БИЛІКТІ БӨЛУ ТЕОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ СОТ БИЛІГІ
ЖАНЫМ САТТІЛІК!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
І ТАРАУ. БИЛІКТІ БӨЛУ ТЕОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ СОТ БИЛІГІ
0.1. СОТ БИЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРМАҚТАЛУЫНЫҢ МАҢЫЗЫ
Билікті бөлу теориясы корольдік деспотизм мен ақсүйектік көшуді жеңетін басты құрал ретінде қолданылуын Джон Локко (1632-1704жж.) мен Шарль Луи Монтескье (1683-1755жж.) қалыптастырды. Олар нақты политикалық назарды, күрес пен сол заманның басты политикалық әрекеттесулері, яғни корольдік билік, аксүйектік және туылған буржуазияны көрсетті.
"Мемлекет пен патшалық биліктің мәңгі бейнесі Кесарь болып табылады және олардың байланысының салдарынан билік пен мемлекет, осы әлем патшалығы мен рухы екі көзқарасқа бөлінеді: дуалисттік және монисттік. Егер монизм тирандық тенденцияда болса, онда дуализм еркіндікті негіздейді", - деп Н.Бердяев айтып кеткен.
Мемлекет билігінің соңғы бағыты адамдарды билеуді тоқтату және оларды қорқынышта ұстамау, тағдыр тәлкегіне қалдырмау, керісінше қорқыныштан босату болып табылады, өйткені мүмкіндік шегінде адам өмір сүруге құқылы екенін және өзі мен басқаларға зақымсыз іс әрекет жасауын көрсетті. Мемлекеттің басты мақсаты адамдар өз міндеттерін қауіпсіз жағдайда орындалуы үшін шарттар құру болады, сонымен қатар, өз ойларын қолданып, бірақ бір-бірімен ұрысуды, өшпенділікті, ашулық пен өтірікті қоюды көздеген. Кез келген мемлекет соңғы бағыттарын, яғни тұрғындардың еркіндігін қадағалауы қажет.
Биліктің әмбебап сипаты қауым мен адамның өмірінің жалпы бастамасы және де политикалық, қауымның бүкіл келісілген және жанжалды қатынасының ұйымдасуынан автономдық қауымдық мәні ретінде қарастыруы биліктің барлық жиынтығын көрсеткен болады.
Билік бөлінуінің негізін қалаушы Ш.Монтескье - прогрессті ойшыл, қауым құрылуының мемлекетті-құқылы теоретьигі, теориясының басты мақсаты халықты зомбылықтан және биліктің қиянат етуінен қорғау болып табылады. Оның жұмыстарында басты принциптер мен институттар көрсетілген, олардың көмегімен мемлекет органдары әрекеттескен. Барлық мемлекетте үш билік түрі бар екенін орнатты, олар: заң шығарушы, орындаушы және соттық. Осылардың барлығын сипаттай отырып, бірінші кезекте, мемлекет заң шығарады,оның арнайы қолдану мерзімі болады,яғни бар заңды бағыттап немесе бұзылуын қадағалап отырады. Ал екінші кезекте, татуластықты немесе соғыс жариялайды, елшілікті қабылдайды немесе жібереді, қауіпсіздікпен қамтамасыз етеді және шабуылды алдын ала ескертеді. Үшінші кезекте, қылмыс үшін жазалау және азаматтық құқығын қадағалау болып табылады. Анықтамалардан азаматтардың политикалық еркіндігін қолданып Монтескье ескерген: "егер заң шығарушы билік орындаушы билікпен магистраттың бір аппаратында біріксе,еркін болу мүмкін емес, өйткені заңдық күдік тууы салдарынан монарх немесе сенат тирандық заңды қабылдауы мүмкін, нәтижесінде тирандық қалыппен оларды орындау керек ". Оның пікірі бойынша соттық билікті заң щығарушы және орындаушы билігінен айырусыз еркіндік болмайтынын айтты. Оның ойынша егер төреші бір уақытта заң шығарушы болған жағдайда қадағалаусыз зомбылықпен қамтамасыз етілер еді. Соттық билік орындаушымен біріккен жағдайда төреші зұлымдық жасай алады. Сонымен қатар, барлығын жоғалтуға болады, егер бір адам қолында осы үш билік болғанда: заңды өңдеу және қабылдау, қоғамдық шешімнің орындалуы, азаматтық істің қаралуы және қылмыскерлерді соттау. Сол уақытта Ш.Монтескьенің конститутциялық жобасында билікті тепе-тең қою идеясы жеткіліксіз өткізілген. Заң шығарушы биліктің орындаушыға қатысты басымдық рөлін анықтаған соң соттық билікті солармен қатар қойған және маңызды деп санаған. Оның ойынша, соттық билікті арнайы органдарға емес, халықтан таңдалғандарға, яғни берілген уақытта әділет сотқа алып барады деген. "... адамдар үшін қорқынышты соттық билік белгілі мамандықпен, белгілі күймен байланыста болмайды; ол болады... көрінбейтін немесе жоқ"
Ш.Монтескьеге қарағанда билікті бөлу теориясын Жан Жак Руссо практикалық іске асырды, ол халықтың біріккен билігі деп заң шығарушы, орындаушы және соттық билік екенін анықтады.
Билікті бөлу теориясы көптеген қалаларда мемлекетті-құқылы практикада кең қолданысын тапты, ол құқық пен адам бостандығының басты кепілгері болды; осы консепция кең қолданылатын қалаларда демократиялық принциптер кең қолданысқа ие болды. Көбінесе мемлекеттік жүйе билікті бөлу принципіне бағытталған - бұл мемлекетке қатысты ішкіполитикалық тұрақтылыққа жатады, өйткені билік бөлінуі өте қиын жағдайдан конституциялық ережелер көмегімен шығарады.
Билікті бөлу теориясы түсіндірме басында АҚШ Конституциясында 1977ж. орындалған, заң шығарушы уәкілдік Конгрессте ұсынылды, ол екі палатадан тұрды: Сенат және Уәкілдер Палатасы. Орындаушы билік Президент басқаруында болды, ал сот билігі - АҚШ Жоғарғы Сотына, сонымен қатар, Конгресс бекіткен төменгі сот билігі.
Айта кетсек, АҚШ-тың конституциялық сабына ұйымдық даралаудың жоғары дәрежесі тән. Президент пен оның үкімет мүшелері Конгресс палатасына қатыса алмайды және дайыс бере алмайды. Президент заң шығару бастамасымен құқыланбаған, ал үкімет мүшелері оның алдында жауапты. "Тежеу және қарама-қарсыласу " жүйесі бойынша алдымен заң Конгрессте қабылданады, содан соң Президентке қолын қою үшін көрсетіледі. Президент оған қол қоймай сол палатаға жаңартылғанын жіберуі мүмкін, яғни заң жобасы шыққан жер. Заң жобасының тағдырын ақырында Конгресс шешеді. Президент алықаралық келісімдерді жасауға құқылы, егер Сенат келісімін берсе. Сенат келісімен Президент елшілерді, басқа да жоғары қызметтегілерді және Жоғарғы Сот төрелерін тағайындайды. Конгресс пен Президент актілері Жоғарғы Сотты конституциялық емес деп жариялауға құқылы. Көргендей, "тежеу және қарама-қарсыласу " жүйесі АҚШ конституциялық сабының айырылмас принципі, ол өзара қадағалауға мүмкіндік береді және биліктің үш тармағының әрекеттесуіне шарт туғызады.
АҚШ ғалымдары өз еңбектерін биліктің үш тармағының анализынан көбінесе сот билігінен бастайды. Өркениетті қалаларда сот билігі мемлекеттік билікке айналған. Төрелер басқа билік тармағын қадағалауға уәкілдік алды және солардың шешімімен наразылыққа байланысты соңғы шешімді шығара алады.
Шет елдерде заң шығару,орындау және сот билік органдарының арасындағы қатынас жайғастырылған. П. 3 ст. 44 германдық конституцияда төрелерді Бундестаг тергеу комитетіне құқылы көмек көрсету міндеттелген. Испанияда төрелер тәртіп белгілеу уәкілдігін және әкімшілік шешімдердің заңдылығын қадағалайды. Пакистан Конституциясының 162 бабына сай Жоғарғы Сот Президентке құқық жайлы әлеуметтік сипатты кеңес береді.
Соңғы кездері батыс елдерінде сот билігімен байланысты айтарлықтай мәселе туындайды, бұл мәселе "сот политикадан тысқары" принципімен қадағаланады, ол нағыз мемлекеттік назардан соттық билікті абстракциялауға мүмкін берді. Интернеттегі "Соттық тежеусіз билік бейбастығы " мақаласында Б.Волхонский әртүрлі "шулы" соттық айыптарды сараптай отырып мынадай шешімге келді: сот билігі және батыс юристтік жүйесі өз астынан орындаушы және заң шығарушы билікті көтере бастады, сонымен қатар, көптеген азаматтық қоғамды қоса. Бұл байланыста бізге өркениетті елдегі "таза қолдар" компаниясы соттармен "билікті басып алу" дегенді білдіртпейді және мемлекет басқару функциялары пайда болады. Мақала авторы соңына таман нақты механизм жоқ екенін айтты. "Дымнан көп шу " шығару керек па, соттың политикалық күшке айналуы салдарынан ба? Жоқ деп ойлауға болады. Биліктің үшінші тармағы басқа екі орындаушы және заң шығарушыға қарсылық көрсетуге арналған, яғни бұл функцияны заңмен қабылданған уәкілдігімен тууындалуы керек.
Соттық билік түсінігі социалды тағайындалуы мен функциясы совет кезіндегі юристтік әдебиеттің зерттеу нысаны болып табылды. Онда бұл сұрақтар жеңіл-желпі "әділет сот" деген түсінікпен көрінді. Осыған қоса, соңғы категорияда үстемдік марксисттік-лениндік идеологиямен қарастырыды, мемлекет маңызының басымдылығынан шықты.
Сот билігі мен әділет сот туыстас, бірақ тепе-тең түсінікте емес. Әділет сот сот билігінің маңызды көрсетуі болып, бірақ соңғысы оған бармайды. Берілген түсініктің ара қатынасының нақты анықталуы юристтік ғылымның тапсырмалары болып табылады.
Революцияға дейінгі жазушы С.В.Познышев жазған: "сот билігі мемлекет билігінің тармағы, ол жеке органдармен әкімшілік және заңды функциясыз орындалуы керек, яғни заңды орындап, өмірде үстемдік құқығын бекітіп, зомбылық және зорлықпен күресу".
Бұл анықтамадан сот билігінің ұйымдық және функциялық өз еркі акценттелді, сонымен қатар, қоғам мен мемлекетті үстемдік құқығымен қамтамасыз ету.
Советтік биліктің орнатылуы мен пролетариат диктатурасының жариялануы, "Бүкіл билік Советке" ұранының бекітілуі, ол билік функциялануының саяси-құқылы приципіне айналады.
Марксизм-ленинизм классиктерінің басты мемлекетті тағайындау нәтижесінде үстемдік тапты қорғап және қамтамасыз ету болды, бірінші жоспарға мемлекеттің таптық сипат оның социалды-демократиялық тармағы тән келді. Билік бөлу жайында К.Марск былай деген "жұмыс бөлуді кәсіп ету мемлекеттік механизмге басқару мен қадағалау түрінде қолданылған". В.И.Лениннің пікірі бойынша "нағыз мемлекеттік жұмысты сананың декорациясының арғы жағына барып жасайды және депортаменттер, кеңселер, штабтарда орындалады". 1917 ж. қазан революциясының жеңісінен билік бірігуінің консепциясы Советке толық билеуді алып келді, ол жерде биліктің басқа тармақтары дербес бола алмады. Орындаушы биліктің тез ұлғаюы салдарынан соттық билікті дербес мемлекет билігіне айналуына мүмкіндік бермеді, ол заң шығарушы билікті сияқты сот билігінде алмастырды. Берілген тақырыптама бойынша теориялық өңдеуді көрсете алмады, бұған көбінесе зерттеушілер назар аударды. Билік теориясындағы, сонымен қатар, сот билігінің теориялық атқарымы біздің елімізге қажет, әсіресе бүкіл деңгейде толығымен ғаламдық өзгеріс орнатылса.
Мемлекеттің сот жүйесінің пролетарлы диктатурасы 1917ж. 22 қарашадан Совнарком қабылдаған сот жайлы Декрет шыққаннан бастап жинақталды. Бұрынғы аймақтық сот, сот палатасы, әскери және теңіз соттары, коммерциялық сот жойылды. Олардың орнына және прокурорлық бақылау, адвакатура, соттық тергеу орнына жергілікті сот пен революциялық трибуналдар құрылды. Төрелерді Советтер таңдаған және шақырған. Соттық жүйенің дамуы соттан тыс органдар пайда болуынан қиындатылды, олар қатаң репрессивті саясат қолданды.
1924 ж. жаңа Конституция қабылданып және СССР пайда болу нәтижесінде сот билігі әлсіреді, өйткені СССР Жоғарғы сотының соттық конституциялық қадағалауды тарату жолымен ЦИК СССР-дің талабы бойынша союз республикаларыныңнормативті құқылы акттерінің заңдылығы жайында, олардың СССР Конституциясына сай екендігі, союз республикаларының арасындағы сот даулардың қарастырылуы, өкінішке орай, кезекті дамуға бармады.
1936 ж. СССР Конституциясына билік бөлу теориясының жеке элементтері салынды, дегенмен практикада қалаларды қатаң орталықтандырылған басқару нәтижесінде дұрыс орындала алмады және әртүрлі мемлекеттік құрылымдар арасындағы ара-қатынастарының түсініксіздігі бола бастады. Сталинизм режимі демократиялық деклорацияларды жоққа шығарды, өйткені бұл режим салдарынан адамға қарсы қылмыс, зорлық, террор алып келінді.
1936 ж. СССР Конституциясы мемлекеттік билік органдарының жоғраы ұсынылған принципінен шықты, олар мемлекеттік басқаруға есепті және қадағаланған органдар ұйымдастырды. 1936ж ст. 102 Конституциясында былай делінген: "СССР-ДЕ Әділет сот СССР Жоғарғы Соты, созю республикаларының Жоғарғы Соты, шет және облыстық соттары, автономдық республика мен автономдық облыс соттары, аймақтық соттар, СССР - дің арнайы соттары, алықтық соттар арқасында іске асады ". Ст. 112-де төрелердің тәуелсіз екенін және олардың тек заңға бағынатынын көрсетті.
1977 ж. СССР Конституциясына қоғам демократизациясының белгілі жағдайы енгізілген, билік бөлу теориясы жайында айтылмаған. "Бүкіл билік Советке" деген лениндік принциптің қалыптасу нәтижесінде Советтер СССР негізіндегі саяси ахуалды қайта қайтарып алды, ал қалған мемлекеттік органдар оларға есепті және бақылауға алынған. 1918ж. РСФСР Конституциясы сияқты бұл Конституциямен Советтерге көптеген уәкілділік ұсынылған. Cт. 2-де СССР негізіндегі саясаттағы халық депутаттарының Советі арқасында бүкіл билік халық қарамағында болды. Сонымен қатар, совет қоғамының басқарушы және бағыттаушы күшінің саяси жүйесінің түйіні болып коммунисттік партия саналады, ол қоғам дамуының перспективті негізін анықтайды (ст. 6). Демек, іс жүзінде қаланы партиялы-әкімшілік бас басқарды, ол Совет толық билік принципінң жариялануымен бүркенді. Бұл шарттармен билік бөлу теориясы ғылым ретінде дамыған жоқ, егер жазған жағдайда капиталисттік қоғаммен салыстыру мақсаты болған, олар дұрыс түсіндірілмеген.
Советтік Союздің құлауы мен тоталитарлы жүйенің күйреуінен қазіргі заманда сот билігінің сезіну рөлі мен мағынасы болды. Дәл осы уақыттан бастап юристтік зерттеулерге ол толыққанды нысан болып саналды.
Сот билігі мәнісіне мемлекеттік биліктің ерекше тәуелсіз тармағы жатады, оны ашық, жарыспалы және әріптесті қарастыру жолымен соттар жүргізген және сот отырысында азаматтық, қылмыстық және тағы басқа да заң формасындағы сот істерінің құқығы жайлы дауларға рұқсат берілген.
Бұл жақта сот билігінің бағынышсыздығы және тәуелсіздігі айтылып өтілген, оның субъектісі және принциптері мен формасының пайда болуы көрсетілген.
Процессуалды құқық пен сот құрылысындағы мамандар сот билігін былай анықтайды "арнайы мемлекет органдарына жеткізілген соттарға, олардың құзыретіндегі рұқсат етілген уәкілділік, бұл сұрақтар осы уәкілдікке конституциялық, азаматтық, қылмыстық, әкімшілік және арбитражды сот ісімен іске асыруға болады, олар сот шешімінде заңдылық пен әділдікті кепіл етеді ".
Көргендей, осы көзқарастағы өкілдер сот уәкілділігінің ерекше сипаты мен арнайы іске асыру формаларын белгілеп кеткен.
Сот билігінің түсінігі ерекше билік уәкілдігінде бар екендігі жайлы тұжырым дұрыс емес. Бұндай жағдайда соттар мен мәселелерініңсаяси рөлі назарға алынбайды, олардың алдындағы құқықты қорғау және азаматтар мен ұйымдардың назары болып табылады.
К.Ф.Гуценко мен М.А.Ковалевтың ойынша сот билігі - бұл "мемлекеттік аппараттағы ерекше күйде жұмыс жасайтын органдарға тән мүмкіндік пен адамдардың мінез-құлқы, арнайы процесстердің орындалу қабілеті ". Сонымен, екі компонентке бөлінеді: 1) берілген биліктің арнайы құрылған мемлекеттік органдармен іске асыру; 2) тек осы органдарға тән қабілеттілік пен мүмкіндіктің бар болуы.
Берілген феноменге тым жеңілдетілген түсінік берудің қажеті жоқ. Біріншіден, ол сот билігінің маңызын ашпайды және оның орны билік бөлу жүйесінде. Өйткені адамдардың тәрбиесіне әсер ететін Президент, Парламент, Әкішілік, прокуратура және басқа мемлекеттік органдар болуы мүмкін, бірақ әрқайсысы өз дәрежесімен. Екіншіден, "қабілеттілік пен мүмкіншілік" дегенде не ой бар екені түсініксіз. Сот әрекетінің уәкілділігі, әдәстері, формалары болғандықтан ба? Үшіншіден, мемлекеттік аппаратта төрелер қандай "ерекше" орында болады? Орындаушы билік пен прокуратура және т.б. органдардың күйінен айырмашылығы бар ма? Төртіншіден, қандай арнайы процесстерге төрелер әрекет жасайды.
Сот билігіне тағы да анық түсінікті Ю.А.Дмитриев Г.Г.Черемный берген. Олар бұны "баңынышсыз қоғамды-құқылы құрылған, арнайы мемлекеттік және муниципальді органдар жүйесін ұсынған, билік уәкілдіктегі қарастырылған заңды, ол шындықты табуға бағытталған, әділіттілікті орнатқан, даулар шешкен, айыпкерді жазалау жайлы шешімдер орындалуға тура келеді ".
Шындығында, олар "сот билігі" мен "сот жүйесі" деген түсініктерді бірдей етеді, бірақ сот және билік уәкілдігінің сипатының бағыттарын көрсетіп отырады. Дегенмен, сот билігінің түсінігін ұйым аспектісімен алуға болмайды, яғни арнайы органдармен, олар керекті уәкілділікте болады, сол сияқты, заң шығарушы және орындаушы билік Парламент пен Әкімшіліктің, т.б. орындаушы органдардың бар болуымен таусылмайды.
Конститциялық құқықтағы көптеген мамандар соттық билікке толық анықтама бере алмай жатыр, оның бүкіл сипатымен шектеліп және оның билік бөлу жүйесінде мазмұнын, функциясын, орнын бөлу болып табылады. Б.А.Страшун мен А.А.Мишин жалпылай сот билігін құрал деген, оның көмегімен құқық қоғамдық қатынасқа әсер етеді, төменнен жоғарғыға дейінгі сот органдарының жиынтығына қойылған. Оның демократиялық қоғамдағы саяси рөлі әртүрлі юристтік дауларды құұық үстемдігімен қамтамасыз етеді, олар Конституция және т.б. заңдарда, алықаралық келісішарттарда, декреттерде, ордонанстарда, ішкі мемлекеттік қоғами-құқылы келісімшарттарда белгіленген.
Г.С.Сапаргалиев бұл сұраққа Конституцияның өзінің күйінен тұжырым шығарады. Қазақстан Республикасының сот билігі оларға дербес мемлекеттік билік тарпмағы деп саналады, ол Республика атынан кімнің немесе тек соттың өз еркімен орындалады.айта кеткендей, сот билігінің маңызы, яғни құқықты, еркіндікті, азаматтардың заңды құқығын, олардың бірігуін, мемлекеттік органдардың құқығы мен заңды назарын қорғау, Конституцияның, заңдардың, басқа да құқылы нормативті акттердің, Қазақстан Республикасының орындалуымен қамтамасыз ету.
М.В.Баглай төрелердің рөлі мемлекеттік биліктің түйіні екенін айрықша айтып кеткен, ол адам еркіндігі мен құқығын қорғайтын арнайы аппарат пен ерекше құрал ретінде мойындалған, заңдылық пен әділеттікті бекіткен. "Тәуелсіз сот билігі - құқылы мемлекет пен конституционализмнің жүрегі бола бастады, халық бостангдығының басты кепілі - деп айтып кеткен".
Сот билігі түсінігінің мәнін толық және анық ашу үшін оның белгісін шығарып алу керек, олар мемлекет меанизмінде орны мен рөлін, басқа билік тармағынан ерекшелігін көрсетеді.
Көптеген ғалымдар сот билігінің бүкіл белгісіне мыналарды жатқызады: арнайы мемлекеттік органдармен құрылған сот билігінің пайда болуы, оның құқықты және азамат назарын, юристтік тұлғаларды және мемлекетті қорғауға бағытталуы; Конституция мен заңдардың орындалуымен қамтамасыз етілуі, оның арнайы формалар мен ерекше процедуралардан өтуі; сот билігінің дербестігі, тәуелсіздігі, өзгешелігі ; арнрйы ережелермен соттар мен ұйымдардың пайда болуы.
Ғалымдар осыларға ерекше беделдегі және жұмыс режиміндегі қызметкер-төреші, осы билікті іске асырады, қызметте ерекше қадағалау жүйесін жүргізеді.
Демек, төрелердің ерекше беделдегі және жұмыс режимі сот билігінің белгілеріне жатқызуға болмайды, егер басқа мемлекеттік билік тармағынан айырмашылығы болған жағдайда. Өйткені төрелердің осындай құқылы беделі, мысалы, басқа қызметтегі лауазыммен сыйымсыздығы және т.б. осыған тән Президент, Парламент депутаттары, Конституциялық Советтің мүшелері. Сыртқы қадағалаудың жоқ болуы төоешілер қызметіне көрсеткіш емес және де басқа мемлекеттік органдар ара-қатынасында бұндай қадағалау жүргізілмейді.
Сот билігінің шектері мен ерекшеліктерінің арасында кейбір авторлар оны айқын сипатта деп санайды, аса мамандандырылған формада болған, сот қарамағына қатынасқан, ішкі соттық өзіндік басқармада болған, заңмен шешілген дауларды қарастыру болып табылады.
Ішкі өзіндік басқарма нәтижесінде сыртқы позициямен сот билігінің сапалы сипатын көрсетпейді. Яғни заңға сай даулармен, төрелердің заң санасымен қарастырылуы - бұл төрелердің қызметінің принципі, дәлірек айтқанда, заң принципінің құрамдас бөлігі, оларды бүкіл заң қабылдаушы органдар басқаруы керек.
Ю.А.Дмитриев пен Г.Г.Черемныйдың пікірінше сот билігінің жоғары дәрежелі және мазмұнда болған жағдайда, төре - биліктің жалғыз органы болады, іс бойынша заңды ақиқат орнатады және оған юристтік білім қосады. "Бұл құқықты мойындау сот билігінің органдарынан кейін болады, - деп олар жазған, - тек теориялық ғана емес, практикалық білімде болған; ол жаза салған кездегі әкімшілік реттің лигитимділігін жоғалтқызады: акцептсіз ақшалай қаражаттар, әкімшілік айып, тәркілеу ". Олармен тағы да сот рөлі, оның шешімінің жанамалылығы жүреді.
Сол себепті, жоғарыда айтылған белгілердің көбісі сот билігінің принциптеріне жатады.
Егеменді Қазақстан Республикасының билік бөлу принципі конституциялық сап негізін алғаш рет Қазақстан Республикасының Конституциясына 1993ж. енгізді. "Конституция сабының негізі" кіріспесінің алтыншы күйінде былай делінген: "Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік оның бөліну принципіне негізделген, яғни заң шығарушы, орындаушы және соттық. Осыларға сай өз уәкілділігіндегі мемлекеттік органдар дербес, арасы қарама-қарсы және сабырлы жүйелермен әрекеттеседі ". Осы Конституцияға қарама-қарсы және сабырлы жүйесінің кіруі қоғам өміріне өзгеріс алып келеді.
1993 ж. Конституцияға сай жоғары уәкілді және заң шығарушы орган Жоғарғы Совет болып саналды, басқа мемлекеттік органдармен ара қатынасындағы басты уәкілдігіне: Констиуциялық Сот, Жоғарғы Сот, Қазақстан Республикасының Арбитражды Сотының мүшелерінің таңдалуы және төменгі құрылымды сот құрылу ретінің анықталуы; Бас прокурор қызметіне тағайындалуы; Президент келісімімен Премьер-Министрге, Премьер-Министр орынбасары, шет ел, қорғаныс, қаржы, ішкі істер министрлері, халықаралық қауіпсіздік Комитетінің төрағасы және бас дипломатиялық уәкілділік тағайындалады.
Конституцияда бекітілген заң шығарушы процесс біздің ойымызша жеткіліксіз болған. Сол себепті, Конституцияның 78 бабы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан Республикасының Заңдарына қол қоюға құқылы. Екі аптадан кеш болмай заңға қол қойылғаннан соң Президент Жоғарғы Советке өз қарсылығымен заңды қайта талқыланып және дауысқа салу үшін қайтара алады. Егер Жоғарғы Советте бүкіл депутаттардың үштен екі бөлігі бұрынғы шешімге сайласа, онда Президент заңға қол қойған. Айтылған уақытқа дейін келмеген заңға қол қойылған. Практикада Президенттің тыйым салуын алдын алу мына себептермен көрсетілді: а) біріншіден, Президент қол қойған заң мерзімі анықталмаған, сол себепті жобаны өзінде шектелмеген уақыт мерзімінде ұстауға болды; б) екіншіден, түсіндірілмеген қол қойылмаған санкциялардың бекітілмеуі; в) үшіншіден, сабырлық пен қарама-қарсы жүйесінің әрекет рычагы Конституцияда қолданылмады. Конституцияның 82 бабында Президент пен Вице-Президент өз уәкілділігін орындамаған жағдайда қызметтен кетуге құқылы екендігі көрсетілген. Президент қызметінен кетеді деп саналады, егерде Жоғарғы Соттың бүкіл депутаттарының үштен екі бөлігі сол дауыс берген жағдайда. Сол себепті, қызметтен кету және оны қабылдау проблема болып кетеді.
Сот билігінің заң шығарушымен ара қатынасы сабырлық пен қарама-қарсы жүйемен қарағанда жақсаруын қалады. Билікті бөлу принципіне орай 1993 ж. Конституция мынадай қалыпта болды: "Қазақстан Республикасының сот билігі Конституциялық Сотқа, Жоғарғы Сотқа, Жоғары Арбитражды Сотқа және төмендетілген Сотқа заңмен құрылғанда енеді. Ешқандай орган, қызметтік немесе басқа да өзіне сот билігінің функциясын алуға құқылы емес ".
1993 ж. Конституцияның 101 бабында айтылған: "Төрелер тәуелсіз және тек Конституцияға және Қазақстан Республикасының заңдарына бағынады "
1995 ж. Конституцияның қабылдануының себебінің бірі әдебиетте сот реформасының керек еместігі деп аталады, өйткені 1993 ж. Конституцияда тәцуелсіз соттың құрылуына негіз салынбаған. 1993 ж. Конституцияның 100 бабында сот уәкілдігінің мерзімі - 10 жыл, әлемдік тәжрибелермен дербес сот болу үшін өмірлік сот қызметінде болу керек деп дәлелденді. 1993 ж. Конституциясы бойынша төрешілерді таңдау және тағайындау керекті дербес кепілдік бермеді.
Демек, алғашқы 1993 ж. Тәуелсіз Қазақстанның Конституциясы өз кезегінде келісімді Конституция болып табылды, оны өңдеу, сипаттау және қабылдау шексіз келісімге іздеуіне салынды, ол әртүрлі позицияларда болды.
Сабырлық пен қарама-қарсы жүйенің ерекше орнында сот билігі екені сөзсіз, ол құқықты мемлекетте конституциялық саптың құқық пен еркіндік кепілі болуы керек. Орталық орында Конституциялық Совет пен Жоғарғы Сот тұрады, олар конституциялық бақылау мен соттық бақылауды жүзеге асыруға арналған. Егер Конституциялық Совет жоғары органды деп саналса, "конституциялық саптың қорғанысымен қамтамасыз ету, бірақ Жоғарғы сот сот билігіндегі жоғарғы орган болып табылады және төмендетілген соттарда сот бақылауы іске асады ".
Сонымен, билікті бөлу теориясы қазақстандық мемлекеттік-құқылы ғылымда ғана емес практика жағынан мойындалуы керек. Билікті бөлу теориясы - бүкіл демократиялық концепция, алдыңғы қатардағы қоғамдық ойды жаулап алу, бүкіл халықтық құндылық, бұлар мемлекеттік басқаруда демократиялық нысана болып табылады. Бірақ бұл теория жүзеге асады, көбінесе жалпы принциптермен, осының бастамасы мемлекеттік органдардың құрылымының құрылуын басқарады және уәкілдігінің сұлбасын анықтау. Сол уақытта теория пайдасын бағалау керек емес. "Билікті бөлу - нашар мемлекеттік басқаруға ппанацея емес. Саяси мәдениет, қоғамдық құқық санасының дамуы және т.б. " .
Келешекте біздің мемлекетімізде демократия мен құқылы мемлекеттің даму салдарынан билік бөлу теориясының толық іске асуын күтуге болады. Бұл проблемаға орай бұрынғы амалдарды жаңа қоғамдық ахуалда көріп шығу жаңа реалдардықолданады, яғни нақты рөлін анықтау қажеттілігі және мемлекеттік басқару жүйесіндегі сот билігінің орны. Бұл билік тармғының бұрынғы ара қатнасы өзгеіссіз қалмайды, өйткені билікті реформалайтын объективті талаптар, билеудің конституциялық жүйесінің құрылуы, нағыз құқылы мемлекетті бекіту, мүддесін, құқығын жіне адамды қорғауды қадағалау осыны талап етеді.
Конституциялық құқыққа сай мемлекеттік билікті бөлу Парламент, Үкімет және Жоғарғы Сот билігінің басқа да мемлекеттік құрылымдармен теңдескен ара қатынаста жүреді.
1993 ж. Қазақстан Республикасының Конституциясындағы басты шешілмеген сұрақтарының бірі мемлекетік биліктің ұйымы жайындағы сұрақтар деп әділетті түрде авторлар айтып кеткен. Осыған себеп ретінде : органдардың конституциялы - құқылық беделінің анықтаудағы бітпеуі, қайшылығы; билік бөлу приципінің іске асу моделінің ауысу кезегіндегі адекватты еместігі; билік тармақтары арасындағы дауларды шешу механизмінің көп істелмеуі.
Ресей Федерациясы Конституциясының басты кемшілігі ретінде оны ауыстыру мақсатында ресейлік авторлар ода билік бөлудің түсініксіз мазмұнда екенін айтып кетті.
1995 ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша билік уәкілділігі орындаушы билік пайдасына сұрыпталды. Парламент қадағалау міндетінен айырылды, яғни қаражат орындалуын қадағалаудан айырылды. Жаңа Констиуция билік бөлу механимі мен саяси күйзелістердің шешілуін бекітті. Бірақ, Парламентті тарату тәртібі мен Президент сенімсіздігі өзара баламалы емес. Конституцияның 47 бабына сай, Президент өз орнынан кете алады, егер өз қабілетсіздігімен міндетін аурып орындай алмаса немесе мемлекеттік опазыздық салдарынан Жоғарғы Сот пен Конституциялық Советтің сәйкес шешімінің болуы. Соңғы шешім Парламент Палатасының біріккен мәжілісінде әр Палата депутаттарының үштен төрт бөлігінің дауысынан қабылданады. Республика Президентінің айыптаудан ауытқууы мәжіліс депутатттарының уәкілділігін тоқтатады.
Саяси күйзеліс салдарынан президенттік республикада мемлекет басшысы Үкіметті қызметінен босатады немесе Парламенттің төменгі палатасын таратып жібереді. Қазақстанда мемлекет басшысы екі Парламент палатасын тартып жібере алады.
Биліктің жаңа құрылымында Конституциялық Сот институты жоқ, оның орнына Конституциялық Совет болады. Сот билігі мемлекет басшысына тікелей тәуелді болады. Жоғарғы Сот басқарушысы мен төрешісі Президенттің айтуы бойынша Сенатпен таңдалады, ол Республиканың Жоғарғы Сот Советінің ұсынуымен негізделген. Облыстық Сот төрешілері мен басқарушылары Жоғарғы Сот Советінің ұсынуымен Қазақстан Республикасының Президенті тағайындаған. Ал қалған төрешілерді Әділет Министрі ұсынуымен Президент тағайындаған.
Қазіргі Конституцияның айқын қалыпы және құқықылық ойы көрсетілген. Ресейлік революцияға дейінгі құқықтық әдебиетте конституциялық саптың принципін сараптау кезінде бірінші орында билікті бөлу тұрған. Бұл теорияның толық мағынасы орыс заңгері Ф.Ф.Кокошкиннің еңбектерінде ашылған. Ол құқылы мемлекеттің екі басты принципін бөліп шығарған, олар : халық заң шығаруға қатысуы және билікті бөлу, сонымен қатар, Үкімет пен Парламент қолында билік ұсталуының әдістерін анықтаған. Үкіметтің қарым-қатынасына орай сабырлық пен қарама-қарсылық жүйесінен үш элемент бөліп шығарған : а) қаражат пен әскер санын Парламенттің қадағалауы; б)министрлердің жауапкершілігі; в)сот билігінің үкімет басқаруының заңды екенін тексеруге құқылығы. Ал Парламентпен қарым-қатынасы төрт элементтен тұрады: а) оындаушы билік басшысының заң шығарушы процесінде кейінге қалдыратын және абсолютты "тыйым" көмегімен қатысуы; б) екі палатаның бар болуы; в) азаматтардың құқығы; г) Конституцияның арнайы ретпен өзгеруі. Оның жұмыстарында біз сот билігінің байсалдылығын байқамаймыз.
Осыған орай, 1995ж. Конституцияның 2 бабында Қазақстан Республикасы президенттік басқару формасымен біртұтас мемлекет болып табылады.
Билікті бөлу концепцияысна сай, президенттік билік негізі орындаушы билік ретінде қарастырылады. Осындай сәйкес келетін күйлер АҚШ (1787ж.), Филлипин (1886ж.), Бразилия (1988ж.), Азербайжан (1995ж.) және т.б. конституцияларында болады. Бұл мемлекеттерде орындаушы билікті Үкімет іске асырады, кейбір мемлекеттерде орындаушы билік Президентке де, Үкіметке де тиесілі. Осыған орай, президенттік биліктің нақты орнын билік бөлу жүйесінде анықтау, мүмкін емес.
Көптеген мемлекеттердің практикасының салдарынан демократиялық пастулаттың талассыздығы болып табылатын билік бөлу концепциясы алдымен бағдарланған сипатта болады және қазіргі талаптарда "таза" күйінде орындалмайды.
1995 ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша, мысалы, заң шығарушы билік Парламент міндетінде, бірақ оның пайда болуына Президент қатысады, ол тыйым салуға құқылы, арнайы кезде акттер шығаруға құқылы. Сондықтан, п 2 45 бабында былай делінген: "Қарастырылған Конституцияның 4 пунктының 53 бабында Республика Президенті заң шығарады, ал Конституцияның 2 пунктының 61 бабында Республика заңын күшке алған бағыттар ". Кейбір мемлекеттерде Үкімет солай заңды күшке алынған акттер шығарады, ол жоғарғы ұсынушы органдарға немесе Конституциямен ұсынылған уәкілдікке негізделген. Әр мемлекеттің төрешілері заңдарды конституциялық емес деп жариялауға және сонымен қатар олардың әрекетін тоқтатуға құқылы. Сонымен қоса, төрешілерде бұйырушы және әкімшілік уәкілділік бар. Ағылшын-саксондық құқықта кең ауқымда соттық бұйрықтар қолданылатыны белгілі. Бұндай бұйрықтарға мысалға, мүлікті қолдануға шек қою, сот шешімі шығам дегенше периодтық баспаның шығуына тыйым салынуы және т.б. Сот кезінде төрешіге бағынатын сот орындаушылар құрылады, олар орындаушы функциялар жасайды.
Сол себепті, президенттік билік кезінде биліктің әртүрлі тармағының кіруі қалыпты болады. Президенттің Конституциялық беделі барлық билік тармағының бірігіуін қамтамасыз етеді. Ол мемлекеттік механизмде жоғарғы орында болады және барлық билік тармағынан тең бөлінген; бір уақытта дау кезінде төреші болып табылады, ол тармақтарының арасында пайда болады және келісімді атқарыммен қамтамасыз етеді.
Байсалдылық пен қарама-қарсылық жүйесінің мәнмәтінінде сот билігі тек әділет сотты сипаттай қоймай, сонымен қатар, шешімнің белсенді көзқарасына юристтік мүмкіндікті атқаруы және заң шығарушы мен орындаушы биліктің әрекеті болып табылады.
Сот билігінің заң шығарушымен қарым-қатынасына орай, Парламент заң шығарады, ол сот жүйесінің ұйымдасу негізін және төрешілердің құқылы қалыпын анықтайды, сонымен қатар, республикалық қаражат бөлген төрешілердің еңбекақысын бекітеді. Бұдан басқа, заң шығарушы орган төрешілерді Жоғарғы Соттан сайлайды, олардың уәкілдіктерін тоқтатады және дербес құқығыннан айырады. Парламент кешірім туралы акт шығарады, қылмыстық жауапкершіліктен босатуға ақталмайтын негіз ұсынады немесе төрешілер соттаған белгілі бір қылмысты орындаушының жазаны өтеуі.
Сонымен қатар, Сенатпен Жоғарғы Сот төрешілерін сайлауда Парламент, Жоғарғы Сот Советіндегі Сенат пен Мажіліс депутаттарын табыстау жолы және Әділетті білікті коллегия, ал орындаушы билік әділет министрлігі арқылы іріктелуге және сот кадрын орналастыруға қатысады.
М.В.Баглай әділетті түрде былай деген, "соттауға заң шығарушы органдар, орындаушы органдар құқылы емес. Сот билігі нормалы шығармашылықпен айналыспауы керек, заң шығарушы органдарды алмастыра отырып, орындаушы биліктің айрықша құқығына арласады ". Сонымен қоса, сот практикасы заң шығару әрекетіне бағытталған және орындаушы билік органдарының көптеген қателіктерін түзейді; оны қолдану процесін талқылау құқығында төрешілер құқылы нормдардың түпнұсқасын шығарады, кейде бастапқы күйінен де жақсы қылып шығарады.
Сот органдарының Президентпен қарым-қатынасы негізінде мемлекет басшысы толығымен сот корпусының төменгі және орташа түйінінде қалыптасады және жоғарғы сот органының қалыптасуына қатысады. Оның айрықша құқығына соттың пайда болуы мен таратылуы кіреді. Президент өзі тағайындаған уәкілділігінен, дербес құқығынан айыра алады, Жоғарғы Сот Совет қалыптастырады, оның уәкілін және екі №мүшесін тағайындайды, заң күшіндегі нормативті акттер шығарады. Бұдан басқа, мемлекет басшысы кешірім береді, яғни жұмсарту немесе төреші бекіткен қылмыстық жазадан босату, ең алдымен өлім жазасының өмірлілікке немесе еркіндіктен айыратын ұзартылған мерзімге шейін.
Басқа жағынан, төрешілер мемлекеттің жоғары орындағы қызметкерінің акттеріне қарсылық білдіруге құқылы емес, оларға Конституциямен бекітілген құқықпен және адам мен азамат еркіндігіне қысым жасалған және төрешілер олардың конституциячыз екендігін Конституциялық Советке үндей алады.
Авторлардың айтуы бойынша саяси жүйеде сот билігінің қарама-қайшылық болады. Оның "әлсіздігі" жағы заң шығарушы билік секілді сайлаушыларға сүйенбеуі болып табылады, орындаушы секілді күшті механизмде бола алмайды. Бұдан басқа, ол кертартпалық табиғатта болады, жоғары дәрежеде бюрократизмді сипаттайды. Басқа жағынан, сот билігінің "күшіне" шараларды қабылдау құқығы кіреді, оған заң шығарушы және орындаушы биліктің құқығы жоқ. Ол адамды мемлекет зомбылығынан және көпшілік қысымынан құтқарады, соның арқасында азшылықтың заңды назарын, сонымен қатар, тұлға еркіндігі мен демократия қорғанысын сақтайды.
Жоғарыда айтылып кеткендей, төрешілер Констиуциялық Советтегі сәйкестендірілген өтініштерді өршіте отырып, констиуциялық емес заңдардың, Президент жарлығының, Үкімет қаулысының болдырмауына қол жеткізеді. Төрешілер азаматтық пен қылмыстық істің рұқсат етілуі мен қарастырылу процесінде мемлекет органдарының және қызметкерлердің заңсыз әрекеттеріне қарсы тұруы қажет, олардың заңсыз шешімдерін болдырмау және айыпкерді жауапқа тарту керек. Төрешінің шешімнін тек жоғарғы сот бодырмайды. Сот шешімін болдыра алмайтын басқа субъекттер прокуратура арқылы әрекет жасай алады. Дәл прокурор үкіміне немесе соттың басқа шешіміне қарсылық білдіре алады.
Бірақ, сот құрылысында көптеген мамандар айтып кеткендей, Қазақстан Республикасында сот жүйесінің құрылуы мен жұмыс істеуі сот билігін бөлу принципіне толық жауап бермейді.
Сол уақытта, сот билігін бөлу теориясын зерттеушілер шарттар, орны және уақыт оған өз ізін қалдырадыратына біз толығымен келісеміз. Қазіргі қоғамның дамуы үшін мемлекет билігінің ел ішінде егемендігін алуы керек, мемлекеттік аппараттың функциясы мен қоғамдық құрылыммен осы нысанның межеленуіне жетуі; бұл билеуші айрықша құқық орталығының және жергілікті биліктің шек қоюы. Билік бөлу приципін үйрену және енгізу кезінде бөлудің айқындығы маңызды емес, "байсалдылық пен қарама-қарсылық жүйесінің" қаншалық тереңірек енгізілгені маңызды, шектен шыққан біреуді билікті болдырмас үшін, соған 1995ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы бағытталған, оның п. 4 3бабында былай делінген, "Республикада мемлекет билігі бірыңғай және Констиуция негізінде орындалады және оның бөліну пр иципіне орай, яғни заң шығарушы, орындаушы және сот тармағы".
АҚШ-тың мемлекттік механизмінде байсалдылық пен қарама-қарсылық жүйесін әдебиеттерде алты басты элементтерге бөледі: 1) Лауазымы жоғары қызметкерлерді Сенат келісімі мен кеңесі бойынша тағайындау; 2) бикамерализм; 3) соттық қадағалау; 4) Президенттің "тыйымы" ; 5) Президенттің әскери және ішкі саясаттың маңызды құқығын орындпуға Конгресстің қатысуы және 6) Конгресс пен импичментті тергеу.
1995 ж. Конституциясына сай республикада сот билігін Жоғарғы Сот, облыстық және қалалық сот орындайды. Сот билігінің жүйесіне Қазақстан Республикасының әскерінің Әскери соты жатады. Сот билігіінің басты мақсаты конституциялық құқық қорғанысының пайда болуы, азаматтардың еркіндігі мен заңды назары, мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар мен ұйымдар болып табылады, Қазақстан Республикасының Конституциясының, заңдарының, басқа да нормативті құқылы акттердің, Қазақстан Республикасының халықаралық келісімдерінің орындалуы болады.
Қазіргі уақытта сот жүйесінің әрекетін қадағалап тұратын басты нормативті акт - Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады, " Қазақстан Республикасындағы төрешілерінің сот жүйесі мен беделі" деген Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы 2000 жылдың 25 желтоқсанынан басталды.
Мемлекеттік басқарудағы органдар жүйесіндегі басты орын сот билігінің органдарына тиесілі, өйткені төрешілер материалды игіліктерді бөлуде белсенді қатысады, азаматтық және тұрмыстық істерді қарайды, ол қылмыстық-репрессивті саясаттан қалыптасады, ал қылмыстық істі қарастыра отырып, әділет сот пайда болуы үшін заң шығарушы және орындаушы әрекетке бағыт береді. Қазақстан мемлекеттілігінің даму келешегіне көзқарасымызды сот билігінің күшеюімен байланыстыруға болады. "Сот билігін бөлу принципі оңай түсіндірмесі төрешінің рөлінің әсіреленуіне алып келді, басқа да құқық қорғаушы компетенциядан дәстүрлі қызмет қатарының шығуы, нәтижесінде сот билігінің органдарына тән емес міндет жүктелген ", - деп Н.Колоколов айтып кеткен, олмен келіспеуімізге тура келеді. Соттардың әсірелеу рөлінде сот билігін бөлу жүйесі заң шығарушы және орындаушы биліктен жоғары тұрады, бұл қазақстанның мемлекеттігінің даму тарихында болмаған. Сот органдарының билікті бөлу теориясын теориялық өңдеу кезінде біздің ойымызша, аз ғана назар аударылған.
Қазақстан Республикасында сот жүйесін реформалауды санақтау жағынан 1995ж. Конституцияның және Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығының қабылдануы болып табылады, ол Конституциялық заңды күште болады, 1995ж. 20 желтоқсанда шыққан "Қазақстан Республикасының төрешілерінің сот істері мен беделі ", бұған әділет соттың приципиальді жаңа күйі мемелекеттік биліктегі төрешілердің жүзеге асыруымен енгізілген, ол жақта заі шығарушыдан орындаушы құрылымға дейінгі сот органдарының тәуелсіздігі, конституциялық заңдарға және басқа да нормативтік-құқықтық акттерге сай істердің рұқсат етілуіне төрешілердің құқықтығы, билік органдарының арасындағы компетенция жайлы даулардың қарастырылуы, сонымен қатар, олардың рұқсат етілуіне және қызметкерлердің әрекеттеріне шағым білдіруі. Барлық осы әңгімелер төрешілердің функционалдың сипатын ғана емес, сонымен қатар,әлеуметтік мәнін өзгертті. Осыған сәйкес, ең алғаш "сот билігі" термині енгізілгенін айтып кетуге болады. Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығының п. 1-де 1995ж. 20 желтоқсанда шыққан "Қазақстан Республикасының төрешілерінің сот істері мен беделі " атты Конституциялық күштегі заңында былай делінген, "Қазақстан Республикасында әділет сот тек сотпен шешіледі және сот билігі құқықты, еркіндікті, азаматтардың заңды мүддесін, мемлекеттік органдар мен ұйымдардың құқығы мен заңды мүддесін сақтауды, Республиканың Конституциясының, заңдарының, басқа да нормативті құқықты акттерінің, халықаралық келісімдердің орындалуын қамтамасыз етуін жүзеге асыруға арналған ". Бұл биліктің тағайындалуы сот істерінің түрлері арқылы көрсетілген, оның басты мақсаты азаматтардың құқығын және қоғам мен мемлекеттің мүддесін сақтау.
" Сот ", " әділет сот " және "сот билігі " түсініктері әлеуметтік тағайындалудың аспекттерінің тереңірек ұғынынуын талап етеді. Мысалға, Б.Н..Лапин құқықтық аспектте "сот" дегенді мемлекттік-құқылы орган деп түсінеді, ол сөзсіз қорғалған заң мүддесі мен құқықты сақтауды қарастыруын, үндеуі мен талап етуіне рұқсат етіп, сонымен қоса, конституциялық құқық тәртібімен қамтамасыз етеді. "Әділет сот " заңмен анықталған тәртіптің сот ісінің құзыретін алдын ала, адамгершілікті және адал қарастырылуын және олар қабылдаған шешімдерінің орындалуы деп түсінуге болады. "Сот билігі" түсінігі констиуциялық-құқылы нормалардың нәтижесінде шығарылады, оны әділет сотқа жіберілген мемлекттік функцияны анықтаушы болып табылады және мемлекеттік билеуші органдар - төрешілер орындайды. Сот билігінің проблемасына қажетті назар тоталитаризм кезінде құқылық ғылымда да, практикада да көрсетілмеген, бірақ, осы берілген сұрақ бойынша теориялық өңдеудің мемлекеттік механизмде билік тармағының тәуелсіз, дербес сот билігін бекіту мақсатының керектігін жоққа шығара алмайды. Бұндай дербестік тек сот корпусын және оның дегдарлығын нығайтпауға арналған, сонымен қатар, басқа билік тәлкегінен өту мүмкіндігімен қамтамасыз ету және еркіндікпен құқықты қорғау, яғни азаматтардікін де және олардың бірігуі мен қоғамның толығымен қосқанда.
Әлеуметтік Республикалардың констиуцияларында және СССР заңдарында сот билігі қызығушылық түрде бейнеленген еді. Ұйымдарды регламенттеуші және әділет соттың орындалуынан көптеген құқық нормалары әлемдік стандартында да эталон болып саналады. Дегенмен, конституциялық декларация мен қазіргі кез арасында күрделі кезең болған, өйткені СССР-де ешқашан дербес және тәуелсіз сот билігі болмаған. Барлығы төрешілердің айтуымен әртүрлі партиялық комитеттер мен олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І ТАРАУ. БИЛІКТІ БӨЛУ ТЕОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ СОТ БИЛІГІ
0.1. СОТ БИЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРМАҚТАЛУЫНЫҢ МАҢЫЗЫ
Билікті бөлу теориясы корольдік деспотизм мен ақсүйектік көшуді жеңетін басты құрал ретінде қолданылуын Джон Локко (1632-1704жж.) мен Шарль Луи Монтескье (1683-1755жж.) қалыптастырды. Олар нақты политикалық назарды, күрес пен сол заманның басты политикалық әрекеттесулері, яғни корольдік билік, аксүйектік және туылған буржуазияны көрсетті.
"Мемлекет пен патшалық биліктің мәңгі бейнесі Кесарь болып табылады және олардың байланысының салдарынан билік пен мемлекет, осы әлем патшалығы мен рухы екі көзқарасқа бөлінеді: дуалисттік және монисттік. Егер монизм тирандық тенденцияда болса, онда дуализм еркіндікті негіздейді", - деп Н.Бердяев айтып кеткен.
Мемлекет билігінің соңғы бағыты адамдарды билеуді тоқтату және оларды қорқынышта ұстамау, тағдыр тәлкегіне қалдырмау, керісінше қорқыныштан босату болып табылады, өйткені мүмкіндік шегінде адам өмір сүруге құқылы екенін және өзі мен басқаларға зақымсыз іс әрекет жасауын көрсетті. Мемлекеттің басты мақсаты адамдар өз міндеттерін қауіпсіз жағдайда орындалуы үшін шарттар құру болады, сонымен қатар, өз ойларын қолданып, бірақ бір-бірімен ұрысуды, өшпенділікті, ашулық пен өтірікті қоюды көздеген. Кез келген мемлекет соңғы бағыттарын, яғни тұрғындардың еркіндігін қадағалауы қажет.
Биліктің әмбебап сипаты қауым мен адамның өмірінің жалпы бастамасы және де политикалық, қауымның бүкіл келісілген және жанжалды қатынасының ұйымдасуынан автономдық қауымдық мәні ретінде қарастыруы биліктің барлық жиынтығын көрсеткен болады.
Билік бөлінуінің негізін қалаушы Ш.Монтескье - прогрессті ойшыл, қауым құрылуының мемлекетті-құқылы теоретьигі, теориясының басты мақсаты халықты зомбылықтан және биліктің қиянат етуінен қорғау болып табылады. Оның жұмыстарында басты принциптер мен институттар көрсетілген, олардың көмегімен мемлекет органдары әрекеттескен. Барлық мемлекетте үш билік түрі бар екенін орнатты, олар: заң шығарушы, орындаушы және соттық. Осылардың барлығын сипаттай отырып, бірінші кезекте, мемлекет заң шығарады,оның арнайы қолдану мерзімі болады,яғни бар заңды бағыттап немесе бұзылуын қадағалап отырады. Ал екінші кезекте, татуластықты немесе соғыс жариялайды, елшілікті қабылдайды немесе жібереді, қауіпсіздікпен қамтамасыз етеді және шабуылды алдын ала ескертеді. Үшінші кезекте, қылмыс үшін жазалау және азаматтық құқығын қадағалау болып табылады. Анықтамалардан азаматтардың политикалық еркіндігін қолданып Монтескье ескерген: "егер заң шығарушы билік орындаушы билікпен магистраттың бір аппаратында біріксе,еркін болу мүмкін емес, өйткені заңдық күдік тууы салдарынан монарх немесе сенат тирандық заңды қабылдауы мүмкін, нәтижесінде тирандық қалыппен оларды орындау керек ". Оның пікірі бойынша соттық билікті заң щығарушы және орындаушы билігінен айырусыз еркіндік болмайтынын айтты. Оның ойынша егер төреші бір уақытта заң шығарушы болған жағдайда қадағалаусыз зомбылықпен қамтамасыз етілер еді. Соттық билік орындаушымен біріккен жағдайда төреші зұлымдық жасай алады. Сонымен қатар, барлығын жоғалтуға болады, егер бір адам қолында осы үш билік болғанда: заңды өңдеу және қабылдау, қоғамдық шешімнің орындалуы, азаматтық істің қаралуы және қылмыскерлерді соттау. Сол уақытта Ш.Монтескьенің конститутциялық жобасында билікті тепе-тең қою идеясы жеткіліксіз өткізілген. Заң шығарушы биліктің орындаушыға қатысты басымдық рөлін анықтаған соң соттық билікті солармен қатар қойған және маңызды деп санаған. Оның ойынша, соттық билікті арнайы органдарға емес, халықтан таңдалғандарға, яғни берілген уақытта әділет сотқа алып барады деген. "... адамдар үшін қорқынышты соттық билік белгілі мамандықпен, белгілі күймен байланыста болмайды; ол болады... көрінбейтін немесе жоқ"
Ш.Монтескьеге қарағанда билікті бөлу теориясын Жан Жак Руссо практикалық іске асырды, ол халықтың біріккен билігі деп заң шығарушы, орындаушы және соттық билік екенін анықтады.
Билікті бөлу теориясы көптеген қалаларда мемлекетті-құқылы практикада кең қолданысын тапты, ол құқық пен адам бостандығының басты кепілгері болды; осы консепция кең қолданылатын қалаларда демократиялық принциптер кең қолданысқа ие болды. Көбінесе мемлекеттік жүйе билікті бөлу принципіне бағытталған - бұл мемлекетке қатысты ішкіполитикалық тұрақтылыққа жатады, өйткені билік бөлінуі өте қиын жағдайдан конституциялық ережелер көмегімен шығарады.
Билікті бөлу теориясы түсіндірме басында АҚШ Конституциясында 1977ж. орындалған, заң шығарушы уәкілдік Конгрессте ұсынылды, ол екі палатадан тұрды: Сенат және Уәкілдер Палатасы. Орындаушы билік Президент басқаруында болды, ал сот билігі - АҚШ Жоғарғы Сотына, сонымен қатар, Конгресс бекіткен төменгі сот билігі.
Айта кетсек, АҚШ-тың конституциялық сабына ұйымдық даралаудың жоғары дәрежесі тән. Президент пен оның үкімет мүшелері Конгресс палатасына қатыса алмайды және дайыс бере алмайды. Президент заң шығару бастамасымен құқыланбаған, ал үкімет мүшелері оның алдында жауапты. "Тежеу және қарама-қарсыласу " жүйесі бойынша алдымен заң Конгрессте қабылданады, содан соң Президентке қолын қою үшін көрсетіледі. Президент оған қол қоймай сол палатаға жаңартылғанын жіберуі мүмкін, яғни заң жобасы шыққан жер. Заң жобасының тағдырын ақырында Конгресс шешеді. Президент алықаралық келісімдерді жасауға құқылы, егер Сенат келісімін берсе. Сенат келісімен Президент елшілерді, басқа да жоғары қызметтегілерді және Жоғарғы Сот төрелерін тағайындайды. Конгресс пен Президент актілері Жоғарғы Сотты конституциялық емес деп жариялауға құқылы. Көргендей, "тежеу және қарама-қарсыласу " жүйесі АҚШ конституциялық сабының айырылмас принципі, ол өзара қадағалауға мүмкіндік береді және биліктің үш тармағының әрекеттесуіне шарт туғызады.
АҚШ ғалымдары өз еңбектерін биліктің үш тармағының анализынан көбінесе сот билігінен бастайды. Өркениетті қалаларда сот билігі мемлекеттік билікке айналған. Төрелер басқа билік тармағын қадағалауға уәкілдік алды және солардың шешімімен наразылыққа байланысты соңғы шешімді шығара алады.
Шет елдерде заң шығару,орындау және сот билік органдарының арасындағы қатынас жайғастырылған. П. 3 ст. 44 германдық конституцияда төрелерді Бундестаг тергеу комитетіне құқылы көмек көрсету міндеттелген. Испанияда төрелер тәртіп белгілеу уәкілдігін және әкімшілік шешімдердің заңдылығын қадағалайды. Пакистан Конституциясының 162 бабына сай Жоғарғы Сот Президентке құқық жайлы әлеуметтік сипатты кеңес береді.
Соңғы кездері батыс елдерінде сот билігімен байланысты айтарлықтай мәселе туындайды, бұл мәселе "сот политикадан тысқары" принципімен қадағаланады, ол нағыз мемлекеттік назардан соттық билікті абстракциялауға мүмкін берді. Интернеттегі "Соттық тежеусіз билік бейбастығы " мақаласында Б.Волхонский әртүрлі "шулы" соттық айыптарды сараптай отырып мынадай шешімге келді: сот билігі және батыс юристтік жүйесі өз астынан орындаушы және заң шығарушы билікті көтере бастады, сонымен қатар, көптеген азаматтық қоғамды қоса. Бұл байланыста бізге өркениетті елдегі "таза қолдар" компаниясы соттармен "билікті басып алу" дегенді білдіртпейді және мемлекет басқару функциялары пайда болады. Мақала авторы соңына таман нақты механизм жоқ екенін айтты. "Дымнан көп шу " шығару керек па, соттың политикалық күшке айналуы салдарынан ба? Жоқ деп ойлауға болады. Биліктің үшінші тармағы басқа екі орындаушы және заң шығарушыға қарсылық көрсетуге арналған, яғни бұл функцияны заңмен қабылданған уәкілдігімен тууындалуы керек.
Соттық билік түсінігі социалды тағайындалуы мен функциясы совет кезіндегі юристтік әдебиеттің зерттеу нысаны болып табылды. Онда бұл сұрақтар жеңіл-желпі "әділет сот" деген түсінікпен көрінді. Осыған қоса, соңғы категорияда үстемдік марксисттік-лениндік идеологиямен қарастырыды, мемлекет маңызының басымдылығынан шықты.
Сот билігі мен әділет сот туыстас, бірақ тепе-тең түсінікте емес. Әділет сот сот билігінің маңызды көрсетуі болып, бірақ соңғысы оған бармайды. Берілген түсініктің ара қатынасының нақты анықталуы юристтік ғылымның тапсырмалары болып табылады.
Революцияға дейінгі жазушы С.В.Познышев жазған: "сот билігі мемлекет билігінің тармағы, ол жеке органдармен әкімшілік және заңды функциясыз орындалуы керек, яғни заңды орындап, өмірде үстемдік құқығын бекітіп, зомбылық және зорлықпен күресу".
Бұл анықтамадан сот билігінің ұйымдық және функциялық өз еркі акценттелді, сонымен қатар, қоғам мен мемлекетті үстемдік құқығымен қамтамасыз ету.
Советтік биліктің орнатылуы мен пролетариат диктатурасының жариялануы, "Бүкіл билік Советке" ұранының бекітілуі, ол билік функциялануының саяси-құқылы приципіне айналады.
Марксизм-ленинизм классиктерінің басты мемлекетті тағайындау нәтижесінде үстемдік тапты қорғап және қамтамасыз ету болды, бірінші жоспарға мемлекеттің таптық сипат оның социалды-демократиялық тармағы тән келді. Билік бөлу жайында К.Марск былай деген "жұмыс бөлуді кәсіп ету мемлекеттік механизмге басқару мен қадағалау түрінде қолданылған". В.И.Лениннің пікірі бойынша "нағыз мемлекеттік жұмысты сананың декорациясының арғы жағына барып жасайды және депортаменттер, кеңселер, штабтарда орындалады". 1917 ж. қазан революциясының жеңісінен билік бірігуінің консепциясы Советке толық билеуді алып келді, ол жерде биліктің басқа тармақтары дербес бола алмады. Орындаушы биліктің тез ұлғаюы салдарынан соттық билікті дербес мемлекет билігіне айналуына мүмкіндік бермеді, ол заң шығарушы билікті сияқты сот билігінде алмастырды. Берілген тақырыптама бойынша теориялық өңдеуді көрсете алмады, бұған көбінесе зерттеушілер назар аударды. Билік теориясындағы, сонымен қатар, сот билігінің теориялық атқарымы біздің елімізге қажет, әсіресе бүкіл деңгейде толығымен ғаламдық өзгеріс орнатылса.
Мемлекеттің сот жүйесінің пролетарлы диктатурасы 1917ж. 22 қарашадан Совнарком қабылдаған сот жайлы Декрет шыққаннан бастап жинақталды. Бұрынғы аймақтық сот, сот палатасы, әскери және теңіз соттары, коммерциялық сот жойылды. Олардың орнына және прокурорлық бақылау, адвакатура, соттық тергеу орнына жергілікті сот пен революциялық трибуналдар құрылды. Төрелерді Советтер таңдаған және шақырған. Соттық жүйенің дамуы соттан тыс органдар пайда болуынан қиындатылды, олар қатаң репрессивті саясат қолданды.
1924 ж. жаңа Конституция қабылданып және СССР пайда болу нәтижесінде сот билігі әлсіреді, өйткені СССР Жоғарғы сотының соттық конституциялық қадағалауды тарату жолымен ЦИК СССР-дің талабы бойынша союз республикаларыныңнормативті құқылы акттерінің заңдылығы жайында, олардың СССР Конституциясына сай екендігі, союз республикаларының арасындағы сот даулардың қарастырылуы, өкінішке орай, кезекті дамуға бармады.
1936 ж. СССР Конституциясына билік бөлу теориясының жеке элементтері салынды, дегенмен практикада қалаларды қатаң орталықтандырылған басқару нәтижесінде дұрыс орындала алмады және әртүрлі мемлекеттік құрылымдар арасындағы ара-қатынастарының түсініксіздігі бола бастады. Сталинизм режимі демократиялық деклорацияларды жоққа шығарды, өйткені бұл режим салдарынан адамға қарсы қылмыс, зорлық, террор алып келінді.
1936 ж. СССР Конституциясы мемлекеттік билік органдарының жоғраы ұсынылған принципінен шықты, олар мемлекеттік басқаруға есепті және қадағаланған органдар ұйымдастырды. 1936ж ст. 102 Конституциясында былай делінген: "СССР-ДЕ Әділет сот СССР Жоғарғы Соты, созю республикаларының Жоғарғы Соты, шет және облыстық соттары, автономдық республика мен автономдық облыс соттары, аймақтық соттар, СССР - дің арнайы соттары, алықтық соттар арқасында іске асады ". Ст. 112-де төрелердің тәуелсіз екенін және олардың тек заңға бағынатынын көрсетті.
1977 ж. СССР Конституциясына қоғам демократизациясының белгілі жағдайы енгізілген, билік бөлу теориясы жайында айтылмаған. "Бүкіл билік Советке" деген лениндік принциптің қалыптасу нәтижесінде Советтер СССР негізіндегі саяси ахуалды қайта қайтарып алды, ал қалған мемлекеттік органдар оларға есепті және бақылауға алынған. 1918ж. РСФСР Конституциясы сияқты бұл Конституциямен Советтерге көптеген уәкілділік ұсынылған. Cт. 2-де СССР негізіндегі саясаттағы халық депутаттарының Советі арқасында бүкіл билік халық қарамағында болды. Сонымен қатар, совет қоғамының басқарушы және бағыттаушы күшінің саяси жүйесінің түйіні болып коммунисттік партия саналады, ол қоғам дамуының перспективті негізін анықтайды (ст. 6). Демек, іс жүзінде қаланы партиялы-әкімшілік бас басқарды, ол Совет толық билік принципінң жариялануымен бүркенді. Бұл шарттармен билік бөлу теориясы ғылым ретінде дамыған жоқ, егер жазған жағдайда капиталисттік қоғаммен салыстыру мақсаты болған, олар дұрыс түсіндірілмеген.
Советтік Союздің құлауы мен тоталитарлы жүйенің күйреуінен қазіргі заманда сот билігінің сезіну рөлі мен мағынасы болды. Дәл осы уақыттан бастап юристтік зерттеулерге ол толыққанды нысан болып саналды.
Сот билігі мәнісіне мемлекеттік биліктің ерекше тәуелсіз тармағы жатады, оны ашық, жарыспалы және әріптесті қарастыру жолымен соттар жүргізген және сот отырысында азаматтық, қылмыстық және тағы басқа да заң формасындағы сот істерінің құқығы жайлы дауларға рұқсат берілген.
Бұл жақта сот билігінің бағынышсыздығы және тәуелсіздігі айтылып өтілген, оның субъектісі және принциптері мен формасының пайда болуы көрсетілген.
Процессуалды құқық пен сот құрылысындағы мамандар сот билігін былай анықтайды "арнайы мемлекет органдарына жеткізілген соттарға, олардың құзыретіндегі рұқсат етілген уәкілділік, бұл сұрақтар осы уәкілдікке конституциялық, азаматтық, қылмыстық, әкімшілік және арбитражды сот ісімен іске асыруға болады, олар сот шешімінде заңдылық пен әділдікті кепіл етеді ".
Көргендей, осы көзқарастағы өкілдер сот уәкілділігінің ерекше сипаты мен арнайы іске асыру формаларын белгілеп кеткен.
Сот билігінің түсінігі ерекше билік уәкілдігінде бар екендігі жайлы тұжырым дұрыс емес. Бұндай жағдайда соттар мен мәселелерініңсаяси рөлі назарға алынбайды, олардың алдындағы құқықты қорғау және азаматтар мен ұйымдардың назары болып табылады.
К.Ф.Гуценко мен М.А.Ковалевтың ойынша сот билігі - бұл "мемлекеттік аппараттағы ерекше күйде жұмыс жасайтын органдарға тән мүмкіндік пен адамдардың мінез-құлқы, арнайы процесстердің орындалу қабілеті ". Сонымен, екі компонентке бөлінеді: 1) берілген биліктің арнайы құрылған мемлекеттік органдармен іске асыру; 2) тек осы органдарға тән қабілеттілік пен мүмкіндіктің бар болуы.
Берілген феноменге тым жеңілдетілген түсінік берудің қажеті жоқ. Біріншіден, ол сот билігінің маңызын ашпайды және оның орны билік бөлу жүйесінде. Өйткені адамдардың тәрбиесіне әсер ететін Президент, Парламент, Әкішілік, прокуратура және басқа мемлекеттік органдар болуы мүмкін, бірақ әрқайсысы өз дәрежесімен. Екіншіден, "қабілеттілік пен мүмкіншілік" дегенде не ой бар екені түсініксіз. Сот әрекетінің уәкілділігі, әдәстері, формалары болғандықтан ба? Үшіншіден, мемлекеттік аппаратта төрелер қандай "ерекше" орында болады? Орындаушы билік пен прокуратура және т.б. органдардың күйінен айырмашылығы бар ма? Төртіншіден, қандай арнайы процесстерге төрелер әрекет жасайды.
Сот билігіне тағы да анық түсінікті Ю.А.Дмитриев Г.Г.Черемный берген. Олар бұны "баңынышсыз қоғамды-құқылы құрылған, арнайы мемлекеттік және муниципальді органдар жүйесін ұсынған, билік уәкілдіктегі қарастырылған заңды, ол шындықты табуға бағытталған, әділіттілікті орнатқан, даулар шешкен, айыпкерді жазалау жайлы шешімдер орындалуға тура келеді ".
Шындығында, олар "сот билігі" мен "сот жүйесі" деген түсініктерді бірдей етеді, бірақ сот және билік уәкілдігінің сипатының бағыттарын көрсетіп отырады. Дегенмен, сот билігінің түсінігін ұйым аспектісімен алуға болмайды, яғни арнайы органдармен, олар керекті уәкілділікте болады, сол сияқты, заң шығарушы және орындаушы билік Парламент пен Әкімшіліктің, т.б. орындаушы органдардың бар болуымен таусылмайды.
Конститциялық құқықтағы көптеген мамандар соттық билікке толық анықтама бере алмай жатыр, оның бүкіл сипатымен шектеліп және оның билік бөлу жүйесінде мазмұнын, функциясын, орнын бөлу болып табылады. Б.А.Страшун мен А.А.Мишин жалпылай сот билігін құрал деген, оның көмегімен құқық қоғамдық қатынасқа әсер етеді, төменнен жоғарғыға дейінгі сот органдарының жиынтығына қойылған. Оның демократиялық қоғамдағы саяси рөлі әртүрлі юристтік дауларды құұық үстемдігімен қамтамасыз етеді, олар Конституция және т.б. заңдарда, алықаралық келісішарттарда, декреттерде, ордонанстарда, ішкі мемлекеттік қоғами-құқылы келісімшарттарда белгіленген.
Г.С.Сапаргалиев бұл сұраққа Конституцияның өзінің күйінен тұжырым шығарады. Қазақстан Республикасының сот билігі оларға дербес мемлекеттік билік тарпмағы деп саналады, ол Республика атынан кімнің немесе тек соттың өз еркімен орындалады.айта кеткендей, сот билігінің маңызы, яғни құқықты, еркіндікті, азаматтардың заңды құқығын, олардың бірігуін, мемлекеттік органдардың құқығы мен заңды назарын қорғау, Конституцияның, заңдардың, басқа да құқылы нормативті акттердің, Қазақстан Республикасының орындалуымен қамтамасыз ету.
М.В.Баглай төрелердің рөлі мемлекеттік биліктің түйіні екенін айрықша айтып кеткен, ол адам еркіндігі мен құқығын қорғайтын арнайы аппарат пен ерекше құрал ретінде мойындалған, заңдылық пен әділеттікті бекіткен. "Тәуелсіз сот билігі - құқылы мемлекет пен конституционализмнің жүрегі бола бастады, халық бостангдығының басты кепілі - деп айтып кеткен".
Сот билігі түсінігінің мәнін толық және анық ашу үшін оның белгісін шығарып алу керек, олар мемлекет меанизмінде орны мен рөлін, басқа билік тармағынан ерекшелігін көрсетеді.
Көптеген ғалымдар сот билігінің бүкіл белгісіне мыналарды жатқызады: арнайы мемлекеттік органдармен құрылған сот билігінің пайда болуы, оның құқықты және азамат назарын, юристтік тұлғаларды және мемлекетті қорғауға бағытталуы; Конституция мен заңдардың орындалуымен қамтамасыз етілуі, оның арнайы формалар мен ерекше процедуралардан өтуі; сот билігінің дербестігі, тәуелсіздігі, өзгешелігі ; арнрйы ережелермен соттар мен ұйымдардың пайда болуы.
Ғалымдар осыларға ерекше беделдегі және жұмыс режиміндегі қызметкер-төреші, осы билікті іске асырады, қызметте ерекше қадағалау жүйесін жүргізеді.
Демек, төрелердің ерекше беделдегі және жұмыс режимі сот билігінің белгілеріне жатқызуға болмайды, егер басқа мемлекеттік билік тармағынан айырмашылығы болған жағдайда. Өйткені төрелердің осындай құқылы беделі, мысалы, басқа қызметтегі лауазыммен сыйымсыздығы және т.б. осыған тән Президент, Парламент депутаттары, Конституциялық Советтің мүшелері. Сыртқы қадағалаудың жоқ болуы төоешілер қызметіне көрсеткіш емес және де басқа мемлекеттік органдар ара-қатынасында бұндай қадағалау жүргізілмейді.
Сот билігінің шектері мен ерекшеліктерінің арасында кейбір авторлар оны айқын сипатта деп санайды, аса мамандандырылған формада болған, сот қарамағына қатынасқан, ішкі соттық өзіндік басқармада болған, заңмен шешілген дауларды қарастыру болып табылады.
Ішкі өзіндік басқарма нәтижесінде сыртқы позициямен сот билігінің сапалы сипатын көрсетпейді. Яғни заңға сай даулармен, төрелердің заң санасымен қарастырылуы - бұл төрелердің қызметінің принципі, дәлірек айтқанда, заң принципінің құрамдас бөлігі, оларды бүкіл заң қабылдаушы органдар басқаруы керек.
Ю.А.Дмитриев пен Г.Г.Черемныйдың пікірінше сот билігінің жоғары дәрежелі және мазмұнда болған жағдайда, төре - биліктің жалғыз органы болады, іс бойынша заңды ақиқат орнатады және оған юристтік білім қосады. "Бұл құқықты мойындау сот билігінің органдарынан кейін болады, - деп олар жазған, - тек теориялық ғана емес, практикалық білімде болған; ол жаза салған кездегі әкімшілік реттің лигитимділігін жоғалтқызады: акцептсіз ақшалай қаражаттар, әкімшілік айып, тәркілеу ". Олармен тағы да сот рөлі, оның шешімінің жанамалылығы жүреді.
Сол себепті, жоғарыда айтылған белгілердің көбісі сот билігінің принциптеріне жатады.
Егеменді Қазақстан Республикасының билік бөлу принципі конституциялық сап негізін алғаш рет Қазақстан Республикасының Конституциясына 1993ж. енгізді. "Конституция сабының негізі" кіріспесінің алтыншы күйінде былай делінген: "Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік оның бөліну принципіне негізделген, яғни заң шығарушы, орындаушы және соттық. Осыларға сай өз уәкілділігіндегі мемлекеттік органдар дербес, арасы қарама-қарсы және сабырлы жүйелермен әрекеттеседі ". Осы Конституцияға қарама-қарсы және сабырлы жүйесінің кіруі қоғам өміріне өзгеріс алып келеді.
1993 ж. Конституцияға сай жоғары уәкілді және заң шығарушы орган Жоғарғы Совет болып саналды, басқа мемлекеттік органдармен ара қатынасындағы басты уәкілдігіне: Констиуциялық Сот, Жоғарғы Сот, Қазақстан Республикасының Арбитражды Сотының мүшелерінің таңдалуы және төменгі құрылымды сот құрылу ретінің анықталуы; Бас прокурор қызметіне тағайындалуы; Президент келісімімен Премьер-Министрге, Премьер-Министр орынбасары, шет ел, қорғаныс, қаржы, ішкі істер министрлері, халықаралық қауіпсіздік Комитетінің төрағасы және бас дипломатиялық уәкілділік тағайындалады.
Конституцияда бекітілген заң шығарушы процесс біздің ойымызша жеткіліксіз болған. Сол себепті, Конституцияның 78 бабы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан Республикасының Заңдарына қол қоюға құқылы. Екі аптадан кеш болмай заңға қол қойылғаннан соң Президент Жоғарғы Советке өз қарсылығымен заңды қайта талқыланып және дауысқа салу үшін қайтара алады. Егер Жоғарғы Советте бүкіл депутаттардың үштен екі бөлігі бұрынғы шешімге сайласа, онда Президент заңға қол қойған. Айтылған уақытқа дейін келмеген заңға қол қойылған. Практикада Президенттің тыйым салуын алдын алу мына себептермен көрсетілді: а) біріншіден, Президент қол қойған заң мерзімі анықталмаған, сол себепті жобаны өзінде шектелмеген уақыт мерзімінде ұстауға болды; б) екіншіден, түсіндірілмеген қол қойылмаған санкциялардың бекітілмеуі; в) үшіншіден, сабырлық пен қарама-қарсы жүйесінің әрекет рычагы Конституцияда қолданылмады. Конституцияның 82 бабында Президент пен Вице-Президент өз уәкілділігін орындамаған жағдайда қызметтен кетуге құқылы екендігі көрсетілген. Президент қызметінен кетеді деп саналады, егерде Жоғарғы Соттың бүкіл депутаттарының үштен екі бөлігі сол дауыс берген жағдайда. Сол себепті, қызметтен кету және оны қабылдау проблема болып кетеді.
Сот билігінің заң шығарушымен ара қатынасы сабырлық пен қарама-қарсы жүйемен қарағанда жақсаруын қалады. Билікті бөлу принципіне орай 1993 ж. Конституция мынадай қалыпта болды: "Қазақстан Республикасының сот билігі Конституциялық Сотқа, Жоғарғы Сотқа, Жоғары Арбитражды Сотқа және төмендетілген Сотқа заңмен құрылғанда енеді. Ешқандай орган, қызметтік немесе басқа да өзіне сот билігінің функциясын алуға құқылы емес ".
1993 ж. Конституцияның 101 бабында айтылған: "Төрелер тәуелсіз және тек Конституцияға және Қазақстан Республикасының заңдарына бағынады "
1995 ж. Конституцияның қабылдануының себебінің бірі әдебиетте сот реформасының керек еместігі деп аталады, өйткені 1993 ж. Конституцияда тәцуелсіз соттың құрылуына негіз салынбаған. 1993 ж. Конституцияның 100 бабында сот уәкілдігінің мерзімі - 10 жыл, әлемдік тәжрибелермен дербес сот болу үшін өмірлік сот қызметінде болу керек деп дәлелденді. 1993 ж. Конституциясы бойынша төрешілерді таңдау және тағайындау керекті дербес кепілдік бермеді.
Демек, алғашқы 1993 ж. Тәуелсіз Қазақстанның Конституциясы өз кезегінде келісімді Конституция болып табылды, оны өңдеу, сипаттау және қабылдау шексіз келісімге іздеуіне салынды, ол әртүрлі позицияларда болды.
Сабырлық пен қарама-қарсы жүйенің ерекше орнында сот билігі екені сөзсіз, ол құқықты мемлекетте конституциялық саптың құқық пен еркіндік кепілі болуы керек. Орталық орында Конституциялық Совет пен Жоғарғы Сот тұрады, олар конституциялық бақылау мен соттық бақылауды жүзеге асыруға арналған. Егер Конституциялық Совет жоғары органды деп саналса, "конституциялық саптың қорғанысымен қамтамасыз ету, бірақ Жоғарғы сот сот билігіндегі жоғарғы орган болып табылады және төмендетілген соттарда сот бақылауы іске асады ".
Сонымен, билікті бөлу теориясы қазақстандық мемлекеттік-құқылы ғылымда ғана емес практика жағынан мойындалуы керек. Билікті бөлу теориясы - бүкіл демократиялық концепция, алдыңғы қатардағы қоғамдық ойды жаулап алу, бүкіл халықтық құндылық, бұлар мемлекеттік басқаруда демократиялық нысана болып табылады. Бірақ бұл теория жүзеге асады, көбінесе жалпы принциптермен, осының бастамасы мемлекеттік органдардың құрылымының құрылуын басқарады және уәкілдігінің сұлбасын анықтау. Сол уақытта теория пайдасын бағалау керек емес. "Билікті бөлу - нашар мемлекеттік басқаруға ппанацея емес. Саяси мәдениет, қоғамдық құқық санасының дамуы және т.б. " .
Келешекте біздің мемлекетімізде демократия мен құқылы мемлекеттің даму салдарынан билік бөлу теориясының толық іске асуын күтуге болады. Бұл проблемаға орай бұрынғы амалдарды жаңа қоғамдық ахуалда көріп шығу жаңа реалдардықолданады, яғни нақты рөлін анықтау қажеттілігі және мемлекеттік басқару жүйесіндегі сот билігінің орны. Бұл билік тармғының бұрынғы ара қатнасы өзгеіссіз қалмайды, өйткені билікті реформалайтын объективті талаптар, билеудің конституциялық жүйесінің құрылуы, нағыз құқылы мемлекетті бекіту, мүддесін, құқығын жіне адамды қорғауды қадағалау осыны талап етеді.
Конституциялық құқыққа сай мемлекеттік билікті бөлу Парламент, Үкімет және Жоғарғы Сот билігінің басқа да мемлекеттік құрылымдармен теңдескен ара қатынаста жүреді.
1993 ж. Қазақстан Республикасының Конституциясындағы басты шешілмеген сұрақтарының бірі мемлекетік биліктің ұйымы жайындағы сұрақтар деп әділетті түрде авторлар айтып кеткен. Осыған себеп ретінде : органдардың конституциялы - құқылық беделінің анықтаудағы бітпеуі, қайшылығы; билік бөлу приципінің іске асу моделінің ауысу кезегіндегі адекватты еместігі; билік тармақтары арасындағы дауларды шешу механизмінің көп істелмеуі.
Ресей Федерациясы Конституциясының басты кемшілігі ретінде оны ауыстыру мақсатында ресейлік авторлар ода билік бөлудің түсініксіз мазмұнда екенін айтып кетті.
1995 ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша билік уәкілділігі орындаушы билік пайдасына сұрыпталды. Парламент қадағалау міндетінен айырылды, яғни қаражат орындалуын қадағалаудан айырылды. Жаңа Констиуция билік бөлу механимі мен саяси күйзелістердің шешілуін бекітті. Бірақ, Парламентті тарату тәртібі мен Президент сенімсіздігі өзара баламалы емес. Конституцияның 47 бабына сай, Президент өз орнынан кете алады, егер өз қабілетсіздігімен міндетін аурып орындай алмаса немесе мемлекеттік опазыздық салдарынан Жоғарғы Сот пен Конституциялық Советтің сәйкес шешімінің болуы. Соңғы шешім Парламент Палатасының біріккен мәжілісінде әр Палата депутаттарының үштен төрт бөлігінің дауысынан қабылданады. Республика Президентінің айыптаудан ауытқууы мәжіліс депутатттарының уәкілділігін тоқтатады.
Саяси күйзеліс салдарынан президенттік республикада мемлекет басшысы Үкіметті қызметінен босатады немесе Парламенттің төменгі палатасын таратып жібереді. Қазақстанда мемлекет басшысы екі Парламент палатасын тартып жібере алады.
Биліктің жаңа құрылымында Конституциялық Сот институты жоқ, оның орнына Конституциялық Совет болады. Сот билігі мемлекет басшысына тікелей тәуелді болады. Жоғарғы Сот басқарушысы мен төрешісі Президенттің айтуы бойынша Сенатпен таңдалады, ол Республиканың Жоғарғы Сот Советінің ұсынуымен негізделген. Облыстық Сот төрешілері мен басқарушылары Жоғарғы Сот Советінің ұсынуымен Қазақстан Республикасының Президенті тағайындаған. Ал қалған төрешілерді Әділет Министрі ұсынуымен Президент тағайындаған.
Қазіргі Конституцияның айқын қалыпы және құқықылық ойы көрсетілген. Ресейлік революцияға дейінгі құқықтық әдебиетте конституциялық саптың принципін сараптау кезінде бірінші орында билікті бөлу тұрған. Бұл теорияның толық мағынасы орыс заңгері Ф.Ф.Кокошкиннің еңбектерінде ашылған. Ол құқылы мемлекеттің екі басты принципін бөліп шығарған, олар : халық заң шығаруға қатысуы және билікті бөлу, сонымен қатар, Үкімет пен Парламент қолында билік ұсталуының әдістерін анықтаған. Үкіметтің қарым-қатынасына орай сабырлық пен қарама-қарсылық жүйесінен үш элемент бөліп шығарған : а) қаражат пен әскер санын Парламенттің қадағалауы; б)министрлердің жауапкершілігі; в)сот билігінің үкімет басқаруының заңды екенін тексеруге құқылығы. Ал Парламентпен қарым-қатынасы төрт элементтен тұрады: а) оындаушы билік басшысының заң шығарушы процесінде кейінге қалдыратын және абсолютты "тыйым" көмегімен қатысуы; б) екі палатаның бар болуы; в) азаматтардың құқығы; г) Конституцияның арнайы ретпен өзгеруі. Оның жұмыстарында біз сот билігінің байсалдылығын байқамаймыз.
Осыған орай, 1995ж. Конституцияның 2 бабында Қазақстан Республикасы президенттік басқару формасымен біртұтас мемлекет болып табылады.
Билікті бөлу концепцияысна сай, президенттік билік негізі орындаушы билік ретінде қарастырылады. Осындай сәйкес келетін күйлер АҚШ (1787ж.), Филлипин (1886ж.), Бразилия (1988ж.), Азербайжан (1995ж.) және т.б. конституцияларында болады. Бұл мемлекеттерде орындаушы билікті Үкімет іске асырады, кейбір мемлекеттерде орындаушы билік Президентке де, Үкіметке де тиесілі. Осыған орай, президенттік биліктің нақты орнын билік бөлу жүйесінде анықтау, мүмкін емес.
Көптеген мемлекеттердің практикасының салдарынан демократиялық пастулаттың талассыздығы болып табылатын билік бөлу концепциясы алдымен бағдарланған сипатта болады және қазіргі талаптарда "таза" күйінде орындалмайды.
1995 ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша, мысалы, заң шығарушы билік Парламент міндетінде, бірақ оның пайда болуына Президент қатысады, ол тыйым салуға құқылы, арнайы кезде акттер шығаруға құқылы. Сондықтан, п 2 45 бабында былай делінген: "Қарастырылған Конституцияның 4 пунктының 53 бабында Республика Президенті заң шығарады, ал Конституцияның 2 пунктының 61 бабында Республика заңын күшке алған бағыттар ". Кейбір мемлекеттерде Үкімет солай заңды күшке алынған акттер шығарады, ол жоғарғы ұсынушы органдарға немесе Конституциямен ұсынылған уәкілдікке негізделген. Әр мемлекеттің төрешілері заңдарды конституциялық емес деп жариялауға және сонымен қатар олардың әрекетін тоқтатуға құқылы. Сонымен қоса, төрешілерде бұйырушы және әкімшілік уәкілділік бар. Ағылшын-саксондық құқықта кең ауқымда соттық бұйрықтар қолданылатыны белгілі. Бұндай бұйрықтарға мысалға, мүлікті қолдануға шек қою, сот шешімі шығам дегенше периодтық баспаның шығуына тыйым салынуы және т.б. Сот кезінде төрешіге бағынатын сот орындаушылар құрылады, олар орындаушы функциялар жасайды.
Сол себепті, президенттік билік кезінде биліктің әртүрлі тармағының кіруі қалыпты болады. Президенттің Конституциялық беделі барлық билік тармағының бірігіуін қамтамасыз етеді. Ол мемлекеттік механизмде жоғарғы орында болады және барлық билік тармағынан тең бөлінген; бір уақытта дау кезінде төреші болып табылады, ол тармақтарының арасында пайда болады және келісімді атқарыммен қамтамасыз етеді.
Байсалдылық пен қарама-қарсылық жүйесінің мәнмәтінінде сот билігі тек әділет сотты сипаттай қоймай, сонымен қатар, шешімнің белсенді көзқарасына юристтік мүмкіндікті атқаруы және заң шығарушы мен орындаушы биліктің әрекеті болып табылады.
Сот билігінің заң шығарушымен қарым-қатынасына орай, Парламент заң шығарады, ол сот жүйесінің ұйымдасу негізін және төрешілердің құқылы қалыпын анықтайды, сонымен қатар, республикалық қаражат бөлген төрешілердің еңбекақысын бекітеді. Бұдан басқа, заң шығарушы орган төрешілерді Жоғарғы Соттан сайлайды, олардың уәкілдіктерін тоқтатады және дербес құқығыннан айырады. Парламент кешірім туралы акт шығарады, қылмыстық жауапкершіліктен босатуға ақталмайтын негіз ұсынады немесе төрешілер соттаған белгілі бір қылмысты орындаушының жазаны өтеуі.
Сонымен қатар, Сенатпен Жоғарғы Сот төрешілерін сайлауда Парламент, Жоғарғы Сот Советіндегі Сенат пен Мажіліс депутаттарын табыстау жолы және Әділетті білікті коллегия, ал орындаушы билік әділет министрлігі арқылы іріктелуге және сот кадрын орналастыруға қатысады.
М.В.Баглай әділетті түрде былай деген, "соттауға заң шығарушы органдар, орындаушы органдар құқылы емес. Сот билігі нормалы шығармашылықпен айналыспауы керек, заң шығарушы органдарды алмастыра отырып, орындаушы биліктің айрықша құқығына арласады ". Сонымен қоса, сот практикасы заң шығару әрекетіне бағытталған және орындаушы билік органдарының көптеген қателіктерін түзейді; оны қолдану процесін талқылау құқығында төрешілер құқылы нормдардың түпнұсқасын шығарады, кейде бастапқы күйінен де жақсы қылып шығарады.
Сот органдарының Президентпен қарым-қатынасы негізінде мемлекет басшысы толығымен сот корпусының төменгі және орташа түйінінде қалыптасады және жоғарғы сот органының қалыптасуына қатысады. Оның айрықша құқығына соттың пайда болуы мен таратылуы кіреді. Президент өзі тағайындаған уәкілділігінен, дербес құқығынан айыра алады, Жоғарғы Сот Совет қалыптастырады, оның уәкілін және екі №мүшесін тағайындайды, заң күшіндегі нормативті акттер шығарады. Бұдан басқа, мемлекет басшысы кешірім береді, яғни жұмсарту немесе төреші бекіткен қылмыстық жазадан босату, ең алдымен өлім жазасының өмірлілікке немесе еркіндіктен айыратын ұзартылған мерзімге шейін.
Басқа жағынан, төрешілер мемлекеттің жоғары орындағы қызметкерінің акттеріне қарсылық білдіруге құқылы емес, оларға Конституциямен бекітілген құқықпен және адам мен азамат еркіндігіне қысым жасалған және төрешілер олардың конституциячыз екендігін Конституциялық Советке үндей алады.
Авторлардың айтуы бойынша саяси жүйеде сот билігінің қарама-қайшылық болады. Оның "әлсіздігі" жағы заң шығарушы билік секілді сайлаушыларға сүйенбеуі болып табылады, орындаушы секілді күшті механизмде бола алмайды. Бұдан басқа, ол кертартпалық табиғатта болады, жоғары дәрежеде бюрократизмді сипаттайды. Басқа жағынан, сот билігінің "күшіне" шараларды қабылдау құқығы кіреді, оған заң шығарушы және орындаушы биліктің құқығы жоқ. Ол адамды мемлекет зомбылығынан және көпшілік қысымынан құтқарады, соның арқасында азшылықтың заңды назарын, сонымен қатар, тұлға еркіндігі мен демократия қорғанысын сақтайды.
Жоғарыда айтылып кеткендей, төрешілер Констиуциялық Советтегі сәйкестендірілген өтініштерді өршіте отырып, констиуциялық емес заңдардың, Президент жарлығының, Үкімет қаулысының болдырмауына қол жеткізеді. Төрешілер азаматтық пен қылмыстық істің рұқсат етілуі мен қарастырылу процесінде мемлекет органдарының және қызметкерлердің заңсыз әрекеттеріне қарсы тұруы қажет, олардың заңсыз шешімдерін болдырмау және айыпкерді жауапқа тарту керек. Төрешінің шешімнін тек жоғарғы сот бодырмайды. Сот шешімін болдыра алмайтын басқа субъекттер прокуратура арқылы әрекет жасай алады. Дәл прокурор үкіміне немесе соттың басқа шешіміне қарсылық білдіре алады.
Бірақ, сот құрылысында көптеген мамандар айтып кеткендей, Қазақстан Республикасында сот жүйесінің құрылуы мен жұмыс істеуі сот билігін бөлу принципіне толық жауап бермейді.
Сол уақытта, сот билігін бөлу теориясын зерттеушілер шарттар, орны және уақыт оған өз ізін қалдырадыратына біз толығымен келісеміз. Қазіргі қоғамның дамуы үшін мемлекет билігінің ел ішінде егемендігін алуы керек, мемлекеттік аппараттың функциясы мен қоғамдық құрылыммен осы нысанның межеленуіне жетуі; бұл билеуші айрықша құқық орталығының және жергілікті биліктің шек қоюы. Билік бөлу приципін үйрену және енгізу кезінде бөлудің айқындығы маңызды емес, "байсалдылық пен қарама-қарсылық жүйесінің" қаншалық тереңірек енгізілгені маңызды, шектен шыққан біреуді билікті болдырмас үшін, соған 1995ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы бағытталған, оның п. 4 3бабында былай делінген, "Республикада мемлекет билігі бірыңғай және Констиуция негізінде орындалады және оның бөліну пр иципіне орай, яғни заң шығарушы, орындаушы және сот тармағы".
АҚШ-тың мемлекттік механизмінде байсалдылық пен қарама-қарсылық жүйесін әдебиеттерде алты басты элементтерге бөледі: 1) Лауазымы жоғары қызметкерлерді Сенат келісімі мен кеңесі бойынша тағайындау; 2) бикамерализм; 3) соттық қадағалау; 4) Президенттің "тыйымы" ; 5) Президенттің әскери және ішкі саясаттың маңызды құқығын орындпуға Конгресстің қатысуы және 6) Конгресс пен импичментті тергеу.
1995 ж. Конституциясына сай республикада сот билігін Жоғарғы Сот, облыстық және қалалық сот орындайды. Сот билігінің жүйесіне Қазақстан Республикасының әскерінің Әскери соты жатады. Сот билігіінің басты мақсаты конституциялық құқық қорғанысының пайда болуы, азаматтардың еркіндігі мен заңды назары, мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар мен ұйымдар болып табылады, Қазақстан Республикасының Конституциясының, заңдарының, басқа да нормативті құқылы акттердің, Қазақстан Республикасының халықаралық келісімдерінің орындалуы болады.
Қазіргі уақытта сот жүйесінің әрекетін қадағалап тұратын басты нормативті акт - Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады, " Қазақстан Республикасындағы төрешілерінің сот жүйесі мен беделі" деген Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы 2000 жылдың 25 желтоқсанынан басталды.
Мемлекеттік басқарудағы органдар жүйесіндегі басты орын сот билігінің органдарына тиесілі, өйткені төрешілер материалды игіліктерді бөлуде белсенді қатысады, азаматтық және тұрмыстық істерді қарайды, ол қылмыстық-репрессивті саясаттан қалыптасады, ал қылмыстық істі қарастыра отырып, әділет сот пайда болуы үшін заң шығарушы және орындаушы әрекетке бағыт береді. Қазақстан мемлекеттілігінің даму келешегіне көзқарасымызды сот билігінің күшеюімен байланыстыруға болады. "Сот билігін бөлу принципі оңай түсіндірмесі төрешінің рөлінің әсіреленуіне алып келді, басқа да құқық қорғаушы компетенциядан дәстүрлі қызмет қатарының шығуы, нәтижесінде сот билігінің органдарына тән емес міндет жүктелген ", - деп Н.Колоколов айтып кеткен, олмен келіспеуімізге тура келеді. Соттардың әсірелеу рөлінде сот билігін бөлу жүйесі заң шығарушы және орындаушы биліктен жоғары тұрады, бұл қазақстанның мемлекеттігінің даму тарихында болмаған. Сот органдарының билікті бөлу теориясын теориялық өңдеу кезінде біздің ойымызша, аз ғана назар аударылған.
Қазақстан Республикасында сот жүйесін реформалауды санақтау жағынан 1995ж. Конституцияның және Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығының қабылдануы болып табылады, ол Конституциялық заңды күште болады, 1995ж. 20 желтоқсанда шыққан "Қазақстан Республикасының төрешілерінің сот істері мен беделі ", бұған әділет соттың приципиальді жаңа күйі мемелекеттік биліктегі төрешілердің жүзеге асыруымен енгізілген, ол жақта заі шығарушыдан орындаушы құрылымға дейінгі сот органдарының тәуелсіздігі, конституциялық заңдарға және басқа да нормативтік-құқықтық акттерге сай істердің рұқсат етілуіне төрешілердің құқықтығы, билік органдарының арасындағы компетенция жайлы даулардың қарастырылуы, сонымен қатар, олардың рұқсат етілуіне және қызметкерлердің әрекеттеріне шағым білдіруі. Барлық осы әңгімелер төрешілердің функционалдың сипатын ғана емес, сонымен қатар,әлеуметтік мәнін өзгертті. Осыған сәйкес, ең алғаш "сот билігі" термині енгізілгенін айтып кетуге болады. Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығының п. 1-де 1995ж. 20 желтоқсанда шыққан "Қазақстан Республикасының төрешілерінің сот істері мен беделі " атты Конституциялық күштегі заңында былай делінген, "Қазақстан Республикасында әділет сот тек сотпен шешіледі және сот билігі құқықты, еркіндікті, азаматтардың заңды мүддесін, мемлекеттік органдар мен ұйымдардың құқығы мен заңды мүддесін сақтауды, Республиканың Конституциясының, заңдарының, басқа да нормативті құқықты акттерінің, халықаралық келісімдердің орындалуын қамтамасыз етуін жүзеге асыруға арналған ". Бұл биліктің тағайындалуы сот істерінің түрлері арқылы көрсетілген, оның басты мақсаты азаматтардың құқығын және қоғам мен мемлекеттің мүддесін сақтау.
" Сот ", " әділет сот " және "сот билігі " түсініктері әлеуметтік тағайындалудың аспекттерінің тереңірек ұғынынуын талап етеді. Мысалға, Б.Н..Лапин құқықтық аспектте "сот" дегенді мемлекттік-құқылы орган деп түсінеді, ол сөзсіз қорғалған заң мүддесі мен құқықты сақтауды қарастыруын, үндеуі мен талап етуіне рұқсат етіп, сонымен қоса, конституциялық құқық тәртібімен қамтамасыз етеді. "Әділет сот " заңмен анықталған тәртіптің сот ісінің құзыретін алдын ала, адамгершілікті және адал қарастырылуын және олар қабылдаған шешімдерінің орындалуы деп түсінуге болады. "Сот билігі" түсінігі констиуциялық-құқылы нормалардың нәтижесінде шығарылады, оны әділет сотқа жіберілген мемлекттік функцияны анықтаушы болып табылады және мемлекеттік билеуші органдар - төрешілер орындайды. Сот билігінің проблемасына қажетті назар тоталитаризм кезінде құқылық ғылымда да, практикада да көрсетілмеген, бірақ, осы берілген сұрақ бойынша теориялық өңдеудің мемлекеттік механизмде билік тармағының тәуелсіз, дербес сот билігін бекіту мақсатының керектігін жоққа шығара алмайды. Бұндай дербестік тек сот корпусын және оның дегдарлығын нығайтпауға арналған, сонымен қатар, басқа билік тәлкегінен өту мүмкіндігімен қамтамасыз ету және еркіндікпен құқықты қорғау, яғни азаматтардікін де және олардың бірігуі мен қоғамның толығымен қосқанда.
Әлеуметтік Республикалардың констиуцияларында және СССР заңдарында сот билігі қызығушылық түрде бейнеленген еді. Ұйымдарды регламенттеуші және әділет соттың орындалуынан көптеген құқық нормалары әлемдік стандартында да эталон болып саналады. Дегенмен, конституциялық декларация мен қазіргі кез арасында күрделі кезең болған, өйткені СССР-де ешқашан дербес және тәуелсіз сот билігі болмаған. Барлығы төрешілердің айтуымен әртүрлі партиялық комитеттер мен олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz