысқарады екен.
Телехабарлар арқылы таралатын ақпарат көпшілік қауымға бағыттталғандықтан-телехабарлар тілі публицистикалық стильге негізделеді. Демек, телехабарлар тілінде әдеби нормаға негізделген жалпы халықтық қолданыстағы сөздер пайдаланылады [4,17].
Бүгінгі қоғамды ақпарат құралдарсыз елестету қиын, өйткені олар халықпен, бүкіл қоғамдық өмірмен бірге қайнасып кеткен. Дүние жүзінде болып жатқан оқиғалар тек осы әр тілдегі, әр бағыттағы ақпарат құралдары өкілдері арқылы таралып жатады. Елдің айнасы-бұқаралық ақпарат құралы, сол арқылы мемлекет мүддесі айқындалып отыруы тиіс.
Радио және телевизия - қазіргі заманғы қуатты бұқаралық ақпарат құралдары, тұрмыста кеңінен қолданылатын, адамдардың өмір сүруіне, ақпарат алуына жәрдемдесетін қалыптасқан жүйе. Егер радио - ақпаратты шұғыл таратып, жедел құлақтындырса, телевизия - оқиғаны, болмысты көрсетеді; газет- журнал - деректі, оқиғаны талдап, түсіндіреді.
Телехабарлар тыңдарман үшін әмбебап ақпарат таратуымен де қолайлы. Ауа райынан бастап маңызды саяси оқиғалар, төтенше жағдайлар, экономикалық жаңалықтар, спорт әлеміндегі қызықты деректердің барлығы әуе толқынында тарап жатады. Соңғы жылдары телехабарлардың хабар тарату бағыт-бағдары да өзгеріп, өз тыңдармандарын табу жолында солардың сұранысына орай маманданып, белгілі бір аудиторияға бейімделе бастады. Яғни жастар, ересектер,балалар хабарларына қоса саясаткерлерге, экономистерге,заңгерлерге т.б. қоғамда қажетті, сұраныстағы мәселелерге арналып та бүкіл қоғамдық өмірді қамтитын хабарлар, бағдармалар қатары өсті. Осыған байланысты әр түрлі телехабарлар форматтары көбейді, телехабардың аудиториясы да түрлене түсті. Тыңдармандар мен көрермендер талғамы арта түсуде [5,22].
Бұқаралық ақпарат құралдары - бүгінде қоғамның басқа салаларына қарағанда саяси процестердің басты коммуникациялық құралына айналып отыр. Өйткені саясаттың өзі атқарып отырған қызметінің ақпарат құралдарынсыз еш пайдасыз екендігін түсіне бастады. Жиырма бірінші ғасыр- ақпарат пен коммуникация ғасыры. Әлемді, әр елді билеймін десең қолында бұқаралық ақпарат құралы болуы тиіс. Сол себептен де, барлық мемлекеттегі саяси күштер БАҚ-қа барынша назар аударып, қызметтерін көпшілікке жеткізер коммуникациялық арна ретінде жіті бақылауда ұстап отыруды міндет санайды. Постиндустриалды қоғамда қаржы мен өзге де күш көрсету әрекеттері екінші орынға түсіп, қоғамды басқаруда білім мен ақпарат алға шығып отыр. Ал, аталған білім мен ғылым жаңалықтарын, қоғамдық институттар үшін аса маңызды саяси хабарларды таратушы сөз жоқ бұқаралық ақпарат құралдары болып табылады.
Сондай-ақ, саяси субьектілер мен обьектілер арасындағы кең көлемді процестердің генераторы да саналады. Ғалымдардың ойынша, БАҚ-тың мынандай ерекшеліктері оның саяси коммуникация құралына айналуына септігін тигізіп отыр. Олар, біріншіден, ақпарат құралдарының өнімін тұтынушылар саны шексіз. Ол жариялы құрылым саналады. Екіншіден, ақпарат таратуға арналға техникалық құрал жабдықтарының барлығы БАҚ-ты барынша күшті етеді. Үшіншіден, мәліметтер ағының бір жақты, яғни, коммуникатордан реципиентке дейін жүруі. Аталмыш, жағдай ақпарат құралын мәлімет таратушы ретінде ғана қарастыратын саяси құрылымдарға аса пайдалы тәсіл. Төртіншіден, эфирден берілген әр хабардан соң, мерзімді баспасөзде жарияланған мақалдан кейін аудиторияның көңіл-күйі ауысып, өзгеріп отырады. Мұндай тұрақсыз психологиялық жағдайдағы аудиторияны басқару саяси коммуникаторға оңайға соғады.
Саяси жүйенің саяси коммуникация құралы ретіндегі БАҚ-қа деген сұранысы оның қоғамда атқарар қызметіне, саясат сахнасындағы ойыншылар санына, мемлекеттік көлемі мен өзге де жайттарға тікелей байланысты болып келеді. Адамзат тарихындағы алғашқы мемлекеттерде коммуникация құралдарын қолдануға деген мүмкіндіктің шектеулі болғандығы мәлім. Ол кезде саяси коммуникация құралының міндетін арқа мініп, ақпаратты ауызша немесе хат түрінде жеткізу жаршылар атқарған. Алайда, қазірде адамзаттың ғылыми әрі технологиялық тұрғыдан өркендеуі мен мемлекет атты саяси институт пен ондағы сяси процеске қатысушылар талаптарының артуы БАҚ-қа деген коммуникациялық қажеттіліктің күрт өсуіне, күтпеген жерден өзгеруіне әкеліп отыр. Сондықтан да бұқаралық арпарат құралдарының саяси коммуникациялық қасиетері жайлы әңгіме қозғағанда жоғарыда айтылған ғалымдар тұжырымдарының мысалға алынуы заңды құбылыс.
Бұқаралық коммуникация - әрбір елдің ішінде және мемлекет пен халықтар арасындағы ұғымдық қатынастардың дамуына елеулі әсер ететін қазіргі қоғамның маңызды құбылыстарының бірі. Бұқаралық коммуникация қоғамдық санамен тығыз байланысты болғандықтан, оған әлеуметтік көзқараспен қарау тиімді. Ол қоғамдық сананың идеологиялық, қоғамдық психология мен ғылым сияқты салаларының қыр-сырын меңгереді, осылайша оның саяси-құқықтық, этикалық, эстетикалық, діни формаларын анықтайды. Дегенмен, сананың идеологиялық және қарапайым байланысы аралығындағы, оның бұқаралық, мамандандырылған және жеке байланыстары арасындағы айырмашылықтарды ескерген жөн. Сонда ғана бұқаралық коммуникацияның қазіргі қоғамдағы орнын терең түсінуге болады. Бұқаралық ақпарат құралдарының қарыштап өсуі бұқаралық коммуникация саласында сөйлесім қолданысының жалпы көлемінің артуына үлкен ықпалын тигізіп отыр.
БАҚ-тың саяси коммуникация құралына айналып отырғандығына бірден-бір себеп-ақпарат құралдарының саяси қызметінің күн өткен сайын арта түсуі. Оның басты мәні азаматтар, билік органдары және өзге де саяси топтардың ақпарат құралдары арқылы қандай-да бір оқиға, шаралар жайлы мәлімет алу мүмкіндігіне болып табылады. Ал саяси күштер өздерінің қызметі туралы мәліметті БАҚ-тың аталған ерекшелігін ескере отырып, оны барынша кең көлемде пайдалануға тырысуда.
Коммуникация термині бізге орыс тіліндегі әдебиеттерден келгенмен, әуел баста латын тілінен шыққаны белгілі. Қазақ тіліне бұл термин "қатынас" деп аударылады әрі дәл аударылады деп ойлаймын. Қатынастың да түр-түрі болады. Солардың барлығын екі негізгі топқа бөліп қарау мүмкін. Олар: тікелей қатынас, жанама қатынас. Тікелей қатынасты біз "араласу" деген ұғым арқылы да жеткізе аламыз. Ол адамдардың өзара, бөгде біреулерсіз, тікелей, бетпе-бет қатынасқа түсуін білдіреді. Қазақи тілдік санада "аралас-қораласымыз бір", "араласып жүрген жандар" деген сияқты тұрақты сөз тіркестері содан хабар береді.
Ал қатынастың жанама түрі орталық қосымша буын болуын қажетсінеді, яғни ол ауыз екі тілден өзге қатынас құралдарының қолданылатындығынан хабар жеткізеді. Мысалы, телефон, телеграф, хат-хабар, бұқаралық ақпарат құралдары және т.б. Осы орайда бой көтеріп отырған тағы бір мәселе - ақпарат құралдарына сай ақпараттың өзінің де, жеткізілуінің де түбегейлі өзгерістерге ұшырайтындығы. Ол туралы Маршалл Маклюэн өте көп айтып кеткен еді әрі біз сол туралы осы монографияның келесі тарауларында кеңінен тоқталатын боламыз.
Айтып өткеніміздей, "қарым-қатынас" және "коммуникация" ұғымдарын біз синонимдер ретінде қолданып келеміз. Дегенмен, талай зерттеушілер олардың өзіндік ерекшелігін, тепе-тең еместігін айтатындығын бүгіп қалудың да керегі шамалы. Олардың айтуынша, өзара тығыз байланыстылығына қарамастан қарым-қатынас ұғымынан басты ерекшелігі мынадай екен: "қарым-қатынас материалдық, практикалық, рухани, ақпараттық сипаттама болатын болса, коммуникация таза ақпараттық процесті - белгілі бір мағлұмат алмасу процессін білдіреді". Егер коммуникацияда біз ақпарат алу процесінің бір бағытты жолдануына кез болсақ, қарым-қатынас екі бағытқа да бірдей тиесілі екендігін байқаймыз. Коммуникацияда ақпаратты жіберуші және ақпаратты қабылдаушы бар, ал қарым-қатынаста жіберуші, қабылдаушы, белсенді немесе белсенді емес қатынасушы деген түсінік жоқ. Қарым-қатынас ортақ істің бірлескен тепе-тең мүшелерінен тұрады. Сонымен, олардың түсінуінше, қарым-қатынас ұғымы мағыналық жағынан коммуникация ұғымынан неғұрлым кең көрінеді.
Прагматика - грек сөзі, іс-әрекет деген мағынаны білдіреді. Прагматика - коммуникаттардың бір-біріне және мәтіннің мазмұнына (жазбаша және ауызша түрде) олардың коммуникативтік пиғылымен және сұхбаттасу мән-жайымен санасқан жеке қарым-қатынасы. Бұл терминді өткен ғасырдың 30-шы жылдары семиотиканың негізін салушы Ч.Пирс пен Ч.Моррис енгізген болатын. Бұл термин таңбалардың семиозисы мен оның функционалдық аспектісі, яғни интерпретаторлар аралығындағы қарым-қатынастарды айқындау мақсатында қолданылады. Прагматика теориясын одан ары дамытып, оны көп аспектілі ғылым ретінде дәлелдеген ғалымдар: Ч.Стивенсон, Р.Стольникер, Ф.Кифер, Н.Д.Аруланова, Е.В.Падучева, В.Г.Гайа, т.б.
Прагматика терминінің кең ауқымы таңбалардың коммуникацияның шынайы үрдістеріндегі сипатының меңгерілу аясын қамтиды. Прагматикалық зерттеулердің арнайы мамандандырылған, тар ауқымдағы салалары сөйлесім әсері теориясының жекелеген мәселелерін қарастырумен айналысады: сөйлеу әрекеті мен контекстің өзара байланысы, сөйлесім субъектісінің прагматикалық мақсаттар, әлеуметтік аспектілердің өзара қарым-қатынасын реттеуі және т.б.
Прагматика қатысым әрекетіндегі таңбаның бітім-болмысын көрсетеді. Автордың қолданысында таңба өзінің іс-әрекетін ықпал ету, белгілі мақсатқа арнап құру қасиетіне ие. Прагматика тілдік таңбалардың оны қолданушы адамдарға қарым-қатынасын көрсетеді әрі ықпал етеді, қабылдаушының реакциясын тудырады.
Прагматика таңба мен қабылдаушы арасындағы қарым-қатынаспен қатар өзара әрекеттік сол аралықтағы үздіксіз құбылысты айқындап береді. Сөйлеу актілеріндегі қатысушылардың психологиялық хал-жағдайы, қарым-қатынас аясы, саяси-әлеуметтік жағдайы, пресуппозициясы, сөздік шынайылығы, әлемді танып білу көзқарасы белгілі стилистикалық мәнге ие болатын таңбаларды таңдап алып отырады.
БАҚ-қоғамдық пікірді қалыптастырушы құрал. Бұл қағида ешқашан да өз өзектілігін жоғалтқан емес. Ал, саяси коммуникация тұрғысынан алғанда ақпарат құралының қоғамдық пікірді қалыптастырушы қызметі тіпті орасан. Мысал келтіретін болсақ, телевизия пайда бола бастаған 1960 жылдары-ақ, мамандар саяси аренаға жаңа "коммуникациялық құдай" келді деген пікір айтқан болатын [6,65].
Бүгінгі заманда саясатты-телехабарсыз, телехабарды-саясатсыз елестету мүмкін есмес. Бұл өз кезегінде телеаудитория үшін "Мен көрдім. Ол -шындық" деген психологиялық тоқтамға әкеледі. Украиналық ғалым Георгий Почепцов жүргізген зерттеу бойынша, "эфирден айтылған сөздердің тек 16 пайызы ғана көрермендер есінде қалса, визуалды түрде берілген мәліметтердің бақандай 34 пайызының аудитория есінде сақталатыны анықталған. Вербальды түрде, яғни, ауызша айтылған ақпаратты қайталау кезінде сауалнамаға қатысқандардың 32 пайызы қателлесе, визуалды мәліметтерді айтып беру кезінде олардың тек 15 пайызы ғана дұрыс жауап бермеген. Телевизия мен радионың күш-қуат айырмашылығына келсек. Аудитория радиодан естігендерінің 70 пайызын ұмытып қалатын болса, телеарнадан көргендерінің тек 50 пайызын ғана естен шығарып алатындығы белгілі болады" [7,24] .
Мемлекеттік каналдар көбінесе ресми саясатты насихаттауға, биліктің сөзін сөйлеуге құрылады.Сонда ақпараттық хабарларды берудің стандартты бар ма, оның сапасының критерийлері қандай деген заңды сұрақ туу мүмкін. Оған жан-жақты жауап беру үшін шет елдің тәжірибеміне жүгінуге тура келеді.
Би-би-си әлемдегі үздік, тәулік бойы ақпарат тарататын, бір мезгілде миллиондаған адам көретін арна. Телеарна жұмысына бірінші кезекте ұшқырлық тән, ақпаратты өте жедел, көбіне тікелей оқиға ортасынан жеткізеді. Би-би-си-дің тағы бір басты ерекшелігі ақпаратты беру тәсілінде, оның журналистері талдап, баға беру көрерменнің құзырында деген приципті ұстанады. Телевизия қоғамдық сананы қалыптастырып қана қоймайды, сонымен бірге қоғамды топтастыру, белгілі бір мақсаттарға жұмылдыру сияқты ұйымдастырушылық функцияларды орындайды.
1.2 Тілтанымдағы эвфемизм туралы түсінік.
Белгілі ғалым, лексиколог Әсет Болғанбаев эвфемизмдер туралы былай деп жазады: Бір затты, құбылысты өз атымен тура атамай, басқаша атаумен атау тек табумен ғана байланысты емес. Сөздің ұғымы дөрекілеу, қолайсыздау, көңілге тиетіндей болып келген жағдайда да тілде бір сөз бір сөзбен алмастырыла береді. Мұндай жағдайда мағынасы тұрпайы сөздің орнын сол ұғымды жұмсартып, жеңілдетіп жеткізетін сыпайы, жұмсақ сөздер келіп басады. Мұндай құбылыс тіл білімінде эвфемизм деп аталынады [8,49].
Екінші бір тіл маманы Әмеди Хасеновтің пікірі мынадай: Эвфемизм - гректің euphemismos - жақсылап, сыпайылап айтамын сөзінен алынған термин. Сырттай қарағанда, эвфемизм - тілдегі табудың бір көрінісі, синонимі. Шынтуайтқа келгенде, дәл олай емес, бірақ табуға жақын құбылыс. Эвфемизм - бір затты не құбылысты я болмаса бір оқиғаны сыпайылап айтып жеткізу амалы; адамның көңіліне келмейтіндей, жұқалап, жайдарылап, майдалап, іштей ренжіп тұрса да, рақаттана баяндағандай айта білу тәсілі. Шынында, эвфемизм - мағына ауыстырудың сөз тапқырлыққа байланысты өнімді түрі. Табу - түптің түбінде, күндердің күнінде жойылатын құбылыс, ал эвфемизм тілдің көркемдегіш, бейнелеуіш құралдары ішіндегі болашағы мол түрінің бірі [9,154-155].
Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдерді арнайы зерттеген ғалым Әділ Ахметов эвфемизмге мынадай анықтама береді: Эвфемизм дегеніміз өңін айналдырған табу немесе тура атауына тыйым салынған ұғымның бет пердесі, бүркеніші немесе табудың жасанды синонимі [10,7].
Егер соңғы анықтаманы қабылдасақ, табу мен эвфемизмнің ұғымы қабысып кетеді. Өз алдына термин болудан қалады. Осындай түсініспестікке жол бермеу үшін жоғарыда эвфемизмнің орнына тілдік табу деген жаңа атау ұсындық. Эвфемизмдер, табу сияқты, қате түсінік, діни ұғымның негізінде емес, айтуға дөрекі, қолайсыз сөзді сыпайы сөзбен ауыстырып айтудың негізінде шыққан [11,135]. Осы сбепті оқу құралында эвфемизмді өз алдына бөлек құбылыс ретінде қарастырып отырмыз. Бұл, екінші жағынан, европа тіл біліміне еліктеушіліктен қашықтады.
Ә.Болғанбаевтың анықтауынша, қазақ тілінде эвфемизм тәсілімен сөз алмастырудың мынадай жолдары бар:
1) Ауру аттары алмастырылады. Науқас адамның көзінше аурудың нақтылы өз атын атамай, оны жеңілдетіп, жұмсартып басқадай айтуға болады. Мысалы, құрт ауру деудің орнына өкпе ауруы, қылтамақ деудің орнына жаман ауру, соз деудің орнына жіңішке ауру, мұрнына жел түскен деудің орнына самал, қояншық, жынды, ұстамалы ауру дегендердің орнына талма ауруы деу әлдеқайда жұмсақ, сыпайы естіледі.
2) Адамның дене мүшесіндегі кем-кетік атаулары алмастырылады. Ауру, жарымжан, мүгедек деген сөздерді дімкәс деген сөзбен, саңырау, керең деген синонимдерді құлағының мүкісі бар, сараң естиді, құлағы тосаң деген сөздермен, аяғы ақсақ дегенді аяғының сылтымасы бар деп ауыстыруға болады.
3) Мағынасы айтушы мен тыңдаушыға бірдей ерекше жағымсыз, дөрекі сөздер алмастырылады. Сөйлеу тілінде кейбір тұрпайы, дөрекі сөздердің орнына түзге шығу, үлкен дәрет, кіші дәрет, несеп сияқты сыпайы мәндегі сөздер пайдаланылады. Көркем шығармаларда әйел мен еркектің ара қатынасына байланысты мынадай эвфемизмдерді кездестіруге болады: көңілі жақын, тамыр, әмпей - жәмпей, суық жүріс, көзіне шөп салу, т.б. Сүндетке отырғызу, бала жататын жер, белі жоқ дегендер де осы топқа жатады.
4) Үйлену мен тұрмыс құруға байланысты сөздер алмастырылады. Қазақ тілінде бұл мәселе жөнінде де толып жатқан әдемі, майда сөздер бар. Мысалы, қызын ұзатқан кісіге балаңды құтты орнына қондырыпсың десе, ұлына әйел алып берген кісіге балаңды аяқтандырыпсың, келін түсіріпсің деп құттықтау айтады. Әйел алған жігітке қолыңа құс қондырыпсың, құсың қайырлы болсын дейді. Ұл ма, қыз ба деп сұраудың орнына неше түсті деп астарлап айтады. Екі қабат, жүкті деген синонимдерге қарағанда сыпайы мағына тудыратын аяғы ауыр деген сөз жиі қолданылады.
5) Қоғам өміріндегі адамдардың бір - бірінің жағымсыз қарым - қатынастарына қатысты сөздер алмастырылады. Халық сыпайы сөйлеген адамды қыз мінезді, қыздай сызылып тұрады деп мақтайды. Көркем шығармаларда көңіліне ауыр алу деген ренжу, өкпелеу ұғымында, ұлғаю, қартаю мағынасында, сөзге келу, жүз жыртысу дегендер ұрысу, ренжісу ұғымында, аузы жеңілдер өсекші мағынасында, қоспа өтірік, жалған ұғымында, қалтасы жұқару ақшасы таусылу, біту мағынасында, қолы ашық, қалтасы тесік дегендер береген, мырза ұғымында, ұзын құлақ, жаяу почта алып қашты сөз, сыбыс мағынасында сыпайылық мән тудырады. Эвфемизмдер ойды бейнелеп, көркем түрде жеткізудің негізгі бір тәсілі. Сондықтан алдағы уақытта да сан түрлі эвфемизмдер туып қалыптасатындығына ешбір шек келтіруге болмайды [12,228-232].
Эвфемизмдердің жасалу жолдары. Моральдық, этикалық нормалармен қатар, өлімге, анатомия мен физиологияға, ресми цензураға, отбасына, өрескел қылықтарға және тіл мідениетіне байланысты пайда болған эвфемизмдер сөздік құрамның өзгеіске ең жиі ұшырайтын жылжымалы тобын құрайды және жаңа сөз тудырудың ең өнімді көздерінің бірі болып табылады.
Эвфемизмдердің жасалу жолдары мен тәсілдері сан алуан. Троптар сияқты олар да ауыспалы мағына тудыратын ең өнімді тәсілдердің бірі. Таза поэтикалық (метафора, метонимия, синекдоха т.с.с.) троптармен қатар тілде эвфемистік мағынада жұмсалатын троптар да кездеседі.
1.Эвфемистік метафоралар. Метафора - бейнелі образ тудыратын троптардың ішіндегі аса жиі қолданылатын өнімді де белсенді түрі. Қарапайым тілмен түсіндіргенде, метафора - екі заттың белгілі бір ұқсастығының негізінде бірінің атауының екіншісіне телініп, балама атау ретінде ауысып қолданылуы. Айтпақшы ой анығырақ әрі дәлелді болу үшін бірнеше мысал келтірейік:
Көп сөз - көмір, аз сөз - алтын. (Мақал).
Кешегі Оспан -
Бір бөлек жан,
Үйі - базар,
Түзі - той.
(Абай)
Бұл мысалдардағы әдейі курсивпен берілген көмір, алтын, базар және той деген сөздер - метафораның тамаша үлгілері. Өйткені олардың әр қайсысы ауыспалы мағынада жұмсалып, бейнелі образ жасап тұр. Ал егер ол сөздерді жоғарыдағы контекстерден бөліп алып, жеке-жеке қарастыратын болсақ, олар бірден метафоралық мағынадан айырылып, қатардағы бейтарап сөздерге айналар еді. Демек, метафора сөздердің тура мағынасынан емес, ауыспалы мағынасынан туындайды.
Алайда жоғарыдағы метафоралардың бірде-бірі эвфемистік мағына тудырып тұрған жоқ, себебі олардың ешқайсысының да эвфемизм секілді тыйым салынған немесе айтуға ыңғайсыз саналатын сөздерді бүркемелеп немесе жасырып тұрғаны байқалмайды.
Ал енді мына мысалдардағы метафораларға назар аударайық:
Қандай қызда ләззат бар жан татпаған?
Сұлуы бар заманның тек жатпаған.
Он сегіз он тоғызғы келгеннен соң,
Алмасы өкпе болар қол батпаған.
(Абай)
Бұл мысалдардағы жан татпаған, тек жатпаған деген тіркестердің астарлы мағыналы эвфемизмдер екеніне де немесе алма деген сөздің көркем образ тудырып тұрған метафора екеніне де шек келтіруге болмайды.
Эвфемистік метафоралар әсіресе ақындар айтысында жиі кездеседі. Өйткені олар құлаққа жағымсыз тиетін, бірақ сайысқа түскен жұптардың айтылмаса атасы өлетін сөздерінің тігісін жатық етіп жеткізу үшін ауадай қажет. Төмендегі курсивпен көрсетілген сөздер мен сөз тіркестері осының дәлелі:
Орал:
Бұл қалай сыпайы емес, сөзің кесек,
Байқашы, лайық па өзіңе өсек?
Қалған ба аузың күйіп ауылыңнан,
Нанбайсың қотанымыз аман десек
Бұралқы:
Атақты Ақсирақтың жақсы Оралы,
Бекіткен қойды ұрлатып қой қораны.
Ақ болсаң толғаныңды растап өт,
Сені ақтап ала алмайды сөз бораны.
(Айтыс)
Бұл үзінділердегі айтылмақшы ащы шындық тұтастай метафоралық астарлы образдар арқылы беріліп тұр. Ал түптеп келгенде ол метафоралар жоғарыдағы контекстерде тек кқркем образдар тудыру немесе сомдау үшін ғана емес, қайта ашық айтылса, тым өрескел болып саналатын дөрекі сөздерді бүркемелеп сездіру үшін, анығырақ айтқанда, эвфемистік мағына тудыру үшін қолданылып тұр деуге үлкен негіз бар [10,136-139].
2. Эвфемистік метонимиялар. Эвфемизмдер жасауда немесе эвфемистік мағына тудыруда метонимияның да айтарлықтай орны бар. Бұдан бұрын сөз болғандай, эвфемистік метафора заттардың арасындағы белгілі бір ұқсастыққа негізделсе, метонимия үшін ондай ұқсастық мүлде қажет емес. Керісінше, метонимиялық мағына тудыру үшін заттардың арасында азды-көпті қарым-қатынас немесе белгілі бір байланыс болса әбден жеткілікті.
Метонимиялық тәсілді төменгі мысалдардан да өте анық байқауға болады: Күрең мінген біреу келді (Аттың орнына түсі); Мына үй тым-тырыс (Адамдардың орнына баспанасы); Абайды бастан-аяқ жатқа айтады (Шығарманың орнына авторы).
Бірақ жоғарғы мысалдардағы метонимиялардың бірде-бірінің эвфемистік мағына тудырып тұрғаны байқалмайды. Өйткені олардың ешқайсысы да тыйым салынған немесе ыңғайсыз, әдепсіз сөздердің орнына қолданылып тұрған жоқ. Ал метонимияның эвфемистік қызметіне келетін болсақ, ол жағы да баршылық. Мұны келесі мысалдардан анық көруге болады:
Әпен Ефимнің қызы Марияны алғанда замандастары:
- Енді сіздердің үйден қорсылдақтың құлағын жейміз ғой... деп мазақтаған болатын. (Ғ.Мүсірепов)
Кейбір орыстар, мал сатқандар болса керек, бірер қазақты орталарына алып, арбаның үстіне отырып көк мойынды сіміріп жатыр. (Б.Майлин)
- Ет асып жіберейін.
- Қой, ана кісі асығып отыр, онан да қуыра сал.
Үйде анау... ащы бар ма еді? (Жалын).
Бұл мысалдардағы курсивпен берілген сөздер мен сөз тіркестерінің жай ғана метонимия емес, эвфемистік метонимиялар екеніне дау айту қиын. Өйткені олардың бәрі де мәдениетті ортада өз атауларымен тура аталса, құлаққа онша жылы тик қоймайтын, оғаштау ұғымдардың тігісін жатықтау етіп бүркемелеп тұр. Демек, метонимия да метафора секілді эвфемистік мағына тудырудың өнімді тәсілдерінің бірі болып табылады.
3. Эвфемистік синекдоха. Эвфемистік мағына тудыратын троптардың енді бірі - синекдоха. Бұл - бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны немесе, керісінше, жекешенің орнына көпшені, бөлшектің орнына бүтінді қолдану тәсілі. Бұл құбылыс тіл білімінде метонимияның бір түрі ретінде де қарастырылады. Айырмашылығы: метонимиялық ауыспалы мағына кеңістік пен уақыттағы шектестік пен іргелестікке негізделсе, синекдохалық ауыспалы мағына сандық қарым - қатынастардың байланысына негізделеді. Қазақ тілінде бала көтермеген әйелді бедеу деумен қатар пұшпағы қанамаған, өкшесі қанамаған сияқты тұрақты тіркестер арқылы да білдіреді. Мұндағы пұшпақ, өкше дегендер адам денесінің белгілі бір бөлшегі болумен қатар эвфемистік мағына туғызады. Ауызекі сөйлеу тілінде баласыз, перзентсіз деудің орнына тұяқсыз деген эвфемистік синекдоха көбірек қолданылады.
4. Эвфемистік символ. Символ - айтылмақшы ойды тұпа-турасынан гөрі белгілі бір образдар арқылы бейнелеп әрі астарлап жеткізу тәсілі. Осы орайда, ол көркем образдар жасаумен қатар эвфемизмнің де қызметін қоса атқарады. Мысалы, қазақ халқында ежелден қалыптасқан дәстүр бойынша, қыз айттыра немесе құда түсе келген жақ болашақ құдаларға сұрай келген бұйымтайын еш уақытта ашық айта алмаған. Алыстан орағытып, астарлап, ұлдарын аяқтандырғысы немесе қолдарына құс қондырғылары келетінін және үйірі басқаны - ноқта, атасы басқаны - құдай қосатынын, қыз алысып, қыз берісу, келін түсіру, құдаласу атадан келе жатқан ескі салт екенін көлденең тартып, тек содан кейін ғана майдалап: бірінде жоғының екіншісінен табылатынын ескерте, өтініштерін қабыл алуды сұрайды. Бұл сөздердің барлығы халық даналығы ойлап тапқан эвфемистік символдар. Қазақ ауыз әдебиетінде, ақын-жыраулардың шығармаларында ұшырайтын асқар таудың құлауы, ағар бұлақтың суалуы, ақ сұнқардың ұшып кетіп, қайтып оралмауы, гүлдің солуы, т.б. сұм ажалды бейнелеп тұрған символдық образдар, суық хабарды бүркемелеп, тұспалдап сездіріп тұрған толық қанды эвфемизмдер.
5) Эвфемистік ирония. Ирония дегеніміз - сөздің не сөйлемнің тура мағынасы мен оның астарлы мазмұнының қайшы келуі. Ол өз нысанын сырттай құптап, немесе мақтап-мадақтап тұрғандай әсер қалдырғанымен, ауыспалы, астарлы мазмұны арқылы оны түйрей шымшып, түкке алғысыз етіп кемітіп, кекетіп, жермен жексен етеді. Мысалы, Омарқұл мен Табияның айтысында: Ерінді ерте барып емдемесең, Кеудеңе толтырарсың жұпар исін деген жолдар бар. Кеудеңе толтырарсың жұпар исін деген ирониялық тіркес арқылы Омарқұл тұспалдап, Табияның күйеуінің таздығын бетке басып отыр. Бүкіл халыққа белгілі Біржан мен Сара айтысында Сара Жиенқұлды былайша мадақтайды: Асылым құдай берген өз бағыма, Теңелмес жеті Біржан тырнағына, Найманда ол - дария, саяткерім, Балық боп ілінемін қармағына. Жиенқұлда асқақ қасиеттердің бірі де жоқ екені, керісінше, Біржанның ғана тырнағына татымайтыны қос ақынға да, басқа жұртқа да белгілі жай. Бұл поэтикалық ирония ғана емес, эвфемистік ирония.
6) Эвфемистік парафраза. Парафраза деп белгілі бір ұғымды тура атамай, оны басқа сөздер арқылы сипаттап түсіндіруді айтамыз. Мәселен, Астана деудің орнына - еліміздің астанасы, президент деудің орнына - ел басы немесе конституцияны - ата заң деу парафразаға нақты мысал бола алады. Алайда парафразалардың бәрі бірдей эвфемистік қызмет атқара бермейді.
Эвфемистік парафразаның атқаратын қызметі мүлде бөлек. Негізінен, эвфемистік парафраза табу сөздерді немесе мағынасы суық, дөрекі, ыңғайсыз, қолайсыз ия анайы ұғымдарды майдалап, тігісін жатықтау етіп жеткізу үшін қолданылады. Бұған төмендегі мысалдар - айқын дәлел.
- Әй, қураған - ай!.. - деп, соған қосып аса қатты, сұмдық бір боқтықты айтып қалды (М.Әуезов).
...Маған қанша қиын болса да, амал жоқ, бүтін денесін союға мәжбүр болдым... Әйелдік мүшесі рак екен (І.Есенберлин).
...Онда Керекеңе салқын тиіп, мұрын жағы жөнді әл бермей жүрген.
Бұл мысалдардағы әдейі курсивпен терілген сөз тіркестерінің бәрі де парафраза, бірақ олар жай парафраза емес. Өйткені олардың қай-қайсысы да ашық йтуға ыңғайсыздау белгілі бір ұғымның мағынасын бүркемелеп, астарлы эвфемистік мағына тудырып тұр.
7) Эвфемистік фразеологизмдер. Фразеологизмдер де дөрекі, тұрпайы, анайы ұғымдарды атамай-ақ майдалап немесе сыпайылап жеткізу үшін қолданылады. Мысалы, біреуді біреудің балағаттағанын жерден алып, жерге салды, ит терісін басына қаптады, аузына ақ ит кіріп, қара ит шықты сияқты тұрақты тіркестер арқылы жеткізеді. Сондай-ақ орынды жерінде пайдаланылса, ала жібін аттамау, ауыз бастырық, көзіне шөп салу, беті ашылу, суық қол тәрізді тіркестер де эвфемистік фразеологизм бола алады.
Эвфемизмдер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қандай қоғамдық құрылыс, саяси жүйеде болсын, оның даму тарихында бұқаралық ақпарат құралдарының (БАҚ) рөлі өте зор. Өйткені қоғамның саяси-әлеуметтік, рухани-экономикалық өмірін күнделікті ақпарат тарату қызметінсіз көзге елестету мүмкін емес. Ал бұқаралық ақпарат құралдарының арасында теледидардың қызметі қоғам үшін өлшеусіз екені белгілі. Себебі теледидар арқылы берілетін бағдарламалар қоғам өміріндегі өзгерістерге уақытымен үн қоса отырып, сан мыңдаған көрермендермен тікелей жүздесіп, оның рухани ой-санасына қозғау салып, пәрменді ықпал етеді. Тележурналистер теледидар хабарлары арқылы өмірдегі құбылыстарға баға бере отырып, оларға талдау жасайды, кемшіліктерді жою жолдарын ұсынады, пікірлердің тууына ықпал жасайды. Осыған орай, бұқаралық ақпарат құралдарының ақпарат тарату көзі ғана емес, күн өткен сайын халықтың, мемлекеттің саяси-қоғамдық мінбесіне айналғандығына көз жеткізуге болады. Халықтың күнделікті өмірімен етене араласа өмір сүріп келе жатқан теледидар көрермендерін ақпаратпен жедел қамтамасыз етуші, демократиялық үрдістер мен жариялылықты қалыптастырушы негізгі фактор деп айтуымызға болады. Сондықтан да уақытпен бірге өзгеру, жаңарулар үстіндегі теледидардың атқаратын функциялары мен принциптеріне, хабарлардың түрі мен көлеміне, жанр түрлеріне қатысты талапқа сай ұстанымдар қажет.
Бұқаралық ақпарат құралдарының тілін тіл ғылымында әдеби тілдің функционалдық стильдерінің ішіндегі публицистикалық стильге жатқызамыз. Қалың көпшілік публицистика деп мерзімді басылымдарды ғана қарастырады. Ал дұрысында публицистикалық стильге газет, журнал, радио, теледидар, деректі фильмдер тілі жатады.
Бүгінгі өмір сүріп отырған кезеңіміз - ғылым мен техниканың дамып жетілген кезеңі. Бұқаралық ақпарат құралдарының, соның ішінде электронды БАҚ құралдарының бүгінгі күні ана тіліміздің дамуына тигізер әсері мол. Қазіргі қоғамдық өмірдегі ең пәрменді бұқаралық насихат құралдары - радио, телевизия, газет болса, осылардың бүгінгі таңда тілдік тұрғыдан зерттелуі тең дәрежеде емес екендігін баса айтып кетуімізге болады. Бұқаралық ақпарат құралдарының ішіндегі лингвистикалық тұрғыдан ең көп зерттелген саласы деп мерзімді басылымдар тілін айтуға болады. Мәселен, баспасөз бетінде белгілі бір оқиғаға байланысты наөты мақала берілсе, теледидар мен радиода айтылатын ол мәселеге берілетін жаңалықтың белгілі бір бөлшегі ғана болуы мүмкін. Сондықтан ол газет бетіндегі мақаладай жан жақты тиянақтап айтыла алмай ақпарат ретінде ғана беріліп өтуі мүмкін. Мерзімді басылым тілін зерттеуге арналған еңбектерге тоқталатын болсақ, лингвист ғалымдар арасында қазақ баспасөзінің тілін алғаш зерттеп еңбек жазған Н.Қарашева болды [1,190]
Жекелеген газеттер бойынша Қазақ газетіндегі қоғамдық-саяси лексиканы жүйелеген Б.Момынованы атасақ, қазақ тілді газеттердің құрылымы мен жүйесіне арналып жазылған Б.Момынованың Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы) атты еңбегі газет құрылымын жаңаша зерттеген докторлық диссертация екенін айта кеткеніміз жөн.
Эвфемизм - гректің euphemismos - жақсылап, сыпайылап айтамын сөзінен алынған термин. Сырттай қарағанда, эвфемизм - тілдегі табудың бір көрінісі, синонимі. Шынтуайтқа келгенде, дәл олай емес, бірақ табуға жақын құбылыс. Эвфемизм - бір затты не құбылысты я болмаса бір оқиғаны сыпайылап айтып жеткізу амалы; адамның көңіліне келмейтіндей, жұқалап, жайдарылап, майдалап, іштей ренжіп тұрса да, рақаттана баяндағандай айта білу тәсілі. Шынында, эвфемизм - мағына ауыстырудың сөз тапқырлыққа байланысты өнімді түрі.
Саяси эвфемизмдердің басқа эвфемизмдерден айтарлықтай айырмашылығы бар. Бұлардың пайда болуына наным-сенімдер де, қоғамда қалыптасқан моральдық-этикалық нормалар да әсер етпейді. Саяси эвфемизмдер негізінен белгілі бір саяси топтардың мүддесін қорғауға арналған, шындықты бүркемелеу үшін қолданылатын айла-шарғы, саяси тәсіл.
Эвфемия құбылысы мен табу өзара тығыз байланысты. Әдетте табу дегеніміз - әлдеқандай себептермен (наным-сенім, саяси, әкімшілік, т.б.) тыйым салынған атаулар басқаша сөзбен аталады, ауыстырылады. Адамның өзге де заттар мен құбылыстардың аттарын өз атымен атамай, басқаша ат беру ең алдымен ерте замандағы мифологиялық ойлаудың формасымен тығыз байланысты. Бұл құбылыс, ғалымдардың түсіндіруінше, ерте замандағы адамдар заттың, нәрсенің бөлігі, бөлшегі, олардың тұтас өзін ауыстыра алады деп түсінген.
Сонымен, түркі тілдеріндегі эвфемия құбылысына байланысты кейбір тілдік деректер ішінара И.Н.Ильминский, В.В.Радлов, т.б. сөздіктері мен материалдарында көрсетілсе, ал бұл құбылысқа арнайы көңіл бөліп, зерттеуді алғаш бастаған шығыстанушы А.Н.Самойлович болды.
Қазақ тіліндегі табу мен эвфемизмдердің тілдік табиғатын зерттеуге арналған Ә.Ахметовтің Қазақ тіліндегі табу мен эвфемизмдер, азербайжан тіліндегі табу мен эвфемизм құбылысына арналған Х.М.Джаббаровтың Табу и эвфемизмы в азербайджанском языке, Н.Исматуллаевтың Эвфемизмы в современном узбекском языке деген еңбектерін, сондай-ақ А.Н.Баскаковтың Пережитки табу и тотемизма в языках народов Алтая , И.Л.Циртаутастың К вопросу о табу и эвфемизмах в казахском, киргизском, узбекском языках, Ш.Ч.Саттың Табу и эвфемизмы в тубинском языке мақалаларын атап айтуға болады.
Басқа тілдер сияқты түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде де табу сөздер ауызекі тілде де, ақпарат құралдарында да, көркем әдебиетте де ашық қолданылмайды. Тіпті олар сөздіктерге де кіргізілмейді. Алайда олай екен деп, табу сөздер тілден сөздік қордан біржолата шығып қалды немесе аластатылды деуге ешбір негіз жоқ. Өйткені, оларды сөздікке кіргізбеген тілдің өзі емес, тілшілер, яғни сөздікті құрастырушылар немесе авторлар. Ал соңғыларды солай істеуге мәжбүр етіп отырған - қоғамда қалыптасқан ресми цензура немесе этикалық нормалар [2,5].
Эвфемизмнің тұрақты белгілері, біріншіден, тыйым салынған сөздерді (мифологиялық, діни, саяси, әкімшілік, идеологиялық, т.б.) басқа атаулармен ауыстыру, екіншіден, белгілі бір тілдік ұжымда айтуға ұят саналатын сөздерді (кейбір дене мүшелері, жыныстық қатынасқа байланысты атаулар, физиологиялық зат алмасумен байланысты кейбір атаулар, т.б.), үшіншіден, сөйлеуші ұғымында, түсінігінде дөрекі, әдептілікке жатпайды-ау деген сөздерді басқаша сөздермен қарапайым лексика ауыстыру, төртіншіден, тыңдаушыға жайлы, жағымды болып көрінетін сөздерді таңдау, талғау. Міне, бұл аталғандарды эвфемизмдердің тұрақты белгілері деп атауға болады. Әрине, қоғамдық сананың өзгерілуі, мысалы, мифологиялық ойлау жүйесінің орнына прагматикалық ойлаудың басым сипатқа ие болуы, сондай-ақ діни сананың орнына ғылыми сананың орнығуы эвфемизмдердің өзгеруіне, ескіруіне, жаңарып-жаңғырып отыруына қатты әсер ететін фактор екені сөзсіз. Сондай-ақ эвфемизмдердің мағыналық-семантикалық тұрғыдан бірде көнеріп, бірде жаңарып отыратын ерекшелігі ең алдымен қоғамның әлеуметтік құрылымындағы өзгерістермен де тығыз байланысты.
Түптеп келгенде, эвфемизмдер - тілдің сөздік құрамын байытады, синонимдік қатарын көбейтеді;
- функционалдық-стильдік айырымдарды тереңдетеді;
- тіл мәдениетін, адамның жеке мәдениетін қалыптастыруға әсер етеді;
- сөз этикеті нормаларын қалыптастыруға ықпал етеді.
Міне, бұл айтылғандар эвфемия құбылысын екі өлшемде - жан-жақты және тереңдете зерттеудің өзектілігін көрсетеді.
Әдетте эвфемизмдер жеке адамдар арасындағы коммуникативтік қолайсыздықты (коммуникативтік дискамфорт) болдырмауды көздейді де, жеке бастық қатынасқа тән сипатқа ие болады. Ал телеақпараттық хабарлардағы эвфемистік формалардың әлеуметтік сипаты басым болады. Мысалы, жеке коммуниканттар арасында адресатқа еңбек ардагері, құрметті демалыстағы адам, зейнеткер, қария деп сөйлеу пенсионер деуден әлдеқайда сыпайы форма болып табылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. БАҚ тіліндегі саяси эфвемизмдердің тілдік қолданысы арнайы жеке тақырып ретінде зерттеу нысанына ілініп, ғылыми айналымға түспеген. Қазақ тілінде жалпы эвфемизмдерге қатысты зерттеу жұмыстары кездеседі де, ал жеке саяси эвфемизмдерге арналған зерттеу жұмыстары жоқтың қасы.
Бұл зерттеу жұмысында теледидар, газет тілдері зерттеу нысаны етіп алынып, олардың құрылымында саяси эвфемизмдердің қолданылу ерекшеліктері қарастырылады. Ғылыми жұмыста ақпараттық хабарлар, мерзімді басылым беттерінде саяси эвфемизмдерді өз мақсатына сай икемдеп қолдану қабілетінің қарастырылуы - зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады.
Зерттеу мақсаты - әр түрлі жанрдағы теледидар хабарларын таратудағы диктор, тележурналистердің тіл бірліктеріндегі саяси эвфемизмдерді анықтап, БАҚ тілінің арнайы лексикасын бір жүйеге келтіруге ұмтылу, яғни теледидар, газет тіліндегі тележурналистер қолданатын саяси эвфемизмдерді анықтау.
Зерттеу міндеті - БАҚ құралдарында қолданылатын саяси звфемизмдердің пайда болу жолдарын қарастырып, олардың мән-мағынасын ашу.
Жұмыстың әдістанымдық негізі. Ғылыми жұмыста қорғалып отырған тақырыпқа байланысты: Ә.Ахметов, Ә.Хасенов, Ә.Болғанбаев, М.Балақаев, Б.Сағындықұлы, К.Аханов, Р.Сыздықова, Л.Жеребаева, С.Исаев, Р.А.Будагов, Ш.Ч.Сат, Х.М.Джаббаров және т.б. ғаламдардың негізгі теориялық тұжырымдары мен пікірлеріне сүйендік.
Зерттеу материалдары мен дереккөздері. Зерттеудің фактологиялық материалдары ретінде қазақтың ұлы ақындарының өлең шумақтары және мақал-мәтелдер, айтыстардан үзінді пайдаланылды. Теориялық сүйеніш ретінде - диплом жұмысының тақырыбына қатысты қазақ тіл біліміндегі, түркітанудағы ғылыми зерттеулер негізге алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе мен негізгі мәселелерді қамтитын II тарау, қорытындыдан, 1 кестеден тұрады. Еңбек соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 БАҚ ТІЛІНІҢ КОММУНИКАТИВТІК-ПРАГМАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 БАҚ тілінің ерекшелігі және саяси лексика.
Бұқаралық ақпарат құралдарының тілі - тілдік қатынастың өзге түрлерінен, өзіне тән, сипатымен, құрылымымен ерекшеленеді. Осыған орай, телехабарлар табиғаты да сол хабардың өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес анықталады.
Ғалым Н.Уәли бұл жөнінде былай дейді: БАҚ-тың тілі өзге қарым-қатынас тіліне қарағанда өзіндік жүйесімен, құрылымдық ерекшеліктерімен қарым-қатынастың ерекше типіне айналды. Публицистикалық дискурстың ерекше типі пайда болды. Коммуникацияға қатысушылардың белгілі бір ситуацияда белгілі бір мәдени- әлеуметтік қоғамда вербалды мәтіндер мен өзге де таңбалар кешені арқылы бір-бірімен өзара әсері дискурс деп аталады.Тілдік қарым-қатынастың бұл түрі бұқаралық коммуникация арнайы терминмен айтыла бастады.
Сонда бұқаралық коммуникацияға, телехабарлар табиғатының өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес, оның тілі де соған қарай лайықталып беріледі.
Жаңалықтарды тұтастай жасап шығаруға немесе оның құрылымдық элементтеріне, соның ішінде тіліне бірқатар экстралингвистикалық факторлар әсер етеді. Политика начала сказываться не только на макроструктурном, но и на языковом уровне. Так, как варирование на лексическом уровне связано с выбором лексем для обозначения того или иного явления. Варирование может осуществляться и на синтаксическом уровне, с помощью изменения в зависимости от установок ролевой структуры сообщения , - деп К.Д.Кирия айтады. Осыған орай, саяси телехабар мәтіндерінде goverment, president, political, council, party, visit және т.б. саяси- қоғамдық лексикаға толы болады [3,44].
Жаңалықтардың тілдік бейнесіне әсер ететін экстралингвистикалық факторлардың бірі - уақыттың аз не көп болуы, қазіргі кезде бұл өте маңызды. Телехабарларда уақыт факторы бірінші орында тұратындықтан, көрсетілетін жаңалықтар қысқа әрі нұсқа формасындағы сөйлемдермен ресімделеді.
Сонымен қатар жаңалықта берілетін мәтінді құруға және тілдік бірліктерді таңдауға әсер ететін фактор-ақпаратты қабылдауды жеңілдету. Ю.В. Мостепанова атап көрсеткендей, в выпуске новостей сообщения идут одно за другим настолько непрерывным потоком, что каждый следующий сюжет частично затмевает предыдущий.
Аудиторияның айтылған ақпаратты қабылдауын жеңілдету үшін, тележурналист өз сөзінде күрделенген жай сойлемдерді, құрмалас сөйлемдерді емес, құрамына жалпы қолданыстағы сөздер берілетін жай сөйлемдерді пайдалануы керек. Бір сөйлем шамамен алғанда 5-6 сөзден ғана тұруға тиісті.
Бұл жөнінде Ахмет Байтұрсынов былай дейді: "Cөздің дұрыс, анық, дәл айтылуының үстінде талғау сөздің көрнекті болуын да керек қылады. Сол сияқты өң берілген сөздер көрнекті делінеді. Тіл көрнекті болуы үшін дерексіз нәрсе деректі нәрседей, жансыз нәрсе жанды нәрседей сүреттеліп, адамның сана саңылауына келіп түсерлік дәрежеге жетуі керек.
Айтылған лебіз ашық мағыналы, түсінуге жеңіл, көңілді күдіктендірмейтіндей болса, тіл анықтығы дегеніміз сол болады. Лебіз ашық мағыналы болу үшін айтушы айтатын нәрсесін анық танитын болу керек. Адам анық танитын нәрсесін ашық айтады. Сондықтан біреудің айтқан сөзін анық түсінеміз де, біреудің сөзін анық түсінбей, жорамалдап жорып, ұйғарып қана қоямыз. Лебіз анық болуына мынадай орындарда кемшілік келмек:
- лебіз мағынасы екіұшты ұғарлық болып айтылғанда;
- сөйлемдердің шұбалаңқы айтылуы;
- сөздер өз мағынасында жұмсалмаса;
- адас синоним сөздерді дұрыс қолдану;
- сөз өктейсіз орынға қойылса.
Мұнымен қоса, тіл анықтығы дегеніміз сөз мағынасының түсінікті болуы, ол үшін терминдер, шет тіліндегі сөздер, диалектикалық сөздер, жаргондар, архаизмдер, кәсіби сөздерді өз жөнімен қолдану, ретсіз сөз арасын былғамау. Сөз түсінікті болмаса, адамның ойын түсіну қиынға соғады. Әдеби тілдің қалыптасқан нормасын сақтау, оның ішінде сөздің дұрыс айтылу заңдылықтарын орындау. Сөз дұрыс айтылуы деп әр сөздің, әр сөйлемнің дұрыс күйінде жұмсалуы айтылады. Олай болу үшін керек:
- сөздердің тұлғасын, мағынасын өзгертетін түрлі жалғау, жұрнақ, жалғаулық сияқты нәрселерді жақсы біліп, әрқайсысын өз орнында тұтыну;
- сөйлем ішіндегі сөзді дұрыс есптеп, дұрыс көптеп, дұрыс ымыластыру;
- сөйлемдерді бір-біріне дұрыс ойластырып, дұрыс құрмаластырып, дұрыс орналастыру.
Теливизиядағы тілдік бірліктердің қызмет ету заңдылықтары, оларды қолданудың стилистикалық мүмкіндіктері телехабарлар тілінің өзіне тән табиғатын ашады. Өйткені, біріншіден, телехабарлада негізгі жүк сөзге, сөз жағдаятына түседі; мұнда визуалды бейнелер қосымша ақпарат түріне беріледі. Сондықан телехабарларда экраннан көрсетілген бейнені қайталамайтын ақпарат тілдік бірліктердің көмегімен жүзеге асырылады.Телехабарлар заңдылығы бойынша көрсетуге болатын ақпарат сөз арқылы берілмейді. Журналистердің айтуы бойынша, мәтін арқылы берілген ақпаратты теледидар арқылы көрсеткен кезде, ол ақпарат 75 пайызға қысқарады екен.
Телехабарлар арқылы таралатын ақпарат көпшілік қауымға бағыттталғандықтан-телехабарлар тілі публицистикалық стильге негізделеді. Демек, телехабарлар тілінде әдеби нормаға негізделген жалпы халықтық қолданыстағы сөздер пайдаланылады [4,17].
Бүгінгі қоғамды ақпарат құралдарсыз елестету қиын, өйткені олар халықпен, бүкіл қоғамдық өмірмен бірге қайнасып кеткен. Дүние жүзінде болып жатқан оқиғалар тек осы әр тілдегі, әр бағыттағы ақпарат құралдары өкілдері арқылы таралып жатады. Елдің айнасы-бұқаралық ақпарат құралы, сол арқылы мемлекет мүддесі айқындалып отыруы тиіс.
Радио және телевизия - қазіргі заманғы қуатты бұқаралық ақпарат құралдары, тұрмыста кеңінен қолданылатын, адамдардың өмір сүруіне, ақпарат алуына жәрдемдесетін қалыптасқан жүйе. Егер радио - ақпаратты шұғыл таратып, жедел құлақтындырса, телевизия - оқиғаны, болмысты көрсетеді; газет- журнал - деректі, оқиғаны талдап, түсіндіреді.
Телехабарлар тыңдарман үшін әмбебап ақпарат таратуымен де қолайлы. Ауа райынан бастап маңызды саяси оқиғалар, төтенше жағдайлар, экономикалық жаңалықтар, спорт әлеміндегі қызықты деректердің барлығы әуе толқынында тарап жатады. Соңғы жылдары телехабарлардың хабар тарату бағыт-бағдары да өзгеріп, өз тыңдармандарын табу жолында солардың сұранысына орай маманданып, белгілі бір аудиторияға бейімделе бастады. Яғни жастар, ересектер,балалар хабарларына қоса саясаткерлерге, экономистерге,заңгерлерге т.б. қоғамда қажетті, сұраныстағы мәселелерге арналып та бүкіл қоғамдық өмірді қамтитын хабарлар, бағдармалар қатары өсті. Осыған байланысты әр түрлі телехабарлар форматтары көбейді, телехабардың аудиториясы да түрлене түсті. Тыңдармандар мен көрермендер талғамы арта түсуде [5,22].
Бұқаралық ақпарат құралдары - бүгінде қоғамның басқа салаларына қарағанда саяси процестердің басты коммуникациялық құралына айналып отыр. Өйткені саясаттың өзі атқарып отырған қызметінің ақпарат құралдарынсыз еш пайдасыз екендігін түсіне бастады. Жиырма бірінші ғасыр- ақпарат пен коммуникация ғасыры. Әлемді, әр елді билеймін десең қолында бұқаралық ақпарат құралы болуы тиіс. Сол себептен де, барлық мемлекеттегі саяси күштер БАҚ-қа барынша назар аударып, қызметтерін көпшілікке жеткізер коммуникациялық арна ретінде жіті бақылауда ұстап отыруды міндет санайды. Постиндустриалды қоғамда қаржы мен өзге де күш көрсету әрекеттері екінші орынға түсіп, қоғамды басқаруда білім мен ақпарат алға шығып отыр. Ал, аталған білім мен ғылым жаңалықтарын, қоғамдық институттар үшін аса маңызды саяси хабарларды таратушы сөз жоқ бұқаралық ақпарат құралдары болып табылады.
Сондай-ақ, саяси субьектілер мен обьектілер арасындағы кең көлемді процестердің генераторы да саналады. Ғалымдардың ойынша, БАҚ-тың мынандай ерекшеліктері оның саяси коммуникация құралына айналуына септігін тигізіп отыр. Олар, біріншіден, ақпарат құралдарының өнімін тұтынушылар саны шексіз. Ол жариялы құрылым саналады. Екіншіден, ақпарат таратуға арналға техникалық құрал жабдықтарының барлығы БАҚ-ты барынша күшті етеді. Үшіншіден, мәліметтер ағының бір жақты, яғни, коммуникатордан реципиентке дейін жүруі. Аталмыш, жағдай ақпарат құралын мәлімет таратушы ретінде ғана қарастыратын саяси құрылымдарға аса пайдалы тәсіл. Төртіншіден, эфирден берілген әр хабардан соң, мерзімді баспасөзде жарияланған мақалдан кейін аудиторияның көңіл-күйі ауысып, өзгеріп отырады. Мұндай тұрақсыз психологиялық жағдайдағы аудиторияны басқару саяси коммуникаторға оңайға соғады.
Саяси жүйенің саяси коммуникация құралы ретіндегі БАҚ-қа деген сұранысы оның қоғамда атқарар қызметіне, саясат сахнасындағы ойыншылар санына, мемлекеттік көлемі мен өзге де жайттарға тікелей байланысты болып келеді. Адамзат тарихындағы алғашқы мемлекеттерде коммуникация құралдарын қолдануға деген мүмкіндіктің шектеулі болғандығы мәлім. Ол кезде саяси коммуникация құралының міндетін арқа мініп, ақпаратты ауызша немесе хат түрінде жеткізу жаршылар атқарған. Алайда, қазірде адамзаттың ғылыми әрі технологиялық тұрғыдан өркендеуі мен мемлекет атты саяси институт пен ондағы сяси процеске қатысушылар талаптарының артуы БАҚ-қа деген коммуникациялық қажеттіліктің күрт өсуіне, күтпеген жерден өзгеруіне әкеліп отыр. Сондықтан да бұқаралық арпарат құралдарының саяси коммуникациялық қасиетері жайлы әңгіме қозғағанда жоғарыда айтылған ғалымдар тұжырымдарының мысалға алынуы заңды құбылыс.
Бұқаралық коммуникация - әрбір елдің ішінде және мемлекет пен халықтар арасындағы ұғымдық қатынастардың дамуына елеулі әсер ететін қазіргі қоғамның маңызды құбылыстарының бірі. Бұқаралық коммуникация қоғамдық санамен тығыз байланысты болғандықтан, оған әлеуметтік көзқараспен қарау тиімді. Ол қоғамдық сананың идеологиялық, қоғамдық психология мен ғылым сияқты салаларының қыр-сырын меңгереді, осылайша оның саяси-құқықтық, этикалық, эстетикалық, діни формаларын анықтайды. Дегенмен, сананың идеологиялық және қарапайым байланысы аралығындағы, оның бұқаралық, мамандандырылған және жеке байланыстары арасындағы айырмашылықтарды ескерген жөн. Сонда ғана бұқаралық коммуникацияның қазіргі қоғамдағы орнын терең түсінуге болады. Бұқаралық ақпарат құралдарының қарыштап өсуі бұқаралық коммуникация саласында сөйлесім қолданысының жалпы көлемінің артуына үлкен ықпалын тигізіп отыр.
БАҚ-тың саяси коммуникация құралына айналып отырғандығына бірден-бір себеп-ақпарат құралдарының саяси қызметінің күн өткен сайын арта түсуі. Оның басты мәні азаматтар, билік органдары және өзге де саяси топтардың ақпарат құралдары арқылы қандай-да бір оқиға, шаралар жайлы мәлімет алу мүмкіндігіне болып табылады. Ал саяси күштер өздерінің қызметі туралы мәліметті БАҚ-тың аталған ерекшелігін ескере отырып, оны барынша кең көлемде пайдалануға тырысуда.
Коммуникация термині бізге орыс тіліндегі әдебиеттерден келгенмен, әуел баста латын тілінен шыққаны белгілі. Қазақ тіліне бұл термин "қатынас" деп аударылады әрі дәл аударылады деп ойлаймын. Қатынастың да түр-түрі болады. Солардың барлығын екі негізгі топқа бөліп қарау мүмкін. Олар: тікелей қатынас, жанама қатынас. Тікелей қатынасты біз "араласу" деген ұғым арқылы да жеткізе аламыз. Ол адамдардың өзара, бөгде біреулерсіз, тікелей, бетпе-бет қатынасқа түсуін білдіреді. Қазақи тілдік санада "аралас-қораласымыз бір", "араласып жүрген жандар" деген сияқты тұрақты сөз тіркестері содан хабар береді.
Ал қатынастың жанама түрі орталық қосымша буын болуын қажетсінеді, яғни ол ауыз екі тілден өзге қатынас құралдарының қолданылатындығынан хабар жеткізеді. Мысалы, телефон, телеграф, хат-хабар, бұқаралық ақпарат құралдары және т.б. Осы орайда бой көтеріп отырған тағы бір мәселе - ақпарат құралдарына сай ақпараттың өзінің де, жеткізілуінің де түбегейлі өзгерістерге ұшырайтындығы. Ол туралы Маршалл Маклюэн өте көп айтып кеткен еді әрі біз сол туралы осы монографияның келесі тарауларында кеңінен тоқталатын боламыз.
Айтып өткеніміздей, "қарым-қатынас" және "коммуникация" ұғымдарын біз синонимдер ретінде қолданып келеміз. Дегенмен, талай зерттеушілер олардың өзіндік ерекшелігін, тепе-тең еместігін айтатындығын бүгіп қалудың да керегі шамалы. Олардың айтуынша, өзара тығыз байланыстылығына қарамастан қарым-қатынас ұғымынан басты ерекшелігі мынадай екен: "қарым-қатынас материалдық, практикалық, рухани, ақпараттық сипаттама болатын болса, коммуникация таза ақпараттық процесті - белгілі бір мағлұмат алмасу процессін білдіреді". Егер коммуникацияда біз ақпарат алу процесінің бір бағытты жолдануына кез болсақ, қарым-қатынас екі бағытқа да бірдей тиесілі екендігін байқаймыз. Коммуникацияда ақпаратты жіберуші және ақпаратты қабылдаушы бар, ал қарым-қатынаста жіберуші, қабылдаушы, белсенді немесе белсенді емес қатынасушы деген түсінік жоқ. Қарым-қатынас ортақ істің бірлескен тепе-тең мүшелерінен тұрады. Сонымен, олардың түсінуінше, қарым-қатынас ұғымы мағыналық жағынан коммуникация ұғымынан неғұрлым кең көрінеді.
Прагматика - грек сөзі, іс-әрекет деген мағынаны білдіреді. Прагматика - коммуникаттардың бір-біріне және мәтіннің мазмұнына (жазбаша және ауызша түрде) олардың коммуникативтік пиғылымен және сұхбаттасу мән-жайымен санасқан жеке қарым-қатынасы. Бұл терминді өткен ғасырдың 30-шы жылдары семиотиканың негізін салушы Ч.Пирс пен Ч.Моррис енгізген болатын. Бұл термин таңбалардың семиозисы мен оның функционалдық аспектісі, яғни интерпретаторлар аралығындағы қарым-қатынастарды айқындау мақсатында қолданылады. Прагматика теориясын одан ары дамытып, оны көп аспектілі ғылым ретінде дәлелдеген ғалымдар: Ч.Стивенсон, Р.Стольникер, Ф.Кифер, Н.Д.Аруланова, Е.В.Падучева, В.Г.Гайа, т.б.
Прагматика терминінің кең ауқымы таңбалардың коммуникацияның шынайы үрдістеріндегі сипатының меңгерілу аясын қамтиды. Прагматикалық зерттеулердің арнайы мамандандырылған, тар ауқымдағы салалары сөйлесім әсері теориясының жекелеген мәселелерін қарастырумен айналысады: сөйлеу әрекеті мен контекстің өзара байланысы, сөйлесім субъектісінің прагматикалық мақсаттар, әлеуметтік аспектілердің өзара қарым-қатынасын реттеуі және т.б.
Прагматика қатысым әрекетіндегі таңбаның бітім-болмысын көрсетеді. Автордың қолданысында таңба өзінің іс-әрекетін ықпал ету, белгілі мақсатқа арнап құру қасиетіне ие. Прагматика тілдік таңбалардың оны қолданушы адамдарға қарым-қатынасын көрсетеді әрі ықпал етеді, қабылдаушының реакциясын тудырады.
Прагматика таңба мен қабылдаушы арасындағы қарым-қатынаспен қатар өзара әрекеттік сол аралықтағы үздіксіз құбылысты айқындап береді. Сөйлеу актілеріндегі қатысушылардың психологиялық хал-жағдайы, қарым-қатынас аясы, саяси-әлеуметтік жағдайы, пресуппозициясы, сөздік шынайылығы, әлемді танып білу көзқарасы белгілі стилистикалық мәнге ие болатын таңбаларды таңдап алып отырады.
БАҚ-қоғамдық пікірді қалыптастырушы құрал. Бұл қағида ешқашан да өз өзектілігін жоғалтқан емес. Ал, саяси коммуникация тұрғысынан алғанда ақпарат құралының қоғамдық пікірді қалыптастырушы қызметі тіпті орасан. Мысал келтіретін болсақ, телевизия пайда бола бастаған 1960 жылдары-ақ, мамандар саяси аренаға жаңа "коммуникациялық құдай" келді деген пікір айтқан болатын [6,65].
Бүгінгі заманда саясатты-телехабарсыз, телехабарды-саясатсыз елестету мүмкін есмес. Бұл өз кезегінде телеаудитория үшін "Мен көрдім. Ол -шындық" деген психологиялық тоқтамға әкеледі. Украиналық ғалым Георгий Почепцов жүргізген зерттеу бойынша, "эфирден айтылған сөздердің тек 16 пайызы ғана көрермендер есінде қалса, визуалды түрде берілген мәліметтердің бақандай 34 пайызының аудитория есінде сақталатыны анықталған. Вербальды түрде, яғни, ауызша айтылған ақпаратты қайталау кезінде сауалнамаға қатысқандардың 32 пайызы қателлесе, визуалды мәліметтерді айтып беру кезінде олардың тек 15 пайызы ғана дұрыс жауап бермеген. Телевизия мен радионың күш-қуат айырмашылығына келсек. Аудитория радиодан естігендерінің 70 пайызын ұмытып қалатын болса, телеарнадан көргендерінің тек 50 пайызын ғана естен шығарып алатындығы белгілі болады" [7,24] .
Мемлекеттік каналдар көбінесе ресми саясатты насихаттауға, биліктің сөзін сөйлеуге құрылады.Сонда ақпараттық хабарларды берудің стандартты бар ма, оның сапасының критерийлері қандай деген заңды сұрақ туу мүмкін. Оған жан-жақты жауап беру үшін шет елдің тәжірибеміне жүгінуге тура келеді.
Би-би-си әлемдегі үздік, тәулік бойы ақпарат тарататын, бір мезгілде миллиондаған адам көретін арна. Телеарна жұмысына бірінші кезекте ұшқырлық тән, ақпаратты өте жедел, көбіне тікелей оқиға ортасынан жеткізеді. Би-би-си-дің тағы бір басты ерекшелігі ақпаратты беру тәсілінде, оның журналистері талдап, баға беру көрерменнің құзырында деген приципті ұстанады. Телевизия қоғамдық сананы қалыптастырып қана қоймайды, сонымен бірге қоғамды топтастыру, белгілі бір мақсаттарға жұмылдыру сияқты ұйымдастырушылық функцияларды орындайды.
1.2 Тілтанымдағы эвфемизм туралы түсінік.
Белгілі ғалым, лексиколог Әсет Болғанбаев эвфемизмдер туралы былай деп жазады: Бір затты, құбылысты өз атымен тура атамай, басқаша атаумен атау тек табумен ғана байланысты емес. Сөздің ұғымы дөрекілеу, қолайсыздау, көңілге тиетіндей болып келген жағдайда да тілде бір сөз бір сөзбен алмастырыла береді. Мұндай жағдайда мағынасы тұрпайы сөздің орнын сол ұғымды жұмсартып, жеңілдетіп жеткізетін сыпайы, жұмсақ сөздер келіп басады. Мұндай құбылыс тіл білімінде эвфемизм деп аталынады [8,49].
Екінші бір тіл маманы Әмеди Хасеновтің пікірі мынадай: Эвфемизм - гректің euphemismos - жақсылап, сыпайылап айтамын сөзінен алынған термин. Сырттай қарағанда, эвфемизм - тілдегі табудың бір көрінісі, синонимі. Шынтуайтқа келгенде, дәл олай емес, бірақ табуға жақын құбылыс. Эвфемизм - бір затты не құбылысты я болмаса бір оқиғаны сыпайылап айтып жеткізу амалы; адамның көңіліне келмейтіндей, жұқалап, жайдарылап, майдалап, іштей ренжіп тұрса да, рақаттана баяндағандай айта білу тәсілі. Шынында, эвфемизм - мағына ауыстырудың сөз тапқырлыққа байланысты өнімді түрі. Табу - түптің түбінде, күндердің күнінде жойылатын құбылыс, ал эвфемизм тілдің көркемдегіш, бейнелеуіш құралдары ішіндегі болашағы мол түрінің бірі [9,154-155].
Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдерді арнайы зерттеген ғалым Әділ Ахметов эвфемизмге мынадай анықтама береді: Эвфемизм дегеніміз өңін айналдырған табу немесе тура атауына тыйым салынған ұғымның бет пердесі, бүркеніші немесе табудың жасанды синонимі [10,7].
Егер соңғы анықтаманы қабылдасақ, табу мен эвфемизмнің ұғымы қабысып кетеді. Өз алдына термин болудан қалады. Осындай түсініспестікке жол бермеу үшін жоғарыда эвфемизмнің орнына тілдік табу деген жаңа атау ұсындық. Эвфемизмдер, табу сияқты, қате түсінік, діни ұғымның негізінде емес, айтуға дөрекі, қолайсыз сөзді сыпайы сөзбен ауыстырып айтудың негізінде шыққан [11,135]. Осы сбепті оқу құралында эвфемизмді өз алдына бөлек құбылыс ретінде қарастырып отырмыз. Бұл, екінші жағынан, европа тіл біліміне еліктеушіліктен қашықтады.
Ә.Болғанбаевтың анықтауынша, қазақ тілінде эвфемизм тәсілімен сөз алмастырудың мынадай жолдары бар:
1) Ауру аттары алмастырылады. Науқас адамның көзінше аурудың нақтылы өз атын атамай, оны жеңілдетіп, жұмсартып басқадай айтуға болады. Мысалы, құрт ауру деудің орнына өкпе ауруы, қылтамақ деудің орнына жаман ауру, соз деудің орнына жіңішке ауру, мұрнына жел түскен деудің орнына самал, қояншық, жынды, ұстамалы ауру дегендердің орнына талма ауруы деу әлдеқайда жұмсақ, сыпайы естіледі.
2) Адамның дене мүшесіндегі кем-кетік атаулары алмастырылады. Ауру, жарымжан, мүгедек деген сөздерді дімкәс деген сөзбен, саңырау, керең деген синонимдерді құлағының мүкісі бар, сараң естиді, құлағы тосаң деген сөздермен, аяғы ақсақ дегенді аяғының сылтымасы бар деп ауыстыруға болады.
3) Мағынасы айтушы мен тыңдаушыға бірдей ерекше жағымсыз, дөрекі сөздер алмастырылады. Сөйлеу тілінде кейбір тұрпайы, дөрекі сөздердің орнына түзге шығу, үлкен дәрет, кіші дәрет, несеп сияқты сыпайы мәндегі сөздер пайдаланылады. Көркем шығармаларда әйел мен еркектің ара қатынасына байланысты мынадай эвфемизмдерді кездестіруге болады: көңілі жақын, тамыр, әмпей - жәмпей, суық жүріс, көзіне шөп салу, т.б. Сүндетке отырғызу, бала жататын жер, белі жоқ дегендер де осы топқа жатады.
4) Үйлену мен тұрмыс құруға байланысты сөздер алмастырылады. Қазақ тілінде бұл мәселе жөнінде де толып жатқан әдемі, майда сөздер бар. Мысалы, қызын ұзатқан кісіге балаңды құтты орнына қондырыпсың десе, ұлына әйел алып берген кісіге балаңды аяқтандырыпсың, келін түсіріпсің деп құттықтау айтады. Әйел алған жігітке қолыңа құс қондырыпсың, құсың қайырлы болсын дейді. Ұл ма, қыз ба деп сұраудың орнына неше түсті деп астарлап айтады. Екі қабат, жүкті деген синонимдерге қарағанда сыпайы мағына тудыратын аяғы ауыр деген сөз жиі қолданылады.
5) Қоғам өміріндегі адамдардың бір - бірінің жағымсыз қарым - қатынастарына қатысты сөздер алмастырылады. Халық сыпайы сөйлеген адамды қыз мінезді, қыздай сызылып тұрады деп мақтайды. Көркем шығармаларда көңіліне ауыр алу деген ренжу, өкпелеу ұғымында, ұлғаю, қартаю мағынасында, сөзге келу, жүз жыртысу дегендер ұрысу, ренжісу ұғымында, аузы жеңілдер өсекші мағынасында, қоспа өтірік, жалған ұғымында, қалтасы жұқару ақшасы таусылу, біту мағынасында, қолы ашық, қалтасы тесік дегендер береген, мырза ұғымында, ұзын құлақ, жаяу почта алып қашты сөз, сыбыс мағынасында сыпайылық мән тудырады. Эвфемизмдер ойды бейнелеп, көркем түрде жеткізудің негізгі бір тәсілі. Сондықтан алдағы уақытта да сан түрлі эвфемизмдер туып қалыптасатындығына ешбір шек келтіруге болмайды [12,228-232].
Эвфемизмдердің жасалу жолдары. Моральдық, этикалық нормалармен қатар, өлімге, анатомия мен физиологияға, ресми цензураға, отбасына, өрескел қылықтарға және тіл мідениетіне байланысты пайда болған эвфемизмдер сөздік құрамның өзгеіске ең жиі ұшырайтын жылжымалы тобын құрайды және жаңа сөз тудырудың ең өнімді көздерінің бірі болып табылады.
Эвфемизмдердің жасалу жолдары мен тәсілдері сан алуан. Троптар сияқты олар да ауыспалы мағына тудыратын ең өнімді тәсілдердің бірі. Таза поэтикалық (метафора, метонимия, синекдоха т.с.с.) троптармен қатар тілде эвфемистік мағынада жұмсалатын троптар да кездеседі.
1.Эвфемистік метафоралар. Метафора - бейнелі образ тудыратын троптардың ішіндегі аса жиі қолданылатын өнімді де белсенді түрі. Қарапайым тілмен түсіндіргенде, метафора - екі заттың белгілі бір ұқсастығының негізінде бірінің атауының екіншісіне телініп, балама атау ретінде ауысып қолданылуы. Айтпақшы ой анығырақ әрі дәлелді болу үшін бірнеше мысал келтірейік:
Көп сөз - көмір, аз сөз - алтын. (Мақал).
Кешегі Оспан -
Бір бөлек жан,
Үйі - базар,
Түзі - той.
(Абай)
Бұл мысалдардағы әдейі курсивпен берілген көмір, алтын, базар және той деген сөздер - метафораның тамаша үлгілері. Өйткені олардың әр қайсысы ауыспалы мағынада жұмсалып, бейнелі образ жасап тұр. Ал егер ол сөздерді жоғарыдағы контекстерден бөліп алып, жеке-жеке қарастыратын болсақ, олар бірден метафоралық мағынадан айырылып, қатардағы бейтарап сөздерге айналар еді. Демек, метафора сөздердің тура мағынасынан емес, ауыспалы мағынасынан туындайды.
Алайда жоғарыдағы метафоралардың бірде-бірі эвфемистік мағына тудырып тұрған жоқ, себебі олардың ешқайсысының да эвфемизм секілді тыйым салынған немесе айтуға ыңғайсыз саналатын сөздерді бүркемелеп немесе жасырып тұрғаны байқалмайды.
Ал енді мына мысалдардағы метафораларға назар аударайық:
Қандай қызда ләззат бар жан татпаған?
Сұлуы бар заманның тек жатпаған.
Он сегіз он тоғызғы келгеннен соң,
Алмасы өкпе болар қол батпаған.
(Абай)
Бұл мысалдардағы жан татпаған, тек жатпаған деген тіркестердің астарлы мағыналы эвфемизмдер екеніне де немесе алма деген сөздің көркем образ тудырып тұрған метафора екеніне де шек келтіруге болмайды.
Эвфемистік метафоралар әсіресе ақындар айтысында жиі кездеседі. Өйткені олар құлаққа жағымсыз тиетін, бірақ сайысқа түскен жұптардың айтылмаса атасы өлетін сөздерінің тігісін жатық етіп жеткізу үшін ауадай қажет. Төмендегі курсивпен көрсетілген сөздер мен сөз тіркестері осының дәлелі:
Орал:
Бұл қалай сыпайы емес, сөзің кесек,
Байқашы, лайық па өзіңе өсек?
Қалған ба аузың күйіп ауылыңнан,
Нанбайсың қотанымыз аман десек
Бұралқы:
Атақты Ақсирақтың жақсы Оралы,
Бекіткен қойды ұрлатып қой қораны.
Ақ болсаң толғаныңды растап өт,
Сені ақтап ала алмайды сөз бораны.
(Айтыс)
Бұл үзінділердегі айтылмақшы ащы шындық тұтастай метафоралық астарлы образдар арқылы беріліп тұр. Ал түптеп келгенде ол метафоралар жоғарыдағы контекстерде тек кқркем образдар тудыру немесе сомдау үшін ғана емес, қайта ашық айтылса, тым өрескел болып саналатын дөрекі сөздерді бүркемелеп сездіру үшін, анығырақ айтқанда, эвфемистік мағына тудыру үшін қолданылып тұр деуге үлкен негіз бар [10,136-139].
2. Эвфемистік метонимиялар. Эвфемизмдер жасауда немесе эвфемистік мағына тудыруда метонимияның да айтарлықтай орны бар. Бұдан бұрын сөз болғандай, эвфемистік метафора заттардың арасындағы белгілі бір ұқсастыққа негізделсе, метонимия үшін ондай ұқсастық мүлде қажет емес. Керісінше, метонимиялық мағына тудыру үшін заттардың арасында азды-көпті қарым-қатынас немесе белгілі бір байланыс болса әбден жеткілікті.
Метонимиялық тәсілді төменгі мысалдардан да өте анық байқауға болады: Күрең мінген біреу келді (Аттың орнына түсі); Мына үй тым-тырыс (Адамдардың орнына баспанасы); Абайды бастан-аяқ жатқа айтады (Шығарманың орнына авторы).
Бірақ жоғарғы мысалдардағы метонимиялардың бірде-бірінің эвфемистік мағына тудырып тұрғаны байқалмайды. Өйткені олардың ешқайсысы да тыйым салынған немесе ыңғайсыз, әдепсіз сөздердің орнына қолданылып тұрған жоқ. Ал метонимияның эвфемистік қызметіне келетін болсақ, ол жағы да баршылық. Мұны келесі мысалдардан анық көруге болады:
Әпен Ефимнің қызы Марияны алғанда замандастары:
- Енді сіздердің үйден қорсылдақтың құлағын жейміз ғой... деп мазақтаған болатын. (Ғ.Мүсірепов)
Кейбір орыстар, мал сатқандар болса керек, бірер қазақты орталарына алып, арбаның үстіне отырып көк мойынды сіміріп жатыр. (Б.Майлин)
- Ет асып жіберейін.
- Қой, ана кісі асығып отыр, онан да қуыра сал.
Үйде анау... ащы бар ма еді? (Жалын).
Бұл мысалдардағы курсивпен берілген сөздер мен сөз тіркестерінің жай ғана метонимия емес, эвфемистік метонимиялар екеніне дау айту қиын. Өйткені олардың бәрі де мәдениетті ортада өз атауларымен тура аталса, құлаққа онша жылы тик қоймайтын, оғаштау ұғымдардың тігісін жатықтау етіп бүркемелеп тұр. Демек, метонимия да метафора секілді эвфемистік мағына тудырудың өнімді тәсілдерінің бірі болып табылады.
3. Эвфемистік синекдоха. Эвфемистік мағына тудыратын троптардың енді бірі - синекдоха. Бұл - бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны немесе, керісінше, жекешенің орнына көпшені, бөлшектің орнына бүтінді қолдану тәсілі. Бұл құбылыс тіл білімінде метонимияның бір түрі ретінде де қарастырылады. Айырмашылығы: метонимиялық ауыспалы мағына кеңістік пен уақыттағы шектестік пен іргелестікке негізделсе, синекдохалық ауыспалы мағына сандық қарым - қатынастардың байланысына негізделеді. Қазақ тілінде бала көтермеген әйелді бедеу деумен қатар пұшпағы қанамаған, өкшесі қанамаған сияқты тұрақты тіркестер арқылы да білдіреді. Мұндағы пұшпақ, өкше дегендер адам денесінің белгілі бір бөлшегі болумен қатар эвфемистік мағына туғызады. Ауызекі сөйлеу тілінде баласыз, перзентсіз деудің орнына тұяқсыз деген эвфемистік синекдоха көбірек қолданылады.
4. Эвфемистік символ. Символ - айтылмақшы ойды тұпа-турасынан гөрі белгілі бір образдар арқылы бейнелеп әрі астарлап жеткізу тәсілі. Осы орайда, ол көркем образдар жасаумен қатар эвфемизмнің де қызметін қоса атқарады. Мысалы, қазақ халқында ежелден қалыптасқан дәстүр бойынша, қыз айттыра немесе құда түсе келген жақ болашақ құдаларға сұрай келген бұйымтайын еш уақытта ашық айта алмаған. Алыстан орағытып, астарлап, ұлдарын аяқтандырғысы немесе қолдарына құс қондырғылары келетінін және үйірі басқаны - ноқта, атасы басқаны - құдай қосатынын, қыз алысып, қыз берісу, келін түсіру, құдаласу атадан келе жатқан ескі салт екенін көлденең тартып, тек содан кейін ғана майдалап: бірінде жоғының екіншісінен табылатынын ескерте, өтініштерін қабыл алуды сұрайды. Бұл сөздердің барлығы халық даналығы ойлап тапқан эвфемистік символдар. Қазақ ауыз әдебиетінде, ақын-жыраулардың шығармаларында ұшырайтын асқар таудың құлауы, ағар бұлақтың суалуы, ақ сұнқардың ұшып кетіп, қайтып оралмауы, гүлдің солуы, т.б. сұм ажалды бейнелеп тұрған символдық образдар, суық хабарды бүркемелеп, тұспалдап сездіріп тұрған толық қанды эвфемизмдер.
5) Эвфемистік ирония. Ирония дегеніміз - сөздің не сөйлемнің тура мағынасы мен оның астарлы мазмұнының қайшы келуі. Ол өз нысанын сырттай құптап, немесе мақтап-мадақтап тұрғандай әсер қалдырғанымен, ауыспалы, астарлы мазмұны арқылы оны түйрей шымшып, түкке алғысыз етіп кемітіп, кекетіп, жермен жексен етеді. Мысалы, Омарқұл мен Табияның айтысында: Ерінді ерте барып емдемесең, Кеудеңе толтырарсың жұпар исін деген жолдар бар. Кеудеңе толтырарсың жұпар исін деген ирониялық тіркес арқылы Омарқұл тұспалдап, Табияның күйеуінің таздығын бетке басып отыр. Бүкіл халыққа белгілі Біржан мен Сара айтысында Сара Жиенқұлды былайша мадақтайды: Асылым құдай берген өз бағыма, Теңелмес жеті Біржан тырнағына, Найманда ол - дария, саяткерім, Балық боп ілінемін қармағына. Жиенқұлда асқақ қасиеттердің бірі де жоқ екені, керісінше, Біржанның ғана тырнағына татымайтыны қос ақынға да, басқа жұртқа да белгілі жай. Бұл поэтикалық ирония ғана емес, эвфемистік ирония.
6) Эвфемистік парафраза. Парафраза деп белгілі бір ұғымды тура атамай, оны басқа сөздер арқылы сипаттап түсіндіруді айтамыз. Мәселен, Астана деудің орнына - еліміздің астанасы, президент деудің орнына - ел басы немесе конституцияны - ата заң деу парафразаға нақты мысал бола алады. Алайда парафразалардың бәрі бірдей эвфемистік қызмет атқара бермейді.
Эвфемистік парафразаның атқаратын қызметі мүлде бөлек. Негізінен, эвфемистік парафраза табу сөздерді немесе мағынасы суық, дөрекі, ыңғайсыз, қолайсыз ия анайы ұғымдарды майдалап, тігісін жатықтау етіп жеткізу үшін қолданылады. Бұған төмендегі мысалдар - айқын дәлел.
- Әй, қураған - ай!.. - деп, соған қосып аса қатты, сұмдық бір боқтықты айтып қалды (М.Әуезов).
...Маған қанша қиын болса да, амал жоқ, бүтін денесін союға мәжбүр болдым... Әйелдік мүшесі рак екен (І.Есенберлин).
...Онда Керекеңе салқын тиіп, мұрын жағы жөнді әл бермей жүрген.
Бұл мысалдардағы әдейі курсивпен терілген сөз тіркестерінің бәрі де парафраза, бірақ олар жай парафраза емес. Өйткені олардың қай-қайсысы да ашық йтуға ыңғайсыздау белгілі бір ұғымның мағынасын бүркемелеп, астарлы эвфемистік мағына тудырып тұр.
7) Эвфемистік фразеологизмдер. Фразеологизмдер де дөрекі, тұрпайы, анайы ұғымдарды атамай-ақ майдалап немесе сыпайылап жеткізу үшін қолданылады. Мысалы, біреуді біреудің балағаттағанын жерден алып, жерге салды, ит терісін басына қаптады, аузына ақ ит кіріп, қара ит шықты сияқты тұрақты тіркестер арқылы жеткізеді. Сондай-ақ орынды жерінде пайдаланылса, ала жібін аттамау, ауыз бастырық, көзіне шөп салу, беті ашылу, суық қол тәрізді тіркестер де эвфемистік фразеологизм бола алады.
Эвфемизмдер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz