БИЛІКТІ БӨЛУ ТЕОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ СОТ БИЛІГІ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

ЖАНЫМ САТТІЛІК

І ТАРАУ . БИЛІКТІ БӨЛУ ТЕОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ СОТ БИЛІГІ

СОТ БИЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРМАҚТАЛУЫНЫҢ МАҢЫЗЫ

Билікті бөлу теориясы корольдік деспотизм мен ақсүйектік көшуді жеңетін басты құрал ретінде қолданылуын Джон Локко (1632-1704жж. ) мен Шарль Луи Монтескье (1683-1755жж. ) қалыптастырды. Олар нақты политикалық назарды, күрес пен сол заманның басты политикалық әрекеттесулері, яғни корольдік билік, аксүйектік және туылған буржуазияны көрсетті.

“Мемлекет пен патшалық биліктің мәңгі бейнесі Кесарь болып табылады және олардың байланысының салдарынан билік пен мемлекет, осы әлем патшалығы мен рухы екі көзқарасқа бөлінеді: дуалисттік және монисттік. Егер монизм тирандық тенденцияда болса, онда дуализм еркіндікті негіздейді”, - деп Н. Бердяев айтып кеткен.

Мемлекет билігінің соңғы бағыты адамдарды билеуді тоқтату және оларды қорқынышта ұстамау, тағдыр тәлкегіне қалдырмау, керісінше қорқыныштан босату болып табылады, өйткені мүмкіндік шегінде адам өмір сүруге құқылы екенін және өзі мен басқаларға зақымсыз іс әрекет жасауын көрсетті. Мемлекеттің басты мақсаты адамдар өз міндеттерін қауіпсіз жағдайда орындалуы үшін шарттар құру болады, сонымен қатар, өз ойларын қолданып, бірақ бір-бірімен ұрысуды, өшпенділікті, ашулық пен өтірікті қоюды көздеген. Кез келген мемлекет соңғы бағыттарын, яғни тұрғындардың еркіндігін қадағалауы қажет.

Биліктің әмбебап сипаты қауым мен адамның өмірінің жалпы бастамасы және де политикалық, қауымның бүкіл келісілген және жанжалды қатынасының ұйымдасуынан автономдық қауымдық мәні ретінде қарастыруы биліктің барлық жиынтығын көрсеткен болады.

Билік бөлінуінің негізін қалаушы Ш. Монтескье - прогрессті ойшыл, қауым құрылуының мемлекетті-құқылы теоретьигі, теориясының басты мақсаты халықты зомбылықтан және биліктің қиянат етуінен қорғау болып табылады. Оның жұмыстарында басты принциптер мен институттар көрсетілген, олардың көмегімен мемлекет органдары әрекеттескен. Барлық мемлекетте үш билік түрі бар екенін орнатты, олар: заң шығарушы, орындаушы және соттық. Осылардың барлығын сипаттай отырып, бірінші кезекте, мемлекет заң шығарады, оның арнайы қолдану мерзімі болады, яғни бар заңды бағыттап немесе бұзылуын қадағалап отырады. Ал екінші кезекте, татуластықты немесе соғыс жариялайды, елшілікті қабылдайды немесе жібереді, қауіпсіздікпен қамтамасыз етеді және шабуылды алдын ала ескертеді. Үшінші кезекте, қылмыс үшін жазалау және азаматтық құқығын қадағалау болып табылады. Анықтамалардан азаматтардың политикалық еркіндігін қолданып Монтескье ескерген: “егер заң шығарушы билік орындаушы билікпен магистраттың бір аппаратында біріксе, еркін болу мүмкін емес, өйткені заңдық күдік тууы салдарынан монарх немесе сенат тирандық заңды қабылдауы мүмкін, нәтижесінде тирандық қалыппен оларды орындау керек ”. Оның пікірі бойынша соттық билікті заң щығарушы және орындаушы билігінен айырусыз еркіндік болмайтынын айтты. Оның ойынша егер төреші бір уақытта заң шығарушы болған жағдайда қадағалаусыз зомбылықпен қамтамасыз етілер еді. Соттық билік орындаушымен біріккен жағдайда төреші зұлымдық жасай алады. Сонымен қатар, барлығын жоғалтуға болады, егер бір адам қолында осы үш билік болғанда: заңды өңдеу және қабылдау, қоғамдық шешімнің орындалуы, азаматтық істің қаралуы және қылмыскерлерді соттау. Сол уақытта Ш. Монтескьенің конститутциялық жобасында билікті тепе-тең қою идеясы жеткіліксіз өткізілген. Заң шығарушы биліктің орындаушыға қатысты басымдық рөлін анықтаған соң соттық билікті солармен қатар қойған және маңызды деп санаған. Оның ойынша, соттық билікті арнайы органдарға емес, халықтан таңдалғандарға, яғни берілген уақытта әділет сотқа алып барады деген. “ . . . адамдар үшін қорқынышты соттық билік белгілі мамандықпен, белгілі күймен байланыста болмайды; ол болады . . . көрінбейтін немесе жоқ”

Ш. Монтескьеге қарағанда билікті бөлу теориясын Жан Жак Руссо практикалық іске асырды, ол халықтың біріккен билігі деп заң шығарушы, орындаушы және соттық билік екенін анықтады.

Билікті бөлу теориясы көптеген қалаларда мемлекетті-құқылы практикада кең қолданысын тапты, ол құқық пен адам бостандығының басты кепілгері болды; осы консепция кең қолданылатын қалаларда демократиялық принциптер кең қолданысқа ие болды. Көбінесе мемлекеттік жүйе билікті бөлу принципіне бағытталған -бұл мемлекетке қатысты ішкіполитикалық тұрақтылыққа жатады, өйткені билік бөлінуі өте қиын жағдайдан конституциялық ережелер көмегімен шығарады.

Билікті бөлу теориясы түсіндірме басында АҚШ Конституциясында 1977ж. орындалған, заң шығарушы уәкілдік Конгрессте ұсынылды, ол екі палатадан тұрды: Сенат және Уәкілдер Палатасы. Орындаушы билік Президент басқаруында болды, ал сот билігі - АҚШ Жоғарғы Сотына, сонымен қатар, Конгресс бекіткен төменгі сот билігі.

Айта кетсек, АҚШ-тың конституциялық сабына ұйымдық даралаудың жоғары дәрежесі тән. Президент пен оның үкімет мүшелері Конгресс палатасына қатыса алмайды және дайыс бере алмайды. Президент заң шығару бастамасымен құқыланбаған, ал үкімет мүшелері оның алдында жауапты. “Тежеу және қарама-қарсыласу ” жүйесі бойынша алдымен заң Конгрессте қабылданады, содан соң Президентке қолын қою үшін көрсетіледі. Президент оған қол қоймай сол палатаға жаңартылғанын жіберуі мүмкін, яғни заң жобасы шыққан жер. Заң жобасының тағдырын ақырында Конгресс шешеді. Президент алықаралық келісімдерді жасауға құқылы, егер Сенат келісімін берсе. Сенат келісімен Президент елшілерді, басқа да жоғары қызметтегілерді және Жоғарғы Сот төрелерін тағайындайды. Конгресс пен Президент актілері Жоғарғы Сотты конституциялық емес деп жариялауға құқылы. Көргендей, “тежеу және қарама-қарсыласу ” жүйесі АҚШ конституциялық сабының айырылмас принципі, ол өзара қадағалауға мүмкіндік береді және биліктің үш тармағының әрекеттесуіне шарт туғызады.

АҚШ ғалымдары өз еңбектерін биліктің үш тармағының анализынан көбінесе сот билігінен бастайды. Өркениетті қалаларда сот билігі мемлекеттік билікке айналған. Төрелер басқа билік тармағын қадағалауға уәкілдік алды және солардың шешімімен наразылыққа байланысты соңғы шешімді шығара алады.

Шет елдерде заң шығару, орындау және сот билік органдарының арасындағы қатынас жайғастырылған. П. 3 ст. 44 германдық конституцияда төрелерді Бундестаг тергеу комитетіне құқылы көмек көрсету міндеттелген. Испанияда төрелер тәртіп белгілеу уәкілдігін және әкімшілік шешімдердің заңдылығын қадағалайды. Пакистан Конституциясының 162 бабына сай Жоғарғы Сот Президентке құқық жайлы әлеуметтік сипатты кеңес береді.

Соңғы кездері батыс елдерінде сот билігімен байланысты айтарлықтай мәселе туындайды, бұл мәселе “сот политикадан тысқары” принципімен қадағаланады, ол нағыз мемлекеттік назардан соттық билікті абстракциялауға мүмкін берді. Интернеттегі “Соттық тежеусіз билік бейбастығы ” мақаласында Б. Волхонский әртүрлі “шулы” соттық айыптарды сараптай отырып мынадай шешімге келді: сот билігі және батыс юристтік жүйесі өз астынан орындаушы және заң шығарушы билікті көтере бастады, сонымен қатар, көптеген азаматтық қоғамды қоса. Бұл байланыста бізге өркениетті елдегі “таза қолдар” компаниясы соттармен “билікті басып алу” дегенді білдіртпейді және мемлекет басқару функциялары пайда болады. Мақала авторы соңына таман нақты механизм жоқ екенін айтты. “Дымнан көп шу ” шығару керек па, соттың политикалық күшке айналуы салдарынан ба? Жоқ деп ойлауға болады. Биліктің үшінші тармағы басқа екі орындаушы және заң шығарушыға қарсылық көрсетуге арналған, яғни бұл функцияны заңмен қабылданған уәкілдігімен тууындалуы керек.

Соттық билік түсінігі социалды тағайындалуы мен функциясы совет кезіндегі юристтік әдебиеттің зерттеу нысаны болып табылды. Онда бұл сұрақтар жеңіл-желпі “әділет сот” деген түсінікпен көрінді. Осыған қоса, соңғы категорияда үстемдік марксисттік-лениндік идеологиямен қарастырыды, мемлекет маңызының басымдылығынан шықты.

Сот билігі мен әділет сот туыстас, бірақ тепе-тең түсінікте емес. Әділет сот сот билігінің маңызды көрсетуі болып, бірақ соңғысы оған бармайды. Берілген түсініктің ара қатынасының нақты анықталуы юристтік ғылымның тапсырмалары болып табылады.

Революцияға дейінгі жазушы С. В. Познышев жазған: “сот билігі мемлекет билігінің тармағы, ол жеке органдармен әкімшілік және заңды функциясыз орындалуы керек, яғни заңды орындап, өмірде үстемдік құқығын бекітіп, зомбылық және зорлықпен күресу”.

Бұл анықтамадан сот билігінің ұйымдық және функциялық өз еркі акценттелді, сонымен қатар, қоғам мен мемлекетті үстемдік құқығымен қамтамасыз ету.

Советтік биліктің орнатылуы мен пролетариат диктатурасының жариялануы, “Бүкіл билік Советке” ұранының бекітілуі, ол билік функциялануының саяси-құқылы приципіне айналады.

Марксизм-ленинизм классиктерінің басты мемлекетті тағайындау нәтижесінде үстемдік тапты қорғап және қамтамасыз ету болды, бірінші жоспарға мемлекеттің таптық сипат оның социалды-демократиялық тармағы тән келді. Билік бөлу жайында К. Марск былай деген “жұмыс бөлуді кәсіп ету мемлекеттік механизмге басқару мен қадағалау түрінде қолданылған”. В. И. Лениннің пікірі бойынша “нағыз мемлекеттік жұмысты сананың декорациясының арғы жағына барып жасайды және депортаменттер, кеңселер, штабтарда орындалады”. 1917 ж. қазан революциясының жеңісінен билік бірігуінің консепциясы Советке толық билеуді алып келді, ол жерде биліктің басқа тармақтары дербес бола алмады. Орындаушы биліктің тез ұлғаюы салдарынан соттық билікті дербес мемлекет билігіне айналуына мүмкіндік бермеді, ол заң шығарушы билікті сияқты сот билігінде алмастырды. Берілген тақырыптама бойынша теориялық өңдеуді көрсете алмады, бұған көбінесе зерттеушілер назар аударды. Билік теориясындағы, сонымен қатар, сот билігінің теориялық атқарымы біздің елімізге қажет, әсіресе бүкіл деңгейде толығымен ғаламдық өзгеріс орнатылса.

Мемлекеттің сот жүйесінің пролетарлы диктатурасы 1917ж. 22 қарашадан Совнарком қабылдаған сот жайлы Декрет шыққаннан бастап жинақталды. Бұрынғы аймақтық сот, сот палатасы, әскери және теңіз соттары, коммерциялық сот жойылды. Олардың орнына және прокурорлық бақылау, адвакатура, соттық тергеу орнына жергілікті сот пен революциялық трибуналдар құрылды. Төрелерді Советтер таңдаған және шақырған. Соттық жүйенің дамуы соттан тыс органдар пайда болуынан қиындатылды, олар қатаң репрессивті саясат қолданды.

1924 ж. жаңа Конституция қабылданып және СССР пайда болу нәтижесінде сот билігі әлсіреді, өйткені СССР Жоғарғы сотының соттық конституциялық қадағалауды тарату жолымен ЦИК СССР-дің талабы бойынша союз құқылы акттерінің заңдылығы жайында, олардың СССР Конституциясына сай екендігі, союз республикаларының арасындағы сот даулардың қарастырылуы, өкінішке орай, кезекті дамуға бармады.

1936 ж. СССР Конституциясына билік бөлу теориясының жеке элементтері салынды, дегенмен практикада қалаларды қатаң орталықтандырылған басқару нәтижесінде дұрыс орындала алмады және әртүрлі мемлекеттік құрылымдар арасындағы ара-қатынастарының түсініксіздігі бола бастады. Сталинизм режимі демократиялық деклорацияларды жоққа шығарды, өйткені бұл режим салдарынан адамға қарсы қылмыс, зорлық, террор алып келінді.

1936 ж. СССР Конституциясы мемлекеттік билік органдарының жоғраы ұсынылған принципінен шықты, олар мемлекеттік басқаруға есепті және қадағаланған органдар ұйымдастырды. 1936ж ст. 102 Конституциясында былай делінген: “СССР-ДЕ Әділет сот СССР Жоғарғы Соты, созю республикаларының Жоғарғы Соты, шет және облыстық соттары, автономдық республика мен автономдық облыс соттары, аймақтық соттар, СССР-дің арнайы соттары, алықтық соттар арқасында іске асады ”. Ст. 112-де төрелердің тәуелсіз екенін және олардың тек заңға бағынатынын көрсетті.

1977 ж. СССР Конституциясына қоғам демократизациясының белгілі жағдайы енгізілген, билік бөлу теориясы жайында айтылмаған. “Бүкіл билік Советке” деген лениндік принциптің қалыптасу нәтижесінде Советтер СССР негізіндегі саяси ахуалды қайта қайтарып алды, ал қалған мемлекеттік органдар оларға есепті және бақылауға алынған. 1918ж. РСФСР Конституциясы сияқты бұл Конституциямен Советтерге көптеген уәкілділік ұсынылған. Cт. 2-де СССР негізіндегі саясаттағы халық депутаттарының Советі арқасында бүкіл билік халық қарамағында болды. Сонымен қатар, совет қоғамының басқарушы және бағыттаушы күшінің саяси жүйесінің түйіні болып коммунисттік партия саналады, ол қоғам дамуының перспективті негізін анықтайды (ст. 6) . Демек, іс жүзінде қаланы партиялы-әкімшілік бас басқарды, ол Совет толық билік принципінң жариялануымен бүркенді. Бұл шарттармен билік бөлу теориясы ғылым ретінде дамыған жоқ, егер жазған жағдайда капиталисттік қоғаммен салыстыру мақсаты болған, олар дұрыс түсіндірілмеген.

Советтік Союздің құлауы мен тоталитарлы жүйенің күйреуінен қазіргі заманда сот билігінің сезіну рөлі мен мағынасы болды. Дәл осы уақыттан бастап юристтік зерттеулерге ол толыққанды нысан болып саналды.

Сот билігі мәнісіне мемлекеттік биліктің ерекше тәуелсіз тармағы жатады, оны ашық, жарыспалы және әріптесті қарастыру жолымен соттар жүргізген және сот отырысында азаматтық, қылмыстық және тағы басқа да заң формасындағы сот істерінің құқығы жайлы дауларға рұқсат берілген.

Бұл жақта сот билігінің бағынышсыздығы және тәуелсіздігі айтылып өтілген, оның субъектісі және принциптері мен формасының пайда болуы көрсетілген.

Процессуалды құқық пен сот құрылысындағы мамандар сот билігін былай анықтайды “арнайы мемлекет органдарына жеткізілген соттарға, олардың құзыретіндегі рұқсат етілген уәкілділік, бұл сұрақтар осы уәкілдікке конституциялық, азаматтық, қылмыстық, әкімшілік және арбитражды сот ісімен іске асыруға болады, олар сот шешімінде заңдылық пен әділдікті кепіл етеді ”.

Көргендей, осы көзқарастағы өкілдер сот уәкілділігінің ерекше сипаты мен арнайы іске асыру формаларын белгілеп кеткен.

Сот билігінің түсінігі ерекше билік уәкілдігінде бар екендігі жайлы тұжырым дұрыс емес. Бұндай жағдайда соттар мен мәселелерініңсаяси рөлі назарға алынбайды, олардың алдындағы құқықты қорғау және азаматтар мен ұйымдардың назары болып табылады.

К. Ф. Гуценко мен М. А. Ковалевтың ойынша сот билігі - бұл “мемлекеттік аппараттағы ерекше күйде жұмыс жасайтын органдарға тән мүмкіндік пен адамдардың мінез-құлқы, арнайы процесстердің орындалу қабілеті ”. Сонымен, екі компонентке бөлінеді: 1) берілген биліктің арнайы құрылған мемлекеттік органдармен іске асыру; 2) тек осы органдарға тән қабілеттілік пен мүмкіндіктің бар болуы.

Берілген феноменге тым жеңілдетілген түсінік берудің қажеті жоқ. Біріншіден, ол сот билігінің маңызын ашпайды және оның орны билік бөлу жүйесінде. Өйткені адамдардың тәрбиесіне әсер ететін Президент, Парламент, Әкішілік, прокуратура және басқа мемлекеттік органдар болуы мүмкін, бірақ әрқайсысы өз дәрежесімен. Екіншіден, “қабілеттілік пен мүмкіншілік” дегенде не ой бар екені түсініксіз. Сот әрекетінің уәкілділігі, әдәстері, формалары болғандықтан ба? Үшіншіден, мемлекеттік аппаратта төрелер қандай “ерекше” орында болады? Орындаушы билік пен прокуратура және т. б. органдардың күйінен айырмашылығы бар ма? Төртіншіден, қандай арнайы процесстерге төрелер әрекет жасайды.

Сот билігіне тағы да анық түсінікті Ю. А. Дмитриев Г. Г. Черемный берген. Олар бұны “баңынышсыз қоғамды-құқылы құрылған, арнайы мемлекеттік және муниципальді органдар жүйесін ұсынған, билік уәкілдіктегі қарастырылған заңды, ол шындықты табуға бағытталған, әділіттілікті орнатқан, даулар шешкен, айыпкерді жазалау жайлы шешімдер орындалуға тура келеді ”.

Шындығында, олар “сот билігі” мен ”сот жүйесі” деген түсініктерді бірдей етеді, бірақ сот және билік уәкілдігінің сипатының бағыттарын көрсетіп отырады. Дегенмен, сот билігінің түсінігін ұйым аспектісімен алуға болмайды, яғни арнайы органдармен, олар керекті уәкілділікте болады, сол сияқты, заң шығарушы және орындаушы билік Парламент пен Әкімшіліктің, т. б. орындаушы органдардың бар болуымен таусылмайды.

Конститциялық құқықтағы көптеген мамандар соттық билікке толық анықтама бере алмай жатыр, оның бүкіл сипатымен шектеліп және оның билік бөлу жүйесінде мазмұнын, функциясын, орнын бөлу болып табылады. Б. А. Страшун мен А. А. Мишин жалпылай сот билігін құрал деген, оның көмегімен құқық қоғамдық қатынасқа әсер етеді, төменнен жоғарғыға дейінгі сот органдарының жиынтығына қойылған. Оның демократиялық қоғамдағы саяси рөлі әртүрлі юристтік дауларды құұық үстемдігімен қамтамасыз етеді, олар Конституция және т. б. заңдарда, алықаралық келісішарттарда, декреттерде, ордонанстарда, ішкі мемлекеттік қоғами-құқылы келісімшарттарда белгіленген.

Г. С. Сапаргалиев бұл сұраққа Конституцияның өзінің күйінен тұжырым шығарады. Қазақстан Республикасының сот билігі оларға дербес мемлекеттік билік тарпмағы деп саналады, ол Республика атынан кімнің немесе тек соттың өз еркімен орындалады. айта кеткендей, сот билігінің маңызы, яғни құқықты, еркіндікті, азаматтардың заңды құқығын, олардың бірігуін, мемлекеттік органдардың құқығы мен заңды назарын қорғау, Конституцияның, заңдардың, басқа да құқылы нормативті акттердің, Қазақстан Республикасының орындалуымен қамтамасыз ету.

М. В. Баглай төрелердің рөлі мемлекеттік биліктің түйіні екенін айрықша айтып кеткен, ол адам еркіндігі мен құқығын қорғайтын арнайы аппарат пен ерекше құрал ретінде мойындалған, заңдылық пен әділеттікті бекіткен. “Тәуелсіз сот билігі - құқылы мемлекет пен конституционализмнің жүрегі бола бастады, халық бостангдығының басты кепілі - деп айтып кеткен”.

Сот билігі түсінігінің мәнін толық және анық ашу үшін оның белгісін шығарып алу керек, олар мемлекет меанизмінде орны мен рөлін, басқа билік тармағынан ерекшелігін көрсетеді.

Көптеген ғалымдар сот билігінің бүкіл белгісіне мыналарды жатқызады: арнайы мемлекеттік органдармен құрылған сот билігінің пайда болуы, оның құқықты және азамат назарын, юристтік тұлғаларды және мемлекетті қорғауға бағытталуы; Конституция мен заңдардың орындалуымен қамтамасыз етілуі, оның арнайы формалар мен ерекше процедуралардан өтуі; сот билігінің дербестігі, тәуелсіздігі, өзгешелігі ; арнрйы ережелермен соттар мен ұйымдардың пайда болуы.

Ғалымдар осыларға ерекше беделдегі және жұмыс режиміндегі қызметкер-төреші, осы билікті іске асырады, қызметте ерекше қадағалау жүйесін жүргізеді.

Демек, төрелердің ерекше беделдегі және жұмыс режимі сот билігінің белгілеріне жатқызуға болмайды, егер басқа мемлекеттік билік тармағынан айырмашылығы болған жағдайда. Өйткені төрелердің осындай құқылы беделі, мысалы, басқа қызметтегі лауазыммен сыйымсыздығы және т. б. осыған тән Президент, Парламент депутаттары, Конституциялық Советтің мүшелері. Сыртқы қадағалаудың жоқ болуы төоешілер қызметіне көрсеткіш емес және де басқа мемлекеттік органдар ара-қатынасында бұндай қадағалау жүргізілмейді.

Сот билігінің шектері мен ерекшеліктерінің арасында кейбір авторлар оны айқын сипатта деп санайды, аса мамандандырылған формада болған, сот қарамағына қатынасқан, ішкі соттық өзіндік басқармада болған, заңмен шешілген дауларды қарастыру болып табылады.

Ішкі өзіндік басқарма нәтижесінде сыртқы позициямен сот билігінің сапалы сипатын көрсетпейді. Яғни заңға сай даулармен, төрелердің заң санасымен қарастырылуы - бұл төрелердің қызметінің принципі, дәлірек айтқанда, заң принципінің құрамдас бөлігі, оларды бүкіл заң қабылдаушы органдар басқаруы керек.

Ю. А. Дмитриев пен Г. Г. Черемныйдың пікірінше сот билігінің жоғары дәрежелі және мазмұнда болған жағдайда, төре - биліктің жалғыз органы болады, іс бойынша заңды ақиқат орнатады және оған юристтік білім қосады. “Бұл құқықты мойындау сот билігінің органдарынан кейін болады, - деп олар жазған, - тек теориялық ғана емес, практикалық білімде болған; ол жаза салған кездегі әкімшілік реттің лигитимділігін жоғалтқызады: акцептсіз ақшалай қаражаттар, әкімшілік айып, тәркілеу ”. Олармен тағы да сот рөлі, оның шешімінің жанамалылығы жүреді.

Сол себепті, жоғарыда айтылған белгілердің көбісі сот билігінің принциптеріне жатады.

Егеменді Қазақстан Республикасының билік бөлу принципі конституциялық сап негізін алғаш рет Қазақстан Республикасының Конституциясына 1993ж. енгізді. “Конституция сабының негізі” кіріспесінің алтыншы күйінде былай делінген: “Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік оның бөліну принципіне негізделген, яғни заң шығарушы, орындаушы және соттық. Осыларға сай өз уәкілділігіндегі мемлекеттік органдар дербес, арасы қарама-қарсы және сабырлы жүйелермен әрекеттеседі ”. Осы Конституцияға қарама-қарсы және сабырлы жүйесінің кіруі қоғам өміріне өзгеріс алып келеді.

1993 ж. Конституцияға сай