ИБН РУШД

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

ИБН РУШД

(1126-1198)

Еуропадағы Кордова халифаты саяси күш ретінде қуатын жоя бастағанда, XII ғасырдан бастап осы аймақта мұсылман ойшылдарына қарсы әрекет күшейе түсті. Алайда Еуропаға Платон, Аристотель еңбектерін таратушы әрі түсіндіруші араб тіліндегі философияны (фәлсафаны) мүлдем жоққа шығару мүмкін еместі. Сондықтан араб тіліндегі жазылған еңбектерді латынға аудару мәселесі сол замандағы ғылымның өрістеуі үшін зәру іс болатын, бірақ бұл аудармаларға араб ойшылдарының есімдерін бұзып жаза бастады. Ибн Рушд еңбектерін латынға аударғанда, ол Абен-Рошд, Авен-Рошд, Аверрошд, Аверросд болып сан-саққа кетіп, ақыры Аверросд дегенге тоқталып, оны күні бүгінге дейін Батыста осылай атау дәстүрі сақталған. Ибн Рушдқа Батыс мәдениетінде арналған еңбектердің ішінде ең көрнектісі Э. Ренанның "Аверросд және аверроизм" деген шығармасы.

Ибн Рушдқа Батыстағы қызығушылық оның тек араб фәлсафасының аса көрнекті өкілі болғандығында емес, оның ілімі өзінен көп кейін өмір сүрген "латындық аверроистердің" харекеттеріне негіз болгандығында. Латындық аверроистер (олар туралы томенірек айтамын) Ибн Рушдтың ілімін католиктікдүниетаным негізінде XVI ғасырға дейін ортүрлі интерпретацияда латын аверроистері насихаттап келген.

Ибн Рушд фәлсафаның аса корнекті соңғы окілі. Зерттеушілер Ибн Рушдтың келешегіне ықпал еткен Ибн Туфейл деседі. Оған мынандай бір тарпхи дерек дәлел: Кордово халифатының қуатты кезінде, халиф Абу-Якуб Жүсіппен араласы бар Ибн Туфейл сарайға Ибн Рушдты шақыртады. Халиф Ибн Рушдты сынамақ болып: "Дүниенің басталуы уақыт ішінде болған ба, қалай, бұл туралы философтар не айтады?" - деп сұрақ қояды. Осы кездесу туралы Ибн Рушдтың озі былай деп әңгімелейді: "Мұндай сұрақты күтпегендіктен, қатты састым, бір пәлеге ұшырап қалмайын деп, философиямен шұғылданбаушы едім", - дей беріппін. Менің қысылғанымды сезген халиф Ибн Туфейлмен маған қойған сұрақты екеуі талдауға кірісті. Мен халифтыңтер ең біліміне таң қалып, бірте-бірте үрей сезімінен арылып, әңгімеге араласып, бұл мәселе туралы білетінімді жайып салдым.

Халиф маған ризашылык. білдіріп, қымбат

киім мен астыма ат мінгізді және бұдан әріде Аристотель еңбектерін арабшаға аударып, оларға түсініктеме жазу ісін тапсырды" (1) . Халифтың айтқанын Ибн Рушд тек орындап қана қойған жоқ, өзі де аса құнды философиялық еңбектер жазып қалдырды.

Абу-л-Валид Мұхаммед ибн Ахмед ибн Рушд 1126 жылы Кордовада туған, оның атасы Кордованың бас қадиі әрі заңгер болған, ол өз еңбектерінде философия мен діннің бірлігі туралы жазған. Ибн Рушдтың әкесі де осындай қызметте болған, бір себептерге байланысты түрмеге түскенде, Ибн Бадждың көмегі арқасында одан босап шыққан. Ата дәстүрді сақтап, Ибн Рушд жас шағынан теология, заң білімі, араб әдебиетін меңгеріп, медицинаға ерекше ықыласын танытқан. 1153 жылы Ибн Рушд Абу ал-Мумин тапсырмасымен Мароккоға барып, онда Андолусиядағы сияқты оқу орындарын ашуға басшылық еткен, жоғарыда айтқан халиф Абу-Якубпен кездесуі 1169 жылы болған. Ғүлама өміріндегі тағы да бір айшықты мезет туралы өзі жазып қалдырған мынандай бір дерек бар: "Бір күні мені Ибн Туфейл шақырып алып: "Мен бүгін әміршіміздің Аристотель шығармасын оқып отырып, әлдене бір мәселеге түсінбегенін, оның мәнісі Аристотельді түсінудің ауырлығы ма әлде аудармашылардың жіберген қателігі ме, сондықтан осы кітапты бір білетін адам түбегейлі оқып түсініп, соны дәлелді түрде жазып шықса", деген өтініш білдірген. Осы іске сен лайықтысың, білімің жетеді, мен өзім айналысайын десем, бір жағынан, жас келді, екіншіден, мемлекет ісінен қол тиер емес", - деді.

Тапсырманы Ибн Рушд орындап шықты. Осы қызметін бағалаған халиф оны Севилге қади етіп тағайындаған. 1171 жылы Ибн Рушд Кордовага қайта оралып, ондағы бас қади болып қызмет атқарды. Мемлекет ісі көп уақытын алғанына қарамай, ол ғылым мен фолсафаны қатар алып жүрген. 1182 жылы Ибн Рушд Ибн Туфейлдің орнына халифтың жеке емшісі қызметіне тағайындалады. 1184 жылы Абу-Якуб дүниеден өткен соң, орнына баласы Абу-Жүсіп-Якуб халиф болады. Әкесі сияқты, Ибн Рушд баласымен де өте жақын болып, олар сағат бойы әңгіме дүкен құрумен талай уақыт өткізген, алайда бұл кезде Ибн Рушдтың басына бұлт торлай бастаған еді. Ондай оқиға 1195 жылы болды. Халиф Абу-Жүсіп өзіне жақын болған Ибн Рушд шығармаларын өртетіп, өзін Кордованың қасындағы Әл-Ясан деген мекенге жер аудартады. Бұл үкімді халиф Кордоваға соғыстан оралып келе жатқан жолында берген. Бұл оқыс болған үкім сырын зерттеушілер әртүрлі мағынада түсіндірген. Біреулердің айтуынша, ол өз енбектерінде халифті тиісті дәрежеде марапаттамай, бойын тым еркін ұстағаны үшін десе, екінші біреулер Ибн Рушдтың халифтің туысы, Кордованың губернаторы Абу-Якиямен жақын болуы десе, үшінші деректерде тамұқ туралы талас болғанда: "Ол ойдан шығарылған, жоқ нәрсе", - деуі болса, тағы бір деректерде: "Ұғынықты нәрсе - аз-Зухра (Шолпан) Құдайдың нақ өзі", - деген Ибн Рушд сөзін текстен бөліп алып, халифке көрсеткен екен дейді. Халиф: "Мұндай түсінік дінсіздік", - деп айып салған. Араб фәлсафасының білгірі А. В. Сагадеев халифтің бұл үкімінің сыры діни фанатиктердің біршама уақытқа дейін талаптарын қанағаттандыру еді дейді. Шынында да, әскери жорықтан жеңіспен оралған халиф әл-Мансур (Жеңуші) атанған соң, Ибн Рушд және өзге ғұламаларды Мароккоға шақырып, алдағы үкімін жояды. Бірақ жер аударылған жылдары көрген азап Ибн Рушд денсаулығына әсер етіп, Мароккода 1198 жылы 10 желтоқсанда дүниеден өтеді. Үш ай өткен соң, туыстарының өтінішімен оның сүйегі Кордоваға жеткізіліп, сонда жерленеді.

Ибн Рушдтың ғүмырын зерттеушілер екі мәселеге аса назар аударған: біріншіден, оның ғажайып әділеттілігі өрі зор ізгіліктігі, екіншіден, оның таңғажайьш еңбекқорлығы. Замандастарының айтуынша, Ибн Рушдтың үнемі кешкілікте не кітап оқып отырғанын, не жазу жазып отырғанын көретін. Тек екі күнде гана ол бұл әдетін бұзган, бірі - өзінің үйлену тойында, екіншісі - әкесінің қазасында.

Ибн Рушдтың шығармалары фолсафа (философия), жаратылыстану ғылымдарына, медицинаға, заң ғылымына, философияға арналған, ол оның шығармаларының формалары: түсініктер және арнайы шығармалар. Ибн Рушдтың барлығы 38 шығармасы болған, оның 28-і араб тілінде, 36-сы коне еврей тілінде, 34-і латын тілінде сақталған. Мұның көбісі Аристотель шығармаларына герменевтикалық талдау. Ол тек Аристотельдің "Саясатына" ғана түсініктеме жасамаған, тегі, бұл еңбек сол кезде белгілі болмағанға ұқсайды.

Ибн Рушдтың еңбектерінің ішіңдегі ең көрнектілерінің бірі - әл-Ғазалиге қарсы жазылған "Жоққа шығаруды жоққа шығару" трактаты. Еңбектен үзіндіні осы оқулық-хрестоматияға қазақшаға аударып беріп отырмыз. Екі ойшыддың пікір таласының мәнін оқырман сол текстен өзі аңғарар. Менің айтарым осы трактаттың аталуы туралы. Орыс тілінде трактат "Опровержении опровержения" деп аталады, ал шындығында әл-Ғазали жалпы фәлсафаны (философияны) жоққа шығарып отырған жоқ, оның пайымдауынша, мәселе фәлсафашылардың (философтардың) негізгі мәселелердегі бейтараптылығында. Әрине, діни философияға қарағанда фәлсафа құрылымы бір текті емес, оның үстіне, фәлсафа тек Аристотель ілімінен ғана тумайтынын ашық айтқан жоқ. Фәлсафада Платон әсерлері бар. Ал бір фәлсафаға Платон мен Аристотельді сыйғызуға тырысу байқалса, әрине, мұндай философияда бірізділік сақталмайды. Әл-Ғазали фәлсафаның осындай ішкі қайшылығын айтқан және сонымен қатар ол грек ойшылы Аристотельдің кемшілігін ашқан. Ибн Рушд болса, Аристотельге шаң жолатқысы келмейді.

Ибн Рушд фәлсафа мен дін туралы кептеген терең ойлар айтқан, оның "Әрбір пайғамбар - данышпан, ал әрбір данышпан - пайғамбар емес" деген қанатты сөзі бар .

Ибн Рушд заманы қаншама ғүламалар тудырған мәдени-тарихи кеңістік болғанымен, діни фанатизмнің халифатта саяси үлесі аз болмағанын мойындау керек. Алайда ғүлама діни ортадоксия өкілдерімен таласқа түспеген, себебі, оның ғылым үшін қажеті шамалы. Талас діни дүниетаным мен (яғни теология) "шығыстық перипатетиктер" арасында болган. Сол замандағы, тіптен қазіргі күннің де басты проблемасы - дүниенің мәңгілігі немесе оның пайда болуы туралы. Осы мәселе қайда апаратынын білген өл-Ғазали езінің "философтарды жоққа шығару" еңбегінде "дүние жаралмаган, ол мәңгілік" деу түптің түбінде атеизмге бастайтынын көре білген. Ибн Рушд дүниенің жаралмағандығына үш түрлі тәісілді қолдана отырып дәлелдер келтірген. Бірінші тәсіл бойынша, ол Аристотельдің дәлелдерін қолданған, яғни ол - "алғашқы себеп" туралы концепция. Екінші тәсіл - Құранды аллегориялық түсіндірудегі дәлелдер. Үшінші тәсіл бойынша, әл-Ғазали, әл-Ашари сияқты дін танушы ғүламалардың дәлелдеріне қарсы дәлелдер айту арқылы пікір білдіру.

Ибн Рушд "Жоққа шығаруды жоққа шығару" трактатыңда осы үшінші тәсілді қолданған. Пікір таласы ол-Ғазалидің әлемнің жаратылмағандығы туралы ұсынған төрт дәлелдемесіне Ибн Рушд өз дәледдерін келтірген.

Бірінші дәлелдеме. Алғашқы принципке құрылған әлдененің уақытша ішіндегі бастауы болу мүмкіндігін философтар жоққа шығарады. Егер әлем жаратылған болса, онда оның пайда болуын мүмкін еткен әлдененің болуы керек.

Жаратушының таза мүмкіндік ретінде көрінуінен өзге амалы жоқ, және де, бүл Жаратқаннан сұрау қажет: ол жаратылыстың басында жаратылғандардан өзгеше күйде болды ма екен? Егер олай болмаса, дүиие тағы да таза мүмкіндік халінде қала берер еді, егер дәл осылай болса, бұл жаратылыстың басталуына қатысты күштен сұрау қажет: ол қалайша жаңа халге өтіп, өзінің детерминанттық тұрпатын көрсете алмақ және неліктен бұл іс дәл осы сәтте мүмкін болды, неге әлемнің пайда болу мүмкіндігінің өзге мерзімінде іске аспаған? Мұндай жағдайда біз шексіз пегресске түсер едік.

Әл-Ғазали бұл дәлелдемеге екі түрлі мәндегі қарсы пікір айтқан. "Біріншіден, - дейді ол, - философтардан сұрау керек: жаратылыс өзі болған кезінде болғанына, ол құдіретті күштің жаратқанынан болуына қарсы дәлел айтушылар нендей негізге сүйеніп пікір айтуда? Бұл жерде философтарға теологтер кезқарасымен қарасақ, олар белгілі бір аксиомаға сүйенген, алайда ондай аксиома жок, егер болса, ол көпшіліктің санасына айналар еді. Алайда дүниенің жаратылғаны туралы айтушылар толып жатыр. Бұл мәселенің бір жағы болса, екіншіден, философтар ешқандай дәстүрге сыйымсыз Құдайдың әмірі мен адамдардың шектеулі еркін салыстырады.

Екіншіден, философтар әлемнің уақыт ішінде жаратылғанын мойындаулары қажет. Себебі, олар болмыстың себептілігін мойындайды, ал себептілік шексіз регрессияны ешқашан бастамайды. Себептілік уақыт жағынан тек алға, кешеден бүгінге, одан ертеңге, қазірден казір емеске бастайды.

Әрі қарай Ибн Рушд қарсыласы әл-Ғазалиге өз дәлелдерін айта бастайды.

Екінші дәлелдеме. Философтар пайымдауынша, Құдайға дейінгі әлем дегенде, оларды оны жаратушыға дейінгі уақытпен шектелмеген мән мағынасында қабылдау керек, себебі, олай болмағанда, уақыт ішінде өзгеріске толы әлемге дейін шектеулі уақыт болған болар еді. Шектеулі нәрсенің соңы болса, оның басталуы болары хақ. Ал басталу туралы анықталмаған уақыттың аяқталуы туралы әлдене айту мүмкін емес. Егер уақыт дегеніміз қозғалыстың мөлшері не өлшемі болса, онда оның мәңгілік болғаны. Демек, уақытсыз қозғалыс болмаса, уақыт - қозғалыс өлшемі, бірақ мәңгілік деген қозғалушының қасиетіне, яғни өзгермелі дүниенің қасиетіне айналмақ. Сонымен, әлемнің мәңгілі теологтер көзқарасына сәйкес қажетті ақиқатқа сай құрал өзінің жарату қабілеттері мүмкіндіктері жаратылған нәрселерден әлдеқашан бұрын, мындаған жылдар бұрын болған, ал мұндай қағиданы теріске шығару жаратушының қүдіретін жоққа шығару болып табылады.

Ғазали бұл мәселеге қарсы дәлел келтірген. Егер Құдай әлемге және уақытқа дейін болса, оны былайша түсіндіруге болады: Құдай әлемде әлемсіз және уақытсыз, кейін әлем және уақытпен бірге өмір кешкен. Уақыт ішінде жаратылмаған әлеммен Құдай осы дүниеге дейін болды деу - адамзат қиялындағы кемшілік.

Болған нәрседен бүрын тағы да осы уақыттан тыс әлем болган деу қандай шындыққа келмек?!

Ибн Рушд болса, "дейінгі" және "кейінгі" деген айтысқа қарсы, себебі, мәңгіліктің өлшемі жоқ, әлем болса, сол мәңгіліктен тыс емес. Философтар мұндай пікірден қашқақтамаііды, ейткені олар өзгермелі олемнің басталуы жоқ, ал басталуы болса, ол қалайша мәңгілікке қатысты болмақ?

Үшінші дәлелдеме. Философтар әлемнің мәңгілігі мүмкін болса, оның болуы да мәңгілік дегенді негізге алады. Мұндай жағдайда оның мүмкін болмауы мүмкін емес. Егер әлемнің болуының басталуы болса, одан шығатын қорытынды - әлемнің басталуының мерзімі болғандығын мойындау, мұндай жағдайда әлемнің болмысының реалдығы туралы айту қиын әрі ол Құдайдың (Жаратушының) құдіретіне шек келтірудегенге саяды.

Ғазали ойша белгілі уақыт ішінде әлемнің пайда болуын мойындай отыра, әлемнің басталуы қашан болсын басталмаған, себебі, шындық пен мүмкіндік сәйкес келмейді. Ғазали айтуынша, дүниенің пайда болуының мүмкіндіктері көп, оның бәрін бір нақтылы әлемнің пайда болуымен түсіндіруге болмайды.

Ибн Рушд әлемнің мәңгілігін жеке мүмкіндіктен пайда болған деген кезқараспен Ғазалидің әлемнің пайда болуының шексіз кептігін бір-бірінен ажыратқан. Ғазали айтқандай, қазіргі нақтылы әлем езге әлемнің белігі, ол келесі әлемнің белігі боп кете береді, бүл тоқтаусыз шексіздікке бастайды. Бүл ақылға сыйымды емес. Егер бұл шексіздікті үзсек, онда түсінік нақтылы бар әлем туралы болмақ.

Менің бүл мәселеге қоспағым, шындық тек Ибн Рушд пікірінде деуге келісу қиын. Әлемнің кепшілігін жоққа шығаруға бізге нақтылы дәлел жоқ. Сонымен бірге бар әлемнің болмысы арқылы оның пайда болуын түсіндіру және де мүмкін емес, сондықтан Ғазалидің Жаратушы идеясын ұстануы түсінікті.

Төртінші дәлелдеме. Философтар пікірінше, қандаій болсын нәрсе - езінің пайда болуына дейін мүмкіндігі бар мән немесе мүмкіндігі жоқ мән немесе қажетті мон. Пайда болмақшы нәрсе мүмкін емес мән мүмкін емес. өйткені мүмкін еместің бар болуы мүмкін емес жоне де ол қажетті де мән болмақ емес, себебі, қажегтілік ешқашан емір сүрмейтін нәрсе емес, демек, қарастырылып отырған нәрсе - мүмкіндігі бар мән. Осылай бола отырып айтарымыз, - дейді философтар, - материядан басқа , алғашқы материя ешқашан пайда болмаған. Пайда болу дегеннің өзі, философтар айтуынша. мүмкіндігі бар мәннің көрінісі.

Ғазали философтардың бұл шкіріне наразылык білдіріп: "Мүмкіндік деген - ақыл арқылы болатын түсінік. оның объективтік дүниеде орны олдсненің сипаты ретінде айқындалмаған, - дейді. - Мысалы, егер мүмкіндік әлдеқандай мүмкіндікті қажет етсе, не болғаны. ал осы қисынмен мүмкін емес әлдебір нәрсе мүмкін емес істі каже етсе, біз ақылға сыйымсыз нәтиже алған болар едік". Бұл жерде Ғазали аса бір терең мәселе туралы сөз қозғаған. Шындығыңда, мүмкіндікдеген шындықемес қой, сондықтан оның материалдық дүниеден нақтылануын бірден айыру қиын болса, екіншіден, оның іске асқан, яғни актуальдыланғандығы мүмкіндікті ешқашан адекваттылық мәнде бермейді. Оның мүмкіндік ешқашан шындыққа айналмайды дейтіні де сондықтан. Біз, әсіресе маркстік ілімінде, мүмкіндік шындыққа айналады деп мәселені тым үстірт түсіндіріп келдік.

Бұл мәселеге, әрине, Ибн Рушд қарсы болған. Ол Ғазалиді софизмге салынған деп сынайды. Менің түсінігімде, Ибн Рушдқа қарағанда Ғазалидің ой-түсінігі ақылға сыйымды сияқты.

Ибн Рушд өзінің қарсыласы әл-Ғазалиге қарсы келтірген дәлелдерін қорытындылай келіп, мынандай түйін жасайды: әлдебір нәрсенің басталуы болса, оның аяқталуы да болмақ, ал басталуы жоқ нәрсе шексіз болмақ.

Фәлсафа тарихын Ибн Рушдпен аяқтауға болмас, алайда ол ойлау мәдениетінің осы бір ерекше бағытының классикалық соңғы өкілі. Ибн Рушдтан кейін фәлсафа, бір жағынан, Ибн Хаддун айтқандай, мутакаллимдермен біте қайнасып кетсе, екіншіден, бұл Кордово ойшылының "ғүмыры" Еуропада ұзақ жылдарға созылды. Ибн Рушд дүниеден қайтқаннан кейін, Еуропа университеттерінде "аверроизм" деген ілім қалыптасты. Бұл түста ерекше ескерілетін мәселе, Ибн Рушдтың ізбасарлары мұсылман дініндегі ойшыддар емес, діні католиктер болатын. Сонымен бірге ортағасырлық еврей философиясына да Ибн Рушд әсері айтарлықтай болды. Ол әсіресе Моисей Маймонид сияқты ірі ойшыл еңбектерінде нақтылы аңғарылады. Еврей философтары Ибн Рущц еңбектерін латын тіліне аудару ісімен XII ғасырда Толедо қаласында айналысты. 1217-1256 жылдары Михаил Скот және Герман Немең Ибн Рушдтың Аристотельдің "Аспан туралы", "Жан туралы", "Метафи-зика", "Риторика", "Поэтика", "Пайда болу жәнежойылу", "Никомахова этика" сияқты шығармаларына жасаған комментарийлерін латын тіліне аударды. Бұл істі аудармашылар Толедодан өзге жерде, яғни Сицилиядағы Гогенштауфендер сарайында да жүргізді. Сөйтіп, Ибн Рушд христиан әлеміне есімі кеңінен тарай бастады. Христиан әлемі Аристотельді Ибн Рушд арқылы тани бастайды, мұндай қызмет мұсылман дүниесшде әл-Фараби есімімен байланысты болды.

Еуропада Ибн Рушд есімі алғашқы рет Париж университетінде белгілі болды, бүл 1230 жылдар оқиғасы еді, оның Аристотелъ шығармаларына берген комментарийлері латын тілінде жарық көре бастады. Бұл кезде Аристотель мұрасын зерттеу, анығын айтсақ, оны мұсылман философиясының (фәлсафаның) ықпалынан аршып алып, католицизм дүниетанымына сәйкестендіру ісі қызу қолға алынған болатын. Жоғарыда айтқанымыздай, Аристотельді, тіптен оның ұстазы Платонды, жалпы антиктік философияны Еуропаға таныстырған өрі танып, оларға түсініктемелер берген Шығыс перипатетиктері еді.

Мұндай жағдай жаңа-жаңа қуаттанып келе жатқан христиан діни ойшылдарына, әсіресе католиктерге тек ұнамады десек, жеңіл айтқанымыз, олар "мұсылман" деген сөзге аса бір жеккөрушілікпен қарады.

1209 жылы Француз епископтарының Париждегі жергілікті синоды Аристотель ецбектерін оқуға тыйым салды. Араға алты жыл салып, Париж университетінде оқылып жатқан аристотелизм іліміне тыйым салынды. Аверроистердің Аристотельді таратуы католик дініне зиян деп түсінген папа Григорий IX арнайы комиссия құрып, аристотелизмге қарсы әрекеттер жасады. Комиссия жеті жыл жүмыс істеп, ең акыры мынандай қорытындыға кедді: Аристотель ілімін жою мүмкін емес, демек, оны фәлсафа ықпалынан тазартып, католицизм қағидаларына сәйкестендіру ісін аткару қажет деп тапты. Осы миссияны Доминикан орденінің оқымыстыларына тапсырды. Бұл істі тыңғылықты орындап, жеріне жеткізген Фома Аквинский, сөйтіп, Фома және оның жақтастары Ибн Рушд еңбектерін теріске шығару ісімеп түбегейлі айналысты.

Алайда осы католиктік ордендерден Ибн Рушдты жақтаушылар табылды. Олардың есімі философия тарихында "латындық аверроистер" деген атпен қалды. Демек, Париж университетінде Аристотельді тануда қарама-қарсы екі бағыт қалылтасты: бірін А. Великий (1128-1193) мен Ф. Аквинский-лер (1274 ж. о. ) бастаса, екінші бағьптың аса көрнекті өкілі Сигер Брабантский (1282 ж. о. ) болды.

Сигер Брабантский дүниетанымының негізгі арналары: ол әлемнің мәңгілігін мойындаған; Құдай жеке порселер мен құбылыстарды білуі мүмкін емес деген және . мәңглік ұлы ақылдың болуы мен адам жанының жалғандығының бірлігі туралы. Білім мен дін мәселесіне келгенде, философиялық қисындары христиандық қағидалармен сәйкес келмей, әрі оларды түсіндіру дәрменсіздігін мойындаған Сигер Брабантский Еуропа философиясында түңғыш рет "ақиқаттың қос сипаты" концепциясын насихаттаушы болған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.