Текстология ғылымы
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Жалпы қазақ әдебиеті тарихында текстологиялық жұмыстар Абай мұраларын зерттеп, оларды жарыққа шығарып, халыққа таратудан басталды десек болады. М. Әуезов өз кезінде ақынның шығармаларын жан-жақты зерттеп, Абайдың мұраларын текстологиялық жағынан да қарастырып, біршама еңбектер жазды. Ал жазушы М. Әуезовтің қазіргі таңда 50 томдық жинағы жарыққа шыққанмен, оның шығармаларына текстологиялық тұрғыдан зерттеу жүргізген ғалымдар саусақпен санарлық. Негізінен, мәтін тарихын зерттеу оның мазмұны мен формасын толық түсінуге мүмкіндік береді. Мәтін тарихы тек көркем туындының түп тамырына үңіліп қана қоймай, сонымен қатар әр түрлі құжаттарды да тануға негіз болады. Осы ретте ұлы ақынымыздың өмірі мен соның заманындағы қоғам өмірін суреттеген дархан жазушымыздың Абай жолы роман - эпопеясын текстологиялық жағынан қарастырып, оның жазылу тарихы мен мәтіннің түзілуіндегі түрлі кедергілер мен өзгерістерді барынша зерттеу керектігіне мұқтаж болып отырмыз. 4-томдық Абай жолы роман-эпопеясы әр жылдарда шыққан нұсқаларымен түрлі сындарға ұшырап отырды.
Жазушы Мұхтар Әуезовтың келесі бір етек алды туындысы - Қилы заман повесі. 1928 жылы жарыққа шықса де оқырман назарына ілікпей, араға қырық бес жыл салып барып қана оқырмандарға ұсынылған повесть басынан талай түзетулер мен текстологиялық өзгерістерді өткерді. Алғашқы шыққан нұсқамен кейінгілерінің арасында көптеген алынып тасталған сөйлемдер мен абзацтар, өзгертілген сөздер жетерлік.
М. Әуезовтің прозалық туындыларының текстологиялық тұрғыдан зерттелуіне әлі де болса тереңдеп бару - бүгінгі әдебиеттану ғылымының өзекті мәселесінің бірі саналады. Біз сөз етпек болып отырған туынды нұсқаларының текстері, негізінен жазушының көп томды жинақтарындағы ғылыми түсініктерінде қарастырылғанымен, арнайы зерттеу нысанына айнала қоймаған. Зерттеу тақырыбының өзектілігі де осындай жағдайлардан туындайды.
Әдебиеттану терминдер сөздігінде текстологияға байланысты Ө.Күмісбаев: Қазақ әдебиеттану ғылымында текстология - әлі бұғанасы қатпаған жас ғылым. Қазіргі әдебиетімізде бұл ғылымның әліппесі өте қажет. Текстология табиғатын, мән-жайын, кешегісі мен бүгінгісін түсіндіретін аударма оқулық кітап жоқ...,- деп атап көрсеткен. Белгілі бір шығарманың мәтінін зерттеу үшін әлі күнге дейін орысша әдебиеттерге сүйенуге тура келеді. Ал қазақ әдебиеті шығармалары мен тарихи жазба мұраларымыздың өзіне тән ерекшеліктері текстологияның орысша әдебиеттерде берілген теориялары тұрғысынан қарауға сай келмей, өзіндік қиындықтар тудыратыны белгілі. Сондықтан қазақ текстологиясы бүгінде арнайы теориялық оқулыққа мұқтаж.
Осы аталған жайларды ескере отырып, текстология теориясына да біршама тоқталуды жөн көрдік. М. Әуезовтің жоғарыда аталған екі шығармасын негіз етіп алып, текстология ғылымына шолу жасамақпыз.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Мұхтар Әуезов шығармаларын текстологиялық тұрғыдан жан-жақты зерттеу жұмыстың басты мақсаты болып саналады. Осы орайдағы басты нысана - жазушының Абай жолы роман-эпопеясы мен Қилы заман повесінің текстологиясын зерттеу. Осы мақсатты жүзеге асыруда мынадай міндеттер қойылады:
- Текстология ғылымына шолу
- Абай жолы роман-эпопеясының жазылу тарихына үңілу, оны жазудағы автор ойын, мақсатын сөз ету;
- Қилы заман повесінің екі нұсқасын қарастыра отырып, текстологиялық тұрғыдан талдау жасау;
- Автордың екі шығармасының текстологиясын салыстыру;
- Автор шығармаларындағы өзгертілген сөздер мен сөйлемдердің себебін анықтау.
Жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздері: Лихачев Д.С Текстология [1], Рейсер С. Основы текстологии [2], Рейсер С. Палеография и текстология нового времени [3], Болсынбаева А. М. Әуезовтің Қараш-қараш повесі: шығармашылық тарихы мен текстологиясы [4], Есенбеков Т. Мәтінтану негіздері [5].
Зерттеудің дереккөздері: Зерттеудің дереккөздері ретінде Мұхтар Әуезовтің 50 томдық шығармалар жинағы [6-12], Ақын аға кітабы [13] мен Қилы заман повесінің [14] әр жылдары жарық көрген нұсқалары, автор қолжазбалары алынды [15].
Зерттеудің әдіс-тәсілдері: Бұл зерттеу жұмысын жазу үшін салыстырмалы-салғастырмалы, әдеби-тарихи және жүйелі-кешенді саралау ғылыми әдіс-тәсілдер қолданылды. Сонымен қатар зерттеудің теориялық негізі ретінде отандық, шет елдік ғалымдардың осы тақырып аясындағы зерттеу жұмыстары, мақалалары пайдаланылды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы:
Қазіргі таңда біздің зерттеушілеріміз белгілі бір шығармаға (мейлі ол көркем шығарма болсын немесе тарихи ескерткіш болсын) текстологиялық зерттеулер жүргізбеді деп айта алмаймыз. Осыған орай қазақ әдебиеттану ғылымында текстологияның теориялық негізі бір ізге түспеді десек те, практикалық текстология кеңінен қолданыс тапты. Дегенмен, практикалық текстология тек практика күйінде қалып қоюда, теорияға сүйенген еңбектер тапшы. Осыған орай бұл жұмысты теориялық тұрғыдан да жоғары оқу орнында Текстология пәнін оқытуда пайдалануға және практикалық тұрғыдан М.Әуезов шығармашылығын зерттеуде кеңінен қолдануға болады.
Текстология ғылымына шолу
Жалпы текстология ғылымының анықтамасы тіл білімі сөздігінде былай берілген: Текстология (мәтінтану) (лат. textus - қосылу, құрылым, байланысу + logia - ілім) әдеби және басқа да шығармалар мәтіндерін зерттеумен, жарыққа шығарумен айналысатын филологияның бір саласы. Мәтінтанудың міндеттері: шығарманың негізгі мәтінін қалыптастыру, мәтінді баяндау мен жасауға қатысу [16, 629].
Текстология - көркем шығарма мәтінінің тарихын және мәтін ғұмырын зерттейтін әдебиеттану ғылымының қосалқы саласы. Нақтырақ айтқанда, тарихты жандандыру мақсатында қолжазба және әдебиет шығармаларын салыстыра салғастыра зерттеп, олардың мәтінін сыни тұрғыдан қарастырып, анықтайды. Осындай зерттеулер арқасында кейінгі зерттеулер мен басылымдар жүзеге асырылады.
Мәтінтану ғылымының негізгі мақсаты мен міндеті шығарманың дұрыс мәтінін бере білу.
Жалпы текстология ғылымының даму тарихы сонау антикалық дәуірден бастау алады. Антикалық дәуір және орта ғасырларды қолжазбаны зерттеу дәстүрі дами бастады, олардың арасында автографтар кездеспеген. Соңғы уақыттарда осындай текстологиялық зерттеулер жаңа әдебиет шығармаларына да қолдануда және автографтардың (автордың қолымен жазылған мәтін) болуы текстология ғылымына жаңа мәселелер туғызды - туындының шығармашылық тарихын зерделеу, яғни автордың шығарманы жазу уақыты мен автордың өмір сүру уақыты.
Текстология ғылымын филологияның қосалқы саласы ретінде қарастырып жүргеніміз белгілі. Дегенмен мұнымен келіспейтін ғалымдар бар. Олардың дәлелі: Текстология филологияның көмекші пәні емес, керісінше, оның бастауы мен негізі. Өзіндік даму тарихы бар ғылым саласы. Практикалық қолданыстан теориялық негізі қалыптасқан пәндерді ғылым жоққа шығара алмайды.
Орыс текстологтарының көрнекті өкілдеріне - Б.В. Томашевский, Д.С. Лихачев, С.А.Рейсер, Е.И. Прохоров, т.б жатқызамыз.
Текстология - ғылымдағы нақтылықтың, дәлдіктің көрсеткіші іспетті аса керекті, аса маңызды сала болумен қатар, кеше мен бүгіннің аралығын салмақтаудың құралы. Тіл тарихын танудағы лакмус қағазы сынды дер едік.
Текстологиялық зерттеудің нысанына айналған мәтіннің басты ұғымдары, көтерер мәселесі, автограф, тізімдер көрсеткіші, көшірмесі, архетипі, варианттары, грамматикалық негізгі тәсілдері, амалдар жүйесі (атрибуттары, түсініктемелері, даталануы, мәтінді қағаздан қағазға түсірген адамның қолына тән дағдылары, қателері, т.б.) - текстологияның алдына қойған мақсаты үдесінен шығуына қызмет етеді, соған мүмкіндік туғызады [17,21].
Біздің әдебиеттану ғылымымызда текстология ғылымы мүлде дамымады деп айтуға негіз жоқ. Бай мәдениеті бар біздің қазақ халқы үшін текстологиялық зерттеулердің қажеттілігі артып отыр. Ал ол үшін текстологияның теориялық негізін қалыптастыру, терминдерге толыққанды анықтама беріп, қазақша баламаларын табу біздің алға қойып отырған мақсаттармыздың бірі болып табылады.
Қазіргі таңда біздің зерттеушілеріміз белгілі бір шығармаға (мейлі ол көркем шығарма болсын немесе тарихи ескерткіш болсын) текстологиялық зерттеулер жүргізбеді деп айта алмаймыз. Осыған орай қазақ әдебиеттану ғылымында текстологияның теориялық негізі бір ізге түспеді десек те, практикалық текстология кеңінен қолданыс тапты. Мысалға: Мұхамедханов Қ. Абай шығармаларының текстологиясы жайында, Убайдуллаева Г. Мұхаббат-наме ескерткішінің текстологиясы, Шахимов Д. Шәкәрім поэмаларының текстологиясы және т.б сынды еңбектер өзге тілдегі текстологияның теориясына арналған оқулықтарға сүйене отырып жазылған, яғни бізде текстология теориясы туралы оқулықтың жоқтығы, арнайы маманданған мәтінтанушылардың аздығы елдің тарихын зерделеуде, қазақ әдебиеті классиктерінің академиялық жинақтарын канондық мәтіндерін қайта қалпына келтіруде үлкен кедергі тудырып отыр.
Осындай өзекті мәселелер бірқатар ғалымдардың еңбектерінде айтылды. Бірақ олар тек ғылыми мақалалармен шектелді. Мысалы: Әнес Ғ. Текстологиялық зерттеулердің зәрулігі, Ниязбек Ж. Текстология терминдері, Әлібек Т. Текстология мәселелері, Мәмбетов Ж. Қазақстандағы текстология ғылымы: өткені, бүгіні, болашағы. Аталған ғылыми жұмыс осы бастамалардың жалғасы болмақ.
Текстологиялық зерттеулер жүргізу барысында біздің авторлар өзге теориялық оқулықтарға жүгінетінін айттық. Жалпы, аталған ғылымның қыр-сырын, теориясы мен практикасын жасап, жазып, құнды еңбек қалдырып кеткен Дмитрий Сергеевич Лихачев. Осы тұрғыда текстология терминдеріне талдау жасаған Соломон Рейсерді атап кете аламыз. Д.С. Лихачев Текстология атты еңбегінде осы ғылымның теориялық негізін толықтай жазып шыққан.
Сонымен мәтінтану ғылымының мақсаты мен міндеті, терминдеріне тоқталып өтсек.
Текстология ғылымы туралы жекелеген мақалалар басылды едік. Соның бірі Мәмбетов Жолдасбек Ормаханұлының текстология ғылымының бүгіні, болашағы туралы жазған мақаласы. Автор мұнда текстология ғылымына жалпы шолу жасайды, текстолог терминіне анықтама береді: Текстология - белгілі бір туындының тарихын зерттейтін ғылым. Бұл туынды тарихи құжат немесе көркем шығарма болуы мүмкін. Мәтін тарихын зерттеу шығарманың мазмұны мен пішінін нақты пайымдауға негіз болады. Мәтін тарихын зерттеп білу кез келген көркем шығарманың ғана емес, кез келген тарихи құжаттың мәні мен мазмұнын терең және дұрыс түсінуге көмектеседі [18,11]. Кез келген автордың шығармасын немесе авторы белгісіз тарихи шығарманы кейде тіпті тарихи құжатты толық зерттеу, зерделеу ол туралы толыққанды ой айту үшін, оның қолжазбасымен, түрлі нұсқаларымен дереккөзі аз болған күннің өзінде оның ең соңғы көшірілген нұсқасымен танысу керек. Қазіргі күні біздің қазақ әдебиеттану ғылымында зерттеліп жүрген көптеген жекелеген авторлардың шығармашылық мұрасы туралы еңбектерде автордың архивімен, оның қолжазбаларымен танысу, оларды салыстыра қарау деген дәстүр қалыптаса қойған жоқ. Ал кез келген шығармаға текстологиялық талдау жасамай тұрып, ол шығарма туралы пікір айту, автордың айтқысы келген идеясын таптым, шығармашылық үрдісін терең танып түсіндім деу артық болған болар еді. Сонымен қатар автор текстолог жұмысының ауыр әрі қиындығын атап кетеді. Текстологиялық талдау тек қана тарихи шығармаларға ғана емес, бүгінгі күні автордың көркем туындыларына да жасалады, оларды қолжазбамен салыстыра отырып, тек шығарма туралы ғана емес, сол шығарманы дүниеге әкелген автор туралы да, оның шығармашылық стилі, әдеті, интеллектуалдық деңгейі, ізденістері мен адасулары туралы мол мәліменттерді осы текстологиялық зерттеу жасаған ғалым біліп отырады. Сондықтан да текстолог автордан кейінгі шығарма туралы оның дүниеге келу жолдары мен тарихын жетік білетін екінші адам десек қателеспейміз [18,11]. Кез келген шығармаға қарапайым оқырман айтқан пікірге мәтінгер күліп қарайды - дейді Дмитрий Сергеевич Лихачев.
Мәтін тарихын зерттеу, оның мазмұны мен формасын толық түсінуге мүмкіндік береді. Мәтін тарихы тек көркем туындының түп тамырына үңіліп қана қоймай, сонымен қатар әр түрлі құжаттарды да тануға негіз болады. Қазіргі әдебиет әлемінде ғылыми құндылықты автор қолындағы мәтін тарихы ала алады. Ал бұрынғы әдебиеттерде автор қолындағы ғана туынды емес, автордан кейінгі туынды өмірі де маңызды. Туындыны кәдімгі оқырман қауымы тарапы мен текстологиялық зерттеулер тұрғысынан қабылдау екеуінің арасы жер мен көктей.
Автор өзінің қиялдағы туындысын бір мезгілде, үзіліссіз жасап шыққандай болады. Ал негізінде әрбір туынды ұзақ уақытта, шығармашылық ізденістер мен кездейсоқ туатын ойлардан шығады. Мұнда айтылмай кеткен ой іздері, әр түрлі қабат-қабат мәтіндер ашылуы мүмкін. Автордың шығармасы оқырман қауымның қабылдауында бірқалыпты, үзіліссіз жазылып шыққандай болады және олар шығарманың осы қалыптағы мәтінін ғана қабылдайды. Ал текстологиялық зерттеулерде мәтінгер тіпті соңғы мәтінге дейін оның тарихын көруге тырысады. Мәтінгер шығарма мәтінінің тарихын, оқырман қауымға тиісті емес, автордың шимай қағаздарын зерттей отырып, автор шығармасының көптеген қыр-сырларын ашады. Жазушы бірқалыпты, жинақы, дұрыс мәтін жасай отырып, оны оқырмандарға ұсынады. Өзінің шығармасының түпкі мәтіндерін, яғни шимай қағаздарын олардың көргенін қаламайды. Алайда мұны мәтінгер бұзады. Бұндай қол сұғушылық мәтінгер ғалымның басты міндеті.
Бірақ күн өткен сайын оқырмандардың шығарманың қалай туғаны жөнінде қызығушылықтары арта түсуде. Бұл қызығушылық мектеп қабырғасынан да бастау алып жатады. Жазушы өзіне сенетін, шығармасын дайын күйінде қабылдайтын оқырманды іздейді, бірақ оның шын жанкүйері автордың өз шығармасының тарихына қол сұғуды қаламағанына қарамастан, оның шығармасының сырларын білгісі келетін адам болады.
Текстология ғылымының мақсатын қысқаша айтып өттік. Енді мәтінгер міндеттеріне тоқталсақ, Текстология ғылымы жайында атты мақаласында Убайдуллаева Г. осыған нақтырақ анықтама беріп кетеді:
-Мәтіннің ғылымға белгілі барлық көшірмелерін, қолжазба түрлерін қолға түсіру;
- әрбір көшірмеге қай тілде, қандай жазумен көшірілгендігі туралы ғылыми сипаттама беру;
-көшірме жасалған материалды анықтау;
-мәтіннің авторын анықтау немесе телу;
-мәтіннің жазылған жері мен уақытын анықтау:
-көшірмелер арасындағы айырмашылықтардың себебін анықтау немесе қате не дұрыс дегенін дәлелдеу;
-сыни мәтінді қалыптастырып, көпшілікке ұсыну;
-көшірмелердің стильдік ерекшеліктерін ашу;
-автордың творчестволық өсу жолын көрсету [19,93].
Көріп отырғанымыздай қолжазбамен, контекстпен жұмыс істеу оңай шаруа емес. Бір мәтіннің өзін қарастыру, талдау, саралау, әрбір қолжазбадағы өзгерістердің себебін дәлелдеу, шығарманың жазылған дәуір тарихын, әдеби ағымдарын, көшірушінің мақсатын байқап, ескере отыру да міндетті. Осы ретте ғалым Әнес Ғ. мәтінтанулық зерттеулер жүргізудегі қиындықтарға, текстология ғылымына түрлі көзқарастарды айтып кетеді.
Арнайы маманданған мәтінтанушылардың аздығы мен мәтінтану ғылымының қанат жая алмай отыруы тілдің тарихын зерделеуде, қазақ әдебиеті классиктерінің академиялық жинақтарын, канондық мәтіндерін қайта қалпына келтіруде үлкен кедергі тудырумен қатар, кейде тарихи шындықтың бұрмалануына себепкер болып жататынын ұмытпаған жөн.
Яғни, бүгінгі таңда туындап отырған мәтінтану проблемалары, негізінен, әдебиеттану мен баспа ісі қызметкерлерінің ғана керегін өтейді деген сыңаржақ көзқарасты ығыстырып, оны қолданбалы филологиялық пән мәртебесіне көтеріп, лингвистикалық тұрғыдан да зерттелуі түбегейлі қолға алуды керек етіп, зәрулігі арта бастағанын айғақтайды [20,27].
Мәтінтану ғылымының терминінің қалыптасуы ХХ ғасырдың басынан есептеледі. Оны айналымға енгізген Б.В. Томашевский екені мәлім. Мәтінтану ғылымының практикалық жағы діни әдебиеттерді қолмен көшіре бастаған кезең XVII-XIX ғасырлардан басталса, оның теориялық негізі ХХ ғасырдың екінші жартысында қалыптасты.
Текстология теориясын қалыптастырудағы келесі мәселе терминдерге анықтама беру. Бұл еңбекте терминдерге әзірге қысқаша мағлұмат беріп, шолып өтпекпіз, бірақ бұл жұмыс әлі де толықтыра түсіп, жалғасын табуы керек.
Сонымен мәтінтану ғылымының негізгі терминдері:
Автограф - автордың өз қолымен жазған мәтіні.
Қолжазба ( рукопись) - автордың қолымен жазылған мәтін, шығарма.
Беловик - таза қолжазба. Автордың шығармасының өңделген соңғы нұсқасы.
Шимай қағаз (черновик) - автордың жұмыс қағазы. Шығарманы жазу барысында сызылған сөздер мен сөйлемдер, яғни автордың өз жұмысын түзетіп отыруы. Шығарма жазылып біткеннен кейін ғана шимай қағаздағы туынды жаңа параққа көшіріледі.
Көшірме (копия) - қолжазбаны қайталайтын қағаз.
Автоним - ойдан шығарылған автор аты. Жанама ат.
Анаграмма - әріптердің ауысып жазылуы, сол арқылы жанама ат немесе шын атты табуға болады. (Вонаром- Романов)
Архетип - белгісіз мәтін, бізге жеткен мәтіндер сол архетиптен таралған.
Атетеза - шығарманың белгілі бір авторға тиесілі емес екендігін анықтау.
Атрибуция - шығарманың авторға тиесілі екендігін дәлелдеу.
Глосса - мәтіндегі немесе қолжазбадағы сөздер арасындағы белгілер.
Интерполяция - автор еркінен тыс мәтінге қосымша қосылған сөз немесе сөйлем. Мұндай қосымшалар көшіруші немесе аударушы тарапынан болуы мүмкін.
Протограф - көшірменің бастысы, түпнұсқаға жақын көшірме.
Подтекст - астыңғы мәтін, мәтіннің түпкі мәні.
Надтекст - үстіңгі мәтін.
Интекст, интертекст - аралық мәтін, нақты көркем мәтінді айқындаушы мәтін аралық байланыстар.
Контекст - белгілі бір ойды айқындауға қажетті мәтіннің ең кіші немесе ең үлкен сөздік белдеуі.
Метатекст - мәтін мазмұнындағы қосымша мағыналық қабат.
Сверхтекст - мәтін мағынасынан тыс, жоғары.
Внетекстовые связи - мәтіннен тыс байланыстар.
Гипертекст - шағын мәтін фрагменттерінен құрастырылған мәтін.
Глоссарий - мәтін сөздігі, қолжазба мәтініндегі түсініксіз сөздерге автордың өз тарапынан берген анықтамасы.
Реконструкция - зерттеу қорытындысын анық әрі сенімді етіп көрсету үшін қолданылатын зерттеу жұмысының бір бөлігі. Мысалы қолжазбадағы түсініксіз сөз бен сөйлем, қалып кеткен абзацты зерттеушінің өзі тарапынан қайта жазуы. Бұл құжат емес, ал зерттеушілердің шығармашылық ісі.
Конъектура - жалғыз қолжазбадағы немесе басқа да көшірмелерінде қате кеткен сөзді түпкі мәтіннің мағынасына қарай түзету.
Каннондық текст - ғылыми дәлелденген тұрақты мәтін.
[3, 21. 160 -288].
Текстология ғылымы біздің әдебиеттану ғылымызда енді енді етек жайып келе жатыр. Бір қуанарлығы, соңғы жылдары текстология мәселесіне көбірек көңіл бөлініп келеді. Тек мақалалар, жинақтар ғана жарық көріп жатқан жоқ, сонымен қатар ғылыми диссертациялар да қорғалуда.
Бұл іс белгілі бір мөлшерде ғана қолға алынғанмен, бүгінгі күннің талабына сай текстологияның теориялық жағы бір ізге түспеген. Жоғары оқу орнының студенттеріне арнайы курс оқылумен шектеліп қана келеді.
Қазақ текстологиясында да теориялық текстология деген ұғым кеңінен қолданысқа түсіп келеді. Бұл - текстологияның көмекші пәні емес, кейінгі зерттеулерге негіз болатын іргетас екендігін мойындап, бүгінгі зерттеушілердің дұрыс бағыт алғанын аңғартатын қуанарлық жайт. Ал текстологияның теориялық жағын оның зерттеу, дәлелдеу әдістерін айқындап алмай тұрып сөз ету де қиын. Сондықтан бұл жұмыс келешекте Қазақ текстологиясы ғылымына қажетті материал боларына сенеміз.
1. Абай жолы роман-эпопеясы
0.1 Абай жолы роман-эпопеясының жазылу тарихы мен нұсқалары
М. Әуезовтің Қилы заман, Қараш-қараш оқиғасы, Өскен өркен, Абай жолы, Еңлік-Кебек және басқа да шығармалары өмірлік материалдарды, шындық болмыстағы нақты құбылыстарды шығармашылықпен игерудің, айрықша суреткерлік парасатпен пайымдаудың сан алуан озық үлгілерін көрсетеді. Ойдан қосып, толықтыру, өзгерту немесе ойдан шығару секілді өмір шындығын көркемдікпен саралап, жинақтаумен бағалап, даралаудың М. Әуезовке тән тәсілдерін байқау жазушының асқан шеберлігінің сәуле шашқан жарық қырлары мен шығармашылық шеберханасының мәнді сырларына қанықтырады.
Абай жолы роман-эпопеясының жазылу тарихын Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің өзі Как я работал над романами Абай и Путь Абая деген мақаласында толық, түсінікті етіп жазып кеткен. Қай жазушы болмасын өз шығармасын жазуда көп жағдайда болған оқиға немесе әсер қалдырған көрініс негізінде жазатыны мәлім. Дархан жазушымыздың да көп шығармалары болған оқиғалар негізі. 4-томдық роман-эпопея да Абай өмірінің, Абай қоғамының көрінісі. Романға 30 жыл өмірін арнаған Мұхтар Әуезов Бұл менің бүкіл шығармашылық ісімнің ең сүйікті кезеңі болды - деп айтып кетеді. Автордың айтуы бойынша бұл роман тарихи романдар қатарына жатқанымен, басты кейіпкер шығармашылық тұлға, сондықтан автор алдында тек тарихты суреттеп қана қоймай, кейіпкер шығармашылығының психологиясын ашу мақсаты тұрды: Поскольку тема об Абае являлась исторической, то в начале я подходил к изучению жизни Абая как исследователь и историк литературы. Сначала я написал биографию Абая одновременно пробовал историко-литературными обзорами осветить и осмыслить особенности творческой природы поэта [7,190]. Осынысымен роман қосымша жүк артып келді. Жазушының бұл романды жазуына қалай келгендігі туралы Т. Жұртпай былай дейді: Абай туралы үлкен шығарма жазу Мұхтар Әузовтің қолына қалам ұстағаннан бергі аңсарлы арманы болған. Жазушы бұл тақырыпқа өте ұзақ дайындалып, әрі асқан идеялық сақтықпен келді. Бұл туынды сәтті шықса, бүкіл әлемдік әдебиеттің үлгісі болатынын жазушы іштей сезген. Сондықтан да бұл орайда көп ізденді. 1920 жылы қолға алып, 1926-1927 жылдар аралығында тікелей кірісіп, Абайдың екі томдық шығармалар жинағын құрастырды. Түрмеге қамалған жылдары тоқталып қалды. Тек Ілияс Жансүгіровтің құрастырушы деген қолғабысымен 1932-1933 жылдардың дүбарасында жарыққа шықты. Ондағы өмірбаян мен түсініктердің негізгі авторы Мұхтар Әуезов. Ол 1934 жылы ұлы ақынның еліне сапар шегіп, романға байланысты деректер жинастырды. Онда Абайдың көзін көрген көнекөз қарттармен тілдесіп, естеліктерін жазып алды. Алаш ісі бойынша әбден қуғын көрген жазушы интернационалдық тақырыпты игермейсің, өткен буржуазиялық тақырыпты қозғайсың деген секілді жалалардан арылғысы келіп, әрі өзінің дайындығын сынап көрмекші болып 1936-1937 жылдар аралығында Пушкиннің 100 жылдығына арнап Татьянаның қырдағы әні атты әңгімесін жазды. Бұл әңгіме кейін Абай жолы роман эпопеясына аздаған өзгерістермен енді. Бүкіл қазақ зиялыларының басына қара бұлт үйірілген 1937-1938 жылдары М.Әуезовтің романға отыратындай жағдайы болған жоқ. Алаш азаматтарының мойнына салынған қылбұрау өзін де бос қоя бермейтінін сезген жазушы бұл кездері қай күні алып кетеді екен деген күдікпен, аяқасты болып қалуы мүмкін оқыс жағдайларға дайын жүрген болатындығын көруге болады.
Қысым науқаны сәл бәсеңсіген шақта Абай трагедиясын жазуға кіріседі. Бұл Л.Соболевпен біріге отырып, Абай тақырыбына жасалған алғашқы сюжет желісі, болашақ романның жалпы қаңқасы болатын. Пьесамен жұмыс істеу барысында бастапқыда ойластырылған кейіпкерлер сұрыпталды, біраз оқиғалар мен желілер қысқартылды, не көркем шындықпен тұздықталды, қосымша көркем айғақтар, көркем дәлелдер, жанама желеулер қосылды. 1939 жылы батыл қолға алынған Абай романды 1940 жылы толықтай еңсеріліп, күзге қарай Семейге тағы да барып, көркем шығармадағы оқиғаларды Әрхам Кәкітайұлы Ысқақовтың елегінен өткізіп, қажетті мұрахат құжаттарын Қайым Мұхамедхановтың септігімен қайтадан екшеп, жыл аяғында тәмәмдап, оның араб қарпіндегі нұсқасын қырық бірінші жылдың басында баспаға ұсынды. Редакторлығына Ғабдол Сланов бекітілді. Алайда, сол арада Ұлы Отан соғысы басталып кетеді де майданға қатысты патриоттық шығармаларды жариялау күн тәртібіне қойылады. Тарихи Абай романы көкейкестілігі аз туынды ретінде кейінге шегеріліп, бір жарым жылдай баспаның тартпасында жатып қалады. Сондай-ақ дәл сол тұста әріп ауысып, араб қарпінен латын қарпіне көшіру қажеттігі де туады. Бұл да өз кезегінде кітаптың жарыққа шығуына тікелей тосқауыл болды. Сөйтіп, жазушы өзінің өзінің айырықша көңлі толған романынан күдерін үзгендей болады...[22]. Алайда, баспада шаң басып жатқан кітапты сол кезде редактор болып келген Бейсенбай Кенжебай тауып алып, оқып шығып, ешкімге білдірместен баспаға шығаруды жөн көреді. Сөйтіп романның алғашқы кітабы 1942 жылы Қуандық Шаңғытбаевтың корректурасымен жарыққа шығады.
Мұхтар Әуезов ұлы ақын ауылында туылды, бала кезінен ақын өлеңдерін жаттап, құлағына сіңіріп өсті. Ақын өмірін, шығармашылығын зерттеуге деген құлшыныс осыдан туса керек. Абай кезінде жазу дамыса да, ұлы ақын өмірі туралы, оның балалық шағы туралы деректер мүлде болмаған. Жазушы бұл ретте Абай ауылының тұрғындарынан, ақсақал-шалдарынан, Абайдың бірінші әйелі Ділдәдан деректер жинаған. Қартайған Айгерімнің бойынан Абай ғашық болған сұлулықты көруге тырысқан.
Жазушы Абай жолын жазуға қажетті материалдарын өзінің суреткерлік нысанасына байланысты бірнеше идея, проблематика жүйесімен жинаған: а) Абай бастаған топ арқылы көрінетін жаңа мен Құнанбай, Оразбай бастаған ескі арасындағы күрес, ә) қазақ даласы мен орыс мәдениетінің жарығы, б) Абай образының демократиялық өсуі: өзі шыққан таптан кетіп, езілген елмен табысуы, в) әйел басының бостандығы үшін күрес. Мазмұн ерекшелігі, тақырыптық сипатына қарай осы материалдарды жазушы мына төмендегіше даралаған: а) өмірбаяндық материалдар, ә) ел атына байланысты материалдар, б) жер атына байланысты материалдар, в) әдетке, салт-дәстүрге байланысты материалдар т.б.
Белгілі оқиға туралы хабарды көркем суретке айналдырып, көзге көрсету үшін толып жатқан сұрақтардың жауабы арқылы анықталатын құбылыстарды суреттеуге тура келеді. Ж.Дәдебаевтың саралауы бойынша, белгілі оқиғаның а) мазмұны, ә) субъектісі, б) мекені, в) себебі, г) амалы, ғ) құралы тұтас көрініс табуға тиісті. Олай етпейінше, шамалы хабардан шалқар шындықты танытатын нағыз көркем сурет жасап шығару мүмкін емес. М.Әуезов өз қолындағы шағын ғана өмірлік материалды шығармашылық қиялмен екшеп, байытып, дамытып қана қоймайды, оған тиісті өзгерту енгізеді: өмір шындығында Құнанбайды атуға оқталатын адамның аты Әлжан деп көрсетілген. Ол өмірде болған адам. Бұл арада негізгі оқиғаның мазмұны - атуға оқталу. Оқиға мазмұнының субъектісі - Әлжан да, объектісі - Құнанбай. Шығармаға келгенде, онда Құнанбайды атуға белін бекем буып, білтеге от қоюға ыңғайланатын адам - белгілі кедей, ер мінезді Дәркембай. Жазушы өмірде болған оқиға мазмұнының субъектісін өзгертіп, оның басқа құрамдас бөліктерін толықтырып, көркемдеп, көмкере отырып, бастапқы қалпында қалдырады. Өмір шындығын көркемдікпен игерудегі жазушының шығармашылық еркіндігінің мұндай нәтижесі эпопеяның көркемдік-идеялық болмыс-бітімін белгілейтін басты тақырыптық жүйемен, Абайдың характерін қалыптастырып, дамытуға ықпал еткен халықтық-бұқаралық орта шындығын ашу мақсатымен тығыз байланысты.
Дәркембай - автордың ойдан шығарған кейіпкері. Дәрмен де солай. Жазушы Абай жолы романының төрт том кітабында Дәрменді кезінде жазықсыз жазаланған Қодардың немересі етіп алады да, оны бірте-бірте Абайдың ең сүйікті ақын шәкіртіне айналдырады. Дәрмен жазушының өз айтуына қарағанда, Абайды бүгінгі күнмен, кеңес дәуірімен жалғастыратын басты әдеби тұлғаға дейін өсуге тиіс болатын. Абай жолы эпопеясының жалғасы ретінде кеңестік дәуір туралы болашақта жазылатын романның төрт кітабының басты кейіпкері де сол еді. Жазушы романның төртінші кітабын ақын Дәрменнің тоқсан жасқа келіп, қартайған шағын сипаттаумен аяқтауды жоспарлаған.
Сөйтіп, Дәркембай бастаған топ эпопеяда Абайдың халықтық, бұқаралық ортасы ретінде алынады. Дәркембай, Дәрмен, Базаралы және басқа осылар сияқты кейіпкерлермен пікірлес, мүдделес, мұраттас етіп суреттеу арқылы, жазушы өзінің сүйікті кейіпкерінің, ұлы ақын Абайдың дүниетанымының, көзқарасының, сондай-ақ шығармашылығының халықтық сипатын неғұрлым терең, жан-жақты ашып көрсетуді мақсат тұтады. Жоғарыда берілген өмір материалындағы Бөжейдің қасындағы Әлжан жасады деген істі ойдан шығарылған кедей Дәркембайға тән етіп алғанда, М.Әуезов осы мақсатын жүзеге асыруды көздесе керек. Құнанбай бастаған зорлықшыл топқа мылтық кезеу Бөжейдің намысын жыртқан біреудің сотқарлығы емес. Жазушы бұл оқиғаны Құнанбай мен Бөжей арасындағы жаулықтың барша зардаптарын, ауыртпалығын жалаңаш иығымен көтеретін көпшіліктің, оның қалың ортасынан шыққан Дәркембайдың әділет іздеп аласұрған күрескер табиғатын, халықтық характерін танытуға бастайтын айрықша көркемдік шешім деңгейіне дейін көтеріп суреттеген.
Абайдың жеке басына келгенде, автор өмірлік материалдардың тобын тағы да саралай түседі. Абайдың ойы мен сезімін, жанының шындығын терең ашу мақсатында болмыстағы оқиғаларды қаламгер оның өмірінің мынадай салаларымен сабақтастырады: а) жеке басы, ә) махаббат-сүйіспеншілік жайы, б) отбасы халі, в) қоғамдық беті.
Мұнда басты кейіпкер қазақтың ұлы ақыны - Абай Құнанбаев. Абайдың болмысын, мінезін, түр-тұлғасын беруде автор көп ізденген. Тіпті, деректер жинау барысында Абайдың жақындарынан ғана емес, алыс араз адамдарынан да мәліметтер алған. Мұндағы мақсат ақын образын толыққанды беру, оқырманға жеткізу.
Абай жолы роман-эпопеясының кейіпкерлерінің көбісі өмірде болған, прототипі бар тұлғалар. Абай, Құнанбай, Әбдірахман, Тәкежан, Дәркембай, Тоғжан. Ал Дәрмен сияқты ойдан шығарылған кейіпкерлер де бар. Романға деректер жинай отыра жазушы Мұхтар Әуезов оларды өз ойынша бұрып, керектілерін алып, артықтарын қалдырып отырған. Себебі автор алдында тек бір мақсат тұрды. Ол - Абай өмірі арқылы Абай қоғамын көрсету, қоғам арқылы Абайды таныту. Осылай төрт кітап арқылы ақын, ойшыл Абай образындағы жаңашылдық пен Құнанбай образындағы ескілік арасындағы тартыс идеясын суреттейді.
Тағы бір маңызды тақырыптардың бірі - орыс өркениеті мен мәдениеті, білім-ғылымы арқылы қазақтарды білімге шақырудағы Абай күресі. Төртінші кітапта орыс өркениеті тақырыбы Абайдың өзінің және оның ұлының образы арқылы көрінеді. Келесі бір тақырып - кейіпкердің демократиялық дамуы. Абай өз ортасынан, табынан алыстап, өзінің өмірлік-шығармашылық қызығушылықтарын кедей ортамен байланыстыруы, олардың жоғын жоқтап, мұңын мұңдауы.
Әйел теңсіздігі мәселесі көшпенді қазақты жайлап келген мәселенің бірі болатын. Романда да ең алдымен басты кейіпкердің басынан өтетін Тоғжанға деген махаббатының ескі салт атастыруға байланысты орынсыз қалуы, әмеңгерлікке байланысты Сәлиха қыздың дауы, Керімбала мен Оралбай махаббаты, Дәрмен мен Мәкен, Әмір мен Үметей оқиғалары қамтылады.
Бірінші кітаптағы ең елеулі және айтулы оқиға Қодар мен Қамқа өлімі екені бәріне мәлім. Енді осы оқиғаның жазылу тарихы мен шындығына келер болсақ, жазушы болашақта жазылуға тиісті шығармасына материал жинап жүрген шақтарында білемін деушілердің аузынан Құнанбайдың Қодардың күнәсі үшін жазалағаны туралы әңгімені естиді. Бірде қыстыгүні Шыңғыс асып келе жатып, М.Әуезов Құнанбайдың ұрпақтарының ауылына келіп түседі. Сол ауылдағы бір қарт кісіден жазушы Қодардың өлімі туралы сұрайды. Қарт кісі Құнанбайдың Қодардың күнәсі үшін жазалағанына назар аударады. Әңгіме үстінде Құнанбай ұрпақтары отырған бұл қыстаудың бұрын Қодардың иелігінде болғаны, Қодардың өлімінен кейін бұл жер Құнанбай қарамағына көшкені анықталады. Осы жайларға көз жеткізген жазушы Қодардың өліміне қатысты ел арасындағы әңгімелерден жаңа бір сыр ұққандай болады. Құнанбай ауылында айтылатын әңгіме бойынша: а) Құнанбай Қодарды жазалайды, ә) себебі ол келінімен жақын болған. Болған істің себебі де, өзі де анық, айқын. Соған қарамастан, жазушы Құнанбайдың Қодардың өлімінен кейінгі ісін анықтауға ерекше ден қояды. Соның нәтижесінде Қодардың өлімінен кейін, оның қыстауын Құнанбайдың өзі алғаны белгілі болады. Болған істің соңғы нәтижесі осы еді. Осы нәтиже тұрғысынан қарағанда, Құнанбайдың Қодарға таққан айыбының түп төркінінде соңғысының шын күнәлі емес, дала жыртқышының өз жерін кеңейтуді мақсат еткен ішкі бұзық есебі жатқаны көзге түседі. Жазушы осы тұжырымға келіп тоқтайды да, бұл сұмдық жазаны Құнанбайдың Қодар жерін өзі иемденбек болған мақсатынан туған зұлымдық әрекет деп біледі. Сөйтіп, өмірде болды деген және болған оқиғалардың басты мағыналық бөліктерін өзара тығыз байланыста, сабақтастықта алып қарап, оларды тұтастырып, даралап тұрған жүйені, ақылдан, парасаттан бастау алған дәлел мен дәйекті құбылыстың ақиқат мәнін шынайы танытатын өзекті желіні асқан білімпаз, сергек зердемен ұғынады. Өзінің суреткерлік асыл мұраттарының талаптарына орай, жазушы өмір құбылыстарының нақты, деректі тобын мардымсыз, мәнсіз белгілерінен арылтып, көркем шығарма құрылымында олардың тек басты, негізгі қасиеттерімен ғана жарқырап жарасып көрінуін дұрыс деп білді.
Қодар өліміне қатысты өмірлік материалдардың тобын сұрыптап, екшей отырып, жазушы бұл оқиғаны роман құрылымындағы басты, негізгі тартыс жүйесінің эмоциялық сипаттағы ерекше бір өзегіне айналдырып суреттейді.
Абай жолы эпопеясында пайдаланылған өмір шындығының мол деректерінің бірі - Оразбайдың старшын Бейсембайды тірідей көрге көмуі. Оразбайдың адамды тірідей көрге көмуден тартынбайтын қорқаулығы туралы басқа да деректер сақталған.
Жазушының әдеби-мемориалдық мұражайының мұрағатында Оразбайдың Бейсембай старшынды тірідей көрге көмуі туралы мынандай өмірлік мағлұмат бар: Оразбай жылқысын алу, 1899ж., Қарасу, Сақтоғалақ - Қаражан, Байғұлақ сонда өлген, Бейсембай старшын, Оразбай тірідей көрге көмген. Жүрбәмбет, Салмұрын, Таңатарға қосылып кетеді. 5 мың жылқыны тиіп алып кетеді. Осы мағлұмат енді бірде былай баяндалады: Оразбай асып алған жуан. Бейсембайды тірідей жерге көмеді. Бейсембай елдің кедейіне келіп, көбіне кеп шағады. Абайды жақтаушы барлық жас қызынады. Бес жүз кісі аттанып барып, Оразбайдың 3000 жылқысын тиіп алады.
Абайдың өмірі мен шығармашылығы туралы зерттеу еңбегінде осы оқиға туралы М. Әуезов былай деп жазады: ...іс 1898 жылдың жазында болған. Тоғалақ руынан шыққан Ержігіттің Бейсембайы деген жас жігіт Оразбай айтқан бір бұйрықты орындамайды. Соған ашуы келген Оразбай кәр қылып, қорламақ боп, көр қаздырып, Бейсембайды тірідей көмдіреді [23,36-40].
Өмірде болған осы шындық оқиғаны Абай жолында қалай, қандай мақсатта пайдаланғандығын айта отырып, Л. Әуезова мынаған назар аударады: Өмірде болған шындық оқиғада Оразбай тірідей көрге көмген старщын Бейсембайдың орнына шығармада басқа адам, Семейден елдегі туыстарына келген жүкші Сейіт алынады. Мұндай шектен асқан зорлыққа Сейіттің Оразбай ауылында Абайдың өлеңдерін айтуы себеп болады.
Тарих құжаттарында Құнанбай Өскенбай ұлының тергеу ісі сақталған өмір шындығы Құнанбайдың Бөжейді сабауы 1846 жылдың күзінде болғандығын көрсетеді, шығармада Құнанбайдың Борсақ жерін тартып алуы, Қодарды өлтіруі осы оқиғаның алдында болғаны суреттеледі. Өмір шындығына сүйенгенде, Абайдың осы аталған оқиғалардың ешқайсысын да өз көзімен көріп, білмегені анықталады. Өйткені осы оқиғалардың мезгілі жағынан абайға ең жақыны Құнанбайдың Бөжейді сабауы десек, осы кездің өзінде Абай не бары бір жас қана шамасында.
Эпопеяның басты кейіпкері Абайдың өзін қоршаған ортаның шындығын жете танып, әкесі бастаған зорлықшыл топтың іс-әрекетіне сыншыл көзбен қарап өсуіне ерекше мән бергендіктен, жазушы Құнанбай қолынан болды деген айрықша сойқанды, адамның жанын түршіктіретін қайырымсыздық пен қатыгездіктен ғана туғандай бірнеше оқиғаларды іріктеп алып, олардың мезгілдік шекарасын Абайдың бозбала, жігіт шағына дейін жақындатып суреттейді. Оқиғалардың мезгілін осылайша бір дәуір аясына жақындату арқылы, автор Абайдың айналасында белгілі бір уақыт аралығында өтетін ерекше құбылыстар тобын молайтып, түйдектеп көрсетуді жөн деп біледі. Қаладан ауылын сағынып, айналасына сағынған, сүйген көңілмен ғана қарап келе жатқан Абай әкесі Құнанбайдың Қодарды жауыздықпен қинап өлтіртіп жатқанына куә болады. Абайды бұл сұмдық қылмысты істің куәсі ету оның өміріндегі үлкен бетбұрыс болып табылатынын жазушы суреткерлік зерек зердемен дәл танып білген. Абай өміріне осы оқиға енгізген бетбұрыс шығармада біртіндеп айқындала береді. Борсақ жерін зорлықпен алу, Бөжейді сабау - осылардың қайсысы да әке мен бала арасындағы қарым-қатынасының айқын қайшылықты сипат алып, Абайдың өмірге, қоршаған ортаға көзқарасының қалыптасуына қызмет етеді. Бұл ретте тарихта болған оқиғаларды мезгілі жағынан Абайдың дәуіріне жақындатып, Абайдың көз алдынан өткізіп суреттеу эпопеяның көркемдік сапасын арттырған суреткерлік үлкен парасатты танытса керек.
Эпопеяның төрт кітабы да өмірде болған ақиқат шындықтарға негізделген. Екінші кітапта Оразбай төңірегіндегі оқиғалар, ол жасаған, оның айналасы істеген бірталай ірі зорлықтар бар. Солардың ішіндегі ең сойқаны Абайды соққыға ұшыратуы еді. Бұл сұмдық жаулыққа Оразбай маңындағы атқамінерлер мен Мұқыр болысының болысы басшы болса, Абайдың өз бауырлары Тәкежан, Әзімбайбай да солардың ішінде.
Абайдың осы сойқанды зорлық іс жөнінде шағым етіп, Үкімет-Сенатқа жазған аппеляционный отзыв - хатында өзін тарпа бас салып, ұрып-соға жөнелген адамдардың қатарында Мұқыр болысының болысы Мұсажан Әкімғожин және Бейсембі Жақыпов, Әбен Бітімбаев, Әзімжан Исабаев, Рақым Өмірзақов сияқты адамдар болғандығын көрсеткен. Ұрыс үстінде Абайды өз денесімен жауып, соққыға өзін тосқан Уәйіс Соқин деген азаматтың кісілігін де айтып өтеді [23, 41-45].
Абайдың бұл хатының көшірмесі Қазақстан Орталық Мемлекеттік мұрағатында сақтаулы. Хаттың қазақша аудармасы Білім және еңбек журналының 1985 жылғы 8-санында жарияланған болатын.
Айтылған жайларды М.Әуезов Абайдың өмірі мен шығармашылығы туралы еңбегінде әр қырынан ашып көрсетеді. Ел арасындағы әңгімелерді жинай жүріп, Абайдың Сенатқа жолдаған хатында ұшыраспайтын толып жатқан жайлардың сырын ашады. Өзін соққыға ұшыратқан Оразбайлар тобының жансызы, емшектес бауыры Тәңірберді ауылына келіп тың тыңдап жүргенін білгенде, Абай: Менің жауым бауырымда отыр ғой, бүйткен елде қайтіп тұрам, кетем! - деп атына мініп, қасына бір ғана жігітті ала, күнбатысқа беттеп қашады. Артынан қуа келген Ысқаққа: Бұл елде тұрмаймын, жоғаламын, - дейді. Бірақ қуғыншылар шылбырына оралып, атны жетелеп, қайта әкеледі. Эпопеяның көркемдік жүйесінде және басқа да толып жатқан өмір шындықтары бар. Олар М.Әуезов эпопеясының құрылымында суреттеліп отырған кезеңнің тарихи тынысын танытудың бірден-бір шынайы негізі болумен бірге адам характерін даралау мен типтендірудің де басты құралы қызметін атқарады.
Көптеген деректер мен материалдар жинай келе, кітаптың тақырыптары мен хронологиясын анықтап, жоспар құрғанымен автор кітапты ең аяғынан бастап жазуды жөн көреді. Бұл тұрғысында автор былай дейді: Дело в том, что я начал писать роман не с первой главы, в которой моему герою только тринадцать лет, а с последней главы, второй книги романа, когда моему герою уже сорок два-сорок три года. Эту главу я написал в1937 году к столетию со дня смерти А.Пушкина [11,103].
Төрт томнан тұратын роман-эпопея - журналдардағы басылымдарын есепке алмағанда, әлемнің 50 тілінде 160 реттен аса жарық көрді.
Алғашқыда Мұхтар Әуезов романға Телғара деген ат бермекші болады, бұл туралы біз 1935 жылы жарық көрген Литературный Казахстан журналының 6-5 санынан көре аламыз: М.Әуезов издает новый роман Телькара. Первоначальное название подчеркивало идея писателя о том, что Абай является питомцем двух народов вобравшим в себя лучшие достижения как и казахской, так и русской культуры [24,7]. Демек, мұнан біз романның бұлай қойылуындағы себебін көреміз.
Абай жолы роман-эпопеясының алғашқы кітабы 1942 жылы жарық көрді. Осыдан кейін Абай (бірінші, екінші) 1947, 1948, 1949, Ақын аға (үшінші) 1950, Абай жолы (үшінші, төртінші кітап) деген атпен 1953,1955 жылдары басылды. Барлығының біртұтастықта шығуы алты томдық шығармалар жинағында (1956-1957жж.) және 1961 жылғы екі кітаптан тұратын жарияланымда болды. Алғашқы кітап дүниеге келместен алдымен оның Татьянаның қырдағы әні (Ақын үніне сахара мүлгіді) деп аталатын тарауының үзіндісі Қазақ әдебиеті (1930.10 ақпан) газеті мен Әдебиет майданы (1937.№4. 57-59-бб) журналында жарияланды. Ол кейіннен біраз өзгерту, толықтырулармен романның екінші кітабының ең соңғы тарауы болып енді. Романың тұтас қалпы он екі томдық шығармалар жинағының (1980-1981жж.) 3,4,5,6-томдарына енді. Роман-эпопеяның жеке басылуы оқушы сұраныстарына қарай 1961 жылдан кейін жиырма жылдай өткенде ғана барып, 1989, 1997, 2000 жылдары жүзеге асты. Елу томдық академиялық толық басылымға осы айтылған жарияланымдар автор мұрағатындағы қолжазбалармен салыстыру нәтижесінде дайындалған [6, 399 ].
Өмір шындығын көркемдікпен игеру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі: Жалпы қазақ әдебиеті тарихында текстологиялық жұмыстар Абай мұраларын зерттеп, оларды жарыққа шығарып, халыққа таратудан басталды десек болады. М. Әуезов өз кезінде ақынның шығармаларын жан-жақты зерттеп, Абайдың мұраларын текстологиялық жағынан да қарастырып, біршама еңбектер жазды. Ал жазушы М. Әуезовтің қазіргі таңда 50 томдық жинағы жарыққа шыққанмен, оның шығармаларына текстологиялық тұрғыдан зерттеу жүргізген ғалымдар саусақпен санарлық. Негізінен, мәтін тарихын зерттеу оның мазмұны мен формасын толық түсінуге мүмкіндік береді. Мәтін тарихы тек көркем туындының түп тамырына үңіліп қана қоймай, сонымен қатар әр түрлі құжаттарды да тануға негіз болады. Осы ретте ұлы ақынымыздың өмірі мен соның заманындағы қоғам өмірін суреттеген дархан жазушымыздың Абай жолы роман - эпопеясын текстологиялық жағынан қарастырып, оның жазылу тарихы мен мәтіннің түзілуіндегі түрлі кедергілер мен өзгерістерді барынша зерттеу керектігіне мұқтаж болып отырмыз. 4-томдық Абай жолы роман-эпопеясы әр жылдарда шыққан нұсқаларымен түрлі сындарға ұшырап отырды.
Жазушы Мұхтар Әуезовтың келесі бір етек алды туындысы - Қилы заман повесі. 1928 жылы жарыққа шықса де оқырман назарына ілікпей, араға қырық бес жыл салып барып қана оқырмандарға ұсынылған повесть басынан талай түзетулер мен текстологиялық өзгерістерді өткерді. Алғашқы шыққан нұсқамен кейінгілерінің арасында көптеген алынып тасталған сөйлемдер мен абзацтар, өзгертілген сөздер жетерлік.
М. Әуезовтің прозалық туындыларының текстологиялық тұрғыдан зерттелуіне әлі де болса тереңдеп бару - бүгінгі әдебиеттану ғылымының өзекті мәселесінің бірі саналады. Біз сөз етпек болып отырған туынды нұсқаларының текстері, негізінен жазушының көп томды жинақтарындағы ғылыми түсініктерінде қарастырылғанымен, арнайы зерттеу нысанына айнала қоймаған. Зерттеу тақырыбының өзектілігі де осындай жағдайлардан туындайды.
Әдебиеттану терминдер сөздігінде текстологияға байланысты Ө.Күмісбаев: Қазақ әдебиеттану ғылымында текстология - әлі бұғанасы қатпаған жас ғылым. Қазіргі әдебиетімізде бұл ғылымның әліппесі өте қажет. Текстология табиғатын, мән-жайын, кешегісі мен бүгінгісін түсіндіретін аударма оқулық кітап жоқ...,- деп атап көрсеткен. Белгілі бір шығарманың мәтінін зерттеу үшін әлі күнге дейін орысша әдебиеттерге сүйенуге тура келеді. Ал қазақ әдебиеті шығармалары мен тарихи жазба мұраларымыздың өзіне тән ерекшеліктері текстологияның орысша әдебиеттерде берілген теориялары тұрғысынан қарауға сай келмей, өзіндік қиындықтар тудыратыны белгілі. Сондықтан қазақ текстологиясы бүгінде арнайы теориялық оқулыққа мұқтаж.
Осы аталған жайларды ескере отырып, текстология теориясына да біршама тоқталуды жөн көрдік. М. Әуезовтің жоғарыда аталған екі шығармасын негіз етіп алып, текстология ғылымына шолу жасамақпыз.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Мұхтар Әуезов шығармаларын текстологиялық тұрғыдан жан-жақты зерттеу жұмыстың басты мақсаты болып саналады. Осы орайдағы басты нысана - жазушының Абай жолы роман-эпопеясы мен Қилы заман повесінің текстологиясын зерттеу. Осы мақсатты жүзеге асыруда мынадай міндеттер қойылады:
- Текстология ғылымына шолу
- Абай жолы роман-эпопеясының жазылу тарихына үңілу, оны жазудағы автор ойын, мақсатын сөз ету;
- Қилы заман повесінің екі нұсқасын қарастыра отырып, текстологиялық тұрғыдан талдау жасау;
- Автордың екі шығармасының текстологиясын салыстыру;
- Автор шығармаларындағы өзгертілген сөздер мен сөйлемдердің себебін анықтау.
Жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздері: Лихачев Д.С Текстология [1], Рейсер С. Основы текстологии [2], Рейсер С. Палеография и текстология нового времени [3], Болсынбаева А. М. Әуезовтің Қараш-қараш повесі: шығармашылық тарихы мен текстологиясы [4], Есенбеков Т. Мәтінтану негіздері [5].
Зерттеудің дереккөздері: Зерттеудің дереккөздері ретінде Мұхтар Әуезовтің 50 томдық шығармалар жинағы [6-12], Ақын аға кітабы [13] мен Қилы заман повесінің [14] әр жылдары жарық көрген нұсқалары, автор қолжазбалары алынды [15].
Зерттеудің әдіс-тәсілдері: Бұл зерттеу жұмысын жазу үшін салыстырмалы-салғастырмалы, әдеби-тарихи және жүйелі-кешенді саралау ғылыми әдіс-тәсілдер қолданылды. Сонымен қатар зерттеудің теориялық негізі ретінде отандық, шет елдік ғалымдардың осы тақырып аясындағы зерттеу жұмыстары, мақалалары пайдаланылды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы:
Қазіргі таңда біздің зерттеушілеріміз белгілі бір шығармаға (мейлі ол көркем шығарма болсын немесе тарихи ескерткіш болсын) текстологиялық зерттеулер жүргізбеді деп айта алмаймыз. Осыған орай қазақ әдебиеттану ғылымында текстологияның теориялық негізі бір ізге түспеді десек те, практикалық текстология кеңінен қолданыс тапты. Дегенмен, практикалық текстология тек практика күйінде қалып қоюда, теорияға сүйенген еңбектер тапшы. Осыған орай бұл жұмысты теориялық тұрғыдан да жоғары оқу орнында Текстология пәнін оқытуда пайдалануға және практикалық тұрғыдан М.Әуезов шығармашылығын зерттеуде кеңінен қолдануға болады.
Текстология ғылымына шолу
Жалпы текстология ғылымының анықтамасы тіл білімі сөздігінде былай берілген: Текстология (мәтінтану) (лат. textus - қосылу, құрылым, байланысу + logia - ілім) әдеби және басқа да шығармалар мәтіндерін зерттеумен, жарыққа шығарумен айналысатын филологияның бір саласы. Мәтінтанудың міндеттері: шығарманың негізгі мәтінін қалыптастыру, мәтінді баяндау мен жасауға қатысу [16, 629].
Текстология - көркем шығарма мәтінінің тарихын және мәтін ғұмырын зерттейтін әдебиеттану ғылымының қосалқы саласы. Нақтырақ айтқанда, тарихты жандандыру мақсатында қолжазба және әдебиет шығармаларын салыстыра салғастыра зерттеп, олардың мәтінін сыни тұрғыдан қарастырып, анықтайды. Осындай зерттеулер арқасында кейінгі зерттеулер мен басылымдар жүзеге асырылады.
Мәтінтану ғылымының негізгі мақсаты мен міндеті шығарманың дұрыс мәтінін бере білу.
Жалпы текстология ғылымының даму тарихы сонау антикалық дәуірден бастау алады. Антикалық дәуір және орта ғасырларды қолжазбаны зерттеу дәстүрі дами бастады, олардың арасында автографтар кездеспеген. Соңғы уақыттарда осындай текстологиялық зерттеулер жаңа әдебиет шығармаларына да қолдануда және автографтардың (автордың қолымен жазылған мәтін) болуы текстология ғылымына жаңа мәселелер туғызды - туындының шығармашылық тарихын зерделеу, яғни автордың шығарманы жазу уақыты мен автордың өмір сүру уақыты.
Текстология ғылымын филологияның қосалқы саласы ретінде қарастырып жүргеніміз белгілі. Дегенмен мұнымен келіспейтін ғалымдар бар. Олардың дәлелі: Текстология филологияның көмекші пәні емес, керісінше, оның бастауы мен негізі. Өзіндік даму тарихы бар ғылым саласы. Практикалық қолданыстан теориялық негізі қалыптасқан пәндерді ғылым жоққа шығара алмайды.
Орыс текстологтарының көрнекті өкілдеріне - Б.В. Томашевский, Д.С. Лихачев, С.А.Рейсер, Е.И. Прохоров, т.б жатқызамыз.
Текстология - ғылымдағы нақтылықтың, дәлдіктің көрсеткіші іспетті аса керекті, аса маңызды сала болумен қатар, кеше мен бүгіннің аралығын салмақтаудың құралы. Тіл тарихын танудағы лакмус қағазы сынды дер едік.
Текстологиялық зерттеудің нысанына айналған мәтіннің басты ұғымдары, көтерер мәселесі, автограф, тізімдер көрсеткіші, көшірмесі, архетипі, варианттары, грамматикалық негізгі тәсілдері, амалдар жүйесі (атрибуттары, түсініктемелері, даталануы, мәтінді қағаздан қағазға түсірген адамның қолына тән дағдылары, қателері, т.б.) - текстологияның алдына қойған мақсаты үдесінен шығуына қызмет етеді, соған мүмкіндік туғызады [17,21].
Біздің әдебиеттану ғылымымызда текстология ғылымы мүлде дамымады деп айтуға негіз жоқ. Бай мәдениеті бар біздің қазақ халқы үшін текстологиялық зерттеулердің қажеттілігі артып отыр. Ал ол үшін текстологияның теориялық негізін қалыптастыру, терминдерге толыққанды анықтама беріп, қазақша баламаларын табу біздің алға қойып отырған мақсаттармыздың бірі болып табылады.
Қазіргі таңда біздің зерттеушілеріміз белгілі бір шығармаға (мейлі ол көркем шығарма болсын немесе тарихи ескерткіш болсын) текстологиялық зерттеулер жүргізбеді деп айта алмаймыз. Осыған орай қазақ әдебиеттану ғылымында текстологияның теориялық негізі бір ізге түспеді десек те, практикалық текстология кеңінен қолданыс тапты. Мысалға: Мұхамедханов Қ. Абай шығармаларының текстологиясы жайында, Убайдуллаева Г. Мұхаббат-наме ескерткішінің текстологиясы, Шахимов Д. Шәкәрім поэмаларының текстологиясы және т.б сынды еңбектер өзге тілдегі текстологияның теориясына арналған оқулықтарға сүйене отырып жазылған, яғни бізде текстология теориясы туралы оқулықтың жоқтығы, арнайы маманданған мәтінтанушылардың аздығы елдің тарихын зерделеуде, қазақ әдебиеті классиктерінің академиялық жинақтарын канондық мәтіндерін қайта қалпына келтіруде үлкен кедергі тудырып отыр.
Осындай өзекті мәселелер бірқатар ғалымдардың еңбектерінде айтылды. Бірақ олар тек ғылыми мақалалармен шектелді. Мысалы: Әнес Ғ. Текстологиялық зерттеулердің зәрулігі, Ниязбек Ж. Текстология терминдері, Әлібек Т. Текстология мәселелері, Мәмбетов Ж. Қазақстандағы текстология ғылымы: өткені, бүгіні, болашағы. Аталған ғылыми жұмыс осы бастамалардың жалғасы болмақ.
Текстологиялық зерттеулер жүргізу барысында біздің авторлар өзге теориялық оқулықтарға жүгінетінін айттық. Жалпы, аталған ғылымның қыр-сырын, теориясы мен практикасын жасап, жазып, құнды еңбек қалдырып кеткен Дмитрий Сергеевич Лихачев. Осы тұрғыда текстология терминдеріне талдау жасаған Соломон Рейсерді атап кете аламыз. Д.С. Лихачев Текстология атты еңбегінде осы ғылымның теориялық негізін толықтай жазып шыққан.
Сонымен мәтінтану ғылымының мақсаты мен міндеті, терминдеріне тоқталып өтсек.
Текстология ғылымы туралы жекелеген мақалалар басылды едік. Соның бірі Мәмбетов Жолдасбек Ормаханұлының текстология ғылымының бүгіні, болашағы туралы жазған мақаласы. Автор мұнда текстология ғылымына жалпы шолу жасайды, текстолог терминіне анықтама береді: Текстология - белгілі бір туындының тарихын зерттейтін ғылым. Бұл туынды тарихи құжат немесе көркем шығарма болуы мүмкін. Мәтін тарихын зерттеу шығарманың мазмұны мен пішінін нақты пайымдауға негіз болады. Мәтін тарихын зерттеп білу кез келген көркем шығарманың ғана емес, кез келген тарихи құжаттың мәні мен мазмұнын терең және дұрыс түсінуге көмектеседі [18,11]. Кез келген автордың шығармасын немесе авторы белгісіз тарихи шығарманы кейде тіпті тарихи құжатты толық зерттеу, зерделеу ол туралы толыққанды ой айту үшін, оның қолжазбасымен, түрлі нұсқаларымен дереккөзі аз болған күннің өзінде оның ең соңғы көшірілген нұсқасымен танысу керек. Қазіргі күні біздің қазақ әдебиеттану ғылымында зерттеліп жүрген көптеген жекелеген авторлардың шығармашылық мұрасы туралы еңбектерде автордың архивімен, оның қолжазбаларымен танысу, оларды салыстыра қарау деген дәстүр қалыптаса қойған жоқ. Ал кез келген шығармаға текстологиялық талдау жасамай тұрып, ол шығарма туралы пікір айту, автордың айтқысы келген идеясын таптым, шығармашылық үрдісін терең танып түсіндім деу артық болған болар еді. Сонымен қатар автор текстолог жұмысының ауыр әрі қиындығын атап кетеді. Текстологиялық талдау тек қана тарихи шығармаларға ғана емес, бүгінгі күні автордың көркем туындыларына да жасалады, оларды қолжазбамен салыстыра отырып, тек шығарма туралы ғана емес, сол шығарманы дүниеге әкелген автор туралы да, оның шығармашылық стилі, әдеті, интеллектуалдық деңгейі, ізденістері мен адасулары туралы мол мәліменттерді осы текстологиялық зерттеу жасаған ғалым біліп отырады. Сондықтан да текстолог автордан кейінгі шығарма туралы оның дүниеге келу жолдары мен тарихын жетік білетін екінші адам десек қателеспейміз [18,11]. Кез келген шығармаға қарапайым оқырман айтқан пікірге мәтінгер күліп қарайды - дейді Дмитрий Сергеевич Лихачев.
Мәтін тарихын зерттеу, оның мазмұны мен формасын толық түсінуге мүмкіндік береді. Мәтін тарихы тек көркем туындының түп тамырына үңіліп қана қоймай, сонымен қатар әр түрлі құжаттарды да тануға негіз болады. Қазіргі әдебиет әлемінде ғылыми құндылықты автор қолындағы мәтін тарихы ала алады. Ал бұрынғы әдебиеттерде автор қолындағы ғана туынды емес, автордан кейінгі туынды өмірі де маңызды. Туындыны кәдімгі оқырман қауымы тарапы мен текстологиялық зерттеулер тұрғысынан қабылдау екеуінің арасы жер мен көктей.
Автор өзінің қиялдағы туындысын бір мезгілде, үзіліссіз жасап шыққандай болады. Ал негізінде әрбір туынды ұзақ уақытта, шығармашылық ізденістер мен кездейсоқ туатын ойлардан шығады. Мұнда айтылмай кеткен ой іздері, әр түрлі қабат-қабат мәтіндер ашылуы мүмкін. Автордың шығармасы оқырман қауымның қабылдауында бірқалыпты, үзіліссіз жазылып шыққандай болады және олар шығарманың осы қалыптағы мәтінін ғана қабылдайды. Ал текстологиялық зерттеулерде мәтінгер тіпті соңғы мәтінге дейін оның тарихын көруге тырысады. Мәтінгер шығарма мәтінінің тарихын, оқырман қауымға тиісті емес, автордың шимай қағаздарын зерттей отырып, автор шығармасының көптеген қыр-сырларын ашады. Жазушы бірқалыпты, жинақы, дұрыс мәтін жасай отырып, оны оқырмандарға ұсынады. Өзінің шығармасының түпкі мәтіндерін, яғни шимай қағаздарын олардың көргенін қаламайды. Алайда мұны мәтінгер бұзады. Бұндай қол сұғушылық мәтінгер ғалымның басты міндеті.
Бірақ күн өткен сайын оқырмандардың шығарманың қалай туғаны жөнінде қызығушылықтары арта түсуде. Бұл қызығушылық мектеп қабырғасынан да бастау алып жатады. Жазушы өзіне сенетін, шығармасын дайын күйінде қабылдайтын оқырманды іздейді, бірақ оның шын жанкүйері автордың өз шығармасының тарихына қол сұғуды қаламағанына қарамастан, оның шығармасының сырларын білгісі келетін адам болады.
Текстология ғылымының мақсатын қысқаша айтып өттік. Енді мәтінгер міндеттеріне тоқталсақ, Текстология ғылымы жайында атты мақаласында Убайдуллаева Г. осыған нақтырақ анықтама беріп кетеді:
-Мәтіннің ғылымға белгілі барлық көшірмелерін, қолжазба түрлерін қолға түсіру;
- әрбір көшірмеге қай тілде, қандай жазумен көшірілгендігі туралы ғылыми сипаттама беру;
-көшірме жасалған материалды анықтау;
-мәтіннің авторын анықтау немесе телу;
-мәтіннің жазылған жері мен уақытын анықтау:
-көшірмелер арасындағы айырмашылықтардың себебін анықтау немесе қате не дұрыс дегенін дәлелдеу;
-сыни мәтінді қалыптастырып, көпшілікке ұсыну;
-көшірмелердің стильдік ерекшеліктерін ашу;
-автордың творчестволық өсу жолын көрсету [19,93].
Көріп отырғанымыздай қолжазбамен, контекстпен жұмыс істеу оңай шаруа емес. Бір мәтіннің өзін қарастыру, талдау, саралау, әрбір қолжазбадағы өзгерістердің себебін дәлелдеу, шығарманың жазылған дәуір тарихын, әдеби ағымдарын, көшірушінің мақсатын байқап, ескере отыру да міндетті. Осы ретте ғалым Әнес Ғ. мәтінтанулық зерттеулер жүргізудегі қиындықтарға, текстология ғылымына түрлі көзқарастарды айтып кетеді.
Арнайы маманданған мәтінтанушылардың аздығы мен мәтінтану ғылымының қанат жая алмай отыруы тілдің тарихын зерделеуде, қазақ әдебиеті классиктерінің академиялық жинақтарын, канондық мәтіндерін қайта қалпына келтіруде үлкен кедергі тудырумен қатар, кейде тарихи шындықтың бұрмалануына себепкер болып жататынын ұмытпаған жөн.
Яғни, бүгінгі таңда туындап отырған мәтінтану проблемалары, негізінен, әдебиеттану мен баспа ісі қызметкерлерінің ғана керегін өтейді деген сыңаржақ көзқарасты ығыстырып, оны қолданбалы филологиялық пән мәртебесіне көтеріп, лингвистикалық тұрғыдан да зерттелуі түбегейлі қолға алуды керек етіп, зәрулігі арта бастағанын айғақтайды [20,27].
Мәтінтану ғылымының терминінің қалыптасуы ХХ ғасырдың басынан есептеледі. Оны айналымға енгізген Б.В. Томашевский екені мәлім. Мәтінтану ғылымының практикалық жағы діни әдебиеттерді қолмен көшіре бастаған кезең XVII-XIX ғасырлардан басталса, оның теориялық негізі ХХ ғасырдың екінші жартысында қалыптасты.
Текстология теориясын қалыптастырудағы келесі мәселе терминдерге анықтама беру. Бұл еңбекте терминдерге әзірге қысқаша мағлұмат беріп, шолып өтпекпіз, бірақ бұл жұмыс әлі де толықтыра түсіп, жалғасын табуы керек.
Сонымен мәтінтану ғылымының негізгі терминдері:
Автограф - автордың өз қолымен жазған мәтіні.
Қолжазба ( рукопись) - автордың қолымен жазылған мәтін, шығарма.
Беловик - таза қолжазба. Автордың шығармасының өңделген соңғы нұсқасы.
Шимай қағаз (черновик) - автордың жұмыс қағазы. Шығарманы жазу барысында сызылған сөздер мен сөйлемдер, яғни автордың өз жұмысын түзетіп отыруы. Шығарма жазылып біткеннен кейін ғана шимай қағаздағы туынды жаңа параққа көшіріледі.
Көшірме (копия) - қолжазбаны қайталайтын қағаз.
Автоним - ойдан шығарылған автор аты. Жанама ат.
Анаграмма - әріптердің ауысып жазылуы, сол арқылы жанама ат немесе шын атты табуға болады. (Вонаром- Романов)
Архетип - белгісіз мәтін, бізге жеткен мәтіндер сол архетиптен таралған.
Атетеза - шығарманың белгілі бір авторға тиесілі емес екендігін анықтау.
Атрибуция - шығарманың авторға тиесілі екендігін дәлелдеу.
Глосса - мәтіндегі немесе қолжазбадағы сөздер арасындағы белгілер.
Интерполяция - автор еркінен тыс мәтінге қосымша қосылған сөз немесе сөйлем. Мұндай қосымшалар көшіруші немесе аударушы тарапынан болуы мүмкін.
Протограф - көшірменің бастысы, түпнұсқаға жақын көшірме.
Подтекст - астыңғы мәтін, мәтіннің түпкі мәні.
Надтекст - үстіңгі мәтін.
Интекст, интертекст - аралық мәтін, нақты көркем мәтінді айқындаушы мәтін аралық байланыстар.
Контекст - белгілі бір ойды айқындауға қажетті мәтіннің ең кіші немесе ең үлкен сөздік белдеуі.
Метатекст - мәтін мазмұнындағы қосымша мағыналық қабат.
Сверхтекст - мәтін мағынасынан тыс, жоғары.
Внетекстовые связи - мәтіннен тыс байланыстар.
Гипертекст - шағын мәтін фрагменттерінен құрастырылған мәтін.
Глоссарий - мәтін сөздігі, қолжазба мәтініндегі түсініксіз сөздерге автордың өз тарапынан берген анықтамасы.
Реконструкция - зерттеу қорытындысын анық әрі сенімді етіп көрсету үшін қолданылатын зерттеу жұмысының бір бөлігі. Мысалы қолжазбадағы түсініксіз сөз бен сөйлем, қалып кеткен абзацты зерттеушінің өзі тарапынан қайта жазуы. Бұл құжат емес, ал зерттеушілердің шығармашылық ісі.
Конъектура - жалғыз қолжазбадағы немесе басқа да көшірмелерінде қате кеткен сөзді түпкі мәтіннің мағынасына қарай түзету.
Каннондық текст - ғылыми дәлелденген тұрақты мәтін.
[3, 21. 160 -288].
Текстология ғылымы біздің әдебиеттану ғылымызда енді енді етек жайып келе жатыр. Бір қуанарлығы, соңғы жылдары текстология мәселесіне көбірек көңіл бөлініп келеді. Тек мақалалар, жинақтар ғана жарық көріп жатқан жоқ, сонымен қатар ғылыми диссертациялар да қорғалуда.
Бұл іс белгілі бір мөлшерде ғана қолға алынғанмен, бүгінгі күннің талабына сай текстологияның теориялық жағы бір ізге түспеген. Жоғары оқу орнының студенттеріне арнайы курс оқылумен шектеліп қана келеді.
Қазақ текстологиясында да теориялық текстология деген ұғым кеңінен қолданысқа түсіп келеді. Бұл - текстологияның көмекші пәні емес, кейінгі зерттеулерге негіз болатын іргетас екендігін мойындап, бүгінгі зерттеушілердің дұрыс бағыт алғанын аңғартатын қуанарлық жайт. Ал текстологияның теориялық жағын оның зерттеу, дәлелдеу әдістерін айқындап алмай тұрып сөз ету де қиын. Сондықтан бұл жұмыс келешекте Қазақ текстологиясы ғылымына қажетті материал боларына сенеміз.
1. Абай жолы роман-эпопеясы
0.1 Абай жолы роман-эпопеясының жазылу тарихы мен нұсқалары
М. Әуезовтің Қилы заман, Қараш-қараш оқиғасы, Өскен өркен, Абай жолы, Еңлік-Кебек және басқа да шығармалары өмірлік материалдарды, шындық болмыстағы нақты құбылыстарды шығармашылықпен игерудің, айрықша суреткерлік парасатпен пайымдаудың сан алуан озық үлгілерін көрсетеді. Ойдан қосып, толықтыру, өзгерту немесе ойдан шығару секілді өмір шындығын көркемдікпен саралап, жинақтаумен бағалап, даралаудың М. Әуезовке тән тәсілдерін байқау жазушының асқан шеберлігінің сәуле шашқан жарық қырлары мен шығармашылық шеберханасының мәнді сырларына қанықтырады.
Абай жолы роман-эпопеясының жазылу тарихын Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің өзі Как я работал над романами Абай и Путь Абая деген мақаласында толық, түсінікті етіп жазып кеткен. Қай жазушы болмасын өз шығармасын жазуда көп жағдайда болған оқиға немесе әсер қалдырған көрініс негізінде жазатыны мәлім. Дархан жазушымыздың да көп шығармалары болған оқиғалар негізі. 4-томдық роман-эпопея да Абай өмірінің, Абай қоғамының көрінісі. Романға 30 жыл өмірін арнаған Мұхтар Әуезов Бұл менің бүкіл шығармашылық ісімнің ең сүйікті кезеңі болды - деп айтып кетеді. Автордың айтуы бойынша бұл роман тарихи романдар қатарына жатқанымен, басты кейіпкер шығармашылық тұлға, сондықтан автор алдында тек тарихты суреттеп қана қоймай, кейіпкер шығармашылығының психологиясын ашу мақсаты тұрды: Поскольку тема об Абае являлась исторической, то в начале я подходил к изучению жизни Абая как исследователь и историк литературы. Сначала я написал биографию Абая одновременно пробовал историко-литературными обзорами осветить и осмыслить особенности творческой природы поэта [7,190]. Осынысымен роман қосымша жүк артып келді. Жазушының бұл романды жазуына қалай келгендігі туралы Т. Жұртпай былай дейді: Абай туралы үлкен шығарма жазу Мұхтар Әузовтің қолына қалам ұстағаннан бергі аңсарлы арманы болған. Жазушы бұл тақырыпқа өте ұзақ дайындалып, әрі асқан идеялық сақтықпен келді. Бұл туынды сәтті шықса, бүкіл әлемдік әдебиеттің үлгісі болатынын жазушы іштей сезген. Сондықтан да бұл орайда көп ізденді. 1920 жылы қолға алып, 1926-1927 жылдар аралығында тікелей кірісіп, Абайдың екі томдық шығармалар жинағын құрастырды. Түрмеге қамалған жылдары тоқталып қалды. Тек Ілияс Жансүгіровтің құрастырушы деген қолғабысымен 1932-1933 жылдардың дүбарасында жарыққа шықты. Ондағы өмірбаян мен түсініктердің негізгі авторы Мұхтар Әуезов. Ол 1934 жылы ұлы ақынның еліне сапар шегіп, романға байланысты деректер жинастырды. Онда Абайдың көзін көрген көнекөз қарттармен тілдесіп, естеліктерін жазып алды. Алаш ісі бойынша әбден қуғын көрген жазушы интернационалдық тақырыпты игермейсің, өткен буржуазиялық тақырыпты қозғайсың деген секілді жалалардан арылғысы келіп, әрі өзінің дайындығын сынап көрмекші болып 1936-1937 жылдар аралығында Пушкиннің 100 жылдығына арнап Татьянаның қырдағы әні атты әңгімесін жазды. Бұл әңгіме кейін Абай жолы роман эпопеясына аздаған өзгерістермен енді. Бүкіл қазақ зиялыларының басына қара бұлт үйірілген 1937-1938 жылдары М.Әуезовтің романға отыратындай жағдайы болған жоқ. Алаш азаматтарының мойнына салынған қылбұрау өзін де бос қоя бермейтінін сезген жазушы бұл кездері қай күні алып кетеді екен деген күдікпен, аяқасты болып қалуы мүмкін оқыс жағдайларға дайын жүрген болатындығын көруге болады.
Қысым науқаны сәл бәсеңсіген шақта Абай трагедиясын жазуға кіріседі. Бұл Л.Соболевпен біріге отырып, Абай тақырыбына жасалған алғашқы сюжет желісі, болашақ романның жалпы қаңқасы болатын. Пьесамен жұмыс істеу барысында бастапқыда ойластырылған кейіпкерлер сұрыпталды, біраз оқиғалар мен желілер қысқартылды, не көркем шындықпен тұздықталды, қосымша көркем айғақтар, көркем дәлелдер, жанама желеулер қосылды. 1939 жылы батыл қолға алынған Абай романды 1940 жылы толықтай еңсеріліп, күзге қарай Семейге тағы да барып, көркем шығармадағы оқиғаларды Әрхам Кәкітайұлы Ысқақовтың елегінен өткізіп, қажетті мұрахат құжаттарын Қайым Мұхамедхановтың септігімен қайтадан екшеп, жыл аяғында тәмәмдап, оның араб қарпіндегі нұсқасын қырық бірінші жылдың басында баспаға ұсынды. Редакторлығына Ғабдол Сланов бекітілді. Алайда, сол арада Ұлы Отан соғысы басталып кетеді де майданға қатысты патриоттық шығармаларды жариялау күн тәртібіне қойылады. Тарихи Абай романы көкейкестілігі аз туынды ретінде кейінге шегеріліп, бір жарым жылдай баспаның тартпасында жатып қалады. Сондай-ақ дәл сол тұста әріп ауысып, араб қарпінен латын қарпіне көшіру қажеттігі де туады. Бұл да өз кезегінде кітаптың жарыққа шығуына тікелей тосқауыл болды. Сөйтіп, жазушы өзінің өзінің айырықша көңлі толған романынан күдерін үзгендей болады...[22]. Алайда, баспада шаң басып жатқан кітапты сол кезде редактор болып келген Бейсенбай Кенжебай тауып алып, оқып шығып, ешкімге білдірместен баспаға шығаруды жөн көреді. Сөйтіп романның алғашқы кітабы 1942 жылы Қуандық Шаңғытбаевтың корректурасымен жарыққа шығады.
Мұхтар Әуезов ұлы ақын ауылында туылды, бала кезінен ақын өлеңдерін жаттап, құлағына сіңіріп өсті. Ақын өмірін, шығармашылығын зерттеуге деген құлшыныс осыдан туса керек. Абай кезінде жазу дамыса да, ұлы ақын өмірі туралы, оның балалық шағы туралы деректер мүлде болмаған. Жазушы бұл ретте Абай ауылының тұрғындарынан, ақсақал-шалдарынан, Абайдың бірінші әйелі Ділдәдан деректер жинаған. Қартайған Айгерімнің бойынан Абай ғашық болған сұлулықты көруге тырысқан.
Жазушы Абай жолын жазуға қажетті материалдарын өзінің суреткерлік нысанасына байланысты бірнеше идея, проблематика жүйесімен жинаған: а) Абай бастаған топ арқылы көрінетін жаңа мен Құнанбай, Оразбай бастаған ескі арасындағы күрес, ә) қазақ даласы мен орыс мәдениетінің жарығы, б) Абай образының демократиялық өсуі: өзі шыққан таптан кетіп, езілген елмен табысуы, в) әйел басының бостандығы үшін күрес. Мазмұн ерекшелігі, тақырыптық сипатына қарай осы материалдарды жазушы мына төмендегіше даралаған: а) өмірбаяндық материалдар, ә) ел атына байланысты материалдар, б) жер атына байланысты материалдар, в) әдетке, салт-дәстүрге байланысты материалдар т.б.
Белгілі оқиға туралы хабарды көркем суретке айналдырып, көзге көрсету үшін толып жатқан сұрақтардың жауабы арқылы анықталатын құбылыстарды суреттеуге тура келеді. Ж.Дәдебаевтың саралауы бойынша, белгілі оқиғаның а) мазмұны, ә) субъектісі, б) мекені, в) себебі, г) амалы, ғ) құралы тұтас көрініс табуға тиісті. Олай етпейінше, шамалы хабардан шалқар шындықты танытатын нағыз көркем сурет жасап шығару мүмкін емес. М.Әуезов өз қолындағы шағын ғана өмірлік материалды шығармашылық қиялмен екшеп, байытып, дамытып қана қоймайды, оған тиісті өзгерту енгізеді: өмір шындығында Құнанбайды атуға оқталатын адамның аты Әлжан деп көрсетілген. Ол өмірде болған адам. Бұл арада негізгі оқиғаның мазмұны - атуға оқталу. Оқиға мазмұнының субъектісі - Әлжан да, объектісі - Құнанбай. Шығармаға келгенде, онда Құнанбайды атуға белін бекем буып, білтеге от қоюға ыңғайланатын адам - белгілі кедей, ер мінезді Дәркембай. Жазушы өмірде болған оқиға мазмұнының субъектісін өзгертіп, оның басқа құрамдас бөліктерін толықтырып, көркемдеп, көмкере отырып, бастапқы қалпында қалдырады. Өмір шындығын көркемдікпен игерудегі жазушының шығармашылық еркіндігінің мұндай нәтижесі эпопеяның көркемдік-идеялық болмыс-бітімін белгілейтін басты тақырыптық жүйемен, Абайдың характерін қалыптастырып, дамытуға ықпал еткен халықтық-бұқаралық орта шындығын ашу мақсатымен тығыз байланысты.
Дәркембай - автордың ойдан шығарған кейіпкері. Дәрмен де солай. Жазушы Абай жолы романының төрт том кітабында Дәрменді кезінде жазықсыз жазаланған Қодардың немересі етіп алады да, оны бірте-бірте Абайдың ең сүйікті ақын шәкіртіне айналдырады. Дәрмен жазушының өз айтуына қарағанда, Абайды бүгінгі күнмен, кеңес дәуірімен жалғастыратын басты әдеби тұлғаға дейін өсуге тиіс болатын. Абай жолы эпопеясының жалғасы ретінде кеңестік дәуір туралы болашақта жазылатын романның төрт кітабының басты кейіпкері де сол еді. Жазушы романның төртінші кітабын ақын Дәрменнің тоқсан жасқа келіп, қартайған шағын сипаттаумен аяқтауды жоспарлаған.
Сөйтіп, Дәркембай бастаған топ эпопеяда Абайдың халықтық, бұқаралық ортасы ретінде алынады. Дәркембай, Дәрмен, Базаралы және басқа осылар сияқты кейіпкерлермен пікірлес, мүдделес, мұраттас етіп суреттеу арқылы, жазушы өзінің сүйікті кейіпкерінің, ұлы ақын Абайдың дүниетанымының, көзқарасының, сондай-ақ шығармашылығының халықтық сипатын неғұрлым терең, жан-жақты ашып көрсетуді мақсат тұтады. Жоғарыда берілген өмір материалындағы Бөжейдің қасындағы Әлжан жасады деген істі ойдан шығарылған кедей Дәркембайға тән етіп алғанда, М.Әуезов осы мақсатын жүзеге асыруды көздесе керек. Құнанбай бастаған зорлықшыл топқа мылтық кезеу Бөжейдің намысын жыртқан біреудің сотқарлығы емес. Жазушы бұл оқиғаны Құнанбай мен Бөжей арасындағы жаулықтың барша зардаптарын, ауыртпалығын жалаңаш иығымен көтеретін көпшіліктің, оның қалың ортасынан шыққан Дәркембайдың әділет іздеп аласұрған күрескер табиғатын, халықтық характерін танытуға бастайтын айрықша көркемдік шешім деңгейіне дейін көтеріп суреттеген.
Абайдың жеке басына келгенде, автор өмірлік материалдардың тобын тағы да саралай түседі. Абайдың ойы мен сезімін, жанының шындығын терең ашу мақсатында болмыстағы оқиғаларды қаламгер оның өмірінің мынадай салаларымен сабақтастырады: а) жеке басы, ә) махаббат-сүйіспеншілік жайы, б) отбасы халі, в) қоғамдық беті.
Мұнда басты кейіпкер қазақтың ұлы ақыны - Абай Құнанбаев. Абайдың болмысын, мінезін, түр-тұлғасын беруде автор көп ізденген. Тіпті, деректер жинау барысында Абайдың жақындарынан ғана емес, алыс араз адамдарынан да мәліметтер алған. Мұндағы мақсат ақын образын толыққанды беру, оқырманға жеткізу.
Абай жолы роман-эпопеясының кейіпкерлерінің көбісі өмірде болған, прототипі бар тұлғалар. Абай, Құнанбай, Әбдірахман, Тәкежан, Дәркембай, Тоғжан. Ал Дәрмен сияқты ойдан шығарылған кейіпкерлер де бар. Романға деректер жинай отыра жазушы Мұхтар Әуезов оларды өз ойынша бұрып, керектілерін алып, артықтарын қалдырып отырған. Себебі автор алдында тек бір мақсат тұрды. Ол - Абай өмірі арқылы Абай қоғамын көрсету, қоғам арқылы Абайды таныту. Осылай төрт кітап арқылы ақын, ойшыл Абай образындағы жаңашылдық пен Құнанбай образындағы ескілік арасындағы тартыс идеясын суреттейді.
Тағы бір маңызды тақырыптардың бірі - орыс өркениеті мен мәдениеті, білім-ғылымы арқылы қазақтарды білімге шақырудағы Абай күресі. Төртінші кітапта орыс өркениеті тақырыбы Абайдың өзінің және оның ұлының образы арқылы көрінеді. Келесі бір тақырып - кейіпкердің демократиялық дамуы. Абай өз ортасынан, табынан алыстап, өзінің өмірлік-шығармашылық қызығушылықтарын кедей ортамен байланыстыруы, олардың жоғын жоқтап, мұңын мұңдауы.
Әйел теңсіздігі мәселесі көшпенді қазақты жайлап келген мәселенің бірі болатын. Романда да ең алдымен басты кейіпкердің басынан өтетін Тоғжанға деген махаббатының ескі салт атастыруға байланысты орынсыз қалуы, әмеңгерлікке байланысты Сәлиха қыздың дауы, Керімбала мен Оралбай махаббаты, Дәрмен мен Мәкен, Әмір мен Үметей оқиғалары қамтылады.
Бірінші кітаптағы ең елеулі және айтулы оқиға Қодар мен Қамқа өлімі екені бәріне мәлім. Енді осы оқиғаның жазылу тарихы мен шындығына келер болсақ, жазушы болашақта жазылуға тиісті шығармасына материал жинап жүрген шақтарында білемін деушілердің аузынан Құнанбайдың Қодардың күнәсі үшін жазалағаны туралы әңгімені естиді. Бірде қыстыгүні Шыңғыс асып келе жатып, М.Әуезов Құнанбайдың ұрпақтарының ауылына келіп түседі. Сол ауылдағы бір қарт кісіден жазушы Қодардың өлімі туралы сұрайды. Қарт кісі Құнанбайдың Қодардың күнәсі үшін жазалағанына назар аударады. Әңгіме үстінде Құнанбай ұрпақтары отырған бұл қыстаудың бұрын Қодардың иелігінде болғаны, Қодардың өлімінен кейін бұл жер Құнанбай қарамағына көшкені анықталады. Осы жайларға көз жеткізген жазушы Қодардың өліміне қатысты ел арасындағы әңгімелерден жаңа бір сыр ұққандай болады. Құнанбай ауылында айтылатын әңгіме бойынша: а) Құнанбай Қодарды жазалайды, ә) себебі ол келінімен жақын болған. Болған істің себебі де, өзі де анық, айқын. Соған қарамастан, жазушы Құнанбайдың Қодардың өлімінен кейінгі ісін анықтауға ерекше ден қояды. Соның нәтижесінде Қодардың өлімінен кейін, оның қыстауын Құнанбайдың өзі алғаны белгілі болады. Болған істің соңғы нәтижесі осы еді. Осы нәтиже тұрғысынан қарағанда, Құнанбайдың Қодарға таққан айыбының түп төркінінде соңғысының шын күнәлі емес, дала жыртқышының өз жерін кеңейтуді мақсат еткен ішкі бұзық есебі жатқаны көзге түседі. Жазушы осы тұжырымға келіп тоқтайды да, бұл сұмдық жазаны Құнанбайдың Қодар жерін өзі иемденбек болған мақсатынан туған зұлымдық әрекет деп біледі. Сөйтіп, өмірде болды деген және болған оқиғалардың басты мағыналық бөліктерін өзара тығыз байланыста, сабақтастықта алып қарап, оларды тұтастырып, даралап тұрған жүйені, ақылдан, парасаттан бастау алған дәлел мен дәйекті құбылыстың ақиқат мәнін шынайы танытатын өзекті желіні асқан білімпаз, сергек зердемен ұғынады. Өзінің суреткерлік асыл мұраттарының талаптарына орай, жазушы өмір құбылыстарының нақты, деректі тобын мардымсыз, мәнсіз белгілерінен арылтып, көркем шығарма құрылымында олардың тек басты, негізгі қасиеттерімен ғана жарқырап жарасып көрінуін дұрыс деп білді.
Қодар өліміне қатысты өмірлік материалдардың тобын сұрыптап, екшей отырып, жазушы бұл оқиғаны роман құрылымындағы басты, негізгі тартыс жүйесінің эмоциялық сипаттағы ерекше бір өзегіне айналдырып суреттейді.
Абай жолы эпопеясында пайдаланылған өмір шындығының мол деректерінің бірі - Оразбайдың старшын Бейсембайды тірідей көрге көмуі. Оразбайдың адамды тірідей көрге көмуден тартынбайтын қорқаулығы туралы басқа да деректер сақталған.
Жазушының әдеби-мемориалдық мұражайының мұрағатында Оразбайдың Бейсембай старшынды тірідей көрге көмуі туралы мынандай өмірлік мағлұмат бар: Оразбай жылқысын алу, 1899ж., Қарасу, Сақтоғалақ - Қаражан, Байғұлақ сонда өлген, Бейсембай старшын, Оразбай тірідей көрге көмген. Жүрбәмбет, Салмұрын, Таңатарға қосылып кетеді. 5 мың жылқыны тиіп алып кетеді. Осы мағлұмат енді бірде былай баяндалады: Оразбай асып алған жуан. Бейсембайды тірідей жерге көмеді. Бейсембай елдің кедейіне келіп, көбіне кеп шағады. Абайды жақтаушы барлық жас қызынады. Бес жүз кісі аттанып барып, Оразбайдың 3000 жылқысын тиіп алады.
Абайдың өмірі мен шығармашылығы туралы зерттеу еңбегінде осы оқиға туралы М. Әуезов былай деп жазады: ...іс 1898 жылдың жазында болған. Тоғалақ руынан шыққан Ержігіттің Бейсембайы деген жас жігіт Оразбай айтқан бір бұйрықты орындамайды. Соған ашуы келген Оразбай кәр қылып, қорламақ боп, көр қаздырып, Бейсембайды тірідей көмдіреді [23,36-40].
Өмірде болған осы шындық оқиғаны Абай жолында қалай, қандай мақсатта пайдаланғандығын айта отырып, Л. Әуезова мынаған назар аударады: Өмірде болған шындық оқиғада Оразбай тірідей көрге көмген старщын Бейсембайдың орнына шығармада басқа адам, Семейден елдегі туыстарына келген жүкші Сейіт алынады. Мұндай шектен асқан зорлыққа Сейіттің Оразбай ауылында Абайдың өлеңдерін айтуы себеп болады.
Тарих құжаттарында Құнанбай Өскенбай ұлының тергеу ісі сақталған өмір шындығы Құнанбайдың Бөжейді сабауы 1846 жылдың күзінде болғандығын көрсетеді, шығармада Құнанбайдың Борсақ жерін тартып алуы, Қодарды өлтіруі осы оқиғаның алдында болғаны суреттеледі. Өмір шындығына сүйенгенде, Абайдың осы аталған оқиғалардың ешқайсысын да өз көзімен көріп, білмегені анықталады. Өйткені осы оқиғалардың мезгілі жағынан абайға ең жақыны Құнанбайдың Бөжейді сабауы десек, осы кездің өзінде Абай не бары бір жас қана шамасында.
Эпопеяның басты кейіпкері Абайдың өзін қоршаған ортаның шындығын жете танып, әкесі бастаған зорлықшыл топтың іс-әрекетіне сыншыл көзбен қарап өсуіне ерекше мән бергендіктен, жазушы Құнанбай қолынан болды деген айрықша сойқанды, адамның жанын түршіктіретін қайырымсыздық пен қатыгездіктен ғана туғандай бірнеше оқиғаларды іріктеп алып, олардың мезгілдік шекарасын Абайдың бозбала, жігіт шағына дейін жақындатып суреттейді. Оқиғалардың мезгілін осылайша бір дәуір аясына жақындату арқылы, автор Абайдың айналасында белгілі бір уақыт аралығында өтетін ерекше құбылыстар тобын молайтып, түйдектеп көрсетуді жөн деп біледі. Қаладан ауылын сағынып, айналасына сағынған, сүйген көңілмен ғана қарап келе жатқан Абай әкесі Құнанбайдың Қодарды жауыздықпен қинап өлтіртіп жатқанына куә болады. Абайды бұл сұмдық қылмысты істің куәсі ету оның өміріндегі үлкен бетбұрыс болып табылатынын жазушы суреткерлік зерек зердемен дәл танып білген. Абай өміріне осы оқиға енгізген бетбұрыс шығармада біртіндеп айқындала береді. Борсақ жерін зорлықпен алу, Бөжейді сабау - осылардың қайсысы да әке мен бала арасындағы қарым-қатынасының айқын қайшылықты сипат алып, Абайдың өмірге, қоршаған ортаға көзқарасының қалыптасуына қызмет етеді. Бұл ретте тарихта болған оқиғаларды мезгілі жағынан Абайдың дәуіріне жақындатып, Абайдың көз алдынан өткізіп суреттеу эпопеяның көркемдік сапасын арттырған суреткерлік үлкен парасатты танытса керек.
Эпопеяның төрт кітабы да өмірде болған ақиқат шындықтарға негізделген. Екінші кітапта Оразбай төңірегіндегі оқиғалар, ол жасаған, оның айналасы істеген бірталай ірі зорлықтар бар. Солардың ішіндегі ең сойқаны Абайды соққыға ұшыратуы еді. Бұл сұмдық жаулыққа Оразбай маңындағы атқамінерлер мен Мұқыр болысының болысы басшы болса, Абайдың өз бауырлары Тәкежан, Әзімбайбай да солардың ішінде.
Абайдың осы сойқанды зорлық іс жөнінде шағым етіп, Үкімет-Сенатқа жазған аппеляционный отзыв - хатында өзін тарпа бас салып, ұрып-соға жөнелген адамдардың қатарында Мұқыр болысының болысы Мұсажан Әкімғожин және Бейсембі Жақыпов, Әбен Бітімбаев, Әзімжан Исабаев, Рақым Өмірзақов сияқты адамдар болғандығын көрсеткен. Ұрыс үстінде Абайды өз денесімен жауып, соққыға өзін тосқан Уәйіс Соқин деген азаматтың кісілігін де айтып өтеді [23, 41-45].
Абайдың бұл хатының көшірмесі Қазақстан Орталық Мемлекеттік мұрағатында сақтаулы. Хаттың қазақша аудармасы Білім және еңбек журналының 1985 жылғы 8-санында жарияланған болатын.
Айтылған жайларды М.Әуезов Абайдың өмірі мен шығармашылығы туралы еңбегінде әр қырынан ашып көрсетеді. Ел арасындағы әңгімелерді жинай жүріп, Абайдың Сенатқа жолдаған хатында ұшыраспайтын толып жатқан жайлардың сырын ашады. Өзін соққыға ұшыратқан Оразбайлар тобының жансызы, емшектес бауыры Тәңірберді ауылына келіп тың тыңдап жүргенін білгенде, Абай: Менің жауым бауырымда отыр ғой, бүйткен елде қайтіп тұрам, кетем! - деп атына мініп, қасына бір ғана жігітті ала, күнбатысқа беттеп қашады. Артынан қуа келген Ысқаққа: Бұл елде тұрмаймын, жоғаламын, - дейді. Бірақ қуғыншылар шылбырына оралып, атны жетелеп, қайта әкеледі. Эпопеяның көркемдік жүйесінде және басқа да толып жатқан өмір шындықтары бар. Олар М.Әуезов эпопеясының құрылымында суреттеліп отырған кезеңнің тарихи тынысын танытудың бірден-бір шынайы негізі болумен бірге адам характерін даралау мен типтендірудің де басты құралы қызметін атқарады.
Көптеген деректер мен материалдар жинай келе, кітаптың тақырыптары мен хронологиясын анықтап, жоспар құрғанымен автор кітапты ең аяғынан бастап жазуды жөн көреді. Бұл тұрғысында автор былай дейді: Дело в том, что я начал писать роман не с первой главы, в которой моему герою только тринадцать лет, а с последней главы, второй книги романа, когда моему герою уже сорок два-сорок три года. Эту главу я написал в1937 году к столетию со дня смерти А.Пушкина [11,103].
Төрт томнан тұратын роман-эпопея - журналдардағы басылымдарын есепке алмағанда, әлемнің 50 тілінде 160 реттен аса жарық көрді.
Алғашқыда Мұхтар Әуезов романға Телғара деген ат бермекші болады, бұл туралы біз 1935 жылы жарық көрген Литературный Казахстан журналының 6-5 санынан көре аламыз: М.Әуезов издает новый роман Телькара. Первоначальное название подчеркивало идея писателя о том, что Абай является питомцем двух народов вобравшим в себя лучшие достижения как и казахской, так и русской культуры [24,7]. Демек, мұнан біз романның бұлай қойылуындағы себебін көреміз.
Абай жолы роман-эпопеясының алғашқы кітабы 1942 жылы жарық көрді. Осыдан кейін Абай (бірінші, екінші) 1947, 1948, 1949, Ақын аға (үшінші) 1950, Абай жолы (үшінші, төртінші кітап) деген атпен 1953,1955 жылдары басылды. Барлығының біртұтастықта шығуы алты томдық шығармалар жинағында (1956-1957жж.) және 1961 жылғы екі кітаптан тұратын жарияланымда болды. Алғашқы кітап дүниеге келместен алдымен оның Татьянаның қырдағы әні (Ақын үніне сахара мүлгіді) деп аталатын тарауының үзіндісі Қазақ әдебиеті (1930.10 ақпан) газеті мен Әдебиет майданы (1937.№4. 57-59-бб) журналында жарияланды. Ол кейіннен біраз өзгерту, толықтырулармен романның екінші кітабының ең соңғы тарауы болып енді. Романың тұтас қалпы он екі томдық шығармалар жинағының (1980-1981жж.) 3,4,5,6-томдарына енді. Роман-эпопеяның жеке басылуы оқушы сұраныстарына қарай 1961 жылдан кейін жиырма жылдай өткенде ғана барып, 1989, 1997, 2000 жылдары жүзеге асты. Елу томдық академиялық толық басылымға осы айтылған жарияланымдар автор мұрағатындағы қолжазбалармен салыстыру нәтижесінде дайындалған [6, 399 ].
Өмір шындығын көркемдікпен игеру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz