Жапониядағы ғылыми-техникалық прогресстің жалпы дамуы
КІРІСПЕ
Жалпы сипаттамасы. Адам баласының тағдырына ғылымның ықпалы ерекше сипатқа ие. Ғылым адамның күнделiктi өмiрiне енiп, тамырын жайды. Күнделiктілік дегеніміз не? Бұл барлық қор түрлерiнің айырбас айналымы: сұраныс, өндiрiс, қамсыздандыру. Адамзат дамыған сайын, сұраныс түрлері күрделене түсіп, соған орай ғылым бiздiң өмiріміздің ажырамас бөлiгіне айналды. Ғылыми техникалық үдерiс анығында жылдамдық, сапа, ұзақ мерзiмдiлiк және мобилдiлiкпен қамтамасыз ете алды.
Қазіргі таңда кез келген мемлекттің ұлттық экономикасының тиiмділігінің негiзiн табиғи және еңбек ресурстермен қатар оның ғылыми-техникалықты потенциалы құрайды. Экономиканың жаңа сапалы күйге өтуі инновациялық қызмет және көп ғылымды қажет ететін өндiрiсті дамытудын маңыздылығын үлкейттi. Бұл өз кезегінде дағдарыстан шығып, экономиканың дамуына қажетті әрі маңызды факторы болып табылады.
Кез келген елдiң ғылыми-техникалық потенциалы оның экономикалық дамуының негiзгi қозғаушы күші болып есептеледі. ҒТП тің және әлемдік шаруашылық құрылымның қайта құрылу кезеңінде мемлекеттің ғылыми техникалық потенцалы, интенсификациялық дамуға тенденциясы, сонымен қатар жиналған өндірістік және ғылыми потенциалға негізделген өздігінен даму секілді мәселелер негізгі мәнге ие болып отыр.
Ғылыми-техникалық прогресс - бұл шаруашылық өмiрдегi жаңалық ашу және оның нәтижесі мен табыстарын қолданудың үздiксiз әрі күрделi процессi. Ғылыми-техникалық прогресс нәтижесінде өндiргiш күштердiң барлық элементтерiннің дамуы мен толық жетiлдiру үрдісі орын алады, яғни еңбек аясы мен құралдарының, жұмыс күшінің, технологияның, өндірісті ұйымдастыру және басқару тәсәлдері жетіле түседі.
Ғылыми-техникалық прогрестің тiкелей нәтижесі болып инновация есептеледі. Бұл ғылыми бiлiмдердiң жүзеге асырылуы орындалатын техника мен технологиялардың өзгерісі.
Көп ғылымды қажет ететін өнiмнiң жасалуы, тауар өткiзетін нарықтың құрылуы, маркетинг, өндiрiстi кеңейту - бұл мәселелердiң шешуіне тек нақты ғылыми-техникалық мәселелерді шешуге икемді және өндiрiске жаңа технологияны енгiзуiдің күрделi процессін меңгерген ұжымдар ғана дайын болды.
Әлемдегi бiр де бiр ел ғылыми-техникалық iлгерiлеудiң әлемдiк жетістіктерін экономикалық тұрғыдан тиiмдi iске асыруысыз табыс (кіріс) пен тұтыну мәселелерін шешiмiн таба алмайды.
XVII-XVIII ғасырларда мемлекеттер өз иелігіндегі табиғи қор мен әскер санына екпін жасап, алдыңғы қатарға шығуға тырысты. Дегенмен ҒТП тің ықпалымен жағдай өзгердi. Адам баласына сапа және өнiмдiлiк көрсеткiштері үлкен маңызға ие бола бастады. ҒТП шикізатқа тапшы мемлекеттерге табиғи қоры бай бай мемлекеттермен экономикалық аренада тең дәрежеде бәсекеге түсуге мүмкіндік берді. Бұндай елдердiң бiрi Жапония болды. Соғыстан кейінгі Жапония экономикасы құлдырау жағдайында болды. Шағын аралды мемлекеттің флоты талқандалып, экономикасын қарусыздандыру нәтижесінде жұмыссыздық орын алып, ел күйзеліс алдында болды. 110-миллион халықты асырау үшін қаржы жетіспей, әлеуметтiк-саяси одан бетер ушыға түсті. Экономикалық өсу туралы сөз болмақ түгіл, батыс сарапшылары Жапония әлемдік экономиканың шалғайында мәңгiлiк қалады деген тұжырымдар жасады. Алайда қазіргі Жапонияның экономикасы ҰЖӨ көлемі бойынша әлемде екiншi орында. Әлемде сөз ете бастаған жапон экономиканың ғажайыбы қаржы реформалары және жұмыс күшiн ерекше қолдану шараларымен бірге, ғылым жетістіктерін өнеркәсiпте ұтымды пайдалану арқасында пайда болды. Жапон экономикасының барлық саласына ҒТП ықпалының күшейуi, ең алдымен Жапонияның ғылыми-техникалық потенциалының өсуiмен шартталды. Жапония ұзақ уақыт өндiрiстi шетел технологиясын қолданумен жетiлдiрдi. I950-I982 жылдары ол шамамен 40 мың жуық лицензияларды сатып алып, өндіріске ендiрдi, бiрақ Жапония шет ел технологиясын көшiрумен шектелмей, оны жетiлдiруге ұмтылды.
70-шi - жылдары жапон капиталистері экономикалық дамуда импортталған технологияға ғана арқа сүйеуге болмайтынын түсінді. ҒЗТКЖға (ғылыми зерттеушілік, тәжiрибелiк және конструкторлық жұмыстар) шығындар ұлғая түсіп, іргелі зерттеулер жүргізіле бастады. Жапон монополистiк капиталы (монополистері) елді капиталистiк әлемдегі технологияның қайнар көзіне айналдырып, өнеркәсiптiк технологияның саласында ғана емес, сонымен қатар ғылыми зерттеулер, өнiмнің жаңа түрлерiн жасау және дизайн саласында да жетекшi орын алуды мақсат қойды. "Өнер Жапонияның жаңа жауынгерлiк ұраны болып табылады".
1970-шi жылдарға дейiн жапон экономикасына экстенсивтi даму жолы тән болды: алып зауыттар салынды, өндіріс шығындары қысқартылып, өнім шығару ұлғайтылды, шет елден алынған технологиялар жетілдіріліп, мемлекеттік тапсырыстар жүйесі кеңіді. 1960-1973 жылдар аралығында орташа даму қарқыны 14% құрап, "Жапон экономикалық ғажайыбы" туралы айтыла бастады, ал Жапонияны Күн шығыс елі деп атады. 70-шi жылдарға дейінгі жапон экономикасының жетiстiктерiне қарамастан, елдiң билеушi топтары өнеркәсiптiң экстенсивтi даму факторлары бiтуге жақындағанын ескеріп, экономикалық дамуды өзге үлгіде жүзеге асыру қажеттігін түсінді. Сол кезде алғаш рет жаңа, зияттылықты көп қажет ететін өндірістік құрылым құруға бағыт алынды. Зиялылыққа сүйенген жаңа өндірістік құрылым ғылымды көп қажет ететін, күрделі құрастыру салаларының және ақпараттық индустрияның жылдам өсіп, дамуына бағытталған еді.
Жапонияның 1950-1980 жылдарныдағы экономикасында ҒТП тің рөлі жайында сөз қозғай отырып, қазіргі Қазақстан мен сол кезеңдегі Жапонияның ғылымның жетістіктерін пайдалану, яғни өндіріске енгізу әдістерінде кейбір ұқсастықтар бар екенін атап өткен жөн. Бұл бітіру жұмысының өзектілігі болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда, Қазақстанның болашақ экономикалық әл ауқаты оның қаржы ресурстарын парасатты қолдануына байланысты. Тұрақты экономикалық даму үшін, қаржы бұдан былай мұнайға қатысты емес салаларға салынуы тиіс. Мемлекетке таза, өңделмеген шикізат экспортынан дайын өнім экспортына өту қажет. Осыған орай Жапония тәжірибесі біздің мемлекет үшін ең қолайлы вариант болып табылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі мақсаттың туындауына шарт болды.
Жұмыстың мақсаты - Жапониядағы ҒТП тің жалпы дамуы және оның нәтижелерін өндіріске енгізу процессін зерттеу, сонымен бірге мәліметтерге анализ жасай отырып, жапон тәжірибесінен Қазастанда жүзеге асыру мүмкін шараларды ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
* Жапониядағы ҒТП дамуының бастапқы кезеңін зерттеп, сараптау;
* 1970 жылдардағы дағдарыстан кеінгі Жапониядағы ҒТП келбетінің өзгеруін, үкімет тарапынан елде ғылым мен техниканың дамуына қолдау көрсету шараларын анықтап, зерттеу;
* Қазіргі таңдағы Қазақстан кәсіпорындарында, әсіресе ауыр өнеркәсіпте қолданылатын техника мен технологияға сараптама жасау.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Жапониядағы техника мен технологияның қарқынды дамуын терең зерттеуге әлем зерттеушілері ат салысты. Әсіресе Ресей мен АҚШда Күн шығыс еліндегі ҒТП даму жолдары кең түрде зерттелді. Сондықтан көзделген мақсатты орындау үшін, мен ресейлік, американдық және жапондық зерттеушілердің жұмыстарына жүгіндім: Акиро Учино мақаласы Technological innovation in postwar Japan, И.П. Лебедев оқулығы Япония: смена модели экономического роста, Н.А. Волгин оқулығы Японский опыт: Решения экономических и социально-трудовых проблем, Н.В. Анисимцев, В.Н. Бунина оқулығы Япония в современном мире: Факторы стабилизации развития и безопасности, А.Н. Аванесовтың жұмысы Жапония: энергетикалық мәселені шешу жолдарын іздестіру және т.б.; сонымен қатар Fortune, The Nikkei Weekly, БИКИ, Кэйдзай токэй нэмпо, 1996, т.б журналдар; Нихон-о тюсин то суру кокусай хикаку токэй, Кокусай хикаку токэй, т.б. халықаралық және жапондық салыстырмалы статистикалар қолданылды. Жалпы бітіру жұмысын орындау үшін 50 шақты әдебиеттер, статистикалар, журнал, газеттер, интернет сілтемелер қолданылды.
Зерттеу жұмысының жаңашылдығы. Ғылыми техникалық революцияның жапон тарихына, экономикасына, халқына және оның әлемдік сахнада тиесілі орын иеленуіне ықпалы, Жапонияда технологияны дамытудағы қиыншылықтар жайында және жапон тәжірибесін қазақ жерінде қолдану мәселесі қазақ тілінде алғашқы рет ұсынылып отыр. Зерттеу барысында анықталғандай, аталмыш мәселе қазақ ғылымында толық зерттелмеген. Берілген жұмыс бұл мәселені шешуге арналмаған, себебі, жапон техникасының дамуын толық зерттеп, оны бір жүйеге келтіру үшін көптеген жылдар және Жапонияға сапар шегіп, жапон зерттеушілерімен сұқпаттасу қажет. Бітіру жұмысында тек осы зерттеулерге бастама салуға тырысамыз.
Зерттеудiң тәжірибелік мәнi келесіде: ғылыми еңбектің нәтижелерi Жапониядағы көп ғылымды қажет ететін технологияларды өндiрiстік кәсiпорындарға енгізу әдістерін зерттеу жұмыстарын ары қарай дамытуға қызмет көрсете алады.
Зерттеу жұмысының объектісі. ҒТП тің ықпалымен экономиканың барлық секторларының өзгеріске ұшырауы және бұл процестегі үкіметтің қызметі.
Зерттеу жумысының пәні. ХХ ғасырдың екінші жартысындағы Жапония экономикасындағы ҒТП-тің рөлі.
Зерттеудің ғылыми әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысын орындау барысында мен қажетті ақпаратты жинау және таңдау, топтастыру мен мазмұндау, сипаттау мен бар материалды салыстыру әдістерін қолдандым. Сонымен қатар Жапониядағы ҒТП-тің даму тарихын кезеңдерге бөлу тәсілі де қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Жалпы бiтiру жұмысы кiрiспеден, үш негiзгi тараудан және әдебиеттiң тiзiмiнен тұрады:
Кіріспеде Жапониядағы ҒТП-тің даму тарихына жалпы шолу жасалады.
Бірінші тарауда ғылыми техникалық прогресс туралы жалпы ұғым беріледі: ерекшеліктері мен құрама бөліктері. Сонымен бірге ҒТП тің өндірістің алты бағытына ықпалы және елде ҒТП тің дамуна маңызды орналастыру факторалары жайында мәлімет беріледі. Жоғарыда аталған ақпарат ҒТП туралы базалық түсініктер қалыптасу және анализ жұмыстарын жеңілдету үшін қажет.
Екінші тарауда ХХ ғасырдың екінші жартысындағы Жапониядағы ғылымды көп қажет ететін өндірістің дамуының ерешеліктері ғылымды көп қажет ететін технологияның кәсіпорындарға енгізу процессін және осы шаралардың ел экономикасының дамуна әсерін зерртеуге еркше көңіл бөлінді. Әр бір өндіріс орныныда жаңа енгізулер арқасында сапалы өнімді көп мөлшерде шығаруға мүмкіндік туды. Бұл өз кезегінде Жапонияны алып державаға айналдырды. Сондай ақ, 1950-1970 жж және 1980-1990 жылдардағы ҒТП тің даму жолындағы ерекшеліктері, үкімет тарапынан жасалған қателіктер жайында мәлімет беріледі.
Үшінші тарауда Қазақстандағы ҒТП тің жағдайы туралы ақпарат беріледі. ҒТП тің бас факторлары бойнша қазіргі таңдағы Қазақстан мен ХХ ғасырдағы Жапониядағы ғылым мен технология даму деңгейі салыстырылады. Салыстырудың негізгі мақсаты экономиканың қарқынды дамуы үшін Жапонияда іске асырылған шараларды, Қазастан жеріне беімдей отырып, қолдануға талпыныс жасау. Бұл пункт бітіру жұмысының міндеттерінің бірі болып табылады.
Қорытындыда бітіру жұмысының негізгі бөліміндегі ақпаратқа анализ жасалып, міндеттер мен мақсаттың орындалуының қорытынды мәліметі беріледі.
І ТАРАУ. ҒЫЛЫМИ ТЕХНИКАЛЫҚ ПРОГРЕСС ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ҰҒЫМ.
0.1. ҒТП тің ерекше белгiлері мен даму бағыттары.
ҒЫЛЫМИ ТЕХНИКАЛЫҚ ПРОГРЕСС - ғылым мен техниканың бірегей, бір-бірімен сабақтаса, біртіндеп дамуы. Ол 16 -- 18 ғасырдағы мануфактуралық өндірістен, ғылыми теориялық және технологиялық қызметтер өзара жақындасып, тоғыса түскен кезден бастау алады. Бұған дейін материалдық өндіріс, негізінен, империялық тәжірибені, кәсіби кұпияны қорландырып, машық тәсілдерді жинақтау есебінен баяу дамып келді. Сонымен бірге табиғат туралы ғылыми теориялық таным аясында да ілгерілеу ниеті байқалды, бірақ ол теологиялық-схоластикалық қасаңдықта қамалып, өндірістік амал-шараларға ұдайы әрі тікелей ықпал ете алмады. 16 ғасырда адамзат баласының сауда-саттықты өрістетіп, теңіз жолын меңгеруі, ірі мануфактураларға ие болуы бірнеше келелі міндеттерді теориялық және тәжірибелік тұрғыдан шешу, қажеттігін алға тартты. Нақ осы кезде ғылым қайта өрлеу дәуірі идеяларының әсерімен схоластикалық дәстүрлерден қол үзіп, практикаға жүгіне бастады. Шығыс жұртының компасты, оқ дәріні ойлап табуы жөне кітап шығару тәсілін меңгеруі ғыл. жөне тех. кызметтердің берік одағын құруға жетелеген ұлы жаңалықтар болды. Жалпы, бұл -- Р. т. п-тің бірінші кезеңі саналады. Кейінгі кезендерде ұлғая түскен мануфактуралық өндіріс мұқтажы үшін су диірменін пайдалану әрекеті кейбір мех. процестерді теориялық тұрғыдан зерттеуге жетеледі. Тісті дөңгелектер қозғалысының теориясы, науа теориясы, су қысымы туралы, қарсыласу мен үйкелу туралы ілімдер пайда болды. Яғни, мануфактуралық кезең ірі өнеркәсіптің бастапқы ғыл. және тех. нышандарын дамытып, Г.Галилей, И.Ньютон, Э.Торричелли, кейін Ц.Бернулли, Э.Ма-риотт, Ж.Л. Д'Аламбер, Р.А. Реомюр, П.Эйлер, т.б. ғалымдар тарихка "өндіріс қызметшілері" деген атпен енді. 18 ғ-дың соңында машина өндірісінің пайда болуына математиктердің, механиктердің, физиктердің, өнертапкыштар мен шеберлердің үлкен бір тобының ғыл.-тех. жасампаз іс-әрекеттері негіз қалаған еді. Дж. Уаттың бумен жүретін машинасы конструкторлық тех. ізденістің ғана емес, "ғылымның жемісі" саналды[1]. Ал машиналы өндіріс өз кезеңінде ғылымды технол. түрғыдан қолда-ну үшін тың, шын мәнінде шектеусіз мүмкіндіктерді ашты. Осының өзі Ғ.-т. п-тің жаңа, екінші кезеңіне айналып, ғылым мен техника бір-бірін аса қаркынды дамуға ынталандырып отырғандығымен ерекшеленді. Ғыл.-зерт. қызметінің теориялық шешімдерді тех. нұсқаға жеткізуге құзырлы арнаулы салалар: қолданбалы зерттеулер, тәжірибелік-конструкторлық жасалымдар, өндірістік жетілдірулер үрдісі қалыптасты. Ғыл.-тех. іс-әрекет адам еңбегінің ең ауқымды, ажырамас бөлігіне айналды. Ғ.-т. п-тің үшінші кезеңі қазіргі заманғы ғылыми-тех-никалык революция жетістіктерімен байланысты. Оның ыкпалымен техниканы дамытуға арналған ғыл. пәндердің аясы кеңи түсуде. Тех. мін-деттерді шешу ісіне тек электроншы инженерлер мен компьютерші мамандар ғана емес, сондай-ақ, биологтар, физиологтар, психологтар, лингвистер, логиктер де белсене қатысады. Ғылым техниканы үздіксіз революция-ландырушы күшке айналды. Ал техника болса, ғьлымның алдына тың талап, тосын міндет қою, әрі оны күрделі, эксперименталды жабдықтармен жарақтандыру арқылы алға тартып келеді. Осы заманғы Ғ.-т. п-тің ерекше қыры -- тек өнеркәсіпті ғана емес, сондай-ақ қоғами тұрмыс-тіршіліктің, т.б. көптеген салаларын: а. ш., көлік катынасын, байланыс аясын, медицина мен білім беру ісін, қызмет көрсету түрлерін қамтитындығы. Ғ.-т. п. әлеум. прогресстің негізі болып табылады.
Ғылыми техникалық-прогресс ғылымды өндірістік дамудың жетекші факторына айналдыру арқылы өндіргіш күштерді түбегейлі өзгертіп, сапалық жағынан түлету. 20 ғ-; дың 40-жылдарынан басталған Ғ.-т. р. барысында ғылымның өндіргіш күшке айналу үрдісі қарқын алып, елеулі нәтижелерге қол жетті: ең бастысы, еңбектің жай-ахуалы, сипаты мен мазмұны, өндіргіш күштердің, еңбек бөлінісінің күрылымы өзгеріске ұшырап, еңбек өнімділігі күрт өсті, сол аркңлы қоғам өмірінің өзге салалары, әсіресе, адамдардың мәдениеті, тұрмысы, психологиясы жетіліп, табиғатен карым-катынасы айқындала түсті. Ғ.-т. р-ның ғыл.-тех. және әлеум. сипаттағы екі негізгі алғышарты болды. Оның пісіп-жетілуінде 19 ғ-дың соңы мен 20 ғ-дың басындағы жаратылыстанудағы жетістіктер шешуші рөл атқарды. "Жара-тылыстанудағы революциялар" дүмпуі электронның, радийдің, хим. элементтер түзілуінің ашылуына, салыстырмалылык, теориясы мен кванттық ілімнің негізделуіне орай жүзеге асып, ғылымның микроәлем мен үлкен жылдамдықгар саласына дендей енуімен ерекшеленді[2]. Ең алдымен, өнеркөсіп пен көлік қатынасында электрді қолдануға орай техникада да түбірлі өзгерістер болды. Радио ойлап табылып, жаппай тұтынымға енді. Авиация дүниеге келді. 20 ғ-дың 40-жылдары ғылым атом ядросын ыдырату проблемасын шешті. Әсіресе, кибернетиканың пайда болуы маңызды рөл атқарды. Атом реакторларын және атом бомбаларын жасау жөніндегі зерттеулер көптеген мемлекеттердің үлттық ғыл.-тех. жобалар шеңберінде ғылым мен өнеркәсіпті өзара әрекеттестіру шараларын қолға алуына қозғау салды. Ғылым салаларын қаржыландыру деңгейі күрт өсіп, зерттеу мекемелерінің саны көбейді. Ғыл. жөне тех. жасалымдардың арасында тікелей байланыс күшейіп, ғылым жетістіктерін өндіріске енгізу қарқыны артты. 20 ғ-дың 50-жылдары ғыл. зерттеулерде, өндірісте, сондай-ақ басқару жүйесін-де Ғ.-т. р-ның рәмізіне айналған электронды-есептеу машиналары кеңінен пайдаланыла бастады[3]. Ғ.-т. р-ның қазіргі кезеңі ғылымның өндіргіш күшке айналып, қоғамдық еңбек бөлінісінің жаңа сатыға өтуі. Өндіріс құралдары мен шаруашылық карым-катынастар субъектісінің сапалы өзгеріске ұшырап, өнімге жұмсалатын материал, капитал мен еңбек шығынының көрсеткіші кеми түсуімен; жаңа энергия көздерінің табылып, сипаты алдын ала белгіленген жасанды материалдарды қаделеуімен; өндірісті ғыл. ұйымдастырудың, бақылаудың және басқарудың зәру құралы ретінде ақпараттық қызметтің мән-маңызы артып, ғылым салаларының өзара байланысынын, күрделі проблемаларды кешенді зерттеу қарқыннының, гуманитарлық ғылымдар рөлінің өсуімен; әлеум. прогрестің мейілінше қарқындап, күллі адамзат іс-әрекеттерінің ынтымақтастыққа ойысуымен, "ғаламдық проблемалар" деп аталатын мәселелердің пайда болуымен ерекшеленеді. Осындай негізгі ерекшеліктерімен қатар Ғ.-т. р-ның басты ғыл.-тех. бағыттары: өндірістік үрдістерді, өндірісті бақылау мен басқаруды кешенді түрде автоматтандыру; энергияның жаңа түрлерін тауып, пайдалану; жаңа құрылымды материалдарды, биотехнологияны, информатиканы қолдану жолы қалыптасқан. Алайда, Р.-т. р-ның мәні әлгі аталған ерекшеліктеріне де, басты бағыттарына да, тіпті қандай да бір ғаламат ғыл. жаңалықтарға да барып шектелмейді. Ғ.-т. р. дегеніміз өндірістің бүкіл тех. базисін, бүкіл технол. тәсіл-дерін қайта құруды ғана білдіреді. Ғ.-т. р. адамзаттың аса маңызды қызметтері аясының: табиғат пен қоғам заңдылықтарын теория жүзінде танудың (ғылым); табиғатты түлетудің тех. құралдары мен тәжірибелері кешенінің (т е х н и к а ), материалдык игіліктерді жасау үрдісінің (өндіріс) жөне практикалық іс-қимылдар мен әр қилы қызмет түрлерінің жосықты өзара байланысу тәсілдерінің (б а с қ а р у ) бірегей жүйесін құруға арналған алғышарттар жасайды. Өндіріс пен қоғамдық тұтынымдағы Ғ.-т. р. енгізген өзгерістер ауқымы мен қарқыны адам мен табиғаттың, қоғам мен табиғи ортаның қарым-қатынасын жаңа сатыға көтеріп, халықтар. ғыл.-тех. ынтымақтастықты дамытуды талап етуде. Әсіресе, Р.-т. р-ның салдарынан туындаған кейбір зардаптар ұлттық, тіпті құрлықгық шеңберден шығып, көптеген елдің күш біріктіруін, халықаралық деңгейде реттеуді қажетсінеді. Мыс., табиғи ортаның ластануымен күресу, ғарыш серіктері арқылы байланысу, әлемдік мұхит ресурстарын игеру, компьютерлік-технол. желілер қауіпсіздігін камтамасыз ету, т.с.с. мәселелер бойынша өзара ынтымақтастық ахуалын орнатып, ғыл.-тех. жетістіктер айырбасына жол ашуға әр түрлі даму деңгейіндегі мемлекеттердің мүдделілігі артыт келеді.
Ғылыми фантастика -- көркем әдебиетте, сондай-ақ, кино, кескіндеме, т.б. өнер салаларында қалыптасқан жанрлық түр. Ғ. ф. өнердегі дербес жанр ретінде 20 ғ-да қалыптасқанымен, оның қайнар бастаулары ежелгі әпсаналарда, ауыз әдебиетінде жатыр. Оған қиял-ғажайыптық, ертегілік қасиет те төн. Фантастика (грек. рһапіааіа -- қиялдау, рһапіазііісе -- қиялдау өнері) үғымының өзі де қиялдану өнеріне байланысты пайда болған. Қазіргі әдебиеттану мен енертану ғылымында фантастиканың "ертегілік" және "ғылыми" белгілерінің ара жігі ажыратылмаған. Әдебиетте Р. ф. -- ғылыми п о э з и я жөне ғ ы л ы м и п р о з а болып, екі пішімде қалыптасты. Ғылыми поэзия терминін әдебиеттану сала-сында алғаш француз поэзиясының теоретигі Рене Гиль "Сөз туралы трактат" (1896) еңбегінде қолданды. Ол ғыл. поэзияның белгілері ежелгі дәуір әдебиетінің өкілі Рим ойшылы К.Лукрецийдің "Заттың табиғаты" поэмасында көрініс тапқанын мысалға келтіреді[4]. Поэзиядағы Ғ. ф. жалпы фантастикалык арнадан бөлекше, филос.-әлеуметтік бағыттағы мұмкіндігімен ерекшеленеді. Ғ. ф. прозаның барлық жанрында (роман, повесть, әңгіме, т.б.) қарқынды дамып, көркем әдебиеттің арнаулы саласына айналды. Әлемдік әдебиеттегі Ғ. ф-ның ірі өкілдері: Ж.Верн, Г.Уэллс, О.Ча-пек, С.Лем, Р.Бредбери, А.Кларк, Р.Шекли, О.Хаксли, А.Р. Беляев, .
А.Азимов, К.Сайман, ағайынды А.Н. жөне Б.Н. Стру-гацкийлер. Қазіргі қазақ әдебиетіне Ғ. ф. дербес жанр ретінде А.Машанов, Т.Сұлтанбеков, М.Сөрсекеев, А.Мархабаев, Р.Баймаханов, Ш.Әлім-баев, т.б. шығармалары ар-қылы қалыптасты. Зерттеушілер қазақ әдебиетіндегі Р. ф. жанрының алғашқы белгілерін ертегілерден ("Ер Төстік", "Үшқыш кілем", т.б.), аңыздардан ("Қорқыт Ата", "Баба түкті шашты Әзіз", т.б.) таратып, болашақты болжай білген халық қиялының ұшқырлығына тәнті болуда, К и н о д а Ғ. ф. жанры 20 ғ-дың басында қалыптаса бастады. Алғашқы Ғ. ф-лық фильмдерге Верн мен Уэллс шығармаларының сюжеттері негіз болды. Кино саласындағы ірі Ғ. ф-лық шығармалар: "Аспан кораблі" (1918, реж. Ф.Хольгер-Мад-сен), "Аэлита" (1924, реж. Я.А. Протазанов), "Айдағы өйел" (1922, реж. Ф.Ланг), "Ғарышка сапар" (1936, реж. В.Н. Журавлев), "Қос мекенді адам" (1962, реж. Г.С. Казанский, В.А. Чеботарев), "Басқа планеталық" (1982, реж. С.Спилберг), "Жұлдызды соғыс" (1977, реж. Дж. Лукас), т.б. Ғ. ф-лық фильмдерге, көбінесе, ғарыштық саяхат әлемі, басқа планеталықтардың жерге келуі, т.б. оқиғалар арқау болған. "Кәсіпқойлардың әлемдік ұйымы" және "Еурокон" атты Ғ. ф-ның халықар. бірлестіктері құрылған. Бейнелеу өнеріндегі Ғ. ф. жанры, көбінесе, көркем шығармалардың сюжеттері негізінде қальштасқан[5].
Ғылыми танымның логикалық жақтарын зерттейтін философия ғылымының саласы. Ғ. л. жалпы ғылымға, ғыл. танымға тән зандылықтарды зерттейді. Филос. зерттеудің арнайы нысаны ретіндегі Ғ. л. жөнінде 20 ғ-дың 1-ширегінде позитившіл филос. ағым өкілдері (Фре-ге, Рассел мен Витгенштейн) мәселе көтере бастады. 20 ғ-дың 30-жылдары Вена үйірмесіне қатысушылар, сондай-ақ К.Поппер, В.Дубис-лав, Х.Рейхенбах, т.б. ғалымдар философияны формалды логика ретінде түсіндіріп, оның міндеті -- ғылымның тіліне талдау жасау деген анықтама ұсынды[6]. Әсіресе, Рейхенбахтын айтуынша, философтың қолынан келетіні -- ғылым нөтижелерін талдау, оларға мағына беру және дүрыстығын анықтау ғана. Таным теориясы ғылымды талдау болады. Бұл тұжырым, әрине, философияның өзіндік проблематикасын жоққа шығарады. Бірақ бұдан ғылым логикалық талдаудың нысаны бола алмайды деген қорытынды шықпайды. Формалды логика дайын, қалыптасқан білімді қарастырады; білімнің жалпы ғылымға тән формалдық құрылымын, элементте-рінің байланысын зерттейді. Ғыл. танымды талдап зерттеуге формалды логиканың, дайын аппаратын (индуктивтік жөне дедуктивтік) қолданудың практикалық пайдасы зор. Қазіргі кезде оны пайдаланбайтын ешбір ғылым саласы жоқ. Бірақ оның ғыл. танымды зерттеудегі рөлін тым асыра бағалап, ғылымның бірден-бір логикалық негізі деу үстірттік. Білім жүйесі ретінде ғылымға талдау жасағанда формалды логиканың түрғысынан шешілмейтін басқа да мәселелер ұшырасады. Олар -- білімнің ақиқатқа қатысы, оның шығу тегі, шынайылығы, т.б. Мұндай мәселелер танымның логикасы мен теориясы болып саналатьш диалектика тұрғысынан қарағанда ғана толық шешімін табады. Диалектиканың заңдары мен категориялары -- адам танымы мен практикасының қорытындысы, жиынтығы. Ол адам ойының ақиқатқа, жаңа ғыл. жетістіктерге жетуіне жол ашьш, реттейтін логикалық пішім -- ғыл. ойдың принциптері. Диалектика үшін өзгермейтін дайын білім жоқ; білімді жалпы таным дамуының бір кезеңі ретінде карастыра отырып, оның қалай пайда болатынын, даму заңдылыкгарын айқындап, ғыл.-зерттеу әдістерінің рөлі мен міндеттерін ашып көрсетеді. Яғни формалды логика дайын, қалыптасқан білімді оның түпнұсқалы негізінен айырьш алып қалса, диалект. логика, керісінше, танымның қайнар көзін, даму бағытын, оның түпнүсқасы мен негізін, табиғатын белгілі бір зандылықтар аясында зерттейді. Зерттеліп отыр-ған жүйені жан-жақты, теория жүзінде нақтылы бейнелеу үшін бүтін жүйенің бастапқы негізін зерттеп білу керек. Бұл бастапқы негіз жүйенің басқадай қырларын, анықтамаларын мүмкіндік түрінде де, дамыған түріндде бойына сіңіреді. Бірақ ғылым бір жақты, абстрактылы түсінікпен канағаттанып қалмайды. Ұғынудың біржақтылығынан, жартыкештігінен әрі өту үшін әлгі санның ішкі қайшылықтары қалыптаса дамуының басты басты кезеңдері, өмір сүру; пішімдері ғылымның жаңа нақтылы ұғымдарымен бейнеленуі кажет. Ойлаудың бұл диалект. даму жолы абстрактылықтан нақтылыққа қарай өрлеу әдісі деп аталады. Бұл әдіс өзінің логикалық қүрылымы жағынан өте күрделі Мұнда теория мен эмпирия тарих пен логика, индукцш мен дедукция, анализ бен синтез тоғысып жатады. Сонымен, Р. л. -- өз аддына ғылым саласы немесе ерекше логикалық жүйе емес, ол ғылым сияқты күрделі нысан жайындағы білімдердің жиынтығы.
Адамзат өркениетінің барлық даму кезеңдері ғылыми-техникалық прогреспен тығыз байланысты. Дегенмен бұл өрлеудiң фонында өндiргiш күштердiң тез және терең өзгерiстерiнiң жеке кезеңдері де болады. Бұндай өзгерістер бірқатар мемлекттерде XVIII-XIX ғасырларда орын алып, өндіріс қол жұмысынан ірі машиналар жұмысына ауысты. Ал ғылыми техникалық прогрестің кезеңі ХХ ғасырдың ортасы болып есептеледі.
Ғылыми техникалық прогресс адамзаттың өндіріс күшіндегі түбегейлі әрі сапалы төңкеріс. Бұл төңкеріс өз кезегінде қоғамның өндірістік күшіне айналған ғылымға негізделеді.
Қазiргi ҒТП-тің төрт бас белгілермен сипатталады.
Бiрiншiден, әмбебаптықлығымен және жан-жақтылығымен. Ол барлық сфералар мен салаларды, еңбек сипатын, тұрмыс салтын, мәдениеттi, адамдардың психологиясын өзгерттi. Егер бұрынғы өнеркәсiптiк төңкерiстiң символы болып бу машинасы есептелсе, қазіргі ҒТП тің символдары болып ЭЕМ, ғарыш кемелері, атом электростанциялары, реактивті ұшақтар және теледидарлар саналады. Қазіргі ҒТП тің жан жақтылығын айтар болсақ, оны географиялық жағынан да түсіндіруге болады, өйткені ол әлемнәі барлық мемлекеттерін, Жер шарының түгел кескінін, тіпті ғарыш кеңістігін де қамтыды.
Екiншiден, ғылыми техникалық өзгерістердің өте тез қарқынмен жүруі. Ол жаңалықтың ашылуы мен өндіріске енгізу аралығындағы уақыттың күрт азаюында білінеді. Демек, өнім түрлері ылғи жаңартылып отырды.
Үшiншiден, ҒТП еңбек ресурстарының спасына қойылатын талптарды күрт арттырды. Ол адам еңбегіне де қатысты болды, яғни адам қызметінің барлық сфераларында ой еңбегі арта түсті. Басқа сөзбен айтқанда парасатталу процесі жүрді.
Төртiншiден, ҒТП тің маңызды ерекшелiгі оның екінші дүние жүзілік соғыс кезінде іскери революциялық төңкеріс ретінде дүниеге келуі: оған дәлел болып 1945 жылы Хиросимада жарылған атом бомбасы есепледі. Қырғи қабақ соғысы кезңінде ҒТП ғылыми техникалық ойдың жемсін әскери мақсаттарда қолдануға одан бетер бағыт ала түсті.
Экономисттер, философтар және социологтардың пікірі бойынша қазіргі ҒТП бұл төрт құрама бөлiктер бiр-бiрiмен тығыз әрекеттесетiн бiртұтас күрделi жүйе болып есептеледі: 1 ) ғылым, 2 ) техника және технология, 3 ) өндiрiс, 4 ) басқару [7].
Ғылым: көп ғылымдылықтың өсуі. ҒТП дәуiрінде ғылым бiлiмдердiң өте күрделi кешенiне айналды. Сонымен қатар ол адамзат қызметінiң көлемдi сферасын құрады; ғылыми қызметкерлердiң әлемдегі саны 5-6 миллион, яғни жер бетінде өмір сүрген ғылым қызметкерлерінің 910 бiздiң замандастарымыз. Әсіресе ғылым мен өндірістің байланысы кеңейң түсуде. Бұл өндірістің уақыт өткен сайын ғылымды көп қажет етуін түсіндіреді. Бірақ бұл процес дамыған және дамушы мемлекттерде өзгеше жүреді
Ғалымдар және инженерлердiң абсолюттi саны бойынша әлемдегi бiрiншi орында АҚШ, одан кейін Жапония және ғылым шығындары 2-3% құрайтын Батыс Еуропа елдері. Соңғы жылдарда ғылыммен айналысатын адам саны азайғанына қарамастан көшбасшылар қатарына Ресей де кіріп отыр. Ал дамушы мемлекеттерде ғылым шығындары 0, 5% аспайды[8].
Техника және технология: дамытудың екi жолы. Техника және технология ғылыми білімдер мен ашулардың жүзеге асқан жобасы.Жаңа техника мен технологияның түпкі мақсаты - өндiрiстiң тиiмдiлiгiн, еңбектің өнiмдiлігін арттыру.
Соңғы кезде техника мен технологияның негізгі еңбек үнемдеу функциясымен қатар, оның реусурс үнемдеу және табиғатты сақтау функциялары да аса маңызды болып отыр. Ұлыбритания мен Италияда болаттың 23 метал сынықтарынан алынады, Ұлыбритания мен Жапонияда қағаздың 12 макулатурадан алады, АҚШ пен Жапонияда алюминийдің көп бөлігін екінші мәрте өңделген алюминийден алынады. Табиғатты сақтау техникасын өндіру көрсеткіші бойынша алдыңғы қатарда Германия және АҚШ тұр, ал жоғарыда аталған техниканы экспорттау бойынша Германия бірінші орында [9].
Техника және технологияның дамуы ҒТП жағдайында екi жолмен жүзеге асады.
Эволюциялық жолмен дамуда бар техника мен технология әрі қарай жетілдіріледі: машиналар мен құрал жабдықтар қуатының (өнімділігінің) ұлғайтылуы, көліктің жүк көтерімділігінің өсуі. 50 жылдардың басында ең ірі теңіз танкерінің жүк сыйымдылығы 50 мың тоннадан аспады. 60 жылдары жүк көтерімділігі 100, 200, 300 тоннаға жеткен супертанкерлер пайда болды, ал 70 жылдары 400, 500, 550 тоннаға жетті. Танкерлердің ең ірілері Жапония мен Францияда жасалды [10].
Революциялық жол. Толығымен жаңа техника мен технологияға көшу. Бұл жолдың ең көрнекті дәлелі электронды техниканың өндіріле бастауы. Егер бұрын тоқыма ғасыры, болат ғасыры, автомобиль ғасыры туралы сөз қозғалса, қазіргі таңда микроэлектроника ғасыры көпшіліктің аузында. Оны тағы микропроцессор революциясы деп те атайды. Себебі микропроцессордың ойлап табылуы, доңғалақтың, баспа станогының, бу машинасының немесе электр қуатының ойлап табылуымен теңестіріледі.
Сонымен қатар жаңа технологияларды қолдана бастауда да маңызды болып табылады. Машина жасау өндірісінде, ол металл өңдеу тәсілінің механикалық тәсілден механикалық емес тәсілге - электрохимиялық, плазмалық, лазерлік, радиациялық, ультрадыбыстық, вакуумдық, т.б. - өтуі. Металлургияда бұл шойын, болат алуда немесе прокаттауда (темірді жұқарту) ең прогресшіл тәсілдерді қолдану, ауылшаруашылықта - топырақты өңдеудегі нольдік тәсіл, байланыс саласында радиорелелік, оптикоталшықтық байланыс, телефакс, электрноды почта, пейджингтік және ұялы байланыс турлерінің пайда болуы.
90 жылдардың аяғында Батыстың негізгі мемлекеттерінде барлық дерлік болат оттегі конвертерлері мен электр пештерінде өндірілді; Жапонияда, Германияда, Францияда, Корей Республикасында болат өнімдерінің 95% үздіксіз құю тәсілі арқылы алынды. Металданған кесектерден темірді тікелей қалпына келтіру тәсілі арқылы әлемде болаттың қырық мың тоннасы өндірілуде.
Революциялық жол ҒТП кезеңіндегі техника мен технология дамуының негізгі жолы.
ҒТП кезеңінде өндіріс негізінен алты бағытта дамиды:
Бірінші бағыт - электронизация, яғни адамзат қызметінің барлық салаларын электроесептеуіш техникамен толық қамтамасыз ету. Электронизация процесінің арқасында өндіріс процесінің технологиясы толығымен өзгерді.
ҒТР бастапқы кезеңінде электр өнеркәсібі электротехниканың құрамына кірсе, 80 жылдардың ортасында өнімнің бағасы бойынша мұнай өнеркәсібімен тең болды, ал 90 жылдарға таман автомобиль өнеркәсібінен, 90 жылдардың аяғында химия өнеркәсібінен озып түсті. Қазіргі таңда оның өнімінің құны бір трлн. доллардан асты.
Электр өнеркәсібі ҒТП тің даму бағытын анықтайды. Бұл өнеркәсіп түрі, әсіресе АҚШ, Жапония, Германияда және кейбір индустриялы мемлекеттерде даму алды.
Екінші бағыт - комплексті автоматизация. Бұл бағыт 50 жылдарда ЭЕМ ның пайда болуына байланысты дами бастады. Комплексті автоматизацияның жаңа сапалы кезеңі 70 жылдарда микроЭЕМ мен микропроцессорлардың шығуына байланысты. МикроЭЕМ мен микропроцессорлар өндірістік және өндірістік емес ортаның талай салаларында қолданыла бастады. Микропроцессорлардың арқасында, чех жазушысы К. Чапек 20 жылдрада робот атаған түрлі электромеханикалық манипуляторларды қолданудың жаңа эрасы басталды. Өз кезегінде робототехниканың пайда болуы икемді өндірістік жүйенің, автомат-зауыттардың, жарыққа шығуына себеп болды.
Робот құрылысы біздің заманымызда ғылымды көп қажет ететін өндірістік салалардың бірі болып саналады. 1999 жылы әлемдегі өндірістік роботтардың саны бір миллионнан асты. Робот парктерінің ең үлкендері АҚШ та, Жапонияда, Германияда, Италияда, Фрнацияда орналасқан.
Жапония өндірістік роботтар саны бойынша ғана емес, сонымен қатар олармен кәсіпорындарды қамтамасыз етуі бойынша да барлық мемлекеттерді озып шықты. Автомобиль өндірісндегі 10 мың жұмысшыға 800 роботтан келсе, АҚШ оның саны 300 жетеді.
Үшінші бағыт - қуат сақтауға, отындық-энергетикалық баланстың құрылымын жетілдіруге және энергияның жаңа қайнар көздерін кең қолдануға негізделген энергетикалық шаруашылықтың қайта құрылуы. Атом энергетикасы дамуы көп мәселе туғызуда. 90 жылдардың аяғында әлемде 450 энергоблоктар жұмыс істеп тұрды. Бұл сала, әсіресе АҚШ та, Францияда, Жапонияда, Германияда, Ресейде және Украинада қарқынды дамыды. Бірақ оның экологиялық салдарынан қауіптеніп, бірқатар мемлекеттер АЭС ның құру жұмыстарын тоқтатуда.
Төртінші бағыт - жаңа маиериалдардың өндірісі. Қазіргі өндіріс ескі құрылымды, дегенмен үлесі ұлғайған материалдарға - қара және түсті металлдарға, синтетикалық полимерге - өте жоғары талаптар қоюда. Сонымен қатар бұл бағыт жаңа композициялық, жартылай өткізгіш, керамикалық материалдардың және ХХ ғасырдың металлдары, яғни бериллий, литий, титан (аэроғараштық өндірістегі нөмірі бірінші металл) және тағы басқаларының дүниеге келуіне себеп болды.
Бесінші бағыт - биотехнологияның тез дамуы. Бұл бағыт 70 жылдары туындап, зор болашақты болып есептелді. ҒТП тің ғылымды көп қажет ететін әрі ең жаңа салалары болып саналатын биотехнология мен биоиндустрия, әсіресе АҚШ та, Жапонияда, Германияда және Францияда жемісті дамыды.
Алтыншы бағыт - ғарыш. Космонавтиканың дамуы ғылымды көп қажет ететін жаңа саланың, яғни аэроғарыштық өндірістің дүниеге келуіне себеп болды. Бұл бағытпен жаңа машиналардың, құрал жабдықтардың, қорытпалардың жарыққа шығуы байланысты. Жоғарыда аталғандардың кейбілері кейін ғарыштық емес салалалда да қолданылды.
ҒТП кезеңінде жаңадан пайда болған бағыттармен бірге дәстүрлі бағыттар да өз маңыздылығын жоғалтпады. Олардың ішінде, өндірісті механикаландыру, электрфиксациялау, химияландыру бағыттары.
Басқару. ҒТП тің қазіргі кезеңі басқармаға жаңа талаптар қоюмен сипатталады. Осы талаптарға жауап ретінде, басқару жайындағы жаңа ғылым - кибернетика пайда болды. Сонымен қатар бұл ғылым ақпарат жайындағы ғылым да болып табылады [11]. Біз ақпараттық жарылыс кезеңінде өмір сүреміз. Бұл кезеңге келесі сипаттама тән: ғылыми білім мен ақпарат көлемінің үнемі өсіп отыруы, ақпарат көзінің көп болуы.
Түрлі ақпараттық техниканың шығарылуы өндірістің ғылымды көп қажет ететін жаңа салаға айналды. Ал оның қызмет көрсетуі жаңа мамандық түрлерінің пайда болуына түрткі болды: программисттер, операторлар,т.б. Информатика жүйелік тәсілдерді, экономико-математикалық жобалауларды іске асыруды мүмкін қылды.
Ол өндірістің орналасуына да ықпал етеді. Көп ғылымды салалардың көбісі жақсы ұйымдастырылған әрі түрлі ақпаратқа ие дереккөзге ұмтылады. Ал олар өз кезегінде үлкен қалалар мен агломирацияларда орналасады. Еуропада, Жапонияда, Америкада, Австралияда даладағы телефон-автоматтардан кез келген континентпен байланысуға мүмкіндік бар.
Қазіргі таңда әлемдік ақпараттық кеңістік бар. Оның құрылу барысында Интернет - бүкіләлемдік компьютерлік телекоммуникациялық жүйе - маңызды рөл атқарды. Интернет тұңғыш рет Америкада 1969 жылы қолданыла басталды. Ал қазіргі таңда онымен әлем бойынша миллиондаған адамдар қолдануда.
Жалпы ақпараттандыру процесі география ғылымын да қамтып, соның салдарынан географияда жаңа бағыт - географиялық информатика немесе геоинформатика пайда болды. Өз кезегінде геоинформатиканың дамуы геоинформатикалық жүйенің (ГИЖ) құрылуына әкеліп соқты. ГИЖ технологиялары географияның көптеген салаларына, ең алдымен картографияға ендірілді. Сипаты мен тілі жағынан өзгешіліктері бар әлемдік электронды атластар жасалды. Ұлттық электрондық атластар АҚШ та, Жапонияда, Швецияда, Қытайда және басқа да көптеген мемлекеттерде жарыққа шықты.
Геоинформатика - география ғылымы мен ҒТП жетістіктерінің қосылуының негізгі бағыттарының бірі [12].
1.2. ҒТП-тің материалды өндірістің салалық құрылымына әсері: прогресивті өзгерістер.
Адамзат баласы өз басынан әр түлі қоғамдық өндіріс әдістерін өткізгені тарихтан белгілі. Олардың даму дәрежесін сиппайтын ортақ көрсеткіш бар. Ол-еңбек құралдары. Экономикалық дәуірдің айырмашылығы не нәрсе өндірілетіндігінде емес, оны қалай және қандай еңбек құралдарымен өндірілетіндігінде. Шындығында еңбек құралы қоғамның өсу дәрижесін анықтайды. Ұзақ мерзімді қамтыған қоғам дамуының тарихы, еңбек құралдарының даму тарихы десе де болады.Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс сонау ерте заманнан басталған еңбек құралдары дамуының түпкі нәтижесі және шарықтау шегі.
Бір кезде ең қарапайым құралдарына негізделгең қоғамдық құрылыс үстіміздегі ғасырдың екінші жартысында технологиялық өндіріс ретінде ең жоғары дәрежесіне жетті. Осы технологиялық өндіріс әдісі дегеніміз не? Қоғамдық өндірісті дамытуға тек қана еңбек құралының болуы жеткіліксіз. Оған қоса қажетті материалдар, тиісті технологиялар, қуаттар ақпараттар және өндірісті ұйымдастыру керек. Осылардың жиынтық мазмұны технологиялық өндіріс әдісі деп аталады. Демек, технологиялық өндіріс әдісі дегеніміз қоғамдық өндірісті дамытуға қажетті еңбек құралы, материалдар, технологиялар, қуаттар, ақпараттар және өндірісті ұйымдастырудың жиынтығы. Бұл арифметикалық сандық қосынды емес, сапалық категориялар. Технологиялық өндіріс әдісінің даму сатылары бар. Ол қоғам дамуының тарихымен ұласып жатады. Сондықтан жекелеген қоғамдық экономикалық формациялардың даму тарихы технологиялық өндіріс әдісі бірден пайда болған жоқ, әлі тарихи ұзақ мерзімді қамтитын күрделі процесс.
Алғашқы қауым тұсында адамдар ең қарапайым еңбек құралдарын пайдалады. Сондықтан олар табиғатқа бағынышты еді. Бертін келе от жағу пайда болды. Осы бір қарапайым құбылыс адам қоғамының дамуындағы тұңғыш революциялық қадам еді. Ол металлургия өндірісінің өмірлік өзегіне айналды. Тас, қола, темір ғасырлары атағына ие болған әр түрлі технологиялық өндіріс әдістері өмірге келді. Осы технологиялық әдістердің бәрі де бір ғана энергетикалық күшке негізделіп дамыды.
Құл иеленуші, әсіресе феодалдық қоғамда технологиялық өндіріс әдістері елеулі табыстарға жетті. Олардың қозғаушы күштері сол кездегі мақсаттарға байланысты маериалдық өндірісті дамыту қажеттігі. Жаңа технология, техника пайда болды да өндірісті және еңбекті ұйымдастыруға өзгерістер енгізілді. Мұның бәрі туып келе жатқан жаңа қоғам-капиталистік қоғамның талаптарына сай келмеді. Капитализмге мүлдем басқаша технологиялық өндіріс әдістері қажет болды. Ол тек қана еңбек құралының дамуының жаңа сапалық белгілерімен, ірі машиналы өндіріске жетудің жолдарымен белгіленеді. Ал ірі машиналы өндіріс бірден пайда болған жоқ, оның тарихи даму және қалыптасу белестері бар. Ірі машиналы өндірістің құрылуы бірнеше кезеңнен тұрады. Олар: жай кооперция мануфактура, фабрика.
Жай кооперация дегеніміз белгілі бір өндіріс процесінде немесе түрліше,бірақ бір-бірімен өзара байланысты өндіріс процестерінде көп адам ,жоспарлы түрде,бірақ бір-бірімен қатар, өзара әрекетте жұмыс істейтін еңбек нысаны.
Екінші кезең- манифактура (XVI ғасырдың орта шенінен XVII ғасырдың 70-жылдарына дейін орын алды.).Манифактура машина әлі пайда болмаған, еңбек бөлінісіне негізделген коопнрация. Осы кезле еңбек бөлінісі, қолмен істейтін еңбек құралы шарықтау шегіне жетті, жиынтық жұмысшылар пайда болды және капитал қоғамына қажетті алғы шарттар қаланды. Өмірге үшінші кезең- фабрика(XVIII ғасырдың соңы ) келді.Ол ірі машиналы өндіріске негізделген.Фабрика дамуы ұзақ мерзімді қамтып, үнемі сапалық өзгерістерде болатын тарихы кезеңдері басынан өткізді. Қазіргі әр алуан, көп нұсқалы негізге сүйенген жаңа технологиялық өндіріс әдісі- фабрика дамуының түпкі жиынтық нәтижесі. Ғылыми- техникалық прогресте осы фабрика дамуының сапалық қорытындысы.
Өндіргіш күштердің тарихи өркендеуінің нәтижесі қазіргі ғылыми техникалық прогресс. Сондықтан, қазіргі заман ғылыми-техникалық немесе технологиялық революция заманы. Олай болса осы құбылыстың басты көріністері және мәні қандай?
- ғылыми- техникалық прогресс кең ауқымды, әмбебап сипатқа ие болды. Ол қоғам өмірінің барлық жақтарын қамтиды, тұрмыс жағдайына да, ұдайы өндіріс фазаларына да ықпал етті. Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру және басқару жүйесін мүлдем өзгертті;
- ғылым мен өндірістің интергациялық қатынасы жоғары дәрежеге жетті. Экономикалық өсу-өрлеудің факторлары мен қайнар көздерін, шаруашылық құрылымын және т. б. жағдайларды күрт өзгертті;
- жаңа принципті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жалпы сипаттамасы. Адам баласының тағдырына ғылымның ықпалы ерекше сипатқа ие. Ғылым адамның күнделiктi өмiрiне енiп, тамырын жайды. Күнделiктілік дегеніміз не? Бұл барлық қор түрлерiнің айырбас айналымы: сұраныс, өндiрiс, қамсыздандыру. Адамзат дамыған сайын, сұраныс түрлері күрделене түсіп, соған орай ғылым бiздiң өмiріміздің ажырамас бөлiгіне айналды. Ғылыми техникалық үдерiс анығында жылдамдық, сапа, ұзақ мерзiмдiлiк және мобилдiлiкпен қамтамасыз ете алды.
Қазіргі таңда кез келген мемлекттің ұлттық экономикасының тиiмділігінің негiзiн табиғи және еңбек ресурстермен қатар оның ғылыми-техникалықты потенциалы құрайды. Экономиканың жаңа сапалы күйге өтуі инновациялық қызмет және көп ғылымды қажет ететін өндiрiсті дамытудын маңыздылығын үлкейттi. Бұл өз кезегінде дағдарыстан шығып, экономиканың дамуына қажетті әрі маңызды факторы болып табылады.
Кез келген елдiң ғылыми-техникалық потенциалы оның экономикалық дамуының негiзгi қозғаушы күші болып есептеледі. ҒТП тің және әлемдік шаруашылық құрылымның қайта құрылу кезеңінде мемлекеттің ғылыми техникалық потенцалы, интенсификациялық дамуға тенденциясы, сонымен қатар жиналған өндірістік және ғылыми потенциалға негізделген өздігінен даму секілді мәселелер негізгі мәнге ие болып отыр.
Ғылыми-техникалық прогресс - бұл шаруашылық өмiрдегi жаңалық ашу және оның нәтижесі мен табыстарын қолданудың үздiксiз әрі күрделi процессi. Ғылыми-техникалық прогресс нәтижесінде өндiргiш күштердiң барлық элементтерiннің дамуы мен толық жетiлдiру үрдісі орын алады, яғни еңбек аясы мен құралдарының, жұмыс күшінің, технологияның, өндірісті ұйымдастыру және басқару тәсәлдері жетіле түседі.
Ғылыми-техникалық прогрестің тiкелей нәтижесі болып инновация есептеледі. Бұл ғылыми бiлiмдердiң жүзеге асырылуы орындалатын техника мен технологиялардың өзгерісі.
Көп ғылымды қажет ететін өнiмнiң жасалуы, тауар өткiзетін нарықтың құрылуы, маркетинг, өндiрiстi кеңейту - бұл мәселелердiң шешуіне тек нақты ғылыми-техникалық мәселелерді шешуге икемді және өндiрiске жаңа технологияны енгiзуiдің күрделi процессін меңгерген ұжымдар ғана дайын болды.
Әлемдегi бiр де бiр ел ғылыми-техникалық iлгерiлеудiң әлемдiк жетістіктерін экономикалық тұрғыдан тиiмдi iске асыруысыз табыс (кіріс) пен тұтыну мәселелерін шешiмiн таба алмайды.
XVII-XVIII ғасырларда мемлекеттер өз иелігіндегі табиғи қор мен әскер санына екпін жасап, алдыңғы қатарға шығуға тырысты. Дегенмен ҒТП тің ықпалымен жағдай өзгердi. Адам баласына сапа және өнiмдiлiк көрсеткiштері үлкен маңызға ие бола бастады. ҒТП шикізатқа тапшы мемлекеттерге табиғи қоры бай бай мемлекеттермен экономикалық аренада тең дәрежеде бәсекеге түсуге мүмкіндік берді. Бұндай елдердiң бiрi Жапония болды. Соғыстан кейінгі Жапония экономикасы құлдырау жағдайында болды. Шағын аралды мемлекеттің флоты талқандалып, экономикасын қарусыздандыру нәтижесінде жұмыссыздық орын алып, ел күйзеліс алдында болды. 110-миллион халықты асырау үшін қаржы жетіспей, әлеуметтiк-саяси одан бетер ушыға түсті. Экономикалық өсу туралы сөз болмақ түгіл, батыс сарапшылары Жапония әлемдік экономиканың шалғайында мәңгiлiк қалады деген тұжырымдар жасады. Алайда қазіргі Жапонияның экономикасы ҰЖӨ көлемі бойынша әлемде екiншi орында. Әлемде сөз ете бастаған жапон экономиканың ғажайыбы қаржы реформалары және жұмыс күшiн ерекше қолдану шараларымен бірге, ғылым жетістіктерін өнеркәсiпте ұтымды пайдалану арқасында пайда болды. Жапон экономикасының барлық саласына ҒТП ықпалының күшейуi, ең алдымен Жапонияның ғылыми-техникалық потенциалының өсуiмен шартталды. Жапония ұзақ уақыт өндiрiстi шетел технологиясын қолданумен жетiлдiрдi. I950-I982 жылдары ол шамамен 40 мың жуық лицензияларды сатып алып, өндіріске ендiрдi, бiрақ Жапония шет ел технологиясын көшiрумен шектелмей, оны жетiлдiруге ұмтылды.
70-шi - жылдары жапон капиталистері экономикалық дамуда импортталған технологияға ғана арқа сүйеуге болмайтынын түсінді. ҒЗТКЖға (ғылыми зерттеушілік, тәжiрибелiк және конструкторлық жұмыстар) шығындар ұлғая түсіп, іргелі зерттеулер жүргізіле бастады. Жапон монополистiк капиталы (монополистері) елді капиталистiк әлемдегі технологияның қайнар көзіне айналдырып, өнеркәсiптiк технологияның саласында ғана емес, сонымен қатар ғылыми зерттеулер, өнiмнің жаңа түрлерiн жасау және дизайн саласында да жетекшi орын алуды мақсат қойды. "Өнер Жапонияның жаңа жауынгерлiк ұраны болып табылады".
1970-шi жылдарға дейiн жапон экономикасына экстенсивтi даму жолы тән болды: алып зауыттар салынды, өндіріс шығындары қысқартылып, өнім шығару ұлғайтылды, шет елден алынған технологиялар жетілдіріліп, мемлекеттік тапсырыстар жүйесі кеңіді. 1960-1973 жылдар аралығында орташа даму қарқыны 14% құрап, "Жапон экономикалық ғажайыбы" туралы айтыла бастады, ал Жапонияны Күн шығыс елі деп атады. 70-шi жылдарға дейінгі жапон экономикасының жетiстiктерiне қарамастан, елдiң билеушi топтары өнеркәсiптiң экстенсивтi даму факторлары бiтуге жақындағанын ескеріп, экономикалық дамуды өзге үлгіде жүзеге асыру қажеттігін түсінді. Сол кезде алғаш рет жаңа, зияттылықты көп қажет ететін өндірістік құрылым құруға бағыт алынды. Зиялылыққа сүйенген жаңа өндірістік құрылым ғылымды көп қажет ететін, күрделі құрастыру салаларының және ақпараттық индустрияның жылдам өсіп, дамуына бағытталған еді.
Жапонияның 1950-1980 жылдарныдағы экономикасында ҒТП тің рөлі жайында сөз қозғай отырып, қазіргі Қазақстан мен сол кезеңдегі Жапонияның ғылымның жетістіктерін пайдалану, яғни өндіріске енгізу әдістерінде кейбір ұқсастықтар бар екенін атап өткен жөн. Бұл бітіру жұмысының өзектілігі болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда, Қазақстанның болашақ экономикалық әл ауқаты оның қаржы ресурстарын парасатты қолдануына байланысты. Тұрақты экономикалық даму үшін, қаржы бұдан былай мұнайға қатысты емес салаларға салынуы тиіс. Мемлекетке таза, өңделмеген шикізат экспортынан дайын өнім экспортына өту қажет. Осыған орай Жапония тәжірибесі біздің мемлекет үшін ең қолайлы вариант болып табылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі мақсаттың туындауына шарт болды.
Жұмыстың мақсаты - Жапониядағы ҒТП тің жалпы дамуы және оның нәтижелерін өндіріске енгізу процессін зерттеу, сонымен бірге мәліметтерге анализ жасай отырып, жапон тәжірибесінен Қазастанда жүзеге асыру мүмкін шараларды ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
* Жапониядағы ҒТП дамуының бастапқы кезеңін зерттеп, сараптау;
* 1970 жылдардағы дағдарыстан кеінгі Жапониядағы ҒТП келбетінің өзгеруін, үкімет тарапынан елде ғылым мен техниканың дамуына қолдау көрсету шараларын анықтап, зерттеу;
* Қазіргі таңдағы Қазақстан кәсіпорындарында, әсіресе ауыр өнеркәсіпте қолданылатын техника мен технологияға сараптама жасау.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Жапониядағы техника мен технологияның қарқынды дамуын терең зерттеуге әлем зерттеушілері ат салысты. Әсіресе Ресей мен АҚШда Күн шығыс еліндегі ҒТП даму жолдары кең түрде зерттелді. Сондықтан көзделген мақсатты орындау үшін, мен ресейлік, американдық және жапондық зерттеушілердің жұмыстарына жүгіндім: Акиро Учино мақаласы Technological innovation in postwar Japan, И.П. Лебедев оқулығы Япония: смена модели экономического роста, Н.А. Волгин оқулығы Японский опыт: Решения экономических и социально-трудовых проблем, Н.В. Анисимцев, В.Н. Бунина оқулығы Япония в современном мире: Факторы стабилизации развития и безопасности, А.Н. Аванесовтың жұмысы Жапония: энергетикалық мәселені шешу жолдарын іздестіру және т.б.; сонымен қатар Fortune, The Nikkei Weekly, БИКИ, Кэйдзай токэй нэмпо, 1996, т.б журналдар; Нихон-о тюсин то суру кокусай хикаку токэй, Кокусай хикаку токэй, т.б. халықаралық және жапондық салыстырмалы статистикалар қолданылды. Жалпы бітіру жұмысын орындау үшін 50 шақты әдебиеттер, статистикалар, журнал, газеттер, интернет сілтемелер қолданылды.
Зерттеу жұмысының жаңашылдығы. Ғылыми техникалық революцияның жапон тарихына, экономикасына, халқына және оның әлемдік сахнада тиесілі орын иеленуіне ықпалы, Жапонияда технологияны дамытудағы қиыншылықтар жайында және жапон тәжірибесін қазақ жерінде қолдану мәселесі қазақ тілінде алғашқы рет ұсынылып отыр. Зерттеу барысында анықталғандай, аталмыш мәселе қазақ ғылымында толық зерттелмеген. Берілген жұмыс бұл мәселені шешуге арналмаған, себебі, жапон техникасының дамуын толық зерттеп, оны бір жүйеге келтіру үшін көптеген жылдар және Жапонияға сапар шегіп, жапон зерттеушілерімен сұқпаттасу қажет. Бітіру жұмысында тек осы зерттеулерге бастама салуға тырысамыз.
Зерттеудiң тәжірибелік мәнi келесіде: ғылыми еңбектің нәтижелерi Жапониядағы көп ғылымды қажет ететін технологияларды өндiрiстік кәсiпорындарға енгізу әдістерін зерттеу жұмыстарын ары қарай дамытуға қызмет көрсете алады.
Зерттеу жұмысының объектісі. ҒТП тің ықпалымен экономиканың барлық секторларының өзгеріске ұшырауы және бұл процестегі үкіметтің қызметі.
Зерттеу жумысының пәні. ХХ ғасырдың екінші жартысындағы Жапония экономикасындағы ҒТП-тің рөлі.
Зерттеудің ғылыми әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысын орындау барысында мен қажетті ақпаратты жинау және таңдау, топтастыру мен мазмұндау, сипаттау мен бар материалды салыстыру әдістерін қолдандым. Сонымен қатар Жапониядағы ҒТП-тің даму тарихын кезеңдерге бөлу тәсілі де қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Жалпы бiтiру жұмысы кiрiспеден, үш негiзгi тараудан және әдебиеттiң тiзiмiнен тұрады:
Кіріспеде Жапониядағы ҒТП-тің даму тарихына жалпы шолу жасалады.
Бірінші тарауда ғылыми техникалық прогресс туралы жалпы ұғым беріледі: ерекшеліктері мен құрама бөліктері. Сонымен бірге ҒТП тің өндірістің алты бағытына ықпалы және елде ҒТП тің дамуна маңызды орналастыру факторалары жайында мәлімет беріледі. Жоғарыда аталған ақпарат ҒТП туралы базалық түсініктер қалыптасу және анализ жұмыстарын жеңілдету үшін қажет.
Екінші тарауда ХХ ғасырдың екінші жартысындағы Жапониядағы ғылымды көп қажет ететін өндірістің дамуының ерешеліктері ғылымды көп қажет ететін технологияның кәсіпорындарға енгізу процессін және осы шаралардың ел экономикасының дамуна әсерін зерртеуге еркше көңіл бөлінді. Әр бір өндіріс орныныда жаңа енгізулер арқасында сапалы өнімді көп мөлшерде шығаруға мүмкіндік туды. Бұл өз кезегінде Жапонияны алып державаға айналдырды. Сондай ақ, 1950-1970 жж және 1980-1990 жылдардағы ҒТП тің даму жолындағы ерекшеліктері, үкімет тарапынан жасалған қателіктер жайында мәлімет беріледі.
Үшінші тарауда Қазақстандағы ҒТП тің жағдайы туралы ақпарат беріледі. ҒТП тің бас факторлары бойнша қазіргі таңдағы Қазақстан мен ХХ ғасырдағы Жапониядағы ғылым мен технология даму деңгейі салыстырылады. Салыстырудың негізгі мақсаты экономиканың қарқынды дамуы үшін Жапонияда іске асырылған шараларды, Қазастан жеріне беімдей отырып, қолдануға талпыныс жасау. Бұл пункт бітіру жұмысының міндеттерінің бірі болып табылады.
Қорытындыда бітіру жұмысының негізгі бөліміндегі ақпаратқа анализ жасалып, міндеттер мен мақсаттың орындалуының қорытынды мәліметі беріледі.
І ТАРАУ. ҒЫЛЫМИ ТЕХНИКАЛЫҚ ПРОГРЕСС ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ҰҒЫМ.
0.1. ҒТП тің ерекше белгiлері мен даму бағыттары.
ҒЫЛЫМИ ТЕХНИКАЛЫҚ ПРОГРЕСС - ғылым мен техниканың бірегей, бір-бірімен сабақтаса, біртіндеп дамуы. Ол 16 -- 18 ғасырдағы мануфактуралық өндірістен, ғылыми теориялық және технологиялық қызметтер өзара жақындасып, тоғыса түскен кезден бастау алады. Бұған дейін материалдық өндіріс, негізінен, империялық тәжірибені, кәсіби кұпияны қорландырып, машық тәсілдерді жинақтау есебінен баяу дамып келді. Сонымен бірге табиғат туралы ғылыми теориялық таным аясында да ілгерілеу ниеті байқалды, бірақ ол теологиялық-схоластикалық қасаңдықта қамалып, өндірістік амал-шараларға ұдайы әрі тікелей ықпал ете алмады. 16 ғасырда адамзат баласының сауда-саттықты өрістетіп, теңіз жолын меңгеруі, ірі мануфактураларға ие болуы бірнеше келелі міндеттерді теориялық және тәжірибелік тұрғыдан шешу, қажеттігін алға тартты. Нақ осы кезде ғылым қайта өрлеу дәуірі идеяларының әсерімен схоластикалық дәстүрлерден қол үзіп, практикаға жүгіне бастады. Шығыс жұртының компасты, оқ дәріні ойлап табуы жөне кітап шығару тәсілін меңгеруі ғыл. жөне тех. кызметтердің берік одағын құруға жетелеген ұлы жаңалықтар болды. Жалпы, бұл -- Р. т. п-тің бірінші кезеңі саналады. Кейінгі кезендерде ұлғая түскен мануфактуралық өндіріс мұқтажы үшін су диірменін пайдалану әрекеті кейбір мех. процестерді теориялық тұрғыдан зерттеуге жетеледі. Тісті дөңгелектер қозғалысының теориясы, науа теориясы, су қысымы туралы, қарсыласу мен үйкелу туралы ілімдер пайда болды. Яғни, мануфактуралық кезең ірі өнеркәсіптің бастапқы ғыл. және тех. нышандарын дамытып, Г.Галилей, И.Ньютон, Э.Торричелли, кейін Ц.Бернулли, Э.Ма-риотт, Ж.Л. Д'Аламбер, Р.А. Реомюр, П.Эйлер, т.б. ғалымдар тарихка "өндіріс қызметшілері" деген атпен енді. 18 ғ-дың соңында машина өндірісінің пайда болуына математиктердің, механиктердің, физиктердің, өнертапкыштар мен шеберлердің үлкен бір тобының ғыл.-тех. жасампаз іс-әрекеттері негіз қалаған еді. Дж. Уаттың бумен жүретін машинасы конструкторлық тех. ізденістің ғана емес, "ғылымның жемісі" саналды[1]. Ал машиналы өндіріс өз кезеңінде ғылымды технол. түрғыдан қолда-ну үшін тың, шын мәнінде шектеусіз мүмкіндіктерді ашты. Осының өзі Ғ.-т. п-тің жаңа, екінші кезеңіне айналып, ғылым мен техника бір-бірін аса қаркынды дамуға ынталандырып отырғандығымен ерекшеленді. Ғыл.-зерт. қызметінің теориялық шешімдерді тех. нұсқаға жеткізуге құзырлы арнаулы салалар: қолданбалы зерттеулер, тәжірибелік-конструкторлық жасалымдар, өндірістік жетілдірулер үрдісі қалыптасты. Ғыл.-тех. іс-әрекет адам еңбегінің ең ауқымды, ажырамас бөлігіне айналды. Ғ.-т. п-тің үшінші кезеңі қазіргі заманғы ғылыми-тех-никалык революция жетістіктерімен байланысты. Оның ыкпалымен техниканы дамытуға арналған ғыл. пәндердің аясы кеңи түсуде. Тех. мін-деттерді шешу ісіне тек электроншы инженерлер мен компьютерші мамандар ғана емес, сондай-ақ, биологтар, физиологтар, психологтар, лингвистер, логиктер де белсене қатысады. Ғылым техниканы үздіксіз революция-ландырушы күшке айналды. Ал техника болса, ғьлымның алдына тың талап, тосын міндет қою, әрі оны күрделі, эксперименталды жабдықтармен жарақтандыру арқылы алға тартып келеді. Осы заманғы Ғ.-т. п-тің ерекше қыры -- тек өнеркәсіпті ғана емес, сондай-ақ қоғами тұрмыс-тіршіліктің, т.б. көптеген салаларын: а. ш., көлік катынасын, байланыс аясын, медицина мен білім беру ісін, қызмет көрсету түрлерін қамтитындығы. Ғ.-т. п. әлеум. прогресстің негізі болып табылады.
Ғылыми техникалық-прогресс ғылымды өндірістік дамудың жетекші факторына айналдыру арқылы өндіргіш күштерді түбегейлі өзгертіп, сапалық жағынан түлету. 20 ғ-; дың 40-жылдарынан басталған Ғ.-т. р. барысында ғылымның өндіргіш күшке айналу үрдісі қарқын алып, елеулі нәтижелерге қол жетті: ең бастысы, еңбектің жай-ахуалы, сипаты мен мазмұны, өндіргіш күштердің, еңбек бөлінісінің күрылымы өзгеріске ұшырап, еңбек өнімділігі күрт өсті, сол аркңлы қоғам өмірінің өзге салалары, әсіресе, адамдардың мәдениеті, тұрмысы, психологиясы жетіліп, табиғатен карым-катынасы айқындала түсті. Ғ.-т. р-ның ғыл.-тех. және әлеум. сипаттағы екі негізгі алғышарты болды. Оның пісіп-жетілуінде 19 ғ-дың соңы мен 20 ғ-дың басындағы жаратылыстанудағы жетістіктер шешуші рөл атқарды. "Жара-тылыстанудағы революциялар" дүмпуі электронның, радийдің, хим. элементтер түзілуінің ашылуына, салыстырмалылык, теориясы мен кванттық ілімнің негізделуіне орай жүзеге асып, ғылымның микроәлем мен үлкен жылдамдықгар саласына дендей енуімен ерекшеленді[2]. Ең алдымен, өнеркөсіп пен көлік қатынасында электрді қолдануға орай техникада да түбірлі өзгерістер болды. Радио ойлап табылып, жаппай тұтынымға енді. Авиация дүниеге келді. 20 ғ-дың 40-жылдары ғылым атом ядросын ыдырату проблемасын шешті. Әсіресе, кибернетиканың пайда болуы маңызды рөл атқарды. Атом реакторларын және атом бомбаларын жасау жөніндегі зерттеулер көптеген мемлекеттердің үлттық ғыл.-тех. жобалар шеңберінде ғылым мен өнеркәсіпті өзара әрекеттестіру шараларын қолға алуына қозғау салды. Ғылым салаларын қаржыландыру деңгейі күрт өсіп, зерттеу мекемелерінің саны көбейді. Ғыл. жөне тех. жасалымдардың арасында тікелей байланыс күшейіп, ғылым жетістіктерін өндіріске енгізу қарқыны артты. 20 ғ-дың 50-жылдары ғыл. зерттеулерде, өндірісте, сондай-ақ басқару жүйесін-де Ғ.-т. р-ның рәмізіне айналған электронды-есептеу машиналары кеңінен пайдаланыла бастады[3]. Ғ.-т. р-ның қазіргі кезеңі ғылымның өндіргіш күшке айналып, қоғамдық еңбек бөлінісінің жаңа сатыға өтуі. Өндіріс құралдары мен шаруашылық карым-катынастар субъектісінің сапалы өзгеріске ұшырап, өнімге жұмсалатын материал, капитал мен еңбек шығынының көрсеткіші кеми түсуімен; жаңа энергия көздерінің табылып, сипаты алдын ала белгіленген жасанды материалдарды қаделеуімен; өндірісті ғыл. ұйымдастырудың, бақылаудың және басқарудың зәру құралы ретінде ақпараттық қызметтің мән-маңызы артып, ғылым салаларының өзара байланысынын, күрделі проблемаларды кешенді зерттеу қарқыннының, гуманитарлық ғылымдар рөлінің өсуімен; әлеум. прогрестің мейілінше қарқындап, күллі адамзат іс-әрекеттерінің ынтымақтастыққа ойысуымен, "ғаламдық проблемалар" деп аталатын мәселелердің пайда болуымен ерекшеленеді. Осындай негізгі ерекшеліктерімен қатар Ғ.-т. р-ның басты ғыл.-тех. бағыттары: өндірістік үрдістерді, өндірісті бақылау мен басқаруды кешенді түрде автоматтандыру; энергияның жаңа түрлерін тауып, пайдалану; жаңа құрылымды материалдарды, биотехнологияны, информатиканы қолдану жолы қалыптасқан. Алайда, Р.-т. р-ның мәні әлгі аталған ерекшеліктеріне де, басты бағыттарына да, тіпті қандай да бір ғаламат ғыл. жаңалықтарға да барып шектелмейді. Ғ.-т. р. дегеніміз өндірістің бүкіл тех. базисін, бүкіл технол. тәсіл-дерін қайта құруды ғана білдіреді. Ғ.-т. р. адамзаттың аса маңызды қызметтері аясының: табиғат пен қоғам заңдылықтарын теория жүзінде танудың (ғылым); табиғатты түлетудің тех. құралдары мен тәжірибелері кешенінің (т е х н и к а ), материалдык игіліктерді жасау үрдісінің (өндіріс) жөне практикалық іс-қимылдар мен әр қилы қызмет түрлерінің жосықты өзара байланысу тәсілдерінің (б а с қ а р у ) бірегей жүйесін құруға арналған алғышарттар жасайды. Өндіріс пен қоғамдық тұтынымдағы Ғ.-т. р. енгізген өзгерістер ауқымы мен қарқыны адам мен табиғаттың, қоғам мен табиғи ортаның қарым-қатынасын жаңа сатыға көтеріп, халықтар. ғыл.-тех. ынтымақтастықты дамытуды талап етуде. Әсіресе, Р.-т. р-ның салдарынан туындаған кейбір зардаптар ұлттық, тіпті құрлықгық шеңберден шығып, көптеген елдің күш біріктіруін, халықаралық деңгейде реттеуді қажетсінеді. Мыс., табиғи ортаның ластануымен күресу, ғарыш серіктері арқылы байланысу, әлемдік мұхит ресурстарын игеру, компьютерлік-технол. желілер қауіпсіздігін камтамасыз ету, т.с.с. мәселелер бойынша өзара ынтымақтастық ахуалын орнатып, ғыл.-тех. жетістіктер айырбасына жол ашуға әр түрлі даму деңгейіндегі мемлекеттердің мүдделілігі артыт келеді.
Ғылыми фантастика -- көркем әдебиетте, сондай-ақ, кино, кескіндеме, т.б. өнер салаларында қалыптасқан жанрлық түр. Ғ. ф. өнердегі дербес жанр ретінде 20 ғ-да қалыптасқанымен, оның қайнар бастаулары ежелгі әпсаналарда, ауыз әдебиетінде жатыр. Оған қиял-ғажайыптық, ертегілік қасиет те төн. Фантастика (грек. рһапіааіа -- қиялдау, рһапіазііісе -- қиялдау өнері) үғымының өзі де қиялдану өнеріне байланысты пайда болған. Қазіргі әдебиеттану мен енертану ғылымында фантастиканың "ертегілік" және "ғылыми" белгілерінің ара жігі ажыратылмаған. Әдебиетте Р. ф. -- ғылыми п о э з и я жөне ғ ы л ы м и п р о з а болып, екі пішімде қалыптасты. Ғылыми поэзия терминін әдебиеттану сала-сында алғаш француз поэзиясының теоретигі Рене Гиль "Сөз туралы трактат" (1896) еңбегінде қолданды. Ол ғыл. поэзияның белгілері ежелгі дәуір әдебиетінің өкілі Рим ойшылы К.Лукрецийдің "Заттың табиғаты" поэмасында көрініс тапқанын мысалға келтіреді[4]. Поэзиядағы Ғ. ф. жалпы фантастикалык арнадан бөлекше, филос.-әлеуметтік бағыттағы мұмкіндігімен ерекшеленеді. Ғ. ф. прозаның барлық жанрында (роман, повесть, әңгіме, т.б.) қарқынды дамып, көркем әдебиеттің арнаулы саласына айналды. Әлемдік әдебиеттегі Ғ. ф-ның ірі өкілдері: Ж.Верн, Г.Уэллс, О.Ча-пек, С.Лем, Р.Бредбери, А.Кларк, Р.Шекли, О.Хаксли, А.Р. Беляев, .
А.Азимов, К.Сайман, ағайынды А.Н. жөне Б.Н. Стру-гацкийлер. Қазіргі қазақ әдебиетіне Ғ. ф. дербес жанр ретінде А.Машанов, Т.Сұлтанбеков, М.Сөрсекеев, А.Мархабаев, Р.Баймаханов, Ш.Әлім-баев, т.б. шығармалары ар-қылы қалыптасты. Зерттеушілер қазақ әдебиетіндегі Р. ф. жанрының алғашқы белгілерін ертегілерден ("Ер Төстік", "Үшқыш кілем", т.б.), аңыздардан ("Қорқыт Ата", "Баба түкті шашты Әзіз", т.б.) таратып, болашақты болжай білген халық қиялының ұшқырлығына тәнті болуда, К и н о д а Ғ. ф. жанры 20 ғ-дың басында қалыптаса бастады. Алғашқы Ғ. ф-лық фильмдерге Верн мен Уэллс шығармаларының сюжеттері негіз болды. Кино саласындағы ірі Ғ. ф-лық шығармалар: "Аспан кораблі" (1918, реж. Ф.Хольгер-Мад-сен), "Аэлита" (1924, реж. Я.А. Протазанов), "Айдағы өйел" (1922, реж. Ф.Ланг), "Ғарышка сапар" (1936, реж. В.Н. Журавлев), "Қос мекенді адам" (1962, реж. Г.С. Казанский, В.А. Чеботарев), "Басқа планеталық" (1982, реж. С.Спилберг), "Жұлдызды соғыс" (1977, реж. Дж. Лукас), т.б. Ғ. ф-лық фильмдерге, көбінесе, ғарыштық саяхат әлемі, басқа планеталықтардың жерге келуі, т.б. оқиғалар арқау болған. "Кәсіпқойлардың әлемдік ұйымы" және "Еурокон" атты Ғ. ф-ның халықар. бірлестіктері құрылған. Бейнелеу өнеріндегі Ғ. ф. жанры, көбінесе, көркем шығармалардың сюжеттері негізінде қальштасқан[5].
Ғылыми танымның логикалық жақтарын зерттейтін философия ғылымының саласы. Ғ. л. жалпы ғылымға, ғыл. танымға тән зандылықтарды зерттейді. Филос. зерттеудің арнайы нысаны ретіндегі Ғ. л. жөнінде 20 ғ-дың 1-ширегінде позитившіл филос. ағым өкілдері (Фре-ге, Рассел мен Витгенштейн) мәселе көтере бастады. 20 ғ-дың 30-жылдары Вена үйірмесіне қатысушылар, сондай-ақ К.Поппер, В.Дубис-лав, Х.Рейхенбах, т.б. ғалымдар философияны формалды логика ретінде түсіндіріп, оның міндеті -- ғылымның тіліне талдау жасау деген анықтама ұсынды[6]. Әсіресе, Рейхенбахтын айтуынша, философтың қолынан келетіні -- ғылым нөтижелерін талдау, оларға мағына беру және дүрыстығын анықтау ғана. Таным теориясы ғылымды талдау болады. Бұл тұжырым, әрине, философияның өзіндік проблематикасын жоққа шығарады. Бірақ бұдан ғылым логикалық талдаудың нысаны бола алмайды деген қорытынды шықпайды. Формалды логика дайын, қалыптасқан білімді қарастырады; білімнің жалпы ғылымға тән формалдық құрылымын, элементте-рінің байланысын зерттейді. Ғыл. танымды талдап зерттеуге формалды логиканың, дайын аппаратын (индуктивтік жөне дедуктивтік) қолданудың практикалық пайдасы зор. Қазіргі кезде оны пайдаланбайтын ешбір ғылым саласы жоқ. Бірақ оның ғыл. танымды зерттеудегі рөлін тым асыра бағалап, ғылымның бірден-бір логикалық негізі деу үстірттік. Білім жүйесі ретінде ғылымға талдау жасағанда формалды логиканың түрғысынан шешілмейтін басқа да мәселелер ұшырасады. Олар -- білімнің ақиқатқа қатысы, оның шығу тегі, шынайылығы, т.б. Мұндай мәселелер танымның логикасы мен теориясы болып саналатьш диалектика тұрғысынан қарағанда ғана толық шешімін табады. Диалектиканың заңдары мен категориялары -- адам танымы мен практикасының қорытындысы, жиынтығы. Ол адам ойының ақиқатқа, жаңа ғыл. жетістіктерге жетуіне жол ашьш, реттейтін логикалық пішім -- ғыл. ойдың принциптері. Диалектика үшін өзгермейтін дайын білім жоқ; білімді жалпы таным дамуының бір кезеңі ретінде карастыра отырып, оның қалай пайда болатынын, даму заңдылыкгарын айқындап, ғыл.-зерттеу әдістерінің рөлі мен міндеттерін ашып көрсетеді. Яғни формалды логика дайын, қалыптасқан білімді оның түпнұсқалы негізінен айырьш алып қалса, диалект. логика, керісінше, танымның қайнар көзін, даму бағытын, оның түпнүсқасы мен негізін, табиғатын белгілі бір зандылықтар аясында зерттейді. Зерттеліп отыр-ған жүйені жан-жақты, теория жүзінде нақтылы бейнелеу үшін бүтін жүйенің бастапқы негізін зерттеп білу керек. Бұл бастапқы негіз жүйенің басқадай қырларын, анықтамаларын мүмкіндік түрінде де, дамыған түріндде бойына сіңіреді. Бірақ ғылым бір жақты, абстрактылы түсінікпен канағаттанып қалмайды. Ұғынудың біржақтылығынан, жартыкештігінен әрі өту үшін әлгі санның ішкі қайшылықтары қалыптаса дамуының басты басты кезеңдері, өмір сүру; пішімдері ғылымның жаңа нақтылы ұғымдарымен бейнеленуі кажет. Ойлаудың бұл диалект. даму жолы абстрактылықтан нақтылыққа қарай өрлеу әдісі деп аталады. Бұл әдіс өзінің логикалық қүрылымы жағынан өте күрделі Мұнда теория мен эмпирия тарих пен логика, индукцш мен дедукция, анализ бен синтез тоғысып жатады. Сонымен, Р. л. -- өз аддына ғылым саласы немесе ерекше логикалық жүйе емес, ол ғылым сияқты күрделі нысан жайындағы білімдердің жиынтығы.
Адамзат өркениетінің барлық даму кезеңдері ғылыми-техникалық прогреспен тығыз байланысты. Дегенмен бұл өрлеудiң фонында өндiргiш күштердiң тез және терең өзгерiстерiнiң жеке кезеңдері де болады. Бұндай өзгерістер бірқатар мемлекттерде XVIII-XIX ғасырларда орын алып, өндіріс қол жұмысынан ірі машиналар жұмысына ауысты. Ал ғылыми техникалық прогрестің кезеңі ХХ ғасырдың ортасы болып есептеледі.
Ғылыми техникалық прогресс адамзаттың өндіріс күшіндегі түбегейлі әрі сапалы төңкеріс. Бұл төңкеріс өз кезегінде қоғамның өндірістік күшіне айналған ғылымға негізделеді.
Қазiргi ҒТП-тің төрт бас белгілермен сипатталады.
Бiрiншiден, әмбебаптықлығымен және жан-жақтылығымен. Ол барлық сфералар мен салаларды, еңбек сипатын, тұрмыс салтын, мәдениеттi, адамдардың психологиясын өзгерттi. Егер бұрынғы өнеркәсiптiк төңкерiстiң символы болып бу машинасы есептелсе, қазіргі ҒТП тің символдары болып ЭЕМ, ғарыш кемелері, атом электростанциялары, реактивті ұшақтар және теледидарлар саналады. Қазіргі ҒТП тің жан жақтылығын айтар болсақ, оны географиялық жағынан да түсіндіруге болады, өйткені ол әлемнәі барлық мемлекеттерін, Жер шарының түгел кескінін, тіпті ғарыш кеңістігін де қамтыды.
Екiншiден, ғылыми техникалық өзгерістердің өте тез қарқынмен жүруі. Ол жаңалықтың ашылуы мен өндіріске енгізу аралығындағы уақыттың күрт азаюында білінеді. Демек, өнім түрлері ылғи жаңартылып отырды.
Үшiншiден, ҒТП еңбек ресурстарының спасына қойылатын талптарды күрт арттырды. Ол адам еңбегіне де қатысты болды, яғни адам қызметінің барлық сфераларында ой еңбегі арта түсті. Басқа сөзбен айтқанда парасатталу процесі жүрді.
Төртiншiден, ҒТП тің маңызды ерекшелiгі оның екінші дүние жүзілік соғыс кезінде іскери революциялық төңкеріс ретінде дүниеге келуі: оған дәлел болып 1945 жылы Хиросимада жарылған атом бомбасы есепледі. Қырғи қабақ соғысы кезңінде ҒТП ғылыми техникалық ойдың жемсін әскери мақсаттарда қолдануға одан бетер бағыт ала түсті.
Экономисттер, философтар және социологтардың пікірі бойынша қазіргі ҒТП бұл төрт құрама бөлiктер бiр-бiрiмен тығыз әрекеттесетiн бiртұтас күрделi жүйе болып есептеледі: 1 ) ғылым, 2 ) техника және технология, 3 ) өндiрiс, 4 ) басқару [7].
Ғылым: көп ғылымдылықтың өсуі. ҒТП дәуiрінде ғылым бiлiмдердiң өте күрделi кешенiне айналды. Сонымен қатар ол адамзат қызметінiң көлемдi сферасын құрады; ғылыми қызметкерлердiң әлемдегі саны 5-6 миллион, яғни жер бетінде өмір сүрген ғылым қызметкерлерінің 910 бiздiң замандастарымыз. Әсіресе ғылым мен өндірістің байланысы кеңейң түсуде. Бұл өндірістің уақыт өткен сайын ғылымды көп қажет етуін түсіндіреді. Бірақ бұл процес дамыған және дамушы мемлекттерде өзгеше жүреді
Ғалымдар және инженерлердiң абсолюттi саны бойынша әлемдегi бiрiншi орында АҚШ, одан кейін Жапония және ғылым шығындары 2-3% құрайтын Батыс Еуропа елдері. Соңғы жылдарда ғылыммен айналысатын адам саны азайғанына қарамастан көшбасшылар қатарына Ресей де кіріп отыр. Ал дамушы мемлекеттерде ғылым шығындары 0, 5% аспайды[8].
Техника және технология: дамытудың екi жолы. Техника және технология ғылыми білімдер мен ашулардың жүзеге асқан жобасы.Жаңа техника мен технологияның түпкі мақсаты - өндiрiстiң тиiмдiлiгiн, еңбектің өнiмдiлігін арттыру.
Соңғы кезде техника мен технологияның негізгі еңбек үнемдеу функциясымен қатар, оның реусурс үнемдеу және табиғатты сақтау функциялары да аса маңызды болып отыр. Ұлыбритания мен Италияда болаттың 23 метал сынықтарынан алынады, Ұлыбритания мен Жапонияда қағаздың 12 макулатурадан алады, АҚШ пен Жапонияда алюминийдің көп бөлігін екінші мәрте өңделген алюминийден алынады. Табиғатты сақтау техникасын өндіру көрсеткіші бойынша алдыңғы қатарда Германия және АҚШ тұр, ал жоғарыда аталған техниканы экспорттау бойынша Германия бірінші орында [9].
Техника және технологияның дамуы ҒТП жағдайында екi жолмен жүзеге асады.
Эволюциялық жолмен дамуда бар техника мен технология әрі қарай жетілдіріледі: машиналар мен құрал жабдықтар қуатының (өнімділігінің) ұлғайтылуы, көліктің жүк көтерімділігінің өсуі. 50 жылдардың басында ең ірі теңіз танкерінің жүк сыйымдылығы 50 мың тоннадан аспады. 60 жылдары жүк көтерімділігі 100, 200, 300 тоннаға жеткен супертанкерлер пайда болды, ал 70 жылдары 400, 500, 550 тоннаға жетті. Танкерлердің ең ірілері Жапония мен Францияда жасалды [10].
Революциялық жол. Толығымен жаңа техника мен технологияға көшу. Бұл жолдың ең көрнекті дәлелі электронды техниканың өндіріле бастауы. Егер бұрын тоқыма ғасыры, болат ғасыры, автомобиль ғасыры туралы сөз қозғалса, қазіргі таңда микроэлектроника ғасыры көпшіліктің аузында. Оны тағы микропроцессор революциясы деп те атайды. Себебі микропроцессордың ойлап табылуы, доңғалақтың, баспа станогының, бу машинасының немесе электр қуатының ойлап табылуымен теңестіріледі.
Сонымен қатар жаңа технологияларды қолдана бастауда да маңызды болып табылады. Машина жасау өндірісінде, ол металл өңдеу тәсілінің механикалық тәсілден механикалық емес тәсілге - электрохимиялық, плазмалық, лазерлік, радиациялық, ультрадыбыстық, вакуумдық, т.б. - өтуі. Металлургияда бұл шойын, болат алуда немесе прокаттауда (темірді жұқарту) ең прогресшіл тәсілдерді қолдану, ауылшаруашылықта - топырақты өңдеудегі нольдік тәсіл, байланыс саласында радиорелелік, оптикоталшықтық байланыс, телефакс, электрноды почта, пейджингтік және ұялы байланыс турлерінің пайда болуы.
90 жылдардың аяғында Батыстың негізгі мемлекеттерінде барлық дерлік болат оттегі конвертерлері мен электр пештерінде өндірілді; Жапонияда, Германияда, Францияда, Корей Республикасында болат өнімдерінің 95% үздіксіз құю тәсілі арқылы алынды. Металданған кесектерден темірді тікелей қалпына келтіру тәсілі арқылы әлемде болаттың қырық мың тоннасы өндірілуде.
Революциялық жол ҒТП кезеңіндегі техника мен технология дамуының негізгі жолы.
ҒТП кезеңінде өндіріс негізінен алты бағытта дамиды:
Бірінші бағыт - электронизация, яғни адамзат қызметінің барлық салаларын электроесептеуіш техникамен толық қамтамасыз ету. Электронизация процесінің арқасында өндіріс процесінің технологиясы толығымен өзгерді.
ҒТР бастапқы кезеңінде электр өнеркәсібі электротехниканың құрамына кірсе, 80 жылдардың ортасында өнімнің бағасы бойынша мұнай өнеркәсібімен тең болды, ал 90 жылдарға таман автомобиль өнеркәсібінен, 90 жылдардың аяғында химия өнеркәсібінен озып түсті. Қазіргі таңда оның өнімінің құны бір трлн. доллардан асты.
Электр өнеркәсібі ҒТП тің даму бағытын анықтайды. Бұл өнеркәсіп түрі, әсіресе АҚШ, Жапония, Германияда және кейбір индустриялы мемлекеттерде даму алды.
Екінші бағыт - комплексті автоматизация. Бұл бағыт 50 жылдарда ЭЕМ ның пайда болуына байланысты дами бастады. Комплексті автоматизацияның жаңа сапалы кезеңі 70 жылдарда микроЭЕМ мен микропроцессорлардың шығуына байланысты. МикроЭЕМ мен микропроцессорлар өндірістік және өндірістік емес ортаның талай салаларында қолданыла бастады. Микропроцессорлардың арқасында, чех жазушысы К. Чапек 20 жылдрада робот атаған түрлі электромеханикалық манипуляторларды қолданудың жаңа эрасы басталды. Өз кезегінде робототехниканың пайда болуы икемді өндірістік жүйенің, автомат-зауыттардың, жарыққа шығуына себеп болды.
Робот құрылысы біздің заманымызда ғылымды көп қажет ететін өндірістік салалардың бірі болып саналады. 1999 жылы әлемдегі өндірістік роботтардың саны бір миллионнан асты. Робот парктерінің ең үлкендері АҚШ та, Жапонияда, Германияда, Италияда, Фрнацияда орналасқан.
Жапония өндірістік роботтар саны бойынша ғана емес, сонымен қатар олармен кәсіпорындарды қамтамасыз етуі бойынша да барлық мемлекеттерді озып шықты. Автомобиль өндірісндегі 10 мың жұмысшыға 800 роботтан келсе, АҚШ оның саны 300 жетеді.
Үшінші бағыт - қуат сақтауға, отындық-энергетикалық баланстың құрылымын жетілдіруге және энергияның жаңа қайнар көздерін кең қолдануға негізделген энергетикалық шаруашылықтың қайта құрылуы. Атом энергетикасы дамуы көп мәселе туғызуда. 90 жылдардың аяғында әлемде 450 энергоблоктар жұмыс істеп тұрды. Бұл сала, әсіресе АҚШ та, Францияда, Жапонияда, Германияда, Ресейде және Украинада қарқынды дамыды. Бірақ оның экологиялық салдарынан қауіптеніп, бірқатар мемлекеттер АЭС ның құру жұмыстарын тоқтатуда.
Төртінші бағыт - жаңа маиериалдардың өндірісі. Қазіргі өндіріс ескі құрылымды, дегенмен үлесі ұлғайған материалдарға - қара және түсті металлдарға, синтетикалық полимерге - өте жоғары талаптар қоюда. Сонымен қатар бұл бағыт жаңа композициялық, жартылай өткізгіш, керамикалық материалдардың және ХХ ғасырдың металлдары, яғни бериллий, литий, титан (аэроғараштық өндірістегі нөмірі бірінші металл) және тағы басқаларының дүниеге келуіне себеп болды.
Бесінші бағыт - биотехнологияның тез дамуы. Бұл бағыт 70 жылдары туындап, зор болашақты болып есептелді. ҒТП тің ғылымды көп қажет ететін әрі ең жаңа салалары болып саналатын биотехнология мен биоиндустрия, әсіресе АҚШ та, Жапонияда, Германияда және Францияда жемісті дамыды.
Алтыншы бағыт - ғарыш. Космонавтиканың дамуы ғылымды көп қажет ететін жаңа саланың, яғни аэроғарыштық өндірістің дүниеге келуіне себеп болды. Бұл бағытпен жаңа машиналардың, құрал жабдықтардың, қорытпалардың жарыққа шығуы байланысты. Жоғарыда аталғандардың кейбілері кейін ғарыштық емес салалалда да қолданылды.
ҒТП кезеңінде жаңадан пайда болған бағыттармен бірге дәстүрлі бағыттар да өз маңыздылығын жоғалтпады. Олардың ішінде, өндірісті механикаландыру, электрфиксациялау, химияландыру бағыттары.
Басқару. ҒТП тің қазіргі кезеңі басқармаға жаңа талаптар қоюмен сипатталады. Осы талаптарға жауап ретінде, басқару жайындағы жаңа ғылым - кибернетика пайда болды. Сонымен қатар бұл ғылым ақпарат жайындағы ғылым да болып табылады [11]. Біз ақпараттық жарылыс кезеңінде өмір сүреміз. Бұл кезеңге келесі сипаттама тән: ғылыми білім мен ақпарат көлемінің үнемі өсіп отыруы, ақпарат көзінің көп болуы.
Түрлі ақпараттық техниканың шығарылуы өндірістің ғылымды көп қажет ететін жаңа салаға айналды. Ал оның қызмет көрсетуі жаңа мамандық түрлерінің пайда болуына түрткі болды: программисттер, операторлар,т.б. Информатика жүйелік тәсілдерді, экономико-математикалық жобалауларды іске асыруды мүмкін қылды.
Ол өндірістің орналасуына да ықпал етеді. Көп ғылымды салалардың көбісі жақсы ұйымдастырылған әрі түрлі ақпаратқа ие дереккөзге ұмтылады. Ал олар өз кезегінде үлкен қалалар мен агломирацияларда орналасады. Еуропада, Жапонияда, Америкада, Австралияда даладағы телефон-автоматтардан кез келген континентпен байланысуға мүмкіндік бар.
Қазіргі таңда әлемдік ақпараттық кеңістік бар. Оның құрылу барысында Интернет - бүкіләлемдік компьютерлік телекоммуникациялық жүйе - маңызды рөл атқарды. Интернет тұңғыш рет Америкада 1969 жылы қолданыла басталды. Ал қазіргі таңда онымен әлем бойынша миллиондаған адамдар қолдануда.
Жалпы ақпараттандыру процесі география ғылымын да қамтып, соның салдарынан географияда жаңа бағыт - географиялық информатика немесе геоинформатика пайда болды. Өз кезегінде геоинформатиканың дамуы геоинформатикалық жүйенің (ГИЖ) құрылуына әкеліп соқты. ГИЖ технологиялары географияның көптеген салаларына, ең алдымен картографияға ендірілді. Сипаты мен тілі жағынан өзгешіліктері бар әлемдік электронды атластар жасалды. Ұлттық электрондық атластар АҚШ та, Жапонияда, Швецияда, Қытайда және басқа да көптеген мемлекеттерде жарыққа шықты.
Геоинформатика - география ғылымы мен ҒТП жетістіктерінің қосылуының негізгі бағыттарының бірі [12].
1.2. ҒТП-тің материалды өндірістің салалық құрылымына әсері: прогресивті өзгерістер.
Адамзат баласы өз басынан әр түлі қоғамдық өндіріс әдістерін өткізгені тарихтан белгілі. Олардың даму дәрежесін сиппайтын ортақ көрсеткіш бар. Ол-еңбек құралдары. Экономикалық дәуірдің айырмашылығы не нәрсе өндірілетіндігінде емес, оны қалай және қандай еңбек құралдарымен өндірілетіндігінде. Шындығында еңбек құралы қоғамның өсу дәрижесін анықтайды. Ұзақ мерзімді қамтыған қоғам дамуының тарихы, еңбек құралдарының даму тарихы десе де болады.Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс сонау ерте заманнан басталған еңбек құралдары дамуының түпкі нәтижесі және шарықтау шегі.
Бір кезде ең қарапайым құралдарына негізделгең қоғамдық құрылыс үстіміздегі ғасырдың екінші жартысында технологиялық өндіріс ретінде ең жоғары дәрежесіне жетті. Осы технологиялық өндіріс әдісі дегеніміз не? Қоғамдық өндірісті дамытуға тек қана еңбек құралының болуы жеткіліксіз. Оған қоса қажетті материалдар, тиісті технологиялар, қуаттар ақпараттар және өндірісті ұйымдастыру керек. Осылардың жиынтық мазмұны технологиялық өндіріс әдісі деп аталады. Демек, технологиялық өндіріс әдісі дегеніміз қоғамдық өндірісті дамытуға қажетті еңбек құралы, материалдар, технологиялар, қуаттар, ақпараттар және өндірісті ұйымдастырудың жиынтығы. Бұл арифметикалық сандық қосынды емес, сапалық категориялар. Технологиялық өндіріс әдісінің даму сатылары бар. Ол қоғам дамуының тарихымен ұласып жатады. Сондықтан жекелеген қоғамдық экономикалық формациялардың даму тарихы технологиялық өндіріс әдісі бірден пайда болған жоқ, әлі тарихи ұзақ мерзімді қамтитын күрделі процесс.
Алғашқы қауым тұсында адамдар ең қарапайым еңбек құралдарын пайдалады. Сондықтан олар табиғатқа бағынышты еді. Бертін келе от жағу пайда болды. Осы бір қарапайым құбылыс адам қоғамының дамуындағы тұңғыш революциялық қадам еді. Ол металлургия өндірісінің өмірлік өзегіне айналды. Тас, қола, темір ғасырлары атағына ие болған әр түрлі технологиялық өндіріс әдістері өмірге келді. Осы технологиялық әдістердің бәрі де бір ғана энергетикалық күшке негізделіп дамыды.
Құл иеленуші, әсіресе феодалдық қоғамда технологиялық өндіріс әдістері елеулі табыстарға жетті. Олардың қозғаушы күштері сол кездегі мақсаттарға байланысты маериалдық өндірісті дамыту қажеттігі. Жаңа технология, техника пайда болды да өндірісті және еңбекті ұйымдастыруға өзгерістер енгізілді. Мұның бәрі туып келе жатқан жаңа қоғам-капиталистік қоғамның талаптарына сай келмеді. Капитализмге мүлдем басқаша технологиялық өндіріс әдістері қажет болды. Ол тек қана еңбек құралының дамуының жаңа сапалық белгілерімен, ірі машиналы өндіріске жетудің жолдарымен белгіленеді. Ал ірі машиналы өндіріс бірден пайда болған жоқ, оның тарихи даму және қалыптасу белестері бар. Ірі машиналы өндірістің құрылуы бірнеше кезеңнен тұрады. Олар: жай кооперция мануфактура, фабрика.
Жай кооперация дегеніміз белгілі бір өндіріс процесінде немесе түрліше,бірақ бір-бірімен өзара байланысты өндіріс процестерінде көп адам ,жоспарлы түрде,бірақ бір-бірімен қатар, өзара әрекетте жұмыс істейтін еңбек нысаны.
Екінші кезең- манифактура (XVI ғасырдың орта шенінен XVII ғасырдың 70-жылдарына дейін орын алды.).Манифактура машина әлі пайда болмаған, еңбек бөлінісіне негізделген коопнрация. Осы кезле еңбек бөлінісі, қолмен істейтін еңбек құралы шарықтау шегіне жетті, жиынтық жұмысшылар пайда болды және капитал қоғамына қажетті алғы шарттар қаланды. Өмірге үшінші кезең- фабрика(XVIII ғасырдың соңы ) келді.Ол ірі машиналы өндіріске негізделген.Фабрика дамуы ұзақ мерзімді қамтып, үнемі сапалық өзгерістерде болатын тарихы кезеңдері басынан өткізді. Қазіргі әр алуан, көп нұсқалы негізге сүйенген жаңа технологиялық өндіріс әдісі- фабрика дамуының түпкі жиынтық нәтижесі. Ғылыми- техникалық прогресте осы фабрика дамуының сапалық қорытындысы.
Өндіргіш күштердің тарихи өркендеуінің нәтижесі қазіргі ғылыми техникалық прогресс. Сондықтан, қазіргі заман ғылыми-техникалық немесе технологиялық революция заманы. Олай болса осы құбылыстың басты көріністері және мәні қандай?
- ғылыми- техникалық прогресс кең ауқымды, әмбебап сипатқа ие болды. Ол қоғам өмірінің барлық жақтарын қамтиды, тұрмыс жағдайына да, ұдайы өндіріс фазаларына да ықпал етті. Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру және басқару жүйесін мүлдем өзгертті;
- ғылым мен өндірістің интергациялық қатынасы жоғары дәрежеге жетті. Экономикалық өсу-өрлеудің факторлары мен қайнар көздерін, шаруашылық құрылымын және т. б. жағдайларды күрт өзгертті;
- жаңа принципті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz