Сауда және транзит
1-бөлiм. ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ СТРАТЕГИЯ
А. ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ
Жiбек Жолы экономикалық қызметтiң әлемдегi ең серпiндi және өзектi орталықтарының бiрi болып табылады. Жүздеген жылдар бойы сауда Шығыс пен Батысты байланыстырып, Орталық Азия және Батыс Қытайдың жолдарының дамуына және көбеюiне ықпал еткен және ғылымдардың, жаңа технологиялардың, сондай-ақ мәдени және экономикалық алмасуға жәрдемдескен. Қазақстан, Өзбекстан, Тәжiкстан, Қырғызстан және Қытай - негізгi рыноктарға қол жеткiзу жолындағы көршiлер, бiрақ саяси разобщение және әуе және тж жүк тасымалдау секiлдi жаңа көлiк мүмкiндiктерiнiң пайда болуы осы көне жолдарының әрекет етуiнiң тоқтауына және ғаламдық экономикалық күштерден алыстауына әкелiп соқты.
Жiбек Жолы өңiрiндегi экономикалық байланыстар жаңаруының әлеуетi аса маңызды байланыстырушы жүйе болып табылады. 1991 жылы Совет Одағының құлауы нәтижесiнде тәуелсiздiк алғаннан кейiн жекешелендiру және сауданы ырықтандыруды күшейту үшiн рыноктық бастамаларды енгiзу процесiнiң ауыр жолынан өтiп, теңiзге шықпайтын Орталық Азия елдерi өтпелi экономиканың әртүрлi кезеңдерiнде болады, алайда олардың өсiм қарқындары оң. Жалпы рынокқа ие және 56 миллион адам халық санымен екi iрi держава - Ресей және Қытай арасында орналасқан Орталық Азияның халықаралық экономика жүйесiне ықпалдасу мүмкiндiгi оның өңiраралық және -ішiлiк экономикалық ынтымақтастық көлемдерiн кеңейту мүмкiндiгi жағынан қаралады, өңiрдiң 32 ел арқылы өтетiн көлiк жүйелерiн бiрiктiрудi жоспарлайтын жақында қол қойылған "Азиялық магистраль" UNESCAP шарты экономикалық өсімнiң екi негiзгі жылжытқыш күштiң - сауда мен туризмді дамыту үшiн қосымша ынта бередi.
Қазақстан, Қырғызстан және Тәжiкстанның Қытаймен шекарасы Шыңжан-Ұйғыр автономиялық облыс бойынан 2 060 миля құрайды. Қытай экономикасы адамзат тарихындағы экономикалық өсiмнiң ең серпiндi және тұрақты деңгейiне қол жеткiздi. Ол көлемi заңғар рыногы, тұрақты өсетiн сатып алу қабiлеттiлiгi және орта-азиялық өнiмнiң көбейетiн импортын қабылдау, сондай-ақ өңiрге капитал жеткiзу қабiлеттiлiгiмен сипатталады. Алайда экспорттың артуына негiзделетiн Қытай экономикасының жылдам өсiмi жағалау маңындағы өңiрлер мен мемлекеттiң iшiнде орналасқан өңiрлер арасындағы, қала және ауыл халқы арасындағы байлықтың теңсiздiгiмен сипатталады. Жағалау маңындағы өңiрлердегi 13% көлемiндегi өнiмнiң орта қарқыны елдегi ең төменгi адамзат даму индикаторларына (АДИ) ие батыс провинцияларындағы өсiм қарқынынан 5 есе артық болған. Импорт үшiн кедергiлер пайда болса, туындауы мүмкiн әлеуеттi сауда дефицитi секiлдi қауiптерден басқа ұзақ мерзiмдi экономикалық сәттiлiк сыртқы экономикалық бағытталуға тiрелуi тиiс екенiнiң түсiнiгi бар. Қытай, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжiкстан (және Ресей) жоғары деңгейлi саяси тетiк, Шанхай Ынтымақтастық Ұйымын (ШЫҰ) құруы өңiрлiк экономикалық ынтымақтастық мәселелерiне берiлетiн жоғары басымдылықтың куәсi болып табылады.
Алайда едәуiр тығыз экономикалық ынтымақтастық үшiн кедергiлер әлi күнге дейiн елеулi болып тұр. Сауданы өңiрлiк экономикалық дамудың жылжытқыш күш ретiнде пайдалану қажет, бiрақ ол тарифтiк және тарифтiк емес кедергiлермен басылуда. Әр ел алдында едәуiр тығыз экономикалық ынтымақтастыққа әрекет етулерiн тоқтататын және саяси негiздердi де техникалық шешiмдердi де қиындататын нақты мәселелер мен мiндеттер қатары тұр. Осыдан басқа физикалық инфрақұрылымдағы, институционалды әлеуеттегi және өңiрлiк шарттарды iске асырудағы елеулi кедергiлер едәуiр тығыз экономикалық ынтымақтастық әрекет етулерiн тоқтатады. Рыноктарды ресурстармен бiрiктiретiн жанданған сауда ағындарын қайта жандандыру, елге қайта құрастыру үшiн инвестицияларды тарту және адал және теңестiрiлген экономикалық өсiмге үлес теңсiз дамудың жалпы тенденцияларын, сатып алу мүмкiндiгiнiң төмен деңгейлерiн жоюға көмектеседi және инвестициялау үшiн капиталды арттырады.
А.1. Сауда және транзит
Қытай мен Орталық Азия елдерi ұлы сауда ұлттары ретiнде бiрдей тарихқа ие. Олардың солтүстiк пен оңтүстiк, шығыс пен батыс арасындағы бiрегей географиялық орналасуы бiрiншi мыңжылдық басында оңтүстiк-шығыс Азия, Корея, Жапония, Үндi, Парсы, Еуропамен және 15 ғасырда Африкамен керуен саудасына ықпалдасқан. Сауда өңiрдiң экономикалық дамуын ынталандырып, батыста негiзгi ғылыми және техникалық инновацияларды (Оқ дәрi, магниттiк компас, баспа пресс, жiбек, математика, керамика секiлдi) енгiзген. Өңiрдi кесiп өтетiн көптеген жолдар "Жiбек Жолы" деген атаумен белгiлi болған.
16-шы жүзжылдықтан бастап керуен саудасының және оған негiзделген экономикалық дамудың түсiмi басталған 1 . Әуе және тж жүк тасымалдау секiлдi жаңа көлiк нысандары жанармай, техникалық қызмет көрсетуге қатысты шығыны аздау болып, жолдарға арзан альтернативалар жасаған, сондай-ақ бiрнеше ел арқылы транзитке байланысты туындайтын мiндеттемелерден айырылған.
___________________________
1 "Жібек жолы" Жобасының веб сайтын қараңыз - [http:www.silkroadproject.orgsilkr oadoverview.html]
Теңiзден алыс болуы, шағын экономикалық көлемдер, басты рыноктардан алыс болуы, сондай-ақ Совет Одағының құлауы Орталық Азия елдерiнiң саудасы мен транзитiнiң деңгейлерiне елеулi терiс әсер еттi. Орталық Азиядағы жағдайдың күрделiлiгiн көрсету үшiн 2000 жылғы қазанда БҰҰ Бас Ассамблеясының Сессиясындағы өз сөзiнде Қазақстанның Тұрақты Өкiлi Орталық Азиядағы көлiк шығындары өндiрiлетiн импорт құнының 60 пайызына жетуi мүмкiн екенiн айтты. 2 Қазақстан мұнай, көмiр және табиғи газ секiлдi бай табиғи ресурстарға, сондай-ақ темiр кенi, марганец, хромовая руда, бокситтер және алтын секiлдi минералдар мен металдарға ие. Ел елеулi мал шаруашылығы да, дәндi дақылдардың өндiрiсi де дамып жатқан кең далалармен ауыл шаруашылығының әлеуетiне ие. Қазақстанның өнеркәсiптiк секторы табиғи ресурстарды өндiру мен өңдеуге және құрылыс жабдығын, тракторларды, ауыл шаруашылығы техникасын, сондай-ақ қорғаныс өнеркәсiбi өнiмдерiнiң жекелеген түрлерiн өндiруде мамандырылған машинажасау секiлдi салыстырмалы iрi секторға негiзделедi.
________________________________
2 Елшi, Бiрiккен Ұлттар Ұйымын Қазақстан Республикасының Тұрақты Өкiлi М. Б. Жарбуссынова ханымның сөйлеген сөзi, Нью-Йорк, 2000 жылғы 26 қазан.
Қазақстан рыноктық экономикалық жүйенi жасауда елеулi прогресс көрсеттi. Жеке сектор өнеркәсiп пен экономиканың барлық секторларында кеңiнен көрсетiлген. Ел 2000 жылдан бастап ТМД елдерi арасындағы ең жоғары қарқынмен (орташа 9%-ға) дамуда.
ДСҰ-ға кiру, сондай-ақ экспортты кеңейту және әртараптандыру үкiметтiң негiзгi басымдылықтары болып табылады. Өзiнiң шағын iшкi рыногы және тауарларға деген әлемдiк бағалардың ауытқуы кезiнде елдiң осалдығын күшейтетiн шикiзаттың экспортына тәуелдiлiгi жағдайында сауданың ықпалдасуы Қазақстан үшiн өте маңызды. Қазақстан қосымша құны бар тауарлардың экспортын бұдан әрi жылжыту мүмкiндiктерiн iздеуде, сондай-ақ оларды әртараптандыруға және экспорттық сауданы кеңейтуге тырысады. Станоктар мен жабдық, автомобильдер мен инструментарий Қазақстанның ең үлкен бөлiгiн құрайды. Импорттың басқа да маңызды санаттары химиялық өнiм, пластик пен резеңке, минералдар мен металдан жасалатын негiзгi өнiм, сондай-ақ азық-түлiк өнiмдерi болып табылады.
Сонымен бiрге Қазақстан Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжiкстан үшiн осы Орталық Азиялық елдердi олардың негiзгi сауда серiктес - Ресеймен байланыстыратын басты транзиттiк ел болып табылады. Оның үстiне Қазақстан Орталық Азиядағы жол және темiр жол инфрақұрылымның ең үлкен бөлiгiне ие.
Қырғызстан 1998 жылдан бастап ДСҰ өкiлi бола отырып, либералды сауда саясатын жүргiзуде. Ел өңделмеген алтынның экспортына (экспорттың 35%-на жуық), сондай-ақ мақта, темекi, жүн және еттiң экспортына тәуелдi.
Сыртқы сауда өтпелi кезеңiнде ТМД рыноктарынан ДСҰ мүшелердiң рыноктарына (негiзiнде Қытайға) қайта бағытталды. ТМД елдерiмен сыртқы сауданың үлесi 1992 жылы 80,1% құраған, бiрақ 2002 жылы 45.7%-ға дейiн құлады; сол уақыт кезеңi iшiндегi ДСҰ мүшелерiмен үлестiң тиiстi артуы 19.9-дан 52.9%-ға дейiн құрады. ДСҰ-ға кiргеннен кейiн сыртқы сауданың нақты өсiм тенденциясы жоқ болса да, 2000-2002 жж. кезеңiнде Қырғызстаннан тауар экспорты өскен. Салаға келетiн болсақ, көлiк, құрылыс және бизнес қызметтерi секiлдi қызметтердiң экспорты 1998 жылдан бастап салыстырмалы тұрақты өсуде, бiрақ көлiк және сақтандыру секiлдi қызметтердiң импорты қысқарған. Мұның нәтижесiнде қызметтер дефицитi күрт аздалған.
Қырғызстанның географиялық орналасуы оны Еуропа мен Азия арасындағы табиғи байланыстырушы көпiр етедi. Республиканың шоссе жолдары, темiр жолдары және әуе көлiгi жағынан маңызды транзиттiк ел болу әлеуетi бар, және бұл мақсаттарында тиiстi инфрақұрылымды дамыту оның кедей және алыс жатқан өңiрлерге пайдалы болады.
Тәжiкстанның экономикасы азаматтық соғыстың бiрнеше жылдары және Ресейден рыноктары мен субсидияларды жоғалту әсерiнен әлсiреген. Ел шектеулi мөлшерлердегi күмiс, алтын, уран және вольфрам секiлдi табиғи ресурстарға ие. Өнеркәсiптiк сектор iрi алюминий зауытымен, гидроэлектростанциялармен және негiзiнде жеңiл өнеркәсiп және азық-түлiк өнiмдi өңдеу секторларында жұмыс iстейтiн шағын ескiрген зауыттармен көрсетiлген.
Тәжiкстан өзiнiң негiзгi экспорттық тауарлар - алюминий мен мақтаға бағалардың ауытқуына қатысты осал. Оның үстiне елдiң макроэкономикалық тұрақтылығы ресми экономикалық көмекке тәуелдi. Экономиканы ырықтандыруға қарай талпыныс жасағанға қарамастан жеке сектор алдында тарифтік емес кедергiлер мәселесi тұр.
Өзбекстан теңiзге шығуы жоқ елдермен шекаралас әлемнiң екi елдiң бiрi болып табылады. Ел әлемдегi екiншi ең iрi мақта экспорттаушысы, алтын және табиғи газдың басты өндiрушiсi және өңiр әлемiндегi маңызды химикаттар және машина жабдығының өндiрушiсi болып табылады, Жоғары "қосымша құнына" ие өнiмдi өндiретiн өнеркәсiптiң басты салалары арасында - ұшақ жасау, автомобиль жасау, химикаттар өндiрiсi, электротехникалық және тоқыма жабдығы өндiрiсi.
Тәуелсiздiк алғаннан кейiн Өзбекстан рыноктық реформаларда салыстырмалы төмен нәтижелерге жеттi және оның орта жылдық экономикалық өсiмi 2000 жылдан бастап 4%-ға жуық құраған. Өндiрiстiк базаны күшейту және импортты алмасатын өнiмнiң өндiрiсiн дамыту мақсатында Өзбекстан сыртқы сауда саласында сүйемелдеу саясатты қолданды. Таяу уақытқа дейiн Өзбекстан өз валютасының айырбасталуы қатаң шектеулер қолданды. Импорт үшiн жасалған кедергiлер Өзбекстанның импорт көлемiне аздау әсер еттi. Импорттың үлкен үлесi қапшықтық сауда және көршiлес елдермен заңсыз трансшекаралық саудаға келедi. Мақта мен алтынға әлемдiк бағалардың елеулi өсуi, сондай-ақ 2002 - 2003 кезеңiнде валютаның девальвациясы соңғы екi жыл iшiнде Өзбекстанның төлеу теңгерiмiнiң белсендi сальдосына үлес қосты.
Өзбекстан өз транзиттiк әлеуетiн дамыту үшiн оң географиялық орналасуына ие. Ол жақсы дамыған жол және темiр жол инфрақұрылымға және қажет көлiк құралдарына және дәлiздерге ие.
Ұлы Жiбек Жолы өңiрiндегi Қытайдың рөлi сөзсiз. Оның Азия экономикасының жартысын құрайтын экономикасы барлық қатынастарда зор. Қытайдың ДСҰ-ға кiруi және оның әлемдiк экономикалық жүйеге едәуiр терең ықпалдасуы жалпы Азия үшiн маңызды мүмкiндiктер мен мiндеттемелердi ұсынады. 3 Қытай 1990-2002 жылдары кезеңiнде әлемдiк экспорттағы өз үлесiн үш есе көбейтiп және әлемдiк импорттағы өз үлесiн екi еседен аса арттырып, бүкiл Азиядан экспорттың өсiп келе жатқан үлесiн абсорбирлеп әлемдiк саудадағы өз қызметiн жылдам кеңейттi.
______________________________
3 Елена Иванчови, Қытай, Сетапут, Сутиварт-Нареупут, Мин-Жао, 'Қытайдың ДСҰ-ға кiрудiң өңiрлiк әсерi Кэти Крамм және Хоми Харс редакциясымен. Шығыс Азия ықпалдасушы ретiнде: Жалпы өсiм үшiн сауда саясатының тәртiбi. - Вашингтон: Оксфорд Университи Пресс, Халықаралық Қайта Құру және Даму Банкi Дүниежүзiлiк Банк, 2004, 21-бет.
Өндiрiстiк қуаттылықтың жоғарылауына және жағымды бәсекелес жағдайға байланысты 2002 жылы күрт өсiмнен (22.4%) Қытайдың экспорты 2003 жылы 34.6%-ға өскен. Импорт 2002 жылғы қарқынды екi есеге жуық арттырып күштi iшкi сұраныс, мұнайға деген жоғары бағалар және төмендеу тарифтерге байланысты 41%-ға артқан.
Қытай әлемдегi мыс, қалайы, цинк, платина, болат және темiр кенiнiң ең iрi тұтынушысы және әлемдегi алюминий, қорғасын, никель және алтынның екiншi ең iрi тұтынушысы болып табылады. Қазiргi уақытта Қытай әлемдегi мұнайдың екiншi ең iрi тұтынушысы болып табылады, бұл ретте елдегi сұраныс 2003 жылғы әлемдiк сұраныс өсiмiнiң 35% құрайды. 4 Осы жағынан Орталық Азия елдерi Қытай үшiн стратегиялық маңызды.
_______________________________
4 Азиялық Даму Банкi, `Азиялық даму перспективалары 2004`, Нью-Йорк: Оксфорд Университи Пресс, 2004, 43-бет.
Қытай экономикасындағы негiзгi жылжытқыш күш болып табылатын жеке сектор дамуының қарқыны айқындалады. 2002 жылы Қытайдың жеке секторы (шетелдiк капиталмен инвестицияланатын кәсiпорындарды қоса) бүкiл өнеркәсiптiк өнiмнiң 60%-н өндiрдi. Бұл ретте жалпы ресурстар көлемiнiң 20% пайдаланды. Бүгiнгi күнi Қытайдың жеке секторында 20 миллионға жуық жұмысшы, сондай-ақ 100 миллион шаруа жұмыспен қамтылған. Оннан сегiз жұмыс орнын жеке шағын және орта кәсiпорындар ұсынады.
Қытайдағы экономикалық қарқын оның сан алуан халқы мен рынок көлемi ғана емес сонымен қатар оның экспортқа бағытталуы қолдайды. Қытайдың экспорттық рыноктарды кеңiнен әртараптандыруға, сондай-ақ жаңа рыноктарға шығуға талпынуы батысқа бағытталған сыртқы саясаттың дамуына әкелiп соқты. Қытайдың Орталық Азияның транзиттiк аумақ ретiнде жандануының жеделдетушiсi болу әлеуетi бар.
Мәселелер мен перспективалар :
Совет Одағының құлауы Орталық Азия iшiнде де, оның шегiнен тыс та саудадағы мәселелерге әкелiп соқты. Кәсiпорындар деңгейiнде де бүкiл ел бойынша да сауда байланыстары жойылды. Жаңа республикалық шекараларда да, Орталық Азияның жекелеген елдердiң iшiнде де заңды және заңсыз өткiзу пункттарында транзит үшiн кедергiлер туындады. Кейiнгi қиындықтарды кейбiр елдердегi макроэкономикалық саясат және басқа елдердегi қауiпсiздiк мәселелерi туғызды.
"Жұмсақ" деп аталатын саудадағы (саясат пен заңнамадағы) айқындалатын жақсартулар Орталық Азиядағы трансшекаралық сауда кезiнде жүзеге асырылатын шығыстарға әсер ететiн басты аспектiсi болып табылады. Даулар, шекараларды жабу, көптеген кедендiк пункттар, тарифтiк және тарифтiк емес кедергiлер болжауға болмайтын соңғы бағалармен және жеткiзу мерзiмдерiмен қатар жоғары көлiк шығыстарына әкелiп соқты. Мұның барлығы өңiрлiк сауданы бұзып, сыртқы сауда және шетелдiк инвестициялардың өсiмi үшiн елеулi кедергi болды. Сауданы әртараптандыру немесе жәрдемдесу жөнiндегi әрекеттер әртүрлi нәтижелерге алып келдi.
Көлiктi күшейту және дамыту, шекаралық мәселелерге жәрдемдесу трансшекаралық және транзиттiк тауарлар ағындарын реттейтiн саясатты, ереженi және рәсiмдердi бұдан әрi үйлестiруге бағытталған Орталық Азия елдерiнiң ынтымақтастығы туралы шарттар арқылы ғана мүмкiн 5 .
____________________________
5 Сауда мен транзит үшін кедергілердің тізбесімен қосымшаны қараңыз
А.2. Инвестициялар
Барлық Орталық Азия елдерi ТШИ-ды тұрақты экономикалық және әлеуметтiк даму үшiн аса маңызды ретiнде қарайды. Алайда, негiзгi өңiрлiк басымдылық ретiнде шетелдiк инвестицияларды Орталық Азияға тарту әрекеттерi сауданы кеңейтудегi сәйкессiз прогреспен, баяу жекешелендiру және ШОБ кәсiпорындары дамуының әлсiздiгiмен бейтараптандырылған. 2000 жылдан бастап Орталық Азия елдерiнiң көбiнде саяси және экономикалық жағдай тұрақтандыра бастағанда, ТШИ ағындарының күшеюi байқалады.
Олардың көбiсi мұнай өндiрiсiне, түстi металдар өндiрiсiне, инфрақұрылымға, алғашқы өңдеу өнеркәсiбiне және қызметтер көрсетуге бағытталған. АҚШ, сондай-ақ ЕО, Жапония, Түркия, Иран және Қытай ТШИ ең iрi көздерi болып табылған. Қытай Орталық Азияға 1997 жылдан бастап 440 миллион долларды инвестициялады және 240 компанияны тiркедi.
Қазақстан негiзiнен, өзiнiң минералдық және мұнай ресурстарының байлығымен, сондай-ақ Шетелдiк инвестициялар туралы заң сияқты жақындағы экономикалық реформалардың бастамашылығына сай ТШИ-дi тарту жоспарында жетiстiкке жеттi. 2002 жылдың қыркүйегiнде Қазақстанның кредиттiк-рейтингiлiк қарым-қатынасы (Мооdу бойынша) инвестициялық класқа дейiн өстi, яғни, Қазақстан осы деңгейге жеткен ТМД-ның елдерiнiң бiрiншiсi болып табылады. Алайда, жеке сектордың сауда мен экспорттық аспектiлердi дамытудағы күрделiлiгi ТШИ-дi тартуда және сауданы дамытуды жылжытуға оның табыстарына терiс әсер еттi.
Экономикалық ырықтандыру Қазақстанға 1992-2003 жылдар кезеңiне 15 миллиардтан астам жалпы сомаға ТШИ-дi тартуға мүмкiндiк бердi, бұл ретте, елге жылдық инвестициялардың деңгейi 2-2,1 миллиард АҚШ долларын құрады. Елдiң табиғи ресурстары шетелдiк инвесторлар үшiн негiзгi қызығушылықты бiлдiредi. ТШИ-дiң көпшiлiгi мұнайды өндiруге және металлургияға және коммуникациялық инфрақұрылымды дамытуға бағытталған. Өнеркәсiп пен ауыл шаруашылығы қазiргi күнге дейiн шетелдiк инвесторлар үшiн тартымды болып қалуда.
Қырғызстанда ТШИ-мен байланысты қолайсыз үрдiстердi түзету үшiн байыпты күш-жiгер қабылданды және бұл бағыттағы даму болашағы жақсы. Шетелдiк инвестициялар 1997 жылы қабылданған Шетелдiк инвестициялар туралы заңмен және 2003 жылы наурызда қабылданған Инвестициялар туралы заңмен реттеледi.
Шетелдiк инвесторлар Қырғызстанда бiрлескен кәсiпорындарды құрусыз меншiктердiң және басқа да материалдық құндылықтардың жалғыз иелерi болуы мүмкiн. Олар Қырғызстанда оларға жұмыс iстеуге және тұруға рұқсат ететiн рұқсатнаманы автоматты түрде алуға құқығы бар және ДСҰ мен Шенген келiсiмiнiң мүшелерi болып табылатын кейбiр елдердiң азаматтары елге рұқсатнамасыз кiре алады.
Осы және басқа да күш-жiгерлер Қырғызстанға 2003 жылы шамамен 20 млн. АҚШ долларындағы сомаға ТШИ-дi тартуға мүмкiндiк бердi, бұл 2002 жылмен салыстырғанда төрт есе көп. 1992-2003 жылдар аралығында Қырғызстан жалпы сомасы 470 млн. АҚШ долларындағы шетелдiк инвестицияларды тартты.
Тәжiкстан азамат соғысынан кейiнгi жылдар iшiнде бейбiтшiлiк пен тұрақтылықты күшейтуде бiраз табыстарға жеттi. Ол ТШИ-дi өзiнiң ең жоғарғы экономикалық басымдығы ретiнде қарайды. Инвестициялау мүмкiндiгi сауданы дамытуда кедергiлерге ұшырағандықтан Үкiмет халықаралық инвестицияларды тарту үшiн оң қадам ретiнде оларды қарай отырып, экономикалық және банктiк реформаларды жүргiзудi қолдады.
1992 жылдан бастап Тәжiкстан жалпы сомасы 240 млн. АҚШ долларынан астам жалпы сомаға ТШИ-дi тартты (2002 жылы - 36 млн. АҚШ доллары, 2003 жылы - 24 млн.АҚШ доллары). Алайда, сыртқы берешек сомасын арттыру болашақта Тәжiкстанға кредиттiк рейтингiге кедергi келтiруi мүмкiн, ол одан да төмен ТШИ ағымына терiс салдарға алып келедi.
Өзбекстан ресурстарға бай және Орталық Азия елдерiнiң арасында халқының саны көп. Ол шетелдiк инвесторлар үшiн әлеуеттi тартымды болып табылады. Үкiмет бiр мезгiлде нарықтық қатынастарды жеделдете отырып, одан кейiнгi екi жыл iшiнде жылжымайтын мүлiктiң мемлекеттiк объектiлерiнiң көпшiлiгiнiң жекешелендiрiлуiн қолдайтын болады.
ТШИ-дiң 1992-2003 жылдар кезеңi үшiн жалпы сомасы шамамен 870 млн.АҚШ долларын құрады (2002 жылы - 58 млн.АҚШ доллары, 2003 - 40 млн АҚШ доллары). Жалпы инвестициялардың бөлiгi ретiнде шетелдiк инвестициялардың үлесi 1996 жылдан 19%-дан 2001 жылы 33,7% өстi. Экономикалық ырықтандыру жөнiндегi жақындағы қадамдар аяқталмаған 2004 жылдың деректерi бойынша 1 млрд-тан астам АҚШ долларын құраған ТШИ-дiң ағымына оң әсер еттi.
Қытай өз экономикалық табысын ТШИ-дi тартуда құрды. 2003 жылы ол 53 миллиард АҚШ долларынан астам сомаға шетелдiк инвестицияларды тартты. 2002 жылы ДСҰ-ға кiрiп, ол өз саудасын одан әрi ырықтандырды, кеден тарифтерiн қысқартты және шетелдiк инвесторлар үшiн қызметтердi жақсартты. Ол жаңа рыноктарға белсендi инвестициялауға тырысатын дамыған жеке сектор мен тәжiрибе жөнiнде Орталық Азия үшiн көп нәрсенi ұсына алады. Қытай Үкiметi өзiнiң солтүстiк-батыс өңiрлерiнiң өсуiн ынталандыруға бағытталған өңiрлiк саясатты жедел бастады. Жiбек жолының бойындағы (Шыңжаң, Гансу, Квингхай, Шангси, Нингсия және Шанкси) облыстарды даму саясаты мен преференциялық (мүмкiндiгiнше) инвестициялар бар. 2001-2005 жылдар кезеңiнде темiржол желiсiн дамытуға 12 миллиард АҚШ доллары пайдаланылатын болады, сондай-ақ шығысты батыспен жалғастыратын ұзақтығы 4000 шақырымдық табиғи газ құбыр өткiзгiшi салынды. Батыс өңiрлерге инвестициялар 2002 жылы орталық (20%) немесе шығыс (16,2%) өңiрлерге қарағанда 20,6% өстi. Шыңжаң үшiн дамыту жоспары 2001-2005 жылдар кезеңiне 10% жылдық өсу қарқынның болжамын бередi. Инвестициялардың өсуi 13,5%, ал сыртқы сауда 9% жоспарлануда.
Пайдалы қазбаларды өндiру, тамақ өнiмдерiн қайта өңдеу, құрылыс материалдарын шығару, тракторларды құрастыру және ауыл шаруашылығын дамыту сияқты болашақ өнiмге айырбасқа капиталдық негiзде инвестициялай отырып, Орталық Азияға тiкелей инвестициялардың көптеген жобаларына бастамашылық жасады. Бұл ретте, капиталдық инвестициялардың көлемi капиталды, еңбектi берудi қамтитын қазiргi күнгi iске асырылған жобалар жоғары болған жоқ және ноу-хау өзiнiң табыстылығын көрсеттi. Инвестициялық мүмкiндiктердi күшейту мақсатымен банк қызметтерiндегi сауда қызметтерiн жақсарту; бизнес ақпарат қызметтерiн беру; кәсiпорындарға инвестициялау үшiн мүмкiндiктер мен техникалық ынтымақтастықты iздестiру үшiн Қытай мен Орталық Азия елдерiнiң арасындағы екiжақты негiзде бiрлескен Комиссия құрылған.
Көлiк жүйесiн дамыту Орталық Азия мен Қытай арасындағы неғұрлым тығыз экономикалық қарым-қатынастарды дамыту үшiн сындарлы маңызды болып табылады және өңiрлiк негiзде тiкелей шетелдiк инвестицияларды (ТШИ) тартуға неғұрлым мақсатты тәсiл қажеттiлiгінiң негiзгi үлгiсi болып табылады. Жартылай құрылған немесе жоспарланған физикалық инфрақұрылым тауарлардың тоқтаусыз ағыны үшiн жартылай және толық емес болып табылады (ii-қосымшасын қараңыз). Темiржол желiсi үлкен инвестицияларды талап етедi: көлiк қозғалысы үшiн жарамды халықаралық жолдар аз және тиiмдiлiктiң ең жоғары деңгейiне дейiн көлiк жүйесiн көтеру үшiн жаңа ақпараттық технологиялар талап етiледi. Болашақ экономикалық өсудiң талаптарына жауап беретiндей инфрақұрылымды жаңарту үшiн қазiрдiң өзiнде көп iс тындырылды. Алайда, қаржыландыру басты кедергi болып табылады. Өндiрiстiк және шоғырландырылған көлiк жүйесiне қажеттiлiкке назар аудару бiрiншi кезекке жаңа қаржылық шешiмдердiң және жеке және мемлекеттiк сектордың арасындағы әрiптестiк (ЖМСӘ) қажеттiлiгiн шығарды.
Өңiрге ТШИ тартудың тиiмдi тетiгi немесе тұтастай алғанда жарнаманың мүмкiндiктерi жоқ. Бұдан әрi келiсiлген өңiрлiк күш-жiгер және инвестициялық кедергiлердi жою мақсатымен iшкi рынокты үздiксiз ырықтандыру талап етiледi.
А.3. Туризм
Дүниежүзiлiк Туристiк Ұйымының (ДТҰ) бағалауы бойынша туристердiң ағыны 3 есе артады және 2020 жылы 15 миллиардқа жетедi. Тоқтаусыз жылдамдық және әлемдегi туристiк өнiм өсiмiнiң көлемi бiрегей және нәзiк мәдени орындарға, инфрақұрылымға, жергiлiктi ресурстарға және қоршаған ортаға күштi әсер етуге алып келедi. Туристiк өнiмдi ұзақ мерзiмдi көру, жоспарлау және бақыланатын дамыту жергiлiктi қауымдастықтарға туризмнен экономикалық пайданы әкелу кедейлiктi қысқарту және қоршаған ортаны қорғау үшiн қажеттi.
Жiбек жолы өңiрiнiң магниттiк тартуы әсiресе, соңғы он жылдықта әлемде жыл сайын 15% өсетiн мәдени туризмдi дамытуға сай келедi. Тарихи орындар мен дәстүрлi өнер мен кәсiпшiлiк бай әртараптандырылған туристiк өнiмдi ұсынады. Алайда бұл мүмкiндiктермен қатар қауiптi де көздейдi. Елдiң қаржылық және әлеуметтiк прогресiне үлес қосып тұрақты болуы үшiн табиғатты сақтау және туризм бiр-бiрiн өзара толықтыруы тиiс. мемлекеттiк және жеке секторлар осыған қол жеткiзу үшiн жергiлiктi қауымдастықтармен бiрлесiп жұмыс iстеуi тиiс. ДТҰ экономикалық даму арасындағы балансқа қол жеткiзудiң төрт қағидатын пайдаланады: мәдени туризм саясаты мұраны сақтауды көздеген қызметпен байланысты болуы тиiс; мұраны сақтау басым келедi; жеке және мемлекеттiк секторлар арасындағы серiктестiк (ЖМСС) жергiлiктi қауымдастықтар одан пайда алу үшiн жоғары технологиялық машықтарды беру және туризмдi оқыту мақсатында нығайтылады; азаматтық қоғамның жағынан мәдени туризмге мүдделiлiктiң болуы қажет.
Жiбек Жолы елдерi өз өнiмiн ұзақ мерзiмде әртараптандыра алуы қажет. Жiбек Жолы өңiрi экотуризмдi дамыту үшiн өңiр ретiнде елеулi әлеуетке ие. Шағын кәсiпорындар экотуризм секторының негiзiн құрайды, бұл ретте көптеген экотуризм операторлары шағын топтарға немесе жекелеген тұлғаларға арнайы қызметтер көрсетедi. Экотуризм қоршаған ортаны сақтау, қоғамның қатысты, өзгерту, оқыту және басқару арқылы экологиялық және әлеуметтiк тұрақтылықты күшейтедi. Ұлттық зерттеу немесе ғылыми институттар, халықаралық серiктестер немесе жергiлiктi қауымдас туристiк жобалар секiлдi басқа да серiктестермен ынтымақтастық ақпарат және өнiм сапасы деңгейiн арттыруға көмектеседi. Жақсы зерделеген және басқарылатын маркетинг арқылы экономикалық тұрақтылық экотуризмнiң негiзгi бөлiгi болып табылады. Көптеген оңды әрекеттер етілдi, бiрақ кейбiр елдерде әлi күнге дейiн туризмдi шектейтiн мемлекеттiк реттеу бар.
Қазақстандағы туризмге шығындар 2002 жылы 621 миллион АҚШ долларға жеттi, бұл 1998 жылғы жалпы шығыстармен салыстырғанда 50% өсiм құрады. Шығыс Азия мен Тынық мұхит өңiрiнен туристердiң келуi 2001 жылға қарағанда 23% өстi. Қытайлық туристердiң саны 17%-ға өстi. Қазақстан 2001 жылы "Қазақстан Республикасындағы туристiк қызмет туралы заң" қабылдады. Заң экотуризмдi дамытудың үшiн нормативтiк-құқықтық негiзiн салды және лицензиялау жүйесiн қабылдады. Сертификаттау жүйесi әзiрленген. Туризм саласындағы мемлекеттiк реттеудi Қазақстанның Индустрия және сауда министрлiгi, сондай-ақ жергiлiктi уәкiлеттi аумақтың органдар жүзеге асырады. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң жанында Yйлестiру Кеңес жұмыс iстеуде.
Қырғызстандағы туризм жыл сайын 10-15% өседi. Туризмнен түсiмдер 1998 жылға қарағанда төрт есе өскен және 2002 жылы тұтастай 36 миллион АҚШ доллар құрады. Туристердiң көбiсi Еуропадан келедi (туристердiң бүкiл рыногынан 63%), ал Қытайдан Қырғызстанға туризм 2001-2002 жж. арасында бүкiл рыноктық үлестен 5%-н құрап, 43%-ға өстi. Алайда инфрақұрылым нашар дамыған және шетелдiк инвесторлар үшiн инвестициялық ахуал салыстырмалы тартымды болса да, осы секторды дамытудың жеткiлiктi сипатына байланысты туризм секторына инвестициялар баяу болды. Қырғызстандағы жауапты экотуризмдi дамытуға қолайлы жағдай туғызатын ережелер жоқ.
Тәжiкстандағы туризм жаңа ғана жандандыра бастады, бiрақ 1998 жылғы 3.190-дан 2002 жылғы 5.200-ге дейiн тұрақты өсуде. Памир секiлдi табиғатының әсемдiгiмен игерiлмеген өңiрлер шытырман оқиғалы және экотуризмдi дамыту үшiн елеулi әлеуеттi ұсынады, және 2006 жылы халықаралық қонақүйдi ашу жоспары бар.
Өзбекстанның Бухара, Самарканд және Хива секiлдi тарихи көрнектi жерлерi Жiбек Жолының көне даңқының белгiсi болып табылады. Өзбекстандағы туризмге шығыстар 1998 жылғы 167 миллион АҚШ доллардан 2002 жылғы 68 миллион АҚШ долларға дейiн төмендеген кезде өңiрдегi қауiпсiздiк жағынан қауiпке байланысты ел болашақты даму үшiн бар әлеуетке ие. Шығыс Азия мен Тынық мұхит бассейнiнен келетiн туристер 2002 жылы рыноктық үлесiнiң 58,8%-н құрады. Өзбекстан туристiк қызметтер көрсету рыногын және туризмдi дамыту үшiн заңнамалық негiз жасау жөнiндегi жұмыс iстеуде. Мемлекеттiк компаниялар акционерлiк қоғамдарға, бiрлескен жеке кәсiпорындарға қайта құрылды. ЕО, АҚШ елдерi, Жапония үшiн туризм саласы үшiн рәсiмдер жеңiлдетiлген және шағын және орта көлемдi қонақ үйлер салуға көмектесу үшiн туризм секторына ТШИ тарту жолдары iзденуде.
Болжамдарға сәйкес 2020 жылғы қарай Қытай жыл сайын 100 миллион туристер тартып басты туризм елi болады. Демалысқа шетелге баратын қытайлық туристердiң саны 2001 жылға жалпы 12,13 миллион құрап, 1998 жылғы 1 миллионға өстi. Осы цифр 2020 жылға қарай 100 миллионға дейiн өседi. Туризм қытай экономикасының түпкi мәнi ретiнде қаралады және Дүниежүзiлiк Саяхат және Туризм жөнiндегi Кеңес (ДСТК) деректерiне сәйкес туризм секторы 2004 жылы 183,6 миллиард АҚШ доллар құрайтыны күтiлуде. 2003-2004 жылдары осы секторда жұмыспен қамтылуының 21,3%-ға өсуi пайда болды, бұл осы елдегi жұмыспен қамтылудың жалпы пайызынан 1,9%-н құрайды. Әуе жолдарының тұрақты рейстерi бар және Жiбек Жолы бойында орналасқан әртүрлi елдерге туристiк бағыттар өткiзу мүмкiндiктерiн арттырып, қытайлық қалаларды Орталық Азия қалаларымен бiрiктiретiн жолдар салынуда.
1994 жылғы Самарқанд Декларациясы iс жүзiндегi тұжырымдаманы дамыту және жылжыту үшiн бiр ұранмен Жiбек Жолы елдерiн бiрiктiрдi. Көлiк инфрақұрылымы тұрақты жақсаруда. Өзбекстанның Самарқанд, Бұхара және Ургенчтегi әуежайлар халықаралық қуаттылықтарға ие. Ташкентте, Бiшкекте және Алматыдағы әуежайлар елеулi жаңарылған. Алайда туризм экономика және жалпы қоғамды дамытуға үлес қосу үшiн шешуi тиiс елеулi мәселелер қалуда.
Туризмдi дамыту жолында тұрған кедергiлер :
- Туристердiң кедергiсiз трансшекаралық жылжуына көптеген кедергiлерге байланысты Жiбек Жолы бойындағы бағыттарға енгiзiлген баратын елдерiне келiп-қайту iс жүзiнде мүмкiн емес.
- Дүниежүзiлiк Сауда Ұйымына сәйкес туристiк саяхаттар кезiнде белгiленген нормалар мен ережелердi (рәсiмдiктер) сақтау Жiбек Жолы бойындағы саяхаттар мен туризм өсiмi үшiн ең қиын кедергi болуы мүмкiн.
- Қалыптасқан визалық режимдер және рәсiмдер ауы және көп уақыт алады, ал шығындар жоғары. Кейбiреулер визалық мәселенi келiссөздерге жатпайтын мәселе ретiнде қараса, жекелеген визалық мәселелердi жеңiлдету экономикаға өте жағымды әсер етуi мүмкiн.
- Жiбек Жолы елдерiне және олар арасындағы келу мүмкiндiгiн жақсарту қажет. Негiзгi туризм рыноктары, яғни Жапония, Батыс Еуропа және Солтүстiк Америка үшiн келу мүмкiндiгi әсiресе маңызды. Орталық Азия елдерiне шоссе және темiр жолдарымен келу оңай емес, жолаушылардың саны аз болған кезде әуе рейстерiнiң жиiлiлiгi төмен. Қауiпсiздiк қауiп төндiредi. Тұру үшiн сапалы орындарының болуы шектеулi.
- Көптеген Жiбек Жолы елдерi туризм секторына қатысты жоспарлық экономика шараларын қабылдайды. Лицензиялар және нормативтiк-заңнамалық режимдер Жiбек Жолының басқа елдерiнен туристiк кәсiпорындарға рыноктық қол жеткiзуді жеңiлдету үшiн аз мүмкiндiктер бередi. Үкiметтер сауданы ырықтандыру, бiрлескен туризм кәсiпорындары және Жiбек Жолы елдерiнiң операторлары үшiн салық режимiн жеңiлдетуге негiзделген саясат пен стратегияны қабылдау қажеттiлiгi бар.
- Жiбек Жолы өнiмiнiң әлеуетiн дамыту қажет. Бұл туристiк ресурстарды мүкәммалдауға дайындалуды; бiрнеше елдерорындарға келiп-қайтуды көздеген туризм өнiмiн дамытуды; Жiбек Жолының бай мәдени мұрасын сақтау мақсатында өнерлер мен кәсiпшiлiктi дамытуды; бiрлескен маркетингтi қалыптастыру және iске асыруды және стратегиялар мен бағдарламаларды жылжуды; Жiбек Жолы имиджiн жақсартуды; Жiбек Жолының туристiк өнiмiн жалпы ұранмен логотипiн (эмблемасын) жасауды енгiзедi.
Жiбек Жолы өңiрлерiндегi экономикалық ынтымақтастықты донорлық және серiктестiк қолдау
Бiрнеше көпжақты және екiжақты донорлар Орталық Азия елдерiндегi өңiрлiк экономикалық ынтымақтастықтың маңыздылығын танытты. Қайталауды болдырмау мақсатында үйлестiру және оң энергия асау өңiрлiк экономикалық ынтымақтастық мәселелерiн ұзақ мерзiмдi дамыту үшiн аса маңызды болып табылады.
Азия Даму Банкi (АДБ) Орталық Азиядағы өңiрлiк ынтымақтастықта басты рөль атқарды. АДБ өз қызметiн төрт бағытта жүзеге асырады: 1) көлiктегi ресурстарды жұмылдыру, энергетика мен сауданың дамуына жәрдемдесу; 2) жалпы институционалды негiздердi нығайту; 3) Орталық Азия, Ауғанстан және Оңтүстiк Азия елдерi арасындағы экономикалық ынтымақтастықты жылжу және қолдау; 4) донорларды үйлестiрудi күшейту.
Орталық Азиялық Өңiрлiк Экономикалық Ынтымақтастықтың (ОАӨЭЫ) АДБ Бағдарламасын АДБ 1997 жылы бастаған. ОАӨЭЫ бағдарламасының негiзгi мiндетi экономикалық ынтымақтастықты қолдау арқылы экономикалық өсiмге және Орталық Азия өңiрiндегi өмiр деңгейiн арттыруға жәрдемдесу болып табылады. Бағдарламаның жарамды стратегиялары инфрақұрылымдық жобаларды қаржыландыру және көлiк, сауда және энергетика салаларындағы трансшекаралық ынтымақтастыққа жәрдемдесу саясатын жақсарту, сондай-ақ тауарлар мен адамдардың жылжуы үшiн трансшекаралық кедергiлердi жоюға бағытталған саясат реформаларын жылжыту.
2002 жылы АДБ 115 миллион АҚШ доллар сомасына энергетика және саудаға жәрдемдесу секторларында екi инвестициялық жоба үшiн несиелердi бекiттi. Бұл ЕҚДБ Қазақстан, Тәжiкстан және Қырғызстандағы жол жобасын қоса қаржыландыруды болжанады. 10 миллион АҚШ доллар көлiк секторын зерттеу және Орталық Азиядан Оңтүстiк Азияға және Иранға көлiк дәлiздерiн қолдауға бекiтiлген. АДБ кеден баждары жүйесiне Кедендiк Үйлестiру Комитетiн (КYК) қолдау арқылы қатысты. Донорлық үйлестiрудi нығайту саласында АДБ Орталық Азия бойынша жыл сайынғы министрлер деңгейiндегi мәжiлiстi ұйымдастырады.
ЕО (ТАСИС) : Ұлттық көлемдегi жобалар жекелеген елдерде және секторларда ШОБ кәсiпорындарын дамытуға бағытталады. Сауданы дамытуды қолдау жөнiндегi маңызды мәселелер Қазақстанмен және Қытаймен трансшекаралық сауданы талдауды қосатын, сарапшылар қауымдастығын құруды бастаған ШОБ жөнiндегi қырғызстандық жобада қамтылған. Жақын арада қырғыз-қытай трансшекаралық сауданы жақсартуға бағытталған бағдарлама басталған.
ЮСАИД сауда әлеуетiн күшейту жөнiндегi техникалық көмек бағдарламасы (ТСВ) олардың ғаламдық экономикаға ықпалдасуы үшiн өтпелi экономикамен елдерге көмектесу үшiн арналған. Стратегиялар сауда келiссөздерге, сауда келiсiмдерiн iске асыруға, сауда мүмкiндiктерiне экономикалық әрекет етудi дамытуға көмектесу қосады.
Техникалық көмектесудiң өңiрлiк бағдарламалары: Кәсiпкерлiктi дамыту жобасы (КДЖ) ШОБ дамытуға бағытталған; жоба Орталық Азия елдерiнде кәсiпкерлiктi дамыту орталықтарын құруға көмектестi (КДО). Сауда және инвестициялар жобасы (СИЖ) өңiрдегi сауданы дамыту мәселелерiн шешуге бағытталған.
ЕО-ның Орталық Азиядағы Шекараларды Басқару жөнiндегi Бағдарламасы (ОАШББ - ВОМСА) Орталық Азияның бес елiне шекаралық басқару тиiмдiлiгiн жақсартуға көмектесуде басты рөл атқарды. ОАШББ шекаралық пункттарға тікелей көмек шекарадағы басқаруды жаңару үшiн қажет көптеген компоненттердiң бiрi болып табылатынын түсiнуде. Едәуiр кең мәселелерден (құқық және заңнама, ұйымдық құрылым, адам ресурстары, сыбайлас жемқорлық, шекара маңындағы тұрақсыздық, донорлық көмек мәселелерiне көмектесу секiлдi) тыс әзiрленсе көмектесу жөнiндегi шаралардың перспективалары жоқ және қысқа мерзiмдiк және ұзақ мерзiмдiк аспектiлерде тиiмдi емес.
Экономикалық саясатты әзiрлеумен айналысатын жүйе (ЕРIN) Орталық Азияға арнайы бағытталуы бар РБЭС өңiрiнiң кiрiстерi төмен елдердегi экономикалық саясатты әзiрлеумен айналысатын мекемелерде талдамалы, консультациялық және әкiмшiлiк әлеуеттi күшейтуге бағытталған өңiрлiк жоба болып табылады. Оның мақсаты экономикалық және әлеуметтiк саясат мәселелерi жөнiндегi ұлттық дебаттардың тәуелсiз қатысушыларына сенiмдi арттыру болып табылады. Бұған осы елдерде экономикалық саясат мәселелерiмен айналысатын мекемелер мен зерттеулерi мен зерттеушiлерiнiң саясат саласындағы тәжiрибесi және өтпелi кезеңнiң мәселелерiн шешуде пайдалы практикалық тәжiрибесi бар ЕО жаңа елдерiнiң (атап айтқанда Орталық Еуропа) сондай мекемелерi арасындағы байланыс орнату арқылы қол жеткiзiледi.
Халықаралық сауда орталығы (ХСО) ЮНКТАДДТҰ. 2002 жылы ХСО Швейцария Үкiметi қаржыландыратын Орталық Азиядағы саудаға жәрдемдесудiң өңiрлiк жобаны (SЕСО) бастады. 2003 жылы жоба Қазақстан, Қырғызстан, Тәжiкстан және Өзбекстан үшiн төрт ұлттық жобаға бөлiнген. Ұлттық жобалар ұлттық сауда стратегиясын дамытуға, рыноктық талдауға, ДТҰ мәселелерiне, мемлекеттiк сатып алу және сауда ақпаратқа қатысты салаларды қамтиды.
Жапония Yкiметi сауда секторына және Орталық Азия елдерiндегi әлеуеттi көбейтуге ОDА несиелерiн бередi (даму үшiн ресми көмекке концессиялық несиелер).
Норвегия YкiметiЮНЕСКО қаржыландыратын "Орталық Азия және Гималайдағы таулы өңiрлерде мәдени және экологиялық туризмдi дамыту" жобасы Қырғызстан, Тәжiкстан және Қазақстанның iшкi өңiрлерiн қамтиды.
БҰҰДБ
БҰҰДБ өз жағдайы бойынша Орталық Азия елдерiмен өңiрлiк экономикалық ынтымақтастығы мәселелерiнде Қытайдың қатысуын қамтамасыз ету арқылы iшкi өңiрлiк диалогқа жәрдемдесуге қабiлеттi жалғыз көпжақты ұйым болып табылады. Ұйым Орталық Азия өңiрiнде және ЖЖӨДБ арқылы - өңiр мен қытай арасында өңiрлiк ынтымақтастықты қолдаудың бай тәжiрибесiне ие. БҰҰДБ Жiбек Жолында орналасқан елдерде күштi институционалды қатысуға ие және оның үйлестiруiнде осы сияқты көп және екi жақты донорлық қызметке көмектесетiн БҰҰ-ның агенттiгi жүйесiнде үйлестiрушi рөлдi жүзеге асырады. І Фазада БҰҰДБ-ның қатысуын үкiмет мүшелерi неғұрлым тығыз экономикалық ынтымақтастық үшiн маңызды катализатор ретiнде қарады.
Жiбек Жолы Өңiрiн Даму Бағдарламасы (ЖЖӨДБ-I): Өңiрлiк Ынтымақтастық үшiн Әлеуеттi күшейту және Дамыту (2000-2002) .
ЖЖӨДБ-I өңiрлiк ынтымақтастықты дамыту үшiн мыналар: мүше елдерде (Қытайда, Қазақстанда, Қырғызстанда, Тәжiкстанда) Ұлттық Үйлестiру Механизмдерiн (ҰҮМ) құру; бiрлесiп оқыту бойынша жұмыс семинарлары мен қызметтерiн жүргiзу уақытында диалог; екi бiрлескен зерттеулер мен ХСО (Тәжiкстанда және Қырғызстанда) Орталықтар желiсiн құру арқылы негiз құрды. Бағдарлама мүше елдердiң бағдарламасына қосылған Қытай үшiн трансшекаралық сауда; Қазақстандағы шетелдiк инвестициялар туралы Заңға өзгерiстер енгiзу; Қырғызстандағы шетелдiк инвестициялар туралы Заңға өзгерiстер енгiзу үшiн ынталандыру; Тәжiкстаннан Қырғызстанға жол мәселелерi бойынша жоспарлауды жаңғырту, сондай-ақ ерекше экономикалық аймақтар туралы Заң жобасын әзiрлеу және шетелдiк инвестициялар туралы Заңға бастамашылық мәселелерiн қоса алғанда, кедендiк статистика мәселелерiн анықтау сияқты ұсыныстарымен бiрге тәжiрибелiк, жұмыс деңгейiнде қызметке жәрдемдестi. Бағалау миссиясы "идеяларды тудырушы" алысқа қарыштаған жоспар мүше елдердiң үкiметтерi энтузиазммен қолдаған, өңiрлiк ынтымақтастықтың маңызды форумы ретiнде жобаның дамуына үлес қосқаны туралы қорытындыға келдi. Келесi жұмыс бойынша ұсыныстар: бiрқатар негiзде нақты iс-шараларды iске асырумен байланысты жағдайларды жақсартуды; жоба қызметiн iске асыру жөнiндегi күн сайынғы жұмыстарды олардың орындауы үшiн орта деңгейдегi ұлттық бөлiмшелердi құруды және ұлттық деңгейде iске асыруды жақсартуды қамтыды.
ЖЖӨП "Қытайдың әлеуеттiк күшеюi және Жаңа Қытай Жiбек Жолының (II Фаза) бойында орналасқан провинциялардағы адамдық ресурстарды дамыту" БҰҰДБ жобасымен бiрге бiр уақытта жүзеге асырылады. Жобаның мақсаты Қытай Жаңа Жiбек Жолы (ЖЖЖ) өңiрiнiң экономикалық дамуын қолдау болып табылады. Бұған өңiрге сауда мен инвестиция үшiн қолдау ортасын құру үшiн жергiлiктi әлеуеттi күшейту және ұлттық саясат реформасын қолдау арқылы қол жеткiзiлетiн болады. Сондай-ақ жоба трансшекаралық экономикалық аймағын құрудың техника-экономикалық негiздемесiн, сондай-ақ өңiрлiк сауда мен көлiктi жақсартуға бағытталған саяси шешiмдердi қабылдау деңгейiнде Қытай мен Орталық Азия елдерiнiң арасындағы ынтымақтастығында қолдау көрсететiн жұмыс жоспарын қамтиды. Мэрлар Форумы Жаңа Жiбек Жолы (ЖЖЖ) өңiрiнде тұрақты туризм бойынша жол картасын келiсу арқылы туризм компонентiн қолдауға өз үлесiн қосады.
Орталық Азия бойынша 2003-2005 жылдарға арналған БҰҰДБ-ның стратегиясы экономикалық реформаларды қолдау мен осы бағытта жұмыс iстейтiн басқа донорлармен үйлестiру негiзiнде демократиялық басқару үшiн ұлттық және өңiрлiк деңгейде бастамаларды жүйелендiруге беттелген.
Б. СТРАТЕГИЯ
ЖЖӨП жобалық мiндеттемелерге қол жеткiзу бойынша ұлттық деңгейде жеке қызметтегi мyдделiлiк деңгейiн жоғарылатуға жәрдемдесетiн болады. Ол Ынтымақтастық жөнiндегi Шанхай Ұйымымен (ШЫҰ) бiрге және мүше елдердiң үкiметтерiмен тығыз ынтымақтастық негiзiнде саяси нәтижелерге қол жеткiзу үшiн ең жоғары деңгейде жұмыс істейтiн болады. Ол бiр уақытта Орталық Азия елдерi мен Қытай арасында тұрақты экономикалық байланысқа кең қолдау көрсете отырып, институционалды әлеуеттi дамыту үшiн негiз құруға ұмтылатын болады.
Қытай мен Орталық Азия арасындағы өңiрлiк ынтымақтастықты күшейту ұзақ мерзiмдi кезеңде келiсiлген күштi қажет етедi. ЖЖӨП көмектiң қосымша көздерi мен қаржыландыру жалпы мақсатқа қол жеткiзуге ықпал етуге ұмтылатын стратегиялық маңызды бастама ретiнде қаралуы тиiс. Жоба жетекшiлерiнiң негiзгi мақсаты жоба шеңберiнде iс-шараларды қолдау үшiн ресурстарды жұмылдыру болады.
ЖЖӨП жобалық мiндеттемелерге және үш мақсатты бағыттарға сәйкес келетiн қолдау көрсетiлетiн ұлттық бағдарламаларды iске асыруға ықпал ететiн болады. Барлық өңiрде неғұрлым тиiмдi экономикалық ынтымақтастық ұзақ мерзiмдi перспективада оң әсерге ие болады, жоба сондай-ақ өзiнiң географиялық қамтуының мүмкiндiктерi мен кеңейту жолдарын зерделейтiн болады.
Жоба көзiнше Жiбек Жолы өңiрiнде экономикалық ынтымақтастық ахуалын жақсартуға нақты үлесiн енгiзетiн нақты мақсаттарды анықтайтын болады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А. ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ
Жiбек Жолы экономикалық қызметтiң әлемдегi ең серпiндi және өзектi орталықтарының бiрi болып табылады. Жүздеген жылдар бойы сауда Шығыс пен Батысты байланыстырып, Орталық Азия және Батыс Қытайдың жолдарының дамуына және көбеюiне ықпал еткен және ғылымдардың, жаңа технологиялардың, сондай-ақ мәдени және экономикалық алмасуға жәрдемдескен. Қазақстан, Өзбекстан, Тәжiкстан, Қырғызстан және Қытай - негізгi рыноктарға қол жеткiзу жолындағы көршiлер, бiрақ саяси разобщение және әуе және тж жүк тасымалдау секiлдi жаңа көлiк мүмкiндiктерiнiң пайда болуы осы көне жолдарының әрекет етуiнiң тоқтауына және ғаламдық экономикалық күштерден алыстауына әкелiп соқты.
Жiбек Жолы өңiрiндегi экономикалық байланыстар жаңаруының әлеуетi аса маңызды байланыстырушы жүйе болып табылады. 1991 жылы Совет Одағының құлауы нәтижесiнде тәуелсiздiк алғаннан кейiн жекешелендiру және сауданы ырықтандыруды күшейту үшiн рыноктық бастамаларды енгiзу процесiнiң ауыр жолынан өтiп, теңiзге шықпайтын Орталық Азия елдерi өтпелi экономиканың әртүрлi кезеңдерiнде болады, алайда олардың өсiм қарқындары оң. Жалпы рынокқа ие және 56 миллион адам халық санымен екi iрi держава - Ресей және Қытай арасында орналасқан Орталық Азияның халықаралық экономика жүйесiне ықпалдасу мүмкiндiгi оның өңiраралық және -ішiлiк экономикалық ынтымақтастық көлемдерiн кеңейту мүмкiндiгi жағынан қаралады, өңiрдiң 32 ел арқылы өтетiн көлiк жүйелерiн бiрiктiрудi жоспарлайтын жақында қол қойылған "Азиялық магистраль" UNESCAP шарты экономикалық өсімнiң екi негiзгі жылжытқыш күштiң - сауда мен туризмді дамыту үшiн қосымша ынта бередi.
Қазақстан, Қырғызстан және Тәжiкстанның Қытаймен шекарасы Шыңжан-Ұйғыр автономиялық облыс бойынан 2 060 миля құрайды. Қытай экономикасы адамзат тарихындағы экономикалық өсiмнiң ең серпiндi және тұрақты деңгейiне қол жеткiздi. Ол көлемi заңғар рыногы, тұрақты өсетiн сатып алу қабiлеттiлiгi және орта-азиялық өнiмнiң көбейетiн импортын қабылдау, сондай-ақ өңiрге капитал жеткiзу қабiлеттiлiгiмен сипатталады. Алайда экспорттың артуына негiзделетiн Қытай экономикасының жылдам өсiмi жағалау маңындағы өңiрлер мен мемлекеттiң iшiнде орналасқан өңiрлер арасындағы, қала және ауыл халқы арасындағы байлықтың теңсiздiгiмен сипатталады. Жағалау маңындағы өңiрлердегi 13% көлемiндегi өнiмнiң орта қарқыны елдегi ең төменгi адамзат даму индикаторларына (АДИ) ие батыс провинцияларындағы өсiм қарқынынан 5 есе артық болған. Импорт үшiн кедергiлер пайда болса, туындауы мүмкiн әлеуеттi сауда дефицитi секiлдi қауiптерден басқа ұзақ мерзiмдi экономикалық сәттiлiк сыртқы экономикалық бағытталуға тiрелуi тиiс екенiнiң түсiнiгi бар. Қытай, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжiкстан (және Ресей) жоғары деңгейлi саяси тетiк, Шанхай Ынтымақтастық Ұйымын (ШЫҰ) құруы өңiрлiк экономикалық ынтымақтастық мәселелерiне берiлетiн жоғары басымдылықтың куәсi болып табылады.
Алайда едәуiр тығыз экономикалық ынтымақтастық үшiн кедергiлер әлi күнге дейiн елеулi болып тұр. Сауданы өңiрлiк экономикалық дамудың жылжытқыш күш ретiнде пайдалану қажет, бiрақ ол тарифтiк және тарифтiк емес кедергiлермен басылуда. Әр ел алдында едәуiр тығыз экономикалық ынтымақтастыққа әрекет етулерiн тоқтататын және саяси негiздердi де техникалық шешiмдердi де қиындататын нақты мәселелер мен мiндеттер қатары тұр. Осыдан басқа физикалық инфрақұрылымдағы, институционалды әлеуеттегi және өңiрлiк шарттарды iске асырудағы елеулi кедергiлер едәуiр тығыз экономикалық ынтымақтастық әрекет етулерiн тоқтатады. Рыноктарды ресурстармен бiрiктiретiн жанданған сауда ағындарын қайта жандандыру, елге қайта құрастыру үшiн инвестицияларды тарту және адал және теңестiрiлген экономикалық өсiмге үлес теңсiз дамудың жалпы тенденцияларын, сатып алу мүмкiндiгiнiң төмен деңгейлерiн жоюға көмектеседi және инвестициялау үшiн капиталды арттырады.
А.1. Сауда және транзит
Қытай мен Орталық Азия елдерi ұлы сауда ұлттары ретiнде бiрдей тарихқа ие. Олардың солтүстiк пен оңтүстiк, шығыс пен батыс арасындағы бiрегей географиялық орналасуы бiрiншi мыңжылдық басында оңтүстiк-шығыс Азия, Корея, Жапония, Үндi, Парсы, Еуропамен және 15 ғасырда Африкамен керуен саудасына ықпалдасқан. Сауда өңiрдiң экономикалық дамуын ынталандырып, батыста негiзгi ғылыми және техникалық инновацияларды (Оқ дәрi, магниттiк компас, баспа пресс, жiбек, математика, керамика секiлдi) енгiзген. Өңiрдi кесiп өтетiн көптеген жолдар "Жiбек Жолы" деген атаумен белгiлi болған.
16-шы жүзжылдықтан бастап керуен саудасының және оған негiзделген экономикалық дамудың түсiмi басталған 1 . Әуе және тж жүк тасымалдау секiлдi жаңа көлiк нысандары жанармай, техникалық қызмет көрсетуге қатысты шығыны аздау болып, жолдарға арзан альтернативалар жасаған, сондай-ақ бiрнеше ел арқылы транзитке байланысты туындайтын мiндеттемелерден айырылған.
___________________________
1 "Жібек жолы" Жобасының веб сайтын қараңыз - [http:www.silkroadproject.orgsilkr oadoverview.html]
Теңiзден алыс болуы, шағын экономикалық көлемдер, басты рыноктардан алыс болуы, сондай-ақ Совет Одағының құлауы Орталық Азия елдерiнiң саудасы мен транзитiнiң деңгейлерiне елеулi терiс әсер еттi. Орталық Азиядағы жағдайдың күрделiлiгiн көрсету үшiн 2000 жылғы қазанда БҰҰ Бас Ассамблеясының Сессиясындағы өз сөзiнде Қазақстанның Тұрақты Өкiлi Орталық Азиядағы көлiк шығындары өндiрiлетiн импорт құнының 60 пайызына жетуi мүмкiн екенiн айтты. 2 Қазақстан мұнай, көмiр және табиғи газ секiлдi бай табиғи ресурстарға, сондай-ақ темiр кенi, марганец, хромовая руда, бокситтер және алтын секiлдi минералдар мен металдарға ие. Ел елеулi мал шаруашылығы да, дәндi дақылдардың өндiрiсi де дамып жатқан кең далалармен ауыл шаруашылығының әлеуетiне ие. Қазақстанның өнеркәсiптiк секторы табиғи ресурстарды өндiру мен өңдеуге және құрылыс жабдығын, тракторларды, ауыл шаруашылығы техникасын, сондай-ақ қорғаныс өнеркәсiбi өнiмдерiнiң жекелеген түрлерiн өндiруде мамандырылған машинажасау секiлдi салыстырмалы iрi секторға негiзделедi.
________________________________
2 Елшi, Бiрiккен Ұлттар Ұйымын Қазақстан Республикасының Тұрақты Өкiлi М. Б. Жарбуссынова ханымның сөйлеген сөзi, Нью-Йорк, 2000 жылғы 26 қазан.
Қазақстан рыноктық экономикалық жүйенi жасауда елеулi прогресс көрсеттi. Жеке сектор өнеркәсiп пен экономиканың барлық секторларында кеңiнен көрсетiлген. Ел 2000 жылдан бастап ТМД елдерi арасындағы ең жоғары қарқынмен (орташа 9%-ға) дамуда.
ДСҰ-ға кiру, сондай-ақ экспортты кеңейту және әртараптандыру үкiметтiң негiзгi басымдылықтары болып табылады. Өзiнiң шағын iшкi рыногы және тауарларға деген әлемдiк бағалардың ауытқуы кезiнде елдiң осалдығын күшейтетiн шикiзаттың экспортына тәуелдiлiгi жағдайында сауданың ықпалдасуы Қазақстан үшiн өте маңызды. Қазақстан қосымша құны бар тауарлардың экспортын бұдан әрi жылжыту мүмкiндiктерiн iздеуде, сондай-ақ оларды әртараптандыруға және экспорттық сауданы кеңейтуге тырысады. Станоктар мен жабдық, автомобильдер мен инструментарий Қазақстанның ең үлкен бөлiгiн құрайды. Импорттың басқа да маңызды санаттары химиялық өнiм, пластик пен резеңке, минералдар мен металдан жасалатын негiзгi өнiм, сондай-ақ азық-түлiк өнiмдерi болып табылады.
Сонымен бiрге Қазақстан Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжiкстан үшiн осы Орталық Азиялық елдердi олардың негiзгi сауда серiктес - Ресеймен байланыстыратын басты транзиттiк ел болып табылады. Оның үстiне Қазақстан Орталық Азиядағы жол және темiр жол инфрақұрылымның ең үлкен бөлiгiне ие.
Қырғызстан 1998 жылдан бастап ДСҰ өкiлi бола отырып, либералды сауда саясатын жүргiзуде. Ел өңделмеген алтынның экспортына (экспорттың 35%-на жуық), сондай-ақ мақта, темекi, жүн және еттiң экспортына тәуелдi.
Сыртқы сауда өтпелi кезеңiнде ТМД рыноктарынан ДСҰ мүшелердiң рыноктарына (негiзiнде Қытайға) қайта бағытталды. ТМД елдерiмен сыртқы сауданың үлесi 1992 жылы 80,1% құраған, бiрақ 2002 жылы 45.7%-ға дейiн құлады; сол уақыт кезеңi iшiндегi ДСҰ мүшелерiмен үлестiң тиiстi артуы 19.9-дан 52.9%-ға дейiн құрады. ДСҰ-ға кiргеннен кейiн сыртқы сауданың нақты өсiм тенденциясы жоқ болса да, 2000-2002 жж. кезеңiнде Қырғызстаннан тауар экспорты өскен. Салаға келетiн болсақ, көлiк, құрылыс және бизнес қызметтерi секiлдi қызметтердiң экспорты 1998 жылдан бастап салыстырмалы тұрақты өсуде, бiрақ көлiк және сақтандыру секiлдi қызметтердiң импорты қысқарған. Мұның нәтижесiнде қызметтер дефицитi күрт аздалған.
Қырғызстанның географиялық орналасуы оны Еуропа мен Азия арасындағы табиғи байланыстырушы көпiр етедi. Республиканың шоссе жолдары, темiр жолдары және әуе көлiгi жағынан маңызды транзиттiк ел болу әлеуетi бар, және бұл мақсаттарында тиiстi инфрақұрылымды дамыту оның кедей және алыс жатқан өңiрлерге пайдалы болады.
Тәжiкстанның экономикасы азаматтық соғыстың бiрнеше жылдары және Ресейден рыноктары мен субсидияларды жоғалту әсерiнен әлсiреген. Ел шектеулi мөлшерлердегi күмiс, алтын, уран және вольфрам секiлдi табиғи ресурстарға ие. Өнеркәсiптiк сектор iрi алюминий зауытымен, гидроэлектростанциялармен және негiзiнде жеңiл өнеркәсiп және азық-түлiк өнiмдi өңдеу секторларында жұмыс iстейтiн шағын ескiрген зауыттармен көрсетiлген.
Тәжiкстан өзiнiң негiзгi экспорттық тауарлар - алюминий мен мақтаға бағалардың ауытқуына қатысты осал. Оның үстiне елдiң макроэкономикалық тұрақтылығы ресми экономикалық көмекке тәуелдi. Экономиканы ырықтандыруға қарай талпыныс жасағанға қарамастан жеке сектор алдында тарифтік емес кедергiлер мәселесi тұр.
Өзбекстан теңiзге шығуы жоқ елдермен шекаралас әлемнiң екi елдiң бiрi болып табылады. Ел әлемдегi екiншi ең iрi мақта экспорттаушысы, алтын және табиғи газдың басты өндiрушiсi және өңiр әлемiндегi маңызды химикаттар және машина жабдығының өндiрушiсi болып табылады, Жоғары "қосымша құнына" ие өнiмдi өндiретiн өнеркәсiптiң басты салалары арасында - ұшақ жасау, автомобиль жасау, химикаттар өндiрiсi, электротехникалық және тоқыма жабдығы өндiрiсi.
Тәуелсiздiк алғаннан кейiн Өзбекстан рыноктық реформаларда салыстырмалы төмен нәтижелерге жеттi және оның орта жылдық экономикалық өсiмi 2000 жылдан бастап 4%-ға жуық құраған. Өндiрiстiк базаны күшейту және импортты алмасатын өнiмнiң өндiрiсiн дамыту мақсатында Өзбекстан сыртқы сауда саласында сүйемелдеу саясатты қолданды. Таяу уақытқа дейiн Өзбекстан өз валютасының айырбасталуы қатаң шектеулер қолданды. Импорт үшiн жасалған кедергiлер Өзбекстанның импорт көлемiне аздау әсер еттi. Импорттың үлкен үлесi қапшықтық сауда және көршiлес елдермен заңсыз трансшекаралық саудаға келедi. Мақта мен алтынға әлемдiк бағалардың елеулi өсуi, сондай-ақ 2002 - 2003 кезеңiнде валютаның девальвациясы соңғы екi жыл iшiнде Өзбекстанның төлеу теңгерiмiнiң белсендi сальдосына үлес қосты.
Өзбекстан өз транзиттiк әлеуетiн дамыту үшiн оң географиялық орналасуына ие. Ол жақсы дамыған жол және темiр жол инфрақұрылымға және қажет көлiк құралдарына және дәлiздерге ие.
Ұлы Жiбек Жолы өңiрiндегi Қытайдың рөлi сөзсiз. Оның Азия экономикасының жартысын құрайтын экономикасы барлық қатынастарда зор. Қытайдың ДСҰ-ға кiруi және оның әлемдiк экономикалық жүйеге едәуiр терең ықпалдасуы жалпы Азия үшiн маңызды мүмкiндiктер мен мiндеттемелердi ұсынады. 3 Қытай 1990-2002 жылдары кезеңiнде әлемдiк экспорттағы өз үлесiн үш есе көбейтiп және әлемдiк импорттағы өз үлесiн екi еседен аса арттырып, бүкiл Азиядан экспорттың өсiп келе жатқан үлесiн абсорбирлеп әлемдiк саудадағы өз қызметiн жылдам кеңейттi.
______________________________
3 Елена Иванчови, Қытай, Сетапут, Сутиварт-Нареупут, Мин-Жао, 'Қытайдың ДСҰ-ға кiрудiң өңiрлiк әсерi Кэти Крамм және Хоми Харс редакциясымен. Шығыс Азия ықпалдасушы ретiнде: Жалпы өсiм үшiн сауда саясатының тәртiбi. - Вашингтон: Оксфорд Университи Пресс, Халықаралық Қайта Құру және Даму Банкi Дүниежүзiлiк Банк, 2004, 21-бет.
Өндiрiстiк қуаттылықтың жоғарылауына және жағымды бәсекелес жағдайға байланысты 2002 жылы күрт өсiмнен (22.4%) Қытайдың экспорты 2003 жылы 34.6%-ға өскен. Импорт 2002 жылғы қарқынды екi есеге жуық арттырып күштi iшкi сұраныс, мұнайға деген жоғары бағалар және төмендеу тарифтерге байланысты 41%-ға артқан.
Қытай әлемдегi мыс, қалайы, цинк, платина, болат және темiр кенiнiң ең iрi тұтынушысы және әлемдегi алюминий, қорғасын, никель және алтынның екiншi ең iрi тұтынушысы болып табылады. Қазiргi уақытта Қытай әлемдегi мұнайдың екiншi ең iрi тұтынушысы болып табылады, бұл ретте елдегi сұраныс 2003 жылғы әлемдiк сұраныс өсiмiнiң 35% құрайды. 4 Осы жағынан Орталық Азия елдерi Қытай үшiн стратегиялық маңызды.
_______________________________
4 Азиялық Даму Банкi, `Азиялық даму перспективалары 2004`, Нью-Йорк: Оксфорд Университи Пресс, 2004, 43-бет.
Қытай экономикасындағы негiзгi жылжытқыш күш болып табылатын жеке сектор дамуының қарқыны айқындалады. 2002 жылы Қытайдың жеке секторы (шетелдiк капиталмен инвестицияланатын кәсiпорындарды қоса) бүкiл өнеркәсiптiк өнiмнiң 60%-н өндiрдi. Бұл ретте жалпы ресурстар көлемiнiң 20% пайдаланды. Бүгiнгi күнi Қытайдың жеке секторында 20 миллионға жуық жұмысшы, сондай-ақ 100 миллион шаруа жұмыспен қамтылған. Оннан сегiз жұмыс орнын жеке шағын және орта кәсiпорындар ұсынады.
Қытайдағы экономикалық қарқын оның сан алуан халқы мен рынок көлемi ғана емес сонымен қатар оның экспортқа бағытталуы қолдайды. Қытайдың экспорттық рыноктарды кеңiнен әртараптандыруға, сондай-ақ жаңа рыноктарға шығуға талпынуы батысқа бағытталған сыртқы саясаттың дамуына әкелiп соқты. Қытайдың Орталық Азияның транзиттiк аумақ ретiнде жандануының жеделдетушiсi болу әлеуетi бар.
Мәселелер мен перспективалар :
Совет Одағының құлауы Орталық Азия iшiнде де, оның шегiнен тыс та саудадағы мәселелерге әкелiп соқты. Кәсiпорындар деңгейiнде де бүкiл ел бойынша да сауда байланыстары жойылды. Жаңа республикалық шекараларда да, Орталық Азияның жекелеген елдердiң iшiнде де заңды және заңсыз өткiзу пункттарында транзит үшiн кедергiлер туындады. Кейiнгi қиындықтарды кейбiр елдердегi макроэкономикалық саясат және басқа елдердегi қауiпсiздiк мәселелерi туғызды.
"Жұмсақ" деп аталатын саудадағы (саясат пен заңнамадағы) айқындалатын жақсартулар Орталық Азиядағы трансшекаралық сауда кезiнде жүзеге асырылатын шығыстарға әсер ететiн басты аспектiсi болып табылады. Даулар, шекараларды жабу, көптеген кедендiк пункттар, тарифтiк және тарифтiк емес кедергiлер болжауға болмайтын соңғы бағалармен және жеткiзу мерзiмдерiмен қатар жоғары көлiк шығыстарына әкелiп соқты. Мұның барлығы өңiрлiк сауданы бұзып, сыртқы сауда және шетелдiк инвестициялардың өсiмi үшiн елеулi кедергi болды. Сауданы әртараптандыру немесе жәрдемдесу жөнiндегi әрекеттер әртүрлi нәтижелерге алып келдi.
Көлiктi күшейту және дамыту, шекаралық мәселелерге жәрдемдесу трансшекаралық және транзиттiк тауарлар ағындарын реттейтiн саясатты, ереженi және рәсiмдердi бұдан әрi үйлестiруге бағытталған Орталық Азия елдерiнiң ынтымақтастығы туралы шарттар арқылы ғана мүмкiн 5 .
____________________________
5 Сауда мен транзит үшін кедергілердің тізбесімен қосымшаны қараңыз
А.2. Инвестициялар
Барлық Орталық Азия елдерi ТШИ-ды тұрақты экономикалық және әлеуметтiк даму үшiн аса маңызды ретiнде қарайды. Алайда, негiзгi өңiрлiк басымдылық ретiнде шетелдiк инвестицияларды Орталық Азияға тарту әрекеттерi сауданы кеңейтудегi сәйкессiз прогреспен, баяу жекешелендiру және ШОБ кәсiпорындары дамуының әлсiздiгiмен бейтараптандырылған. 2000 жылдан бастап Орталық Азия елдерiнiң көбiнде саяси және экономикалық жағдай тұрақтандыра бастағанда, ТШИ ағындарының күшеюi байқалады.
Олардың көбiсi мұнай өндiрiсiне, түстi металдар өндiрiсiне, инфрақұрылымға, алғашқы өңдеу өнеркәсiбiне және қызметтер көрсетуге бағытталған. АҚШ, сондай-ақ ЕО, Жапония, Түркия, Иран және Қытай ТШИ ең iрi көздерi болып табылған. Қытай Орталық Азияға 1997 жылдан бастап 440 миллион долларды инвестициялады және 240 компанияны тiркедi.
Қазақстан негiзiнен, өзiнiң минералдық және мұнай ресурстарының байлығымен, сондай-ақ Шетелдiк инвестициялар туралы заң сияқты жақындағы экономикалық реформалардың бастамашылығына сай ТШИ-дi тарту жоспарында жетiстiкке жеттi. 2002 жылдың қыркүйегiнде Қазақстанның кредиттiк-рейтингiлiк қарым-қатынасы (Мооdу бойынша) инвестициялық класқа дейiн өстi, яғни, Қазақстан осы деңгейге жеткен ТМД-ның елдерiнiң бiрiншiсi болып табылады. Алайда, жеке сектордың сауда мен экспорттық аспектiлердi дамытудағы күрделiлiгi ТШИ-дi тартуда және сауданы дамытуды жылжытуға оның табыстарына терiс әсер еттi.
Экономикалық ырықтандыру Қазақстанға 1992-2003 жылдар кезеңiне 15 миллиардтан астам жалпы сомаға ТШИ-дi тартуға мүмкiндiк бердi, бұл ретте, елге жылдық инвестициялардың деңгейi 2-2,1 миллиард АҚШ долларын құрады. Елдiң табиғи ресурстары шетелдiк инвесторлар үшiн негiзгi қызығушылықты бiлдiредi. ТШИ-дiң көпшiлiгi мұнайды өндiруге және металлургияға және коммуникациялық инфрақұрылымды дамытуға бағытталған. Өнеркәсiп пен ауыл шаруашылығы қазiргi күнге дейiн шетелдiк инвесторлар үшiн тартымды болып қалуда.
Қырғызстанда ТШИ-мен байланысты қолайсыз үрдiстердi түзету үшiн байыпты күш-жiгер қабылданды және бұл бағыттағы даму болашағы жақсы. Шетелдiк инвестициялар 1997 жылы қабылданған Шетелдiк инвестициялар туралы заңмен және 2003 жылы наурызда қабылданған Инвестициялар туралы заңмен реттеледi.
Шетелдiк инвесторлар Қырғызстанда бiрлескен кәсiпорындарды құрусыз меншiктердiң және басқа да материалдық құндылықтардың жалғыз иелерi болуы мүмкiн. Олар Қырғызстанда оларға жұмыс iстеуге және тұруға рұқсат ететiн рұқсатнаманы автоматты түрде алуға құқығы бар және ДСҰ мен Шенген келiсiмiнiң мүшелерi болып табылатын кейбiр елдердiң азаматтары елге рұқсатнамасыз кiре алады.
Осы және басқа да күш-жiгерлер Қырғызстанға 2003 жылы шамамен 20 млн. АҚШ долларындағы сомаға ТШИ-дi тартуға мүмкiндiк бердi, бұл 2002 жылмен салыстырғанда төрт есе көп. 1992-2003 жылдар аралығында Қырғызстан жалпы сомасы 470 млн. АҚШ долларындағы шетелдiк инвестицияларды тартты.
Тәжiкстан азамат соғысынан кейiнгi жылдар iшiнде бейбiтшiлiк пен тұрақтылықты күшейтуде бiраз табыстарға жеттi. Ол ТШИ-дi өзiнiң ең жоғарғы экономикалық басымдығы ретiнде қарайды. Инвестициялау мүмкiндiгi сауданы дамытуда кедергiлерге ұшырағандықтан Үкiмет халықаралық инвестицияларды тарту үшiн оң қадам ретiнде оларды қарай отырып, экономикалық және банктiк реформаларды жүргiзудi қолдады.
1992 жылдан бастап Тәжiкстан жалпы сомасы 240 млн. АҚШ долларынан астам жалпы сомаға ТШИ-дi тартты (2002 жылы - 36 млн. АҚШ доллары, 2003 жылы - 24 млн.АҚШ доллары). Алайда, сыртқы берешек сомасын арттыру болашақта Тәжiкстанға кредиттiк рейтингiге кедергi келтiруi мүмкiн, ол одан да төмен ТШИ ағымына терiс салдарға алып келедi.
Өзбекстан ресурстарға бай және Орталық Азия елдерiнiң арасында халқының саны көп. Ол шетелдiк инвесторлар үшiн әлеуеттi тартымды болып табылады. Үкiмет бiр мезгiлде нарықтық қатынастарды жеделдете отырып, одан кейiнгi екi жыл iшiнде жылжымайтын мүлiктiң мемлекеттiк объектiлерiнiң көпшiлiгiнiң жекешелендiрiлуiн қолдайтын болады.
ТШИ-дiң 1992-2003 жылдар кезеңi үшiн жалпы сомасы шамамен 870 млн.АҚШ долларын құрады (2002 жылы - 58 млн.АҚШ доллары, 2003 - 40 млн АҚШ доллары). Жалпы инвестициялардың бөлiгi ретiнде шетелдiк инвестициялардың үлесi 1996 жылдан 19%-дан 2001 жылы 33,7% өстi. Экономикалық ырықтандыру жөнiндегi жақындағы қадамдар аяқталмаған 2004 жылдың деректерi бойынша 1 млрд-тан астам АҚШ долларын құраған ТШИ-дiң ағымына оң әсер еттi.
Қытай өз экономикалық табысын ТШИ-дi тартуда құрды. 2003 жылы ол 53 миллиард АҚШ долларынан астам сомаға шетелдiк инвестицияларды тартты. 2002 жылы ДСҰ-ға кiрiп, ол өз саудасын одан әрi ырықтандырды, кеден тарифтерiн қысқартты және шетелдiк инвесторлар үшiн қызметтердi жақсартты. Ол жаңа рыноктарға белсендi инвестициялауға тырысатын дамыған жеке сектор мен тәжiрибе жөнiнде Орталық Азия үшiн көп нәрсенi ұсына алады. Қытай Үкiметi өзiнiң солтүстiк-батыс өңiрлерiнiң өсуiн ынталандыруға бағытталған өңiрлiк саясатты жедел бастады. Жiбек жолының бойындағы (Шыңжаң, Гансу, Квингхай, Шангси, Нингсия және Шанкси) облыстарды даму саясаты мен преференциялық (мүмкiндiгiнше) инвестициялар бар. 2001-2005 жылдар кезеңiнде темiржол желiсiн дамытуға 12 миллиард АҚШ доллары пайдаланылатын болады, сондай-ақ шығысты батыспен жалғастыратын ұзақтығы 4000 шақырымдық табиғи газ құбыр өткiзгiшi салынды. Батыс өңiрлерге инвестициялар 2002 жылы орталық (20%) немесе шығыс (16,2%) өңiрлерге қарағанда 20,6% өстi. Шыңжаң үшiн дамыту жоспары 2001-2005 жылдар кезеңiне 10% жылдық өсу қарқынның болжамын бередi. Инвестициялардың өсуi 13,5%, ал сыртқы сауда 9% жоспарлануда.
Пайдалы қазбаларды өндiру, тамақ өнiмдерiн қайта өңдеу, құрылыс материалдарын шығару, тракторларды құрастыру және ауыл шаруашылығын дамыту сияқты болашақ өнiмге айырбасқа капиталдық негiзде инвестициялай отырып, Орталық Азияға тiкелей инвестициялардың көптеген жобаларына бастамашылық жасады. Бұл ретте, капиталдық инвестициялардың көлемi капиталды, еңбектi берудi қамтитын қазiргi күнгi iске асырылған жобалар жоғары болған жоқ және ноу-хау өзiнiң табыстылығын көрсеттi. Инвестициялық мүмкiндiктердi күшейту мақсатымен банк қызметтерiндегi сауда қызметтерiн жақсарту; бизнес ақпарат қызметтерiн беру; кәсiпорындарға инвестициялау үшiн мүмкiндiктер мен техникалық ынтымақтастықты iздестiру үшiн Қытай мен Орталық Азия елдерiнiң арасындағы екiжақты негiзде бiрлескен Комиссия құрылған.
Көлiк жүйесiн дамыту Орталық Азия мен Қытай арасындағы неғұрлым тығыз экономикалық қарым-қатынастарды дамыту үшiн сындарлы маңызды болып табылады және өңiрлiк негiзде тiкелей шетелдiк инвестицияларды (ТШИ) тартуға неғұрлым мақсатты тәсiл қажеттiлiгінiң негiзгi үлгiсi болып табылады. Жартылай құрылған немесе жоспарланған физикалық инфрақұрылым тауарлардың тоқтаусыз ағыны үшiн жартылай және толық емес болып табылады (ii-қосымшасын қараңыз). Темiржол желiсi үлкен инвестицияларды талап етедi: көлiк қозғалысы үшiн жарамды халықаралық жолдар аз және тиiмдiлiктiң ең жоғары деңгейiне дейiн көлiк жүйесiн көтеру үшiн жаңа ақпараттық технологиялар талап етiледi. Болашақ экономикалық өсудiң талаптарына жауап беретiндей инфрақұрылымды жаңарту үшiн қазiрдiң өзiнде көп iс тындырылды. Алайда, қаржыландыру басты кедергi болып табылады. Өндiрiстiк және шоғырландырылған көлiк жүйесiне қажеттiлiкке назар аудару бiрiншi кезекке жаңа қаржылық шешiмдердiң және жеке және мемлекеттiк сектордың арасындағы әрiптестiк (ЖМСӘ) қажеттiлiгiн шығарды.
Өңiрге ТШИ тартудың тиiмдi тетiгi немесе тұтастай алғанда жарнаманың мүмкiндiктерi жоқ. Бұдан әрi келiсiлген өңiрлiк күш-жiгер және инвестициялық кедергiлердi жою мақсатымен iшкi рынокты үздiксiз ырықтандыру талап етiледi.
А.3. Туризм
Дүниежүзiлiк Туристiк Ұйымының (ДТҰ) бағалауы бойынша туристердiң ағыны 3 есе артады және 2020 жылы 15 миллиардқа жетедi. Тоқтаусыз жылдамдық және әлемдегi туристiк өнiм өсiмiнiң көлемi бiрегей және нәзiк мәдени орындарға, инфрақұрылымға, жергiлiктi ресурстарға және қоршаған ортаға күштi әсер етуге алып келедi. Туристiк өнiмдi ұзақ мерзiмдi көру, жоспарлау және бақыланатын дамыту жергiлiктi қауымдастықтарға туризмнен экономикалық пайданы әкелу кедейлiктi қысқарту және қоршаған ортаны қорғау үшiн қажеттi.
Жiбек жолы өңiрiнiң магниттiк тартуы әсiресе, соңғы он жылдықта әлемде жыл сайын 15% өсетiн мәдени туризмдi дамытуға сай келедi. Тарихи орындар мен дәстүрлi өнер мен кәсiпшiлiк бай әртараптандырылған туристiк өнiмдi ұсынады. Алайда бұл мүмкiндiктермен қатар қауiптi де көздейдi. Елдiң қаржылық және әлеуметтiк прогресiне үлес қосып тұрақты болуы үшiн табиғатты сақтау және туризм бiр-бiрiн өзара толықтыруы тиiс. мемлекеттiк және жеке секторлар осыған қол жеткiзу үшiн жергiлiктi қауымдастықтармен бiрлесiп жұмыс iстеуi тиiс. ДТҰ экономикалық даму арасындағы балансқа қол жеткiзудiң төрт қағидатын пайдаланады: мәдени туризм саясаты мұраны сақтауды көздеген қызметпен байланысты болуы тиiс; мұраны сақтау басым келедi; жеке және мемлекеттiк секторлар арасындағы серiктестiк (ЖМСС) жергiлiктi қауымдастықтар одан пайда алу үшiн жоғары технологиялық машықтарды беру және туризмдi оқыту мақсатында нығайтылады; азаматтық қоғамның жағынан мәдени туризмге мүдделiлiктiң болуы қажет.
Жiбек Жолы елдерi өз өнiмiн ұзақ мерзiмде әртараптандыра алуы қажет. Жiбек Жолы өңiрi экотуризмдi дамыту үшiн өңiр ретiнде елеулi әлеуетке ие. Шағын кәсiпорындар экотуризм секторының негiзiн құрайды, бұл ретте көптеген экотуризм операторлары шағын топтарға немесе жекелеген тұлғаларға арнайы қызметтер көрсетедi. Экотуризм қоршаған ортаны сақтау, қоғамның қатысты, өзгерту, оқыту және басқару арқылы экологиялық және әлеуметтiк тұрақтылықты күшейтедi. Ұлттық зерттеу немесе ғылыми институттар, халықаралық серiктестер немесе жергiлiктi қауымдас туристiк жобалар секiлдi басқа да серiктестермен ынтымақтастық ақпарат және өнiм сапасы деңгейiн арттыруға көмектеседi. Жақсы зерделеген және басқарылатын маркетинг арқылы экономикалық тұрақтылық экотуризмнiң негiзгi бөлiгi болып табылады. Көптеген оңды әрекеттер етілдi, бiрақ кейбiр елдерде әлi күнге дейiн туризмдi шектейтiн мемлекеттiк реттеу бар.
Қазақстандағы туризмге шығындар 2002 жылы 621 миллион АҚШ долларға жеттi, бұл 1998 жылғы жалпы шығыстармен салыстырғанда 50% өсiм құрады. Шығыс Азия мен Тынық мұхит өңiрiнен туристердiң келуi 2001 жылға қарағанда 23% өстi. Қытайлық туристердiң саны 17%-ға өстi. Қазақстан 2001 жылы "Қазақстан Республикасындағы туристiк қызмет туралы заң" қабылдады. Заң экотуризмдi дамытудың үшiн нормативтiк-құқықтық негiзiн салды және лицензиялау жүйесiн қабылдады. Сертификаттау жүйесi әзiрленген. Туризм саласындағы мемлекеттiк реттеудi Қазақстанның Индустрия және сауда министрлiгi, сондай-ақ жергiлiктi уәкiлеттi аумақтың органдар жүзеге асырады. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң жанында Yйлестiру Кеңес жұмыс iстеуде.
Қырғызстандағы туризм жыл сайын 10-15% өседi. Туризмнен түсiмдер 1998 жылға қарағанда төрт есе өскен және 2002 жылы тұтастай 36 миллион АҚШ доллар құрады. Туристердiң көбiсi Еуропадан келедi (туристердiң бүкiл рыногынан 63%), ал Қытайдан Қырғызстанға туризм 2001-2002 жж. арасында бүкiл рыноктық үлестен 5%-н құрап, 43%-ға өстi. Алайда инфрақұрылым нашар дамыған және шетелдiк инвесторлар үшiн инвестициялық ахуал салыстырмалы тартымды болса да, осы секторды дамытудың жеткiлiктi сипатына байланысты туризм секторына инвестициялар баяу болды. Қырғызстандағы жауапты экотуризмдi дамытуға қолайлы жағдай туғызатын ережелер жоқ.
Тәжiкстандағы туризм жаңа ғана жандандыра бастады, бiрақ 1998 жылғы 3.190-дан 2002 жылғы 5.200-ге дейiн тұрақты өсуде. Памир секiлдi табиғатының әсемдiгiмен игерiлмеген өңiрлер шытырман оқиғалы және экотуризмдi дамыту үшiн елеулi әлеуеттi ұсынады, және 2006 жылы халықаралық қонақүйдi ашу жоспары бар.
Өзбекстанның Бухара, Самарканд және Хива секiлдi тарихи көрнектi жерлерi Жiбек Жолының көне даңқының белгiсi болып табылады. Өзбекстандағы туризмге шығыстар 1998 жылғы 167 миллион АҚШ доллардан 2002 жылғы 68 миллион АҚШ долларға дейiн төмендеген кезде өңiрдегi қауiпсiздiк жағынан қауiпке байланысты ел болашақты даму үшiн бар әлеуетке ие. Шығыс Азия мен Тынық мұхит бассейнiнен келетiн туристер 2002 жылы рыноктық үлесiнiң 58,8%-н құрады. Өзбекстан туристiк қызметтер көрсету рыногын және туризмдi дамыту үшiн заңнамалық негiз жасау жөнiндегi жұмыс iстеуде. Мемлекеттiк компаниялар акционерлiк қоғамдарға, бiрлескен жеке кәсiпорындарға қайта құрылды. ЕО, АҚШ елдерi, Жапония үшiн туризм саласы үшiн рәсiмдер жеңiлдетiлген және шағын және орта көлемдi қонақ үйлер салуға көмектесу үшiн туризм секторына ТШИ тарту жолдары iзденуде.
Болжамдарға сәйкес 2020 жылғы қарай Қытай жыл сайын 100 миллион туристер тартып басты туризм елi болады. Демалысқа шетелге баратын қытайлық туристердiң саны 2001 жылға жалпы 12,13 миллион құрап, 1998 жылғы 1 миллионға өстi. Осы цифр 2020 жылға қарай 100 миллионға дейiн өседi. Туризм қытай экономикасының түпкi мәнi ретiнде қаралады және Дүниежүзiлiк Саяхат және Туризм жөнiндегi Кеңес (ДСТК) деректерiне сәйкес туризм секторы 2004 жылы 183,6 миллиард АҚШ доллар құрайтыны күтiлуде. 2003-2004 жылдары осы секторда жұмыспен қамтылуының 21,3%-ға өсуi пайда болды, бұл осы елдегi жұмыспен қамтылудың жалпы пайызынан 1,9%-н құрайды. Әуе жолдарының тұрақты рейстерi бар және Жiбек Жолы бойында орналасқан әртүрлi елдерге туристiк бағыттар өткiзу мүмкiндiктерiн арттырып, қытайлық қалаларды Орталық Азия қалаларымен бiрiктiретiн жолдар салынуда.
1994 жылғы Самарқанд Декларациясы iс жүзiндегi тұжырымдаманы дамыту және жылжыту үшiн бiр ұранмен Жiбек Жолы елдерiн бiрiктiрдi. Көлiк инфрақұрылымы тұрақты жақсаруда. Өзбекстанның Самарқанд, Бұхара және Ургенчтегi әуежайлар халықаралық қуаттылықтарға ие. Ташкентте, Бiшкекте және Алматыдағы әуежайлар елеулi жаңарылған. Алайда туризм экономика және жалпы қоғамды дамытуға үлес қосу үшiн шешуi тиiс елеулi мәселелер қалуда.
Туризмдi дамыту жолында тұрған кедергiлер :
- Туристердiң кедергiсiз трансшекаралық жылжуына көптеген кедергiлерге байланысты Жiбек Жолы бойындағы бағыттарға енгiзiлген баратын елдерiне келiп-қайту iс жүзiнде мүмкiн емес.
- Дүниежүзiлiк Сауда Ұйымына сәйкес туристiк саяхаттар кезiнде белгiленген нормалар мен ережелердi (рәсiмдiктер) сақтау Жiбек Жолы бойындағы саяхаттар мен туризм өсiмi үшiн ең қиын кедергi болуы мүмкiн.
- Қалыптасқан визалық режимдер және рәсiмдер ауы және көп уақыт алады, ал шығындар жоғары. Кейбiреулер визалық мәселенi келiссөздерге жатпайтын мәселе ретiнде қараса, жекелеген визалық мәселелердi жеңiлдету экономикаға өте жағымды әсер етуi мүмкiн.
- Жiбек Жолы елдерiне және олар арасындағы келу мүмкiндiгiн жақсарту қажет. Негiзгi туризм рыноктары, яғни Жапония, Батыс Еуропа және Солтүстiк Америка үшiн келу мүмкiндiгi әсiресе маңызды. Орталық Азия елдерiне шоссе және темiр жолдарымен келу оңай емес, жолаушылардың саны аз болған кезде әуе рейстерiнiң жиiлiлiгi төмен. Қауiпсiздiк қауiп төндiредi. Тұру үшiн сапалы орындарының болуы шектеулi.
- Көптеген Жiбек Жолы елдерi туризм секторына қатысты жоспарлық экономика шараларын қабылдайды. Лицензиялар және нормативтiк-заңнамалық режимдер Жiбек Жолының басқа елдерiнен туристiк кәсiпорындарға рыноктық қол жеткiзуді жеңiлдету үшiн аз мүмкiндiктер бередi. Үкiметтер сауданы ырықтандыру, бiрлескен туризм кәсiпорындары және Жiбек Жолы елдерiнiң операторлары үшiн салық режимiн жеңiлдетуге негiзделген саясат пен стратегияны қабылдау қажеттiлiгi бар.
- Жiбек Жолы өнiмiнiң әлеуетiн дамыту қажет. Бұл туристiк ресурстарды мүкәммалдауға дайындалуды; бiрнеше елдерорындарға келiп-қайтуды көздеген туризм өнiмiн дамытуды; Жiбек Жолының бай мәдени мұрасын сақтау мақсатында өнерлер мен кәсiпшiлiктi дамытуды; бiрлескен маркетингтi қалыптастыру және iске асыруды және стратегиялар мен бағдарламаларды жылжуды; Жiбек Жолы имиджiн жақсартуды; Жiбек Жолының туристiк өнiмiн жалпы ұранмен логотипiн (эмблемасын) жасауды енгiзедi.
Жiбек Жолы өңiрлерiндегi экономикалық ынтымақтастықты донорлық және серiктестiк қолдау
Бiрнеше көпжақты және екiжақты донорлар Орталық Азия елдерiндегi өңiрлiк экономикалық ынтымақтастықтың маңыздылығын танытты. Қайталауды болдырмау мақсатында үйлестiру және оң энергия асау өңiрлiк экономикалық ынтымақтастық мәселелерiн ұзақ мерзiмдi дамыту үшiн аса маңызды болып табылады.
Азия Даму Банкi (АДБ) Орталық Азиядағы өңiрлiк ынтымақтастықта басты рөль атқарды. АДБ өз қызметiн төрт бағытта жүзеге асырады: 1) көлiктегi ресурстарды жұмылдыру, энергетика мен сауданың дамуына жәрдемдесу; 2) жалпы институционалды негiздердi нығайту; 3) Орталық Азия, Ауғанстан және Оңтүстiк Азия елдерi арасындағы экономикалық ынтымақтастықты жылжу және қолдау; 4) донорларды үйлестiрудi күшейту.
Орталық Азиялық Өңiрлiк Экономикалық Ынтымақтастықтың (ОАӨЭЫ) АДБ Бағдарламасын АДБ 1997 жылы бастаған. ОАӨЭЫ бағдарламасының негiзгi мiндетi экономикалық ынтымақтастықты қолдау арқылы экономикалық өсiмге және Орталық Азия өңiрiндегi өмiр деңгейiн арттыруға жәрдемдесу болып табылады. Бағдарламаның жарамды стратегиялары инфрақұрылымдық жобаларды қаржыландыру және көлiк, сауда және энергетика салаларындағы трансшекаралық ынтымақтастыққа жәрдемдесу саясатын жақсарту, сондай-ақ тауарлар мен адамдардың жылжуы үшiн трансшекаралық кедергiлердi жоюға бағытталған саясат реформаларын жылжыту.
2002 жылы АДБ 115 миллион АҚШ доллар сомасына энергетика және саудаға жәрдемдесу секторларында екi инвестициялық жоба үшiн несиелердi бекiттi. Бұл ЕҚДБ Қазақстан, Тәжiкстан және Қырғызстандағы жол жобасын қоса қаржыландыруды болжанады. 10 миллион АҚШ доллар көлiк секторын зерттеу және Орталық Азиядан Оңтүстiк Азияға және Иранға көлiк дәлiздерiн қолдауға бекiтiлген. АДБ кеден баждары жүйесiне Кедендiк Үйлестiру Комитетiн (КYК) қолдау арқылы қатысты. Донорлық үйлестiрудi нығайту саласында АДБ Орталық Азия бойынша жыл сайынғы министрлер деңгейiндегi мәжiлiстi ұйымдастырады.
ЕО (ТАСИС) : Ұлттық көлемдегi жобалар жекелеген елдерде және секторларда ШОБ кәсiпорындарын дамытуға бағытталады. Сауданы дамытуды қолдау жөнiндегi маңызды мәселелер Қазақстанмен және Қытаймен трансшекаралық сауданы талдауды қосатын, сарапшылар қауымдастығын құруды бастаған ШОБ жөнiндегi қырғызстандық жобада қамтылған. Жақын арада қырғыз-қытай трансшекаралық сауданы жақсартуға бағытталған бағдарлама басталған.
ЮСАИД сауда әлеуетiн күшейту жөнiндегi техникалық көмек бағдарламасы (ТСВ) олардың ғаламдық экономикаға ықпалдасуы үшiн өтпелi экономикамен елдерге көмектесу үшiн арналған. Стратегиялар сауда келiссөздерге, сауда келiсiмдерiн iске асыруға, сауда мүмкiндiктерiне экономикалық әрекет етудi дамытуға көмектесу қосады.
Техникалық көмектесудiң өңiрлiк бағдарламалары: Кәсiпкерлiктi дамыту жобасы (КДЖ) ШОБ дамытуға бағытталған; жоба Орталық Азия елдерiнде кәсiпкерлiктi дамыту орталықтарын құруға көмектестi (КДО). Сауда және инвестициялар жобасы (СИЖ) өңiрдегi сауданы дамыту мәселелерiн шешуге бағытталған.
ЕО-ның Орталық Азиядағы Шекараларды Басқару жөнiндегi Бағдарламасы (ОАШББ - ВОМСА) Орталық Азияның бес елiне шекаралық басқару тиiмдiлiгiн жақсартуға көмектесуде басты рөл атқарды. ОАШББ шекаралық пункттарға тікелей көмек шекарадағы басқаруды жаңару үшiн қажет көптеген компоненттердiң бiрi болып табылатынын түсiнуде. Едәуiр кең мәселелерден (құқық және заңнама, ұйымдық құрылым, адам ресурстары, сыбайлас жемқорлық, шекара маңындағы тұрақсыздық, донорлық көмек мәселелерiне көмектесу секiлдi) тыс әзiрленсе көмектесу жөнiндегi шаралардың перспективалары жоқ және қысқа мерзiмдiк және ұзақ мерзiмдiк аспектiлерде тиiмдi емес.
Экономикалық саясатты әзiрлеумен айналысатын жүйе (ЕРIN) Орталық Азияға арнайы бағытталуы бар РБЭС өңiрiнiң кiрiстерi төмен елдердегi экономикалық саясатты әзiрлеумен айналысатын мекемелерде талдамалы, консультациялық және әкiмшiлiк әлеуеттi күшейтуге бағытталған өңiрлiк жоба болып табылады. Оның мақсаты экономикалық және әлеуметтiк саясат мәселелерi жөнiндегi ұлттық дебаттардың тәуелсiз қатысушыларына сенiмдi арттыру болып табылады. Бұған осы елдерде экономикалық саясат мәселелерiмен айналысатын мекемелер мен зерттеулерi мен зерттеушiлерiнiң саясат саласындағы тәжiрибесi және өтпелi кезеңнiң мәселелерiн шешуде пайдалы практикалық тәжiрибесi бар ЕО жаңа елдерiнiң (атап айтқанда Орталық Еуропа) сондай мекемелерi арасындағы байланыс орнату арқылы қол жеткiзiледi.
Халықаралық сауда орталығы (ХСО) ЮНКТАДДТҰ. 2002 жылы ХСО Швейцария Үкiметi қаржыландыратын Орталық Азиядағы саудаға жәрдемдесудiң өңiрлiк жобаны (SЕСО) бастады. 2003 жылы жоба Қазақстан, Қырғызстан, Тәжiкстан және Өзбекстан үшiн төрт ұлттық жобаға бөлiнген. Ұлттық жобалар ұлттық сауда стратегиясын дамытуға, рыноктық талдауға, ДТҰ мәселелерiне, мемлекеттiк сатып алу және сауда ақпаратқа қатысты салаларды қамтиды.
Жапония Yкiметi сауда секторына және Орталық Азия елдерiндегi әлеуеттi көбейтуге ОDА несиелерiн бередi (даму үшiн ресми көмекке концессиялық несиелер).
Норвегия YкiметiЮНЕСКО қаржыландыратын "Орталық Азия және Гималайдағы таулы өңiрлерде мәдени және экологиялық туризмдi дамыту" жобасы Қырғызстан, Тәжiкстан және Қазақстанның iшкi өңiрлерiн қамтиды.
БҰҰДБ
БҰҰДБ өз жағдайы бойынша Орталық Азия елдерiмен өңiрлiк экономикалық ынтымақтастығы мәселелерiнде Қытайдың қатысуын қамтамасыз ету арқылы iшкi өңiрлiк диалогқа жәрдемдесуге қабiлеттi жалғыз көпжақты ұйым болып табылады. Ұйым Орталық Азия өңiрiнде және ЖЖӨДБ арқылы - өңiр мен қытай арасында өңiрлiк ынтымақтастықты қолдаудың бай тәжiрибесiне ие. БҰҰДБ Жiбек Жолында орналасқан елдерде күштi институционалды қатысуға ие және оның үйлестiруiнде осы сияқты көп және екi жақты донорлық қызметке көмектесетiн БҰҰ-ның агенттiгi жүйесiнде үйлестiрушi рөлдi жүзеге асырады. І Фазада БҰҰДБ-ның қатысуын үкiмет мүшелерi неғұрлым тығыз экономикалық ынтымақтастық үшiн маңызды катализатор ретiнде қарады.
Жiбек Жолы Өңiрiн Даму Бағдарламасы (ЖЖӨДБ-I): Өңiрлiк Ынтымақтастық үшiн Әлеуеттi күшейту және Дамыту (2000-2002) .
ЖЖӨДБ-I өңiрлiк ынтымақтастықты дамыту үшiн мыналар: мүше елдерде (Қытайда, Қазақстанда, Қырғызстанда, Тәжiкстанда) Ұлттық Үйлестiру Механизмдерiн (ҰҮМ) құру; бiрлесiп оқыту бойынша жұмыс семинарлары мен қызметтерiн жүргiзу уақытында диалог; екi бiрлескен зерттеулер мен ХСО (Тәжiкстанда және Қырғызстанда) Орталықтар желiсiн құру арқылы негiз құрды. Бағдарлама мүше елдердiң бағдарламасына қосылған Қытай үшiн трансшекаралық сауда; Қазақстандағы шетелдiк инвестициялар туралы Заңға өзгерiстер енгiзу; Қырғызстандағы шетелдiк инвестициялар туралы Заңға өзгерiстер енгiзу үшiн ынталандыру; Тәжiкстаннан Қырғызстанға жол мәселелерi бойынша жоспарлауды жаңғырту, сондай-ақ ерекше экономикалық аймақтар туралы Заң жобасын әзiрлеу және шетелдiк инвестициялар туралы Заңға бастамашылық мәселелерiн қоса алғанда, кедендiк статистика мәселелерiн анықтау сияқты ұсыныстарымен бiрге тәжiрибелiк, жұмыс деңгейiнде қызметке жәрдемдестi. Бағалау миссиясы "идеяларды тудырушы" алысқа қарыштаған жоспар мүше елдердiң үкiметтерi энтузиазммен қолдаған, өңiрлiк ынтымақтастықтың маңызды форумы ретiнде жобаның дамуына үлес қосқаны туралы қорытындыға келдi. Келесi жұмыс бойынша ұсыныстар: бiрқатар негiзде нақты iс-шараларды iске асырумен байланысты жағдайларды жақсартуды; жоба қызметiн iске асыру жөнiндегi күн сайынғы жұмыстарды олардың орындауы үшiн орта деңгейдегi ұлттық бөлiмшелердi құруды және ұлттық деңгейде iске асыруды жақсартуды қамтыды.
ЖЖӨП "Қытайдың әлеуеттiк күшеюi және Жаңа Қытай Жiбек Жолының (II Фаза) бойында орналасқан провинциялардағы адамдық ресурстарды дамыту" БҰҰДБ жобасымен бiрге бiр уақытта жүзеге асырылады. Жобаның мақсаты Қытай Жаңа Жiбек Жолы (ЖЖЖ) өңiрiнiң экономикалық дамуын қолдау болып табылады. Бұған өңiрге сауда мен инвестиция үшiн қолдау ортасын құру үшiн жергiлiктi әлеуеттi күшейту және ұлттық саясат реформасын қолдау арқылы қол жеткiзiлетiн болады. Сондай-ақ жоба трансшекаралық экономикалық аймағын құрудың техника-экономикалық негiздемесiн, сондай-ақ өңiрлiк сауда мен көлiктi жақсартуға бағытталған саяси шешiмдердi қабылдау деңгейiнде Қытай мен Орталық Азия елдерiнiң арасындағы ынтымақтастығында қолдау көрсететiн жұмыс жоспарын қамтиды. Мэрлар Форумы Жаңа Жiбек Жолы (ЖЖЖ) өңiрiнде тұрақты туризм бойынша жол картасын келiсу арқылы туризм компонентiн қолдауға өз үлесiн қосады.
Орталық Азия бойынша 2003-2005 жылдарға арналған БҰҰДБ-ның стратегиясы экономикалық реформаларды қолдау мен осы бағытта жұмыс iстейтiн басқа донорлармен үйлестiру негiзiнде демократиялық басқару үшiн ұлттық және өңiрлiк деңгейде бастамаларды жүйелендiруге беттелген.
Б. СТРАТЕГИЯ
ЖЖӨП жобалық мiндеттемелерге қол жеткiзу бойынша ұлттық деңгейде жеке қызметтегi мyдделiлiк деңгейiн жоғарылатуға жәрдемдесетiн болады. Ол Ынтымақтастық жөнiндегi Шанхай Ұйымымен (ШЫҰ) бiрге және мүше елдердiң үкiметтерiмен тығыз ынтымақтастық негiзiнде саяси нәтижелерге қол жеткiзу үшiн ең жоғары деңгейде жұмыс істейтiн болады. Ол бiр уақытта Орталық Азия елдерi мен Қытай арасында тұрақты экономикалық байланысқа кең қолдау көрсете отырып, институционалды әлеуеттi дамыту үшiн негiз құруға ұмтылатын болады.
Қытай мен Орталық Азия арасындағы өңiрлiк ынтымақтастықты күшейту ұзақ мерзiмдi кезеңде келiсiлген күштi қажет етедi. ЖЖӨП көмектiң қосымша көздерi мен қаржыландыру жалпы мақсатқа қол жеткiзуге ықпал етуге ұмтылатын стратегиялық маңызды бастама ретiнде қаралуы тиiс. Жоба жетекшiлерiнiң негiзгi мақсаты жоба шеңберiнде iс-шараларды қолдау үшiн ресурстарды жұмылдыру болады.
ЖЖӨП жобалық мiндеттемелерге және үш мақсатты бағыттарға сәйкес келетiн қолдау көрсетiлетiн ұлттық бағдарламаларды iске асыруға ықпал ететiн болады. Барлық өңiрде неғұрлым тиiмдi экономикалық ынтымақтастық ұзақ мерзiмдi перспективада оң әсерге ие болады, жоба сондай-ақ өзiнiң географиялық қамтуының мүмкiндiктерi мен кеңейту жолдарын зерделейтiн болады.
Жоба көзiнше Жiбек Жолы өңiрiнде экономикалық ынтымақтастық ахуалын жақсартуға нақты үлесiн енгiзетiн нақты мақсаттарды анықтайтын болады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz