Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым құрылуы және даму эволюциясы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ЕҚЫҰ: құрылуы және даму эволюциясы
1.1. ЕҚЫҰ-ның құрылуы және оның құрылымдық эволюциясы: ЕҚЫКЕҚЫҰ
1.2. ЕҚЫҰ негізгі қызметі
2. XXI ғасырдағы ЕҚЫҰ-ның приоритеті
2.1. ЕҚЫҰ-ның Еуропадағы қызметі
2.2. ЕҚЫҰ және Орталық Азия
2.3. ЕҚЫҰ және Қазақстан: бүгіні мен болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Халықаралық қатынастардың өзгеру жүйесінің кезеңінде , қырғи қабақ соғысы жылдарында қалыптасқан қауіпсіздік құрылымының халықаралық аренадағы жаңа қауіптердің алдында өз мақсаттары мен міндеттеріне парапар өзгерістер енгізу міндет болды. Қазіргі кезде Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым (ЕҚЫҰ) ірі саяси аймақтық бірлестік және өз құрамына 56 егеменді, тәуелсіз мемлекетті біріктіреді ( барлық еуропалық мемлекеттер, АҚШ, Канада, Орталық Азия елдері және Оңтүстік Кавказ). БҰҰ-ның VIII Жарғысы аймақтық келісім бойынша ЕҚЫҰ өз аймағында дауларды бейбітшілік жолдармен шешу және жан-жалдарды алдын ала тоқтату, дағдарыстарды реттеу, қауіпсіздік мәселелері жөнінде басты ұйымдардың бірі ретінде саналады.
Бітіру жұмысындағы тақырыптың өзектілігі ЕҚЫҰ-ның қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі көзқарасы жан-жақты сипатқа ие және қаруландыруды, сақтандыру дипломатиясын, сенім мен қауіпсіздікті нығайтуды, адам құқығы шараларын, сайлауды бақылауды, сондай-ақ экономикалық-экологиялық қауіпсіздікті қадағалауды қоса, кең шеңбердегі мәселелер бойынша ынтымақтастыққа негізделген. ЕҚЫҰ мемлекеттер арасындағы қарым-қатынасты нығайту және дамыту үшін құрылған. ЕҚЫҰ-ның қызметіне қатысушы барлық мемлекеттер тең құқыққа ие және оған кіретін барлық мемлекеттердің тең құқылығын консенсус негізінде шешім қабылдайды.
ЕҚЫҰ-ның өз жауапкершілігінің бүкіл орасан үлкен кеңістіктегі- Еуропа мен Орталық Азиядағы қауіпсіздікті ұстап тұру үшін маңызы өте зор. Ұйым өзін жауапкершілік аймағындағы бейбітшілік пен тұрақтылықты ұстап тұру мақсатында мемлекеттер арасында сұқбат үшін форум ретінде көрсетті, Шығыс пен Батысты жақындатуда, қырғи қабақ соғыс жылдарында қарсылас жақтар арасында қарым-қатынас пен ынтымақтастық орнатуда маңызды рөл атқарды. 1992 жылы ЕҚЫК бірінші рет өз миссияларын Балқан елдеріне- Косово, Санджак, Воеводина елдеріне жіберді . Қазіргі кезде ЕҚЫҰ-ның миссиялары Оңтүстік-Шығыс Еуропада, Шығыс Еуропада, Оңтүстік Кавказ және Орталық Азия елдерінде бар. 2004 жылы ЕҚЫҰ-ның халықаралық ұйым ретіндегі маңызды оқиға Ауғаныстан мемлекеті 2003 жылы серіктес-мемлекет мәртебесіне ие болды. Ауған үкіметінің шақыруының жауабы ретінде ЕҚЫҰ мемлекетке сайлау тірек ТОБЫН жіберді. Бұл Ұйымның өз аймағынан тыс бірінші операциясы болды 9,б.8.
ЕҚЫҰ шеңберінде Канададан Орталық Азияға байланысын реттейтін ортақ қағида жасауға, сондай-ақ қауіпсіздік саласында ЕҚЫҰ мен басқа да халықаралық ұйымдар, институттар арасында өзара қарым-қатынас нормаларын келісуге қол жеткізді. ЕҚЫҰ - бұл қақтығыстар мен дағдарыс болған аймақтарда дағдарыстан кейінгі қайта қалпына келтіруді реттеумен, ертерек алдын алумен, сондай-ақ сақтандыру дипломатиясымен, сайлауды бақылаумен, Еуразия континентіндегі экологиялық қауіпсіздік мәселелерімен тікелей айналысатын қауіпсіздік саласындағы жалғыз Еуропа ұйымы. 2010 жылы Ұйым 35 жасына толады және бұл уақытқа дейін Қазақстан посткеңестік мемлекеттердің ішінен бірінші болып ЕҚЫҰ төрағасы болады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының сыртқы саясатындағы маңызды приоритеттерінің бірі ЕҚЫҰ-мен қарым қатынасты дамыту. ЕҚЫҰ мен Қазақстан Республикасы арасындағы қарым-қатынастың негізі экономикалық экологиялық өлшемдер саласындағы қатынастарға көңіл бөлінеді. Қазақстан нақты жобаларды іске асыруға және осы саладағы нормативті базаларды кеңейтуді жөн санайды. Қазақстан ЕҚЫҰ-ны оны сақтандыру дипломатиясының, барлық - әскери-саяси, гуманитарлық, экономикалық және экологиялық өлшемдердің жан-жақты дамуындағы негізгі құралы ретінде қарастыра отырып, онда белсенді жұмыс атқарады.
Қазіргі кезде ЕҚЫҰ-ның болашағы жөнінде көп сұрақтар туындайды. Сұрақтың маңыздылығы Ұйым өзінің ерекшелігін сақтай ма және қазіргі таңдағы қауіптер жөніндегі адаптация пікірсайысы жалғасады ма? Қазақстан төрағалық мерзімінде Ұйымның үрдісінің нығайуына және ЕҚЫҰ- ның біртұтас түсінік ережелерін өндіру үшін өзінің үлесін қосу қажет.
Зерттеудің мақсаты Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның (ЕҚЫҰ) мәнін Еуропа мен Орталық Азия кеңістігіндегі сақтандыру дипломатиясы бойынша кеңес берудің көп қырлы форумы ретінде ашуға ұмтылдым. Және ЕҚЫҰ-ның Орталық Азия аймағында қалыптасқан халықаралық қарым-қатынастардың қазіргі заманғы жүйесіндегі рөлін көрсету. Ұйымның Қазақстан Республикасының саяси өзгеру үрдісі мен сыртқы саясатына ықпал етуі, ынтымақтастық орнатуының перспективалық бағыттары мен рөлі . Қазіргі кездегі ЕҚЫҰ-ның приориттері мен қызметіндегі жаңа бағыттар мен міндеттемелерді көрсету.
Басты мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның (ЕҚЫҰ) құрылу тарихы мен даму эволюциясын қарастыру;
ЕҚЫҰ-ның XXI ғасырдағы приориттері мен қызметіндегі жаңа бағыттар;
ЕҚЫҰ- ның Еуропа мен Орталық Азия аумағындағы экономикалық- экологиялық және адам өлшемдер саласындағы саясаты мен негізгі бағыттарын зерттеу;
ЕҚЫҰ - ның Қазақстан Республикасының саяси өзгеруіндегі Қазақстан Республикасының сыртқы және ішкі саясатындағы рөлін және ЕҚЫҰ мен Қазақстан арасындағы ынтымақтастық перспективаларын зерттеу;
Тарихнамалық талдау. ЕҚЫКЕҚЫҰ үрдісінің дамуы көптеген зерттеушілердің көңілін аударды. Халықаралық және аймақтық қауіпсіздікке байланысты ЕҚЫКЕҚЫҰ рөлін еуропалық қауіпсіздік жүйесінде қарастырылды. Ұйымның жүйесін, қауіпсіздік мәселелерін, үш өлшемін зерттеу мен талдау Қазақстан мен Ресей, Орталық Азия және шетел елдерінің зерттеушілері мен ғалымдарының еңбектері қарастырылды.
Қазақстан ЕҚЫҰ-ны оны сақтандыру дипломатиясының, барлық - әскери-саяси, гуманитарлық, экономикалық және экологиялық өлшемдердің жан- жақты дамуындағы негізгі құралы ретінде қарастыра отырып, онда белсенді жұмыс атқарады. Қазақстан Ұйымның мүшесі ретінде зерттеушілердің қызығушылығын тудырады. Мемлекет басшылары мен ЕҚЫҰ-мен бірігу және ынтымақтатық мәселелері жөніндегі мекемелердің ұжымдық қауіпсіздік саласындағы ресми ұстанымдар мен көзқарастарының ішінен Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевты атап өткен жөн. Президент Н.Ә. Назарбаев: Сақтандыру дипломатиясы бойынша көп қырлы кеңес беру форумы ретінде Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға қатысуы, республикамыздың Еуропалық қауіпсіздік құрылымына тарту элементтерінің бірін құрайды және Еуразия континетіндегі тұрақтылықты ұстап тұруға ықпал етеді. Қазақстан ЕҚЫҰ-ныңбеделді халықаралық ұйымдарының бірі ретінде онымен өзара байланысты нығайтудың жақтаушысы болып табылады
1-2.
Сонымен қатар, ғылыми зерттеулердің қатарына Қазақстан Республикасының бұрынғы сыртқы істер министрі, қазіргі ҚР Парламент Сенатының төрағасы, Қазақстандағы ЕҚЫҰ Парламенттік Ассамблеясының вице-президенті Қ.К. Тоқаевтың еңбектеріне жүгіндім. Монографиясы мен мақаласы Қазақстан Республикасының сыртқы саясатындағы өзекті мәселелерге арналған. Қ.К. Тоқаев Республикамыздың сыртқы саясатының қалыптастыруына үлес қосқан. Автордың Қазақстан мен ЕҚЫҰ-ның қызметтестік ғылыми-тәжірибелік талдауы қызығушылық тудырады 3-5.
ЕҚЫҰ-ның рөлін талдайтын қазақстандық зерттеушілердің ішінде С. Кушкумбаев 6, М. Лаумулин 7, К. Шерьязданов 8 еңбектерінде Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі халықаралық қатынастарындағы рөлі, Және Орталық Азия шетел саясатындағы, әлем геосаясатындағы рөлі туралы айтылады.
ЕҚЫҰ-ның негізгі қызметін, жүйесін талдау жүргізген қазақстандық автор А.Р. Өтегенованың монографиясында, қазіргі кездегі Ұйымның халықаралық қатынастардағы рөлі көрсетілген. Еңбегінде ЕҚЫҰ-ның қызметіндегі басты элементі жалпы қауіпсіздік концепциясы жөнінде талдау жүргізді. Және еңбектің негізгі сұрағы ЕҚЫҰ-ның реформациясы туралы жазылған 9-10.
ЕҚЫҰ - ның еуропалық қауіпсіздік жүйесіндегі рөлі туралы ресей ғалымы А.В. Загорский арнайы еңбек жазды. Бұл еңбегінде автор қырғи қабақ соғысынан кейінгі халықаралық қатынастарды, сонымен қатар ЕҚЫК - ның құрылуынан бастап қауіпсіздік түсінігіне гуманитарлық, экологиялық, экономикалық аспектер ене бастады. Осының барлығы ЕҚЫКЕҚЫҰ үрдісі даму кезеңі ранайы зерттеулер мен еңбектерде қарастырылды 11-12.
Осы пәннің жалғасы басқа да ресей зерттеушілердің еңбектерінде орын тапты. Олар, Ю. Паниев 13, С. Лавров 14, А. Мешков 15 өзінің зерттеулерінде ЕҚЫКЕҚЫҰ үрдісінің қызметіне басты көңіл бөлініп қоймай сонымен қатар ресей дипломатиясының қызметін ескерді.
Америка зерттеушілері де ЕҚЫҰ-ның қызметіне көңіл бөледі. ЕҚЫҰ-ның алғашқы қызметтері жөнінде американ дипломатының Дж. Мареска еңбегінде жазылған 16. ЕҚЫҰ - ның америка саясатындағы эволюциясы және АҚШ ЕҚЫҰ арқылы Шығыстағы өзгерістерге әсер еткені туралы келесі американ зерттеушісі Фр. Мико 17 талдауында жазылған .
Дерекнама талдау. ЕҚЫҰ - ның қызметі және Ұйымның еуропалық қауіпсіздік жүйесіндегі рөлі туралы Еуропаның бірнеше институттары жұмыс жүргізеді. Бірінші орынды Гамбург Университетінің бейбітшілік пен саясат қауіпсіздігін зерттеу институты алады. 2000 жылы қаңтарда Институтта ЕҚЫҰ-ны зерттейтін Орталық құрылды. Бұл Орталық әлемдегі ең бірінші ғылыми орталық және оның арнайы мақсаты Ұйымның жүйесін, қызметін, міндеттемелерін зерттеу, бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау жөніндегі рөлін анықтау. Орталықты атақты неміс ғалымы В. Цельнер басқарады . Жыл сайын ЕҚЫҰ - ның арнайы баспасы шығарылады17 . Халықаралық үкіметтік емес ұйымдар - Адам құқықтары жөнінде Хельсинки Одағы және Нидерланды - Хельсинки Комитетінің бірігуімен " Security and Human Rights" ( Хельсинки монитор) журналы шығарылады19.
Қазақстандық ғалымдардың бірігуімен ЕҚЫҰ мен Қазақстан қызметтестік жөнінде оқу құралы шығарылды. Бұл еңбекте Қазақстан мен ЕҚЫҰ - ның қарым-қатынасының орнауы және саяси-әскери, экономика-экологиялық, адам өлшеміндегі екі жақтың қызметі көрсетілген 20.
ЕҚЫҰ - ның қызметінің зерттеулерінің қайнар көздері олар: Жоғарғы деңгейде қабылданған ЕҚЫҰ-ның негізгі құжаттары ( 1975-1999 ж.ж.). 1992 жылы мүше мемлекеттердің басшыларымен өткен Хельсинки саммитінде мемлекет пен үкімет басшыларының кездесуі әр екі жыл сайын өту қажет және жоғарғы саяси деңгейде приориттер мен бағыттардың негізін анықтау болды. 1999 жылы өткен Стамбул саммитінде жоғарғы саяси деңгейде қабылданған құжаттар әлі де соңғы құжаттар болып саналады 21-29. Жалпы құжаттардан басқа үш өлшемнің әр қайсысына қабылданған құжаттар көрсетілген. ЕҚЫҰ-ның адам өлшемі саласындағы басты құжат Копенгаген және Мәскеу құжаттары ( қабылданған мерзімі - 1990-1991ж.ж.) 30-33. Экономика-экологиялық өлшемінде 1990 жылғы Бонн Конференциясының басты құжаты. Және 2003 жылы экономикалық-экологиялық өлшеміне байланысты қаблыданған стратегия-құжаты 34-35. ЕҚЫҰ- ның Сыртқы істер министрлерінің кеңесінің (СІМК) жыл сайынғы өткізілетін кездесулердегі қабылданатын құжаттар. ЕҚЫҰ-ның жоғарғы деңгейдегі кездесулерде Министрлер Кеңесі орталық және басқару органы болып табылады. Ұйымға байланысты кез келген сұрақтарды қарастырады және шешім қабылдауға құқыққа ие36.
Бітіру жұмысының әдіснамалық негізі. Қойылған міндеттерді шешуде қазіргі заманғы таным әдістері қолданылды. Олар: тарихи, жүйелі талдау, тарихи сипаттау және салыстырмалы - салғыстырмалы әдістер.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЕҚЫҰ: құрылуы және даму эволюциясы
1.1. ЕҚЫҰ-ның құрылуы және құрылымдық эволюция: ЕҚЫКЕҚЫҰ
Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым (ЕҚЫҰ - Organization for Securiti and Cooperation in Europe, OSCE) - құрамына 56 мемлекет кіретін жалпыеуропалық ұйым. Ұйым БҰҰ Жарғысының 8 тарауына сәйкес Еуропадағы дағдарыстық жағдайлардың ертерек алдын алу мен жол бермеудің, болып жатқан қақтығыстарды реттеу мен постқақтығыстық қалпына келтірудің басты құралы ретінде құрылған.
Бүгінгі таңда ұйым айналысатын мәселелер шеңбері кең, оның ішінде қаруларды бақылау, превентивті дипломатияны, сенім мен қауіпсіздік шараларын, адам құқықтарын нығайту, сайлауларды бақылау, сондай-ақ, экономикалық және экологиялық қауіпсіздік те бар.
1950-шы жылдары жалпыеуропалық қауіпсіздік жөніндегі мәжілісті шақырудың бастамашысы екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Еуропадағы аумақтық өзгерістерді бекітуге тырысқан Кеңес Одағы болды. 1960 жылдардың екінші жартысында Варшава Шартына қатысушы елдер мәжілісті шақыруға қатысты бір қатар ұсыныстарын жасады 7, б.44-45.
АҚШ бірнеше жылдар қатарынан, оның ішінде батысеуропалық мемлекеттердің басым көпшілігінде жалпы бұл идеяға қатысты белгілі өзгерістер пайда болған 1969-1970 жылдардан да кейін, бұл идеяға едәуір скептиталық көзқараста қарап, бұл мәселеде салғырт ұстанымда болды. 1972 жылғы халықаралық мәселелердің кешені жөніндегі КСРО-мен өткен жоғары деңгейдегі келіссөздерден кейін АҚШ-тың кеңес жөніндегі ұстанымы өзгерді. 1972 жылғы 31 мамырдағы бірлескен кеңестік-американдық коммюникеде: бұл мәжіліс Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық іс жүзіндегі мәселелерін нақты қарастыра алуы үшін жақсы дайындалынуы тиіс... 32, б.82 .
НАТО Кеңесінің Римдік сессиясында, 1970 жылдың мамыр айында еуропалық қауіпсіздік пен ынтымықтастық мәселелер жөніндегі мәжілісті немесе бірнеше мәжілісті шақырудың мүмкіндіктерін зерттеу үшін Батыстың барлық мүдделі елдермен көпжақты байланысқа шығуға дайындығы туралы алғашқы рет айтылды 27.
1972 жылы Прагалық Еуропадағы бейбітшілік, қауіпсіздік және ынтымақтастық туралы Декларацияда Варшава Шартына қатысушы елдер еуропалық қауіпсіздіктің және Еуропадағы мемлекеттер қарым-қатынастарының кейін ЕҚЫК-нің негізгі құжатына енгізілген төмендегідей басты принциптерін ұсынды:
* шекаралар бұзылмауы (мызғымастығы);
* күш қолданбау;
* бейбітшілікте бірге тіршілік ету;
* мемлекеттер арасындағы өзара пайдалы қарым-қатынас;
* қару-жарақтан арылу29, б.9.
Хельсинктік Қорытынды Акт. Ұйымның ресми пайда болған күні - 1975 жылғы 1 тамыз. Бұл күні Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі мәжіліс (ЕҚЫК) шақырылды. Дәл осы күні Хельсинкиде жиналған 33 еуропалық мемлекеттің, Америка Құрама Штаттарының және Канаданың жетекшілері өзара қарым-қатынастарына және өз азаматтарына қатысты кеңеске қатысушы мемлекеттердің тәртібінің негізгі принциптерін айқындаған ЕҚЫК -нің Қорытынды (Хельсинктік) актіне қол қойды. Осыған байланысты Хельсинктік акт жалпыеуропалық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру жолындағы маңызды қадам болды.
ЕҚЫК-нің Хельсинкиде өткен келіссөздерінде Еуропаның (Албаниядан басқа) барлық елдері, АҚШ және Канада кірген 35 мемлекеттің сыртқы істер министрлері Көгілдір кітапты бекітті және өз үкіметтерінің Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық мәселелері жөніндегі ұстанымдарын баяндады. Келіссөздерде қатысушылырдың мұндай кең көлемде болуы ЕҚЫК-нің о баста блоктан тыс сипатта екенін білдірді. Бұл жөнінде Хельсинкидегі консультациялардың Қорытынды ұсыныстарында, Процедуралар ережесінің 1 тармағында арнайы айтылып, төмендегідей келтірілген: Кеңеске қатысушы барлық мемлекеттер оған егемен және тәуелсіз мемлекет ретінде және толық теңдік жағдайында қатысады. Кеңес әскери одақтардан тыс өткізіледі. Қорытынды ұсыныстар консенсус принципін Кеңесте шешім қабылдаудың тәсілі ретінде бекітті. Олар былай делінген: Консенсус қандай да бір өкілдің қаралып отырған сұрақ бойынша шешім қабылдау үшін кедергі болатындай қандай да болсын қарсылығының жоқтығы ретінде анықталады. Сол 1975 жылы Хельсинктік келісім аясында дипломатиялық келіссөздерді жалғастыру туралы келісілген болатын. Сөйтіп, Жалпы Еуропаға лайықты қауіпсіздік моделін белгілеуде сол кездегі алғашқы қадам болған Хельсинктік үрдісі осылай бастама алған 12,б. 93-125.
Хельсинктік Қорытынды акт қатысушы мемлекеттер әрқайсысы басқа қатысушы мемлекеттермен қарым-қатынас жасауда, олардың саяси, экономикалық және әлеуметтік жүйелеріне, сондай-ақ, көлемі, географиялық жағдайы және экономикалық даму деңгейіне қарамастан сыйлауды және қолдануды міндетіне алған орасан зор маңызды он принципті (хельсинктік декалог деп аталатын) бекітті. Олар:
1. Егемендік теңдік,егемендікке тән құқықтарды сыйлау.
2. Күшті немесе күшпен үрейлетуді қолданбау;
3. Шекаралар мызғымастығы (бұзылмастығы);
4. Мемлекеттердің аумақтық тұтастығы;
5. Дауларды бейбіт түрде реттеу;
6. Ішкі істерге арласпау;
7. Адам құқықтарын және негізгі еркіндіктерін, оның ішінде дін, сөз еркіндігін сыйлау;
8. Халықтардың тең құқықтығы және әр халық өз тағдырын өзі шешу құқығы;
9. Мемлекеттер арасында ынтымақтастық;
10. Халықаралық құқық бойынша міндеттемелерді мұқият орындау;
Қырғи қабақ соғысы кезеңі өзінің соңғы деңгейінде болған кезде қабылданған 10 хельсинктік принциптері маңызы өте зор болды , себебі олар БҰҰ Жарғысының негізгі ережелерін баяндап және дамытып қана қоймай , қатысушы - - мемлекеттердің еуропалық құрлықта бейбітшілікте тіршілік ету амалдарын бейнеледі.
Сонымен қатар, қорытынды актіде мемлекетаралық қатынастардың барлық салаларын қамтитын ЕҚЫК-тың, барлық жұмыстық салалары бекітілген болатын. Алғашында олар Хельсинктік қоржын деп аталды, ал қазір өлшемдер деп аталады. Бірінші қоржынға - әскери-саяси өлшемге-саяси қауіпсіздік пен қаружарақтануға бақылау жасау, қақтығыстардың алдын алып, жол бермеу маселелері жатады. Екінші қоржынға - экономикалық - экологиялық -өлшем - экономика, ғылым техника және коршаған орта саласындағы ыңтымақтастық маселелерін қамтиды. Үшінші қоржын - адам өлшемі - гуманитарлық және басқа да салалардағы
( ақпарат, мәдениет, білім беру) ыңтымақтастық, сондай-ақ адам құқықтары жатады.
Хельсинктік үрдісінің арқасында қатысушы мемлекеттерде өзара араласу үшін тұрақты арна, мінез-құлық нормалар кодексі (мемлекетаралық және мемлекетішілік қатынастарда), сондай-ақ ұзақ мерзімді ыңтымақтастық бағдарламасы пайда болды. Сөйтіп, Хельсинки рухы Европадағы тұрақтылықты нығайтуға және бейбіт өзгерістерге ықпал етті.
Жоғарыда айтылғанның бәрі ЕҚЫК-тін Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастықты нығайткдағы және өткен ғасырдың 70-80 жылдары билеген идеологиялық бөлінуді жеңудегі катализаторлық рөлін айқындады.
80-жылдардың соңында Кеңес Батысқа да, Шығысқа да жақын жалпыеуропалық құндылықтарды әзірлеу негізіндеге жалпыеуропалық ынтымақтастықтың әмбебап тетігіне а йнала бастады.
1990 жылға дейін ЕҚЫК нормалар мен міндеттемелер қабылданатын, олардың орындалуы туралы ақпарат тындалып тұратын кездесулер мен конференциялар топтамасы ретінде қызмет етті 12, б.70.
Париждегі ЕҚЫК саммиті және жаңа Еуропа Хартиясын қабылдау (1990ж). 1990 жылғы жоғары деңгейдеге Париждік кездесу ЕҚЫК-тің қызметіндеге бетбұрыс сәті болды. 1990 жылғы 21 қарашада Парижде жаңа Еуропаға арналған Хартияға қол қою салқың соғыстың нүктесін қойып, ЕҚЫК-тің келіссөздер мен диалогтарға арналған форумнан бенсенді қызмет ететін құрылымға айналуына бастама болды. Сөйтіп жаңа Еуропаға арналғаң Хартияда Еуропадағы тарихи өзгерістер үрдісін басқаруға үлес қосу және қырғи қабақ соғыстың кейінгі пайда болып жатқан жаңа үрейлерге жауап беру міндеті қойылды. Бұл міндеттерді шешу үшін бірнеше мекеме мен институт ашылды, кездесулерді өткізу ұдайы негізге қойылды, кеңес жұмысы жүйелі сипатқа ие бола бастады. Париж Хартиясында Еуропаның конфрантациясы мен бөліну дәуірі аяқталды, сондықтан мемлекеттер арасындағы қатынастар өзара сыйластық пен ынтымақтастыққа негізделетін болады деп арнайы атап өтілді. Мемлекеттермен мен үкіметтердің басшылары 1975 жылғы Хельсинктік қорытынды актіде бекітілген еуропалық қауіпсіздік принциптерін
Қолдайтынын растап, Еуропада қауіпсіздік жүйесін құрудағы жаңа бағдарларды белгіледі. Еуропада құқықтарын сыйлауды , демократияны ,
Заң үстемдігін, бейбітшілікті нығайту және бірлікке ықпал етуді қамтамасыз ету ісінде қатысушы мемлекеттер арасында саяси диалогпен ынтымақтастықтың жаңа сапасының қажеттігін мойындай отырып саммит қатысушылары ЕҚЫК - ты институтализациялау жөнінде шешім қабылдады. Бұл хартияда тиісті көрінісін тапты.
Саяси консультациялардың үш сатылы денгейі пайда болды:
1. Екі жылда бір рет өткізілетін қатысушы мемлекеттер мен үкіметтер басшыларының кездесулері. Саммиттерде негізгі аймақтың және жаһандық проблемалардың талқылануы , ЕҚЫК қызметінің қағидалық бағыттары аңықталуы, Кенестің негізгі құжаттары қабылдануы тиіс;
2. Сыртқы істер министрлерінің кеңесі (СІМК)- ЕҚЫК үрдісі шектеріндегі саяси кеңес беруге ( каонсультацияларға) арналған орталық форум. Кеңес еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі кеңеске қатысты сұрақтарды қарастырып ,тиісті шешімдерді қабылдайтын болады;
3. Аға қызметтік тұлғалар коммитеті (АҚТК). Оның міндетіне кеңес мәжілістерін дайындау жұмысы, кеңестік шешімдерін орындау және ағымдағы мәселелерді шолу жатады 24.
Сонымен қатар Прагада хатшылық , Кеңеске қақтығыстар пайда болу қауіпін азайту ісінде кө мек көрсететін қақтығыстардың алдын алу жөніндегі орталық және қатысушы мемлекеттердегі сайлаулар туралы ақпарат алмасу м ен байланысқа ықпал етуге арналған Еркін сайлаулар бойынша Бюро Венада құрылды.
Хартияда белгіленген Кеңестің құрылымдық үлгісі (схемасы) еуропалық қауыпсіздікке төніп тұрған үрейлерге жедел жауап беруге мүмкіндік берді, ал тұрақты жұмыс істейтін органдар Еуропадағы болашақ қауіпсіздік жүйесі үшін ұйымдастырушылық негіз болып тұрды.
Бұл құжатта ЕҚЫК қызметі үш өлшем бойынша бейнеленеді : қарулануды бақылау, сенім мен қауіпсіздікті нығайту шаралары; экономика, ғылым және техника, қоршаған орта саласында ынтымақтастықты дамыту; гуманитарлық және басқа да салаларда (қоғамдық байланыс, ақпарат, мәдениет, білім беру) өзара әрекеттесу, сондай ақ адам құқықтары және сайлауларды бақылау.
Сонымен қатар ЕҚЫК-не қатысушы мемлекеттердің ел және үкімет басшылары Еуропадағы жаңа постконфронтациялық қауіпсіздік жүйесінің әскери саяси базасы болуына тиіс Еуропадағы қарулы күштер туралы келісімге (ДОВСЕ жиырма екі мемлекеттің РАТО мен ОВД мүшелерінің) 1990 жылғы 19 қарашада қол қоюын да құптады. Париж Хартиясында: Еуропадағы кәдімгі қарулы қүштер туралы келісімнің нәтижесі болатын қарулы күштердің осы кезге дейін болып көрмеген қысқаруы ЕҚЫК үрдісі шеңберіндегі қауіпсіздік пен ынтымақтастыққа деген жаңа амалдармен қоса Еуропада қауіпсіздікті жаңаша түсінуге әкеліп соғады және біздің қатынастарымызға жаңа қасиет береді24, б.55.
Сөйтіп, Жаңа Еуропаға арналған Париж Хартиясы Кеңес аясында қақтығыстардың алдын алу және бейбіт түрде реттеумен байланысты кең көлемде жалпыеуропалық ынтымақтастықтың міндеттерін шеше алатын ұйымдастырушылық құрылымдар құру алғышарттарынының негізін салды. Хартия қырғи қабақ соғыстың қорытындылары және еуропалық құрлықта Шығыс пен Батыстың арасындағы қарым-қатынастарда жаңа дәуірдің басталуы жарияланған алғашқы көп жақты құжат болды.
Кеңестің институттары мен құрылымдарының нығаюы оның қызметінің қауіпсіздіктің барлық қырлары бойынша жандануына әсерін тигізді. ЕҚЫК-ке қатысушы мемлекеттердің бірінші Кеңестері бір қатар елдің Хельсинки үрдісіне қатысушы мемлекеттер арасындағы саяси диалогке арналған форумнан Ванкуверден Владивостокке дейінгі еуроатлантикалық кеңістікте әскери-саяси тұрақтылықты қолдау мен ынтымақтастықты дамыту бойынша ұйымға айналуын жоспарлайтын жаңа қасиетке ие етуін растады.
ЕҚЫК-тің Хельсинкидегі саммиті (1992). ЕҚЫК мемлекеттері мен үкіметтері басшыларының 1992 жылдың 9-10 шілдесінде Хельсинкиде кездесуі (Хельсинки-ІІ) еуропалық қауіпсіздіктің жаңа сәулетінің тұжырымдамасын әрі қарай дамытуда көп рөл атқарды. Жаңа үрейлер, оның арасында бірінші орынды алатын аймақтық қақтығыстар құрлықта қауіпсіздікті қамтамасыз ету амалдарын қайта қарастыруға мәжбүр етті. 1992 жылғы Хельсинктік саммиттің Декларациясында ЕҚЫК жаңа Еуропаны қалыптастыру үдерісінің бағытын анықтайтын форум екендігі расталды. Алғаш рет ЕҚЫК өзін БҰҰ Жарғысының VIII тарауы рухында Ванкуверден Владивостокке дейінгі еуроатлантиқалық кеңістікте тұрақтылықты қолдау мен ынтымақтастықты дамытуға жауапты аймақтық ұйым ретінде белгіледі 25.
II Хельсинки шешімдері негізінен ЕҚЫК - ті еуропалық қауіпсіздік мәселелері бойынша пікірталастарға арналған салмақты форумнан бір қатар жедел ие қуатты ұйымға айналдыруға бағытталды жүзеге асырылып ұлттық азшылықтардың істері бойынша жоғарғы ЕҚЫК - тін әлеуетін байытқан шешімдерінің бірі коммисар лауазымын ашу болды.
Ішкі істер министрлерінің кеңесінің Римдік кездесуі барысында (Рим 1993ж) ЕҚЫК тиімділігін көтеруге оның еуропалық жүйесінде орталық саяси рөлдің бекітілуіне бағытталған бір қатар бастама жасады. Қабылданған қорытынды құжат жаңа буындық қақтығыстардың алдын алу мен реттеу және оның бітімгерлік әлеуетін нығайту бойынша ЕҚЫК - тің жеделдік мүмкіндіктерін көбейтуге ерекше назар аударады.
ЕҚЫК-тін Будапешттегі саммиті (1994ж). Жоғарғы деңгейдегі (1994ж. , желтоқсан) Будапешт кездесуінде ЕҚЫК-ке қатысушы елдер XXI ғасырдың қауіпсіздік моделі (үлгісі) қандай болуы керек туралы мәселені талқылады. ЕҚЫК-тің жобасы Хельсинки II-де белгіленген ұйымға өзгеруінің алдында жасалуы жоспарланған болатын.
Қатысушы мемлекеттер зәрулік танытты, ЕҚЫК аймағында соғыс әрекеттерінің ұшқындары жалғасып жатуымен адам құқығының бұзылу жағдайлары, ұлттық азшылықтарға байланысты дискриминация болды.
ЕҚЫК кездесуінде қабылданған кең масштабты сақтанбау принциптері мен міндеттерімен байланысты шешуші әрекеттердің қажеттілігін танып, олар ЕҚЫК - не аймақтағы қақтығыстарды болдырмау, олардың алдын алу және дағдарыстарды реттеу істеріндегі басты аспап деп жариялады. Будапешт кездесуіндегі декларация мәтінінде қатысушы мемлекеттердің еуропалық және басқа да аймақтық, трансатлантикалық ұжымдар мен институттар ынтымақтастығын жүйелеу мен тәжірибелік негізге ауыстыруға ұмтылысы анық болса да, бұл қатынастағы нақты қадамдар тек үш жылдан соң Копенгандағы СІМК ЕҚЫК отырысында ғана жасалды.
Будапешттегі саммитте Қауіпсіздіктің әскери-саяси аспектілеріне қатысты тәртіп кодексі бекітілді. Онда демократиялық қоғамдағы карулы күштер рөлін анықтаушы принциптері қаралған. Сонымен қатысушы мемлекеттер Еуропадағы қауіпсіздіктің жалпылай кенестігінің қалыптасуындағы ЕҚЫК рөлінің өсуі ЕҚЫК-ны ЕҚЫҰ-ға (Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұжымдары) ауыстыруға мүмкіндік беретінін мойындады. Ол ЕҚЫК-лық міндеттердің менезін де, ЕҚЫК-мен оның институттарының мәртебесін де өзгертпейді. Сонымен бірге Будапешттегі саммитте 1995ж. 1-ші қаңтарынан ЕҚЫК өз жарғысы және құқықтық базасы бойынша ЕҚЫҰ-ға түрлендіріп енгізу туралы шешім қабылданды. Бұл ұжымның жұмысына жаңа саяси қарқын берді, сол сияқты оның институционалдық дамуы жолындағы елесі боп қалды26,б. 441-449.
Лиссабондағы ЕҚЫҰ Саммиті (1996). XXI-ға қауіпсіздік модельдерін талқылау Лиссабондағы ЕҚЫҰ Саммитте де жалғасты. Лиссабон кездесулерінде XXIғ. Еуропа үшін жалпы және бәрін қамтушы қауыпсіздік модельдері туралы декларация қабылданды, Қару-жарақты бақылау негіздері және Қауіпсіздік аймағындағы өзара-әрекеттесу бойынша форумның күн тәртібіндегі дамуы бекітілді.
Сол кезде ғана қауіпсіздік нығаюы мен оның барлық тұрақтылық жұмыстарындағы, ЕҚЫҰ-ның негізгі рөлі туралы тезис ары қарай даму алды.
ХХІ ғасырдағы Еуропаның жалпы және бәрін қамтушы қауіпсіздік үлгілері туралы декларация ЕҚЫҰ-ның қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз етудегі орталық рөлін растады. Құжатта қауіпсіздік үлгілерімен жұмыс істеудің мақсаты орталық және бөлінбес қауіпсіздік кеңістігін құруға үлес қосу және ЕҚЫҰ-ны күшейту арқылы барлық қатысушы мемлекеттердің қауіпсіздігіне оң әсер тигізу және сол себептен оның (ЕҚЫҰ-ның) Еуропалық бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуде жеке дара жалпыеуропалық қауіпсіздік ұйымы ретіндегі негізгі рөлін бекіту деп көрсетілген.
Стамбулдағы ЕҚЫҰ саммиті (1999 ж.) Лиссабондағы саммит нәтижелері 1999 ж., Стамбулда болған кезектегі ЕҚЫҰ саммитінде ұжым тарихындағы межелік оқиғаға айналған Еуропалық қауіпсіздік Хартиясын қабылдауына себеп болды. Сонымен бірге, ХХІ ғасырдағы Еуропа қауіпсіздігінің үлгісі туралы пікірталас нәтижесі де шығарылды. Сол кезде-ақ ЕҚЫҰ-ның 30 қатысушы мемлекеті Стамбулдық декларацияны қабылдап, Еуропадағы қарапайым қарулы күштер туралы бейімделген шартқа қол қойды. Саммитке жиналған Ұжымдағы көптеген қатысушы мемлекеттердің көшбасшылары оны Алдағы жылдарда ЕҚЫҰ аймағындағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайтуға қабілетті, маңызды құжаттар бойынша келісімге жетуге мүмкіндік беретін бұл жүзжылдықтағы соңғы ұлы кездесу деп атағандары бекер емес еді.
Еуропалық қауіпсіздік Хартиясындағы қамтылған басты жаңа элементтер өзін жаңа қадамдармен көрсетеді, ЕҚЫҰ-ның рөлін ертерек алдын алу мен қақтығыстарды болдырмаудың негізгі құралы ретінде ұлғайтатын тәсілдер мен тетіктер: дағдарысты реттеу мен қақтығыстан кейінгі қалпына келтіру; солай бола тұра Хартияда жаңа қағидаларды қайта айқындауға ұмтылыс немесе ескі қағидаларға жаңа балама беруге тырысу көрінбейді.
ЕҚЫҰ-ның қатушы мемлекеттері және үкімет басшылары Қатысушы мемлекеттер әлемде бірге тіршілік ететін, ал адамдар мен қауымдастық еркіндік және қауіпсіздік шартында өмір сүретін демократиялық, еркін және біртұтас ЕҚЫҰ аймағын қалыптастыру жұмысына нақты берілгендіктері туралы мәлімдеді. Бұл мақсатқа жету үшін жаңа қадамдар қатарын қабылдау қажет болды:
- ЕҚЫҰ мен басқа да халықаралық ұжымдар арасындағы өзара әрекеттесуді нығайтудағы ынтымақтастыққа негізделген қауіпсіздік платформасын қабылдау және оның қорларын дұрыс пайдалануды қамтамасыз ету;
- Ұжымдық қауіпсіздікке жан-жақты көзқарастарын анық көрсете отырып, ЕҚЫҰ-ның бейбітшілікті қорғау бойынша іс-әрекетіндегі рөлін дамыту;
- жергілікті орындарда ірі азаматтық іс-әрекеттерді өткізу туралы және көмек сұрауларына тез жауап беруге мүмкіндік беретін жедел сараптамалық қолдау мен ынтымақтастық топтарын құру;
- заңның үстемдігі мен тәртіп сақтауды қалыпқа келтірудегі көмек көрсету мақсатында полиция қызметі саласындағы мүмкіндіктерді кеңейту;
- жергілікті орындарда ЕҚЫҰ іс-әрекеттерін тарату мен жоспарлауға арналған Шұғыл орталық құру;
- ЕҚЫҰ-ның Тұрақты кеңесі жанындағы Дайындық комитетін тағайындау арқылы ЕҚЫҰ аясындағы саяси кеңес беру үдерістерін нығайту.
Хартияның 9-тармағында мемлекеттердің келесі міндеттемелері белгіленген: тең құқылы серіктестік, бірлік және транспаренттік қағидаларын басшылыққа ала отырып, жалпы және жан-жақты қауіпсіздік тұжырымдамасына сәйкес қарым-қатынас құру, және әрбір қатысушы мемлекет қауіпсіздігі қалған барлығының қауіпсіздігімен тығыз байланысты деп санау, адам, экономикалық, әскери-саяси қауіпсіздік өлшемдері біртұтас ретінде қарау28, б.34-35.
Құжаттың үшінші тармағында қауіпсіздік пен бейбітшілік мемлекет ішіндегі адамдар сенімін нығайту және мемлекетаралық ынтымақтастықты дамыту сияқты екі негізгі элементті қамтитын амалдар арқылы нығайтылуы керек деген ереже келтірілген. Мәжіліс қатысушылары Біріккен Ұлттар Ұйымы жарғысының VIII тармағы бойынша ЕҚЫҰ аймақтық келісім болып табылады және дауларды бейбіт түрде реттеу бойынша негізгі ұйымдардың бірі; ертерек алдын алу мен қақтығыстарға жол бермеу, дағдарыстарды реттеу және постқақтығыстық қалыпқа келтіру саласындағы бас құралы болып табылады. ЕҚЫҰ дегеніміз өз аймағындағы ынтымақтастық пен шешім қабылдау, кеңес беруге арналған кеңінен тараған және жан-жақты ұйым.
Еуропалық қауіпсіздік Хартиясының маңызды элементі - ЕҚЫҰ-ның басқа ұйымдармен ынтымақтастық жасауындағы мұқият әзірленген тәртіп кодексі. Онда ЕҚЫҰ-ның ұйымдар иерархиясын құрмай-ақ немесе олардың арасында міндеттерді үнемі үлестіріп отырмай-ақ атқара алатын интеграциялаушы рөлі мойындалады.
Хартияда әскери одақтардың кеңеюіне саяси шектеу салу бекітілген: бұл үрдіс ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттердің қауіпсіздігіне нұқсан келтірмеуі тиіс деп атап өтілген. Хартияның құрамдас бөлігі - 1994 жылғы Будапешт құжатындағы қауіпсіздіктің әскери-саяси салаларына қатысты Тәртіп кодексінде көрініс тапқан тұжырымдаманың дамуындағы жаңа кезең ретінде қаралатын ынтымақтастыққа негізделген Қауіпсіздік платформасы.
Жалпы алғанда, Қатысушы мемлекеттер Стамбулдық саммитте Еуропалық қауіпсіздік хартиясына қол қою арқылы өздерінің БҰҰ Жарғысы мен Хельсинктік қорытынды актінің негізін қалаушы қағидаларының жақтайтынын растады. Хартияны негізі ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттердің барлығының БҰҰ Жарғысы мен Хельсинктік қорытынды актіні жақтауы болған ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттердің тәртіп кодексі деуге болады. Ол ЕҚЫҰ-ның қақтығыстарға жол бермеу, оларды реттеуге, соғыс кесірінен жапа шеккен адамдардың өмірін қалыпқа келтіру қабілетін нығайтуға бағытталған
Аталған халықаралық институт - ЕҚЫҰ - Еуропаны бөлуден бастау бастау алғанымен, оның әрқашанда негізгі мақсаттарының бірі еуропалық емес алпауыт мемлекеттердің еуропалық істерге қатысуын қамтамасыз ету болды. ЕҚЫҰ құрылымына АҚШ пен Канаданың белсенді қатысуы еуропалық тұрақтылықтың бірден бір шарты болып саналатын. Кеңес Одағы құлдырағаннан кейін ЕҚЫҰ өз құрамына барлық бұрынғы кеңес республикаларын олардың Еуропаға географиялық немесе мәдени қатысына қарамастан қабылдады.
ЕҚЫҰ-ға мүше болу географиялық немесе өркениеттік тұрғыдан қауіпсіздік ауданын анықтауға негізделмейді. ЕҚЫҰ мүшелікті ерекше еуропалық немесе атлантикалық болып саналатын мәдени және өркениеттік нормалар мен құндылықтарға тәуелді етпейді. Орталық-азиялық мемлекеттер автоматты түрде ЕҚЫҰ мүшесі болды. Дегенмен, ЕҚЫКЕҚЫҰ-ға қатысу талаптары таза тарихи жағдайлардың нәтижесі ретінде, батыс қауымдастығымен интеграциялану үдерісіне қандай жаңа тәуелсіз республикалар енетінін анықтау үшін айқын талаптардың жоқтығы ретінде қарастырылмауы тиіс. Керісінше, оларды саналы саяси мұрат ретінде қырғи қабақ соғыс дәуірінде белсенді қарсылас болған барлық елдердің қатысуымен қауіпсіздіктің жаңа сәулетін құру сияқты қарастыру керек.
Жаңа мыңжылдық табалдырығын аттаған қазіргі заманғы әлемде қауіпсіздік мәселелері өте маңызды. Олар экология мәселелерімен халықаралық қылмыс және экономикалық сұрақтармен қоса жаңа ғасырдың ең өзекті мәселелері болады. Әлемдік қауымдастық бірнеше рет қауіпсіздікті бірлесе сақтаудың бірыңғай тетіктерін жасауға тырысты. Бұл үрдіс Ұлттар Лигасының құрылу кезеңінен бастау алып, күні бүгінге дейін ең өзектілердің бірі болып қалады. Әрине, мемлекеттер топтары арасындағы көптеген қарама-қайшылықтар, әлеуметтік және саяси айырмашылықтар, сыртқы саяси тұжырымдамалардың қырлары әрқашанда бәріне ортақ тетіктер жасауда теріс әсерін тигізді. Бүгінгі жағдайда соны суреттейді. КСРО құлдырағаннан кейін және Батыспен Шығыстың арасындағы идеологиялық текетіресудің аяқталғаннан кейін бұрынғы қарсыластар ЕҚЫК (кейін ЕҚЫҰ-ны) Еуропада қауіпсіздікті сақтаумен, қақтығыстарды реттеумен, қарулануды бақылау бойынша жолға келтіруді әзірлеу мен қатар әскери салада сенімді нығайтуға арналған шараларды әзірлеуге тырысты. Дәл сол кезде Жаңа Еуропаға арналған Париж Хартиясы (1990 ж.), Еуропадағы кәдімгі қару-жарақтану туралы Келісім (ЕКҚК), Ашық аспан жөніндегі келісім, сенім мен қауіпсіздікті нығайту бойынша үшінші буындағы шаралардың үшінші буыны жөніндегі құжаттар және басқа да келісімдер әзірленіп, оларға қол қойылды. Сөйтіп, қатысушы елдер ЕҚЫКЕҚЫҰ-ны қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін құрлықта қалыптасқан жаңа шындықтарға бейімдегісі келді 24, б.90.
1990 жылдардың басы ЕҚЫК-тің сандық, функционалдық және құрылымдық кеңейюімен сипатталды. Бұрынғы Кеңес одақтарының ЕҚЫК-ке біртіндеп енуі 1990-1991 жылдары, Балтық мемлекеттері Кеңес құрамына қосылуға тырысқан кезде басталды. Эстония мен Латвия 1990 жылғы маусымда өткен адамдық өлшем бойынша Копенгагендік Кеңесте бақылаушы мәртебесін беру туралы өтінді, Литва да сондай өтінішінен кейін 1990 жылғы Париждік Саммитте өзінің ЕҚЫК-ке толық мүше болу жөнінде мәселесін талқыға салуға тырысты. 1991 жылдың қыркүйегінде Эстония, Латвия, Литва ЕҚЫК-ке қатысатын мемлекет болды. Жаңа мемлекеттердің енуі ЕҚЫК-ті әрі қарай кеңейту жөнінде шешім қабылдаудың қажеттігіне әкелді. 1991 жылы Адам өлшем жөніндегі Конференцияның Мәскеулік кездесуінде делегациялардың көпшілігі Кеңесті кеңейту жөніндегі пікірді қолдап сөйледі. Тек АҚШ делегациясының жетекшісі Кеңесті әрі қарай кеңейту ісі ЕҚЫК рухының және амал-тәсілдердің өзгеруіне әкеліп соғуы мүмкін деген ойын білдірді 12,б.281.
1992 жылғы 28 қаңтарда Прагада мәжіліс өткізетін ЕҚЫҚ-тің Аға лауазымдық тұлғалар комитеті бұрынғы Кеңес Одағының Грузиядан басқа барлық республикаларының еуропалық үрдіске енуін қолдап сөз сөйледі. ЕҚЫК-ті бұрынғы Кеңес Одағының республикалары есебінен кеңейту мәселесі 1992 жылғы 28-29 қаңтарда өткен ЕҚЫК-ке қатысушы мемлекеттердің Сыртқы істер министрлері кеңесінің кездесуінің күн тәртібіндегі бірінші мәселе болды 36. 1992 жылғы 30 қаңтарда өткен ЕҚЫК Кеңесінің екінші мәжілісінде Қазақстан Республикасы он посткеңестік ел ішінде ЕҚЫК-ке кірді. 1992 жылдың 8-шілдесінде Қазақстан 1975 жылғы Хельсинктік Қорытынды Актіге және 1992 жылдың 23 қыркүйегінде Жаңа Еуропаға арналған Париждік Хартияға қол қойды. Сөйтіп, Қазақстан өзіне ЕҚЫК-тің құжаттарында белгіленген барлық саяси міндеттемелерін өзіне алды 20,б.25.
ЕҚЫК-ке қатысушы елдердің негізгі мақсаты еуропалық құрлықта халықаралық жағдай мен тұрақтылықты нығайту, халықтар арасында өзара түсіністікті дамыту және мәдениет саласында жеке байланыстарды орнату болды. ЕҚЫК-тің 1994 жылғы Будапештегі саммитінде ЕҚЫК-тің атын ЕҚЫҰ-ға ауыстыру туралы шешім қабылданды. Сөйтіп, ЕҚЫҰ ЕҚЫК-тің логикалық жалғасы болды. Сондықтан публицистика мен ғылыми әдебиетте әдетте бір-бірін толықтыратын екі құбылыс ретінде ЕҚЫКЕҚЫҰ деп жазылады.
ЕҚЫКЕҚЫҰ-ның даму жолы мен қызметін қарастыра отырып, төмендегідей қорытындыларға келуге болады:
1. Басында ЕҚЫК деп аталған ЕҚЫҰ-ның бірінші кезеңі қырғи қабақ соғысының жылдарына сәйкес келді. Блоктік текетіресудің күрделі жағдайында Ұйым Шығыс пен Батыс өкілдері арасында өзара араласудың тұрақты арнасы ретінде қызмет етті. Ол биполярлық жағдайға көпжақтылық элементін енгізді. Кеңес мемлекетаралық қатынастарға ынтымақтастықтың адам құқығы мен қоршаған ортаны қорғау сияқты ең маңызды жаңа салаларын қосу арқылы ол қатынастардың аясын кеңейтті. ЕҚЫК еңбегі деп Еуропадағы әскери кернеудің төмендеуін де айтуға болады. Өткен ғасырдың 70-80 жылдары ЕҚЫК еуропалық құрлықта қауіпсіздік пен ынтымақтастықты нығайтуда, қатысушы мемлекеттер арасындағы идеологиялық бөлунішілікті жеңуде маңызды рөл атқарды. 80-жылдар соңында Мәжіліс Хельсинктік Қорытынды актісінің 10 принципінен жасақталған ойынның жалпы ережелерін әзірлеу негізіндегі жалпыеуропалық ынтымақтастықтың әмбебап тетігіне айнала бастады.
2. ЕҚЫҰ-ның екінші кезеңі өткен ғасырдың 90-жылдарын қамтиды. Бұл кезең ұйымның жаңа мүшелерді қабылдауы және қызметінің жандануымен сипатталады. Бұл кезеңде ЕҚЫҰ-ның бірінші, екінші және үшінші өлшемдеріне қатысты мәселелердің кең шеңберін шешуге мүмкіндік беретін көлемді институционалды база жасалды. Өзінің практикалық қызметінде Ұйым БҰҰ, НАТО, ЕК, ЕО, ТМД сияқты халықаралық институттармен тығыз ынтымақтастықта болды. ЕҚЫҰ Еуропа мен Азияның Шешенстан, Абхазия, Приднестровье, Косово және басқа да ыстық нүктелерінде бітімгерлік миссия атқарды. 90-жылдардың аяғында ЕҚЫҰ қызметінде Ұйымның халақаралық аренадаға позицияларын әлсірету қауіпін төндірген географиялық және функционалдық ауытқу байқалғанын атап өту керек. Бұған ЕҚЫҰ-ның Минск тобының армян-әзірбайжан қақтығысын шешудегі әлсіздігі әсерін тигізді.
3. ХХІ ғасырдың бірінші жылдарын қамтитын ЕҚЫҰ қызметінің үшінші кезеңінде жоғарыда белгіленген дисбаланстарды жою, ЕҚЫҰ күн тәртібін жаңа қауіп пен үрейлерге, оның ішінде халықаралық лаңкестікке бейімдеу, жұмысын тиімді үйлестіру үшін институттарды реформалау бойынша белсенді жұмыс жүргізілуде. Ұйым өз аумағындағы дауларды бейбіт түрде реттеу құралы және қақтығыстардың алдын алу, болдырмау, дағдарыстарды реттеу және қақтығыстардан кейін қалыпқа келтіру саласындағы негізгі құралдардың бірі ретінде өзіне жауапкершілікті алды.
1.2. ЕҚЫҰ-ның негізгі қызметі.
ЕҚЫҰ өте күрделі ұйым: бейорталықтырылғандықтан құрылымы себебінен де, орындап жатқан батыл және үнемі өсіп тұратын міндеттері себебінен де, 56 елде өткізетін сансыз іс-шаралар себебінен де күрделі.
ЕҚЫҰ-ның қолданыстағы құрылымдары, институттары және бюджеті. ЕҚЫҰ-ның тұрақты Кеңесі қатысушы мемлекеттердің өкілдерінен тұрады және ЕҚЫҰ-ның бас атқарушы орны болып саналады. Кеңес аптасына бір рет Венадағы Хофбург конгресс орталығында ЕҚЫҰ-ның аумақтық жауапкершілік зонасындағы ағымдағы жағдайды талқылап, тиісті шешім қабылдау үшін жиналады. Қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық жөніндегі Форум да Кеңес сияқты аптасына бір рет Венада жалпы еуропалық қауіпсіздіктің әскери құрамдас бөлігімен байланысты сұрақтарды талқылап, шешім қабылдау үшін жиналады. Әсіресе, ол Сенім мен қауіпсіздік саласындағы шараларға қатысты. Форум, сонымен қатар, ЕҚЫҰ-ның жауапкершілігі аумағындағы қауіпсіздікке төнген жаңа үрейлерге байланысты мәселелермен және қақтығыстарды шешумен айналысады. Өз кезегінде ЕҚЫҰ-ның Экономикалық форумы қатысушы елдердің қауіпсіздігін қозғайтын экономикалық және экологиялық мәселелерін талқылау үшін жылына бір рет Прагада жиналады.
Жоғары деңгейдегі кездесу немесе ЕҚЫҰ Саммиті - бұл ЕҚЫҰ-ға мүше елдердің елбасшылары немесе үкіметбасшылардың кезеңдік кездесулері. Саммиттердің негізгі міндеті - Ұйымның саяси бағдарлары мен басымдықтарын ең жоғары деңгейде анықтау. Әр кездесудің алдында дайындық конференция өтеді. Оның барысында келісімге келетін жақтардың дипломаттары ЕҚЫҰ мойнына алған негізгі заңи міндеттемелердің жүзеге асырылуын бақылайды. Дипломаттар қатысушылардың ұстанымын келістіреді және алдағы саммиттің базалық құжаттарын дайындайды. ЕҚЫКЕҚЫҰ тарихында 6 саммит өткізілді. Оның ішінде ең маңыздылары:
Хельсинктік саммит (1975). Бұл саммитте ЕҚЫКЕҚЫҰ-ның негізін қалаушы құжаты - Қорытынды актіге қол қойылды 21.
Париждік саммит (1990). Бұл саммитте Жаңа Еуропаға арналған Хартия мен Еуропадағы қарапайым қарулы күштер жөніндегі Келісімге қол қойылды. Хартия ЕҚЫҰ-ның Веналық кездесуінің (1986) шешімдерін растап, кейін КСРО мен Шығыс Еуропа елдерінде сепаратистік қозғалыстардың күшеюіне әкеліп соққан ұлттық құқықтан халықаралық құқықтың басымдығын құжатты түрде бекітті;
Будапештік саммит (1994) бір қатар институционалдық реформалармен аяқталды. ЕҚЫК ЕҚЫҰ атты тұрақты ұйымға айналды, келісмге келген жақтар Қарабақ қақтығысы мәселесін шешуге қосымша назар аударды және т.б.
Стамбулдық саммит (1999) Еуропалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ЕҚЫҰ: құрылуы және даму эволюциясы
1.1. ЕҚЫҰ-ның құрылуы және оның құрылымдық эволюциясы: ЕҚЫКЕҚЫҰ
1.2. ЕҚЫҰ негізгі қызметі
2. XXI ғасырдағы ЕҚЫҰ-ның приоритеті
2.1. ЕҚЫҰ-ның Еуропадағы қызметі
2.2. ЕҚЫҰ және Орталық Азия
2.3. ЕҚЫҰ және Қазақстан: бүгіні мен болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Халықаралық қатынастардың өзгеру жүйесінің кезеңінде , қырғи қабақ соғысы жылдарында қалыптасқан қауіпсіздік құрылымының халықаралық аренадағы жаңа қауіптердің алдында өз мақсаттары мен міндеттеріне парапар өзгерістер енгізу міндет болды. Қазіргі кезде Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым (ЕҚЫҰ) ірі саяси аймақтық бірлестік және өз құрамына 56 егеменді, тәуелсіз мемлекетті біріктіреді ( барлық еуропалық мемлекеттер, АҚШ, Канада, Орталық Азия елдері және Оңтүстік Кавказ). БҰҰ-ның VIII Жарғысы аймақтық келісім бойынша ЕҚЫҰ өз аймағында дауларды бейбітшілік жолдармен шешу және жан-жалдарды алдын ала тоқтату, дағдарыстарды реттеу, қауіпсіздік мәселелері жөнінде басты ұйымдардың бірі ретінде саналады.
Бітіру жұмысындағы тақырыптың өзектілігі ЕҚЫҰ-ның қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі көзқарасы жан-жақты сипатқа ие және қаруландыруды, сақтандыру дипломатиясын, сенім мен қауіпсіздікті нығайтуды, адам құқығы шараларын, сайлауды бақылауды, сондай-ақ экономикалық-экологиялық қауіпсіздікті қадағалауды қоса, кең шеңбердегі мәселелер бойынша ынтымақтастыққа негізделген. ЕҚЫҰ мемлекеттер арасындағы қарым-қатынасты нығайту және дамыту үшін құрылған. ЕҚЫҰ-ның қызметіне қатысушы барлық мемлекеттер тең құқыққа ие және оған кіретін барлық мемлекеттердің тең құқылығын консенсус негізінде шешім қабылдайды.
ЕҚЫҰ-ның өз жауапкершілігінің бүкіл орасан үлкен кеңістіктегі- Еуропа мен Орталық Азиядағы қауіпсіздікті ұстап тұру үшін маңызы өте зор. Ұйым өзін жауапкершілік аймағындағы бейбітшілік пен тұрақтылықты ұстап тұру мақсатында мемлекеттер арасында сұқбат үшін форум ретінде көрсетті, Шығыс пен Батысты жақындатуда, қырғи қабақ соғыс жылдарында қарсылас жақтар арасында қарым-қатынас пен ынтымақтастық орнатуда маңызды рөл атқарды. 1992 жылы ЕҚЫК бірінші рет өз миссияларын Балқан елдеріне- Косово, Санджак, Воеводина елдеріне жіберді . Қазіргі кезде ЕҚЫҰ-ның миссиялары Оңтүстік-Шығыс Еуропада, Шығыс Еуропада, Оңтүстік Кавказ және Орталық Азия елдерінде бар. 2004 жылы ЕҚЫҰ-ның халықаралық ұйым ретіндегі маңызды оқиға Ауғаныстан мемлекеті 2003 жылы серіктес-мемлекет мәртебесіне ие болды. Ауған үкіметінің шақыруының жауабы ретінде ЕҚЫҰ мемлекетке сайлау тірек ТОБЫН жіберді. Бұл Ұйымның өз аймағынан тыс бірінші операциясы болды 9,б.8.
ЕҚЫҰ шеңберінде Канададан Орталық Азияға байланысын реттейтін ортақ қағида жасауға, сондай-ақ қауіпсіздік саласында ЕҚЫҰ мен басқа да халықаралық ұйымдар, институттар арасында өзара қарым-қатынас нормаларын келісуге қол жеткізді. ЕҚЫҰ - бұл қақтығыстар мен дағдарыс болған аймақтарда дағдарыстан кейінгі қайта қалпына келтіруді реттеумен, ертерек алдын алумен, сондай-ақ сақтандыру дипломатиясымен, сайлауды бақылаумен, Еуразия континентіндегі экологиялық қауіпсіздік мәселелерімен тікелей айналысатын қауіпсіздік саласындағы жалғыз Еуропа ұйымы. 2010 жылы Ұйым 35 жасына толады және бұл уақытқа дейін Қазақстан посткеңестік мемлекеттердің ішінен бірінші болып ЕҚЫҰ төрағасы болады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының сыртқы саясатындағы маңызды приоритеттерінің бірі ЕҚЫҰ-мен қарым қатынасты дамыту. ЕҚЫҰ мен Қазақстан Республикасы арасындағы қарым-қатынастың негізі экономикалық экологиялық өлшемдер саласындағы қатынастарға көңіл бөлінеді. Қазақстан нақты жобаларды іске асыруға және осы саладағы нормативті базаларды кеңейтуді жөн санайды. Қазақстан ЕҚЫҰ-ны оны сақтандыру дипломатиясының, барлық - әскери-саяси, гуманитарлық, экономикалық және экологиялық өлшемдердің жан-жақты дамуындағы негізгі құралы ретінде қарастыра отырып, онда белсенді жұмыс атқарады.
Қазіргі кезде ЕҚЫҰ-ның болашағы жөнінде көп сұрақтар туындайды. Сұрақтың маңыздылығы Ұйым өзінің ерекшелігін сақтай ма және қазіргі таңдағы қауіптер жөніндегі адаптация пікірсайысы жалғасады ма? Қазақстан төрағалық мерзімінде Ұйымның үрдісінің нығайуына және ЕҚЫҰ- ның біртұтас түсінік ережелерін өндіру үшін өзінің үлесін қосу қажет.
Зерттеудің мақсаты Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның (ЕҚЫҰ) мәнін Еуропа мен Орталық Азия кеңістігіндегі сақтандыру дипломатиясы бойынша кеңес берудің көп қырлы форумы ретінде ашуға ұмтылдым. Және ЕҚЫҰ-ның Орталық Азия аймағында қалыптасқан халықаралық қарым-қатынастардың қазіргі заманғы жүйесіндегі рөлін көрсету. Ұйымның Қазақстан Республикасының саяси өзгеру үрдісі мен сыртқы саясатына ықпал етуі, ынтымақтастық орнатуының перспективалық бағыттары мен рөлі . Қазіргі кездегі ЕҚЫҰ-ның приориттері мен қызметіндегі жаңа бағыттар мен міндеттемелерді көрсету.
Басты мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның (ЕҚЫҰ) құрылу тарихы мен даму эволюциясын қарастыру;
ЕҚЫҰ-ның XXI ғасырдағы приориттері мен қызметіндегі жаңа бағыттар;
ЕҚЫҰ- ның Еуропа мен Орталық Азия аумағындағы экономикалық- экологиялық және адам өлшемдер саласындағы саясаты мен негізгі бағыттарын зерттеу;
ЕҚЫҰ - ның Қазақстан Республикасының саяси өзгеруіндегі Қазақстан Республикасының сыртқы және ішкі саясатындағы рөлін және ЕҚЫҰ мен Қазақстан арасындағы ынтымақтастық перспективаларын зерттеу;
Тарихнамалық талдау. ЕҚЫКЕҚЫҰ үрдісінің дамуы көптеген зерттеушілердің көңілін аударды. Халықаралық және аймақтық қауіпсіздікке байланысты ЕҚЫКЕҚЫҰ рөлін еуропалық қауіпсіздік жүйесінде қарастырылды. Ұйымның жүйесін, қауіпсіздік мәселелерін, үш өлшемін зерттеу мен талдау Қазақстан мен Ресей, Орталық Азия және шетел елдерінің зерттеушілері мен ғалымдарының еңбектері қарастырылды.
Қазақстан ЕҚЫҰ-ны оны сақтандыру дипломатиясының, барлық - әскери-саяси, гуманитарлық, экономикалық және экологиялық өлшемдердің жан- жақты дамуындағы негізгі құралы ретінде қарастыра отырып, онда белсенді жұмыс атқарады. Қазақстан Ұйымның мүшесі ретінде зерттеушілердің қызығушылығын тудырады. Мемлекет басшылары мен ЕҚЫҰ-мен бірігу және ынтымақтатық мәселелері жөніндегі мекемелердің ұжымдық қауіпсіздік саласындағы ресми ұстанымдар мен көзқарастарының ішінен Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевты атап өткен жөн. Президент Н.Ә. Назарбаев: Сақтандыру дипломатиясы бойынша көп қырлы кеңес беру форумы ретінде Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға қатысуы, республикамыздың Еуропалық қауіпсіздік құрылымына тарту элементтерінің бірін құрайды және Еуразия континетіндегі тұрақтылықты ұстап тұруға ықпал етеді. Қазақстан ЕҚЫҰ-ныңбеделді халықаралық ұйымдарының бірі ретінде онымен өзара байланысты нығайтудың жақтаушысы болып табылады
1-2.
Сонымен қатар, ғылыми зерттеулердің қатарына Қазақстан Республикасының бұрынғы сыртқы істер министрі, қазіргі ҚР Парламент Сенатының төрағасы, Қазақстандағы ЕҚЫҰ Парламенттік Ассамблеясының вице-президенті Қ.К. Тоқаевтың еңбектеріне жүгіндім. Монографиясы мен мақаласы Қазақстан Республикасының сыртқы саясатындағы өзекті мәселелерге арналған. Қ.К. Тоқаев Республикамыздың сыртқы саясатының қалыптастыруына үлес қосқан. Автордың Қазақстан мен ЕҚЫҰ-ның қызметтестік ғылыми-тәжірибелік талдауы қызығушылық тудырады 3-5.
ЕҚЫҰ-ның рөлін талдайтын қазақстандық зерттеушілердің ішінде С. Кушкумбаев 6, М. Лаумулин 7, К. Шерьязданов 8 еңбектерінде Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі халықаралық қатынастарындағы рөлі, Және Орталық Азия шетел саясатындағы, әлем геосаясатындағы рөлі туралы айтылады.
ЕҚЫҰ-ның негізгі қызметін, жүйесін талдау жүргізген қазақстандық автор А.Р. Өтегенованың монографиясында, қазіргі кездегі Ұйымның халықаралық қатынастардағы рөлі көрсетілген. Еңбегінде ЕҚЫҰ-ның қызметіндегі басты элементі жалпы қауіпсіздік концепциясы жөнінде талдау жүргізді. Және еңбектің негізгі сұрағы ЕҚЫҰ-ның реформациясы туралы жазылған 9-10.
ЕҚЫҰ - ның еуропалық қауіпсіздік жүйесіндегі рөлі туралы ресей ғалымы А.В. Загорский арнайы еңбек жазды. Бұл еңбегінде автор қырғи қабақ соғысынан кейінгі халықаралық қатынастарды, сонымен қатар ЕҚЫК - ның құрылуынан бастап қауіпсіздік түсінігіне гуманитарлық, экологиялық, экономикалық аспектер ене бастады. Осының барлығы ЕҚЫКЕҚЫҰ үрдісі даму кезеңі ранайы зерттеулер мен еңбектерде қарастырылды 11-12.
Осы пәннің жалғасы басқа да ресей зерттеушілердің еңбектерінде орын тапты. Олар, Ю. Паниев 13, С. Лавров 14, А. Мешков 15 өзінің зерттеулерінде ЕҚЫКЕҚЫҰ үрдісінің қызметіне басты көңіл бөлініп қоймай сонымен қатар ресей дипломатиясының қызметін ескерді.
Америка зерттеушілері де ЕҚЫҰ-ның қызметіне көңіл бөледі. ЕҚЫҰ-ның алғашқы қызметтері жөнінде американ дипломатының Дж. Мареска еңбегінде жазылған 16. ЕҚЫҰ - ның америка саясатындағы эволюциясы және АҚШ ЕҚЫҰ арқылы Шығыстағы өзгерістерге әсер еткені туралы келесі американ зерттеушісі Фр. Мико 17 талдауында жазылған .
Дерекнама талдау. ЕҚЫҰ - ның қызметі және Ұйымның еуропалық қауіпсіздік жүйесіндегі рөлі туралы Еуропаның бірнеше институттары жұмыс жүргізеді. Бірінші орынды Гамбург Университетінің бейбітшілік пен саясат қауіпсіздігін зерттеу институты алады. 2000 жылы қаңтарда Институтта ЕҚЫҰ-ны зерттейтін Орталық құрылды. Бұл Орталық әлемдегі ең бірінші ғылыми орталық және оның арнайы мақсаты Ұйымның жүйесін, қызметін, міндеттемелерін зерттеу, бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау жөніндегі рөлін анықтау. Орталықты атақты неміс ғалымы В. Цельнер басқарады . Жыл сайын ЕҚЫҰ - ның арнайы баспасы шығарылады17 . Халықаралық үкіметтік емес ұйымдар - Адам құқықтары жөнінде Хельсинки Одағы және Нидерланды - Хельсинки Комитетінің бірігуімен " Security and Human Rights" ( Хельсинки монитор) журналы шығарылады19.
Қазақстандық ғалымдардың бірігуімен ЕҚЫҰ мен Қазақстан қызметтестік жөнінде оқу құралы шығарылды. Бұл еңбекте Қазақстан мен ЕҚЫҰ - ның қарым-қатынасының орнауы және саяси-әскери, экономика-экологиялық, адам өлшеміндегі екі жақтың қызметі көрсетілген 20.
ЕҚЫҰ - ның қызметінің зерттеулерінің қайнар көздері олар: Жоғарғы деңгейде қабылданған ЕҚЫҰ-ның негізгі құжаттары ( 1975-1999 ж.ж.). 1992 жылы мүше мемлекеттердің басшыларымен өткен Хельсинки саммитінде мемлекет пен үкімет басшыларының кездесуі әр екі жыл сайын өту қажет және жоғарғы саяси деңгейде приориттер мен бағыттардың негізін анықтау болды. 1999 жылы өткен Стамбул саммитінде жоғарғы саяси деңгейде қабылданған құжаттар әлі де соңғы құжаттар болып саналады 21-29. Жалпы құжаттардан басқа үш өлшемнің әр қайсысына қабылданған құжаттар көрсетілген. ЕҚЫҰ-ның адам өлшемі саласындағы басты құжат Копенгаген және Мәскеу құжаттары ( қабылданған мерзімі - 1990-1991ж.ж.) 30-33. Экономика-экологиялық өлшемінде 1990 жылғы Бонн Конференциясының басты құжаты. Және 2003 жылы экономикалық-экологиялық өлшеміне байланысты қаблыданған стратегия-құжаты 34-35. ЕҚЫҰ- ның Сыртқы істер министрлерінің кеңесінің (СІМК) жыл сайынғы өткізілетін кездесулердегі қабылданатын құжаттар. ЕҚЫҰ-ның жоғарғы деңгейдегі кездесулерде Министрлер Кеңесі орталық және басқару органы болып табылады. Ұйымға байланысты кез келген сұрақтарды қарастырады және шешім қабылдауға құқыққа ие36.
Бітіру жұмысының әдіснамалық негізі. Қойылған міндеттерді шешуде қазіргі заманғы таным әдістері қолданылды. Олар: тарихи, жүйелі талдау, тарихи сипаттау және салыстырмалы - салғыстырмалы әдістер.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЕҚЫҰ: құрылуы және даму эволюциясы
1.1. ЕҚЫҰ-ның құрылуы және құрылымдық эволюция: ЕҚЫКЕҚЫҰ
Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым (ЕҚЫҰ - Organization for Securiti and Cooperation in Europe, OSCE) - құрамына 56 мемлекет кіретін жалпыеуропалық ұйым. Ұйым БҰҰ Жарғысының 8 тарауына сәйкес Еуропадағы дағдарыстық жағдайлардың ертерек алдын алу мен жол бермеудің, болып жатқан қақтығыстарды реттеу мен постқақтығыстық қалпына келтірудің басты құралы ретінде құрылған.
Бүгінгі таңда ұйым айналысатын мәселелер шеңбері кең, оның ішінде қаруларды бақылау, превентивті дипломатияны, сенім мен қауіпсіздік шараларын, адам құқықтарын нығайту, сайлауларды бақылау, сондай-ақ, экономикалық және экологиялық қауіпсіздік те бар.
1950-шы жылдары жалпыеуропалық қауіпсіздік жөніндегі мәжілісті шақырудың бастамашысы екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Еуропадағы аумақтық өзгерістерді бекітуге тырысқан Кеңес Одағы болды. 1960 жылдардың екінші жартысында Варшава Шартына қатысушы елдер мәжілісті шақыруға қатысты бір қатар ұсыныстарын жасады 7, б.44-45.
АҚШ бірнеше жылдар қатарынан, оның ішінде батысеуропалық мемлекеттердің басым көпшілігінде жалпы бұл идеяға қатысты белгілі өзгерістер пайда болған 1969-1970 жылдардан да кейін, бұл идеяға едәуір скептиталық көзқараста қарап, бұл мәселеде салғырт ұстанымда болды. 1972 жылғы халықаралық мәселелердің кешені жөніндегі КСРО-мен өткен жоғары деңгейдегі келіссөздерден кейін АҚШ-тың кеңес жөніндегі ұстанымы өзгерді. 1972 жылғы 31 мамырдағы бірлескен кеңестік-американдық коммюникеде: бұл мәжіліс Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық іс жүзіндегі мәселелерін нақты қарастыра алуы үшін жақсы дайындалынуы тиіс... 32, б.82 .
НАТО Кеңесінің Римдік сессиясында, 1970 жылдың мамыр айында еуропалық қауіпсіздік пен ынтымықтастық мәселелер жөніндегі мәжілісті немесе бірнеше мәжілісті шақырудың мүмкіндіктерін зерттеу үшін Батыстың барлық мүдделі елдермен көпжақты байланысқа шығуға дайындығы туралы алғашқы рет айтылды 27.
1972 жылы Прагалық Еуропадағы бейбітшілік, қауіпсіздік және ынтымақтастық туралы Декларацияда Варшава Шартына қатысушы елдер еуропалық қауіпсіздіктің және Еуропадағы мемлекеттер қарым-қатынастарының кейін ЕҚЫК-нің негізгі құжатына енгізілген төмендегідей басты принциптерін ұсынды:
* шекаралар бұзылмауы (мызғымастығы);
* күш қолданбау;
* бейбітшілікте бірге тіршілік ету;
* мемлекеттер арасындағы өзара пайдалы қарым-қатынас;
* қару-жарақтан арылу29, б.9.
Хельсинктік Қорытынды Акт. Ұйымның ресми пайда болған күні - 1975 жылғы 1 тамыз. Бұл күні Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі мәжіліс (ЕҚЫК) шақырылды. Дәл осы күні Хельсинкиде жиналған 33 еуропалық мемлекеттің, Америка Құрама Штаттарының және Канаданың жетекшілері өзара қарым-қатынастарына және өз азаматтарына қатысты кеңеске қатысушы мемлекеттердің тәртібінің негізгі принциптерін айқындаған ЕҚЫК -нің Қорытынды (Хельсинктік) актіне қол қойды. Осыған байланысты Хельсинктік акт жалпыеуропалық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру жолындағы маңызды қадам болды.
ЕҚЫК-нің Хельсинкиде өткен келіссөздерінде Еуропаның (Албаниядан басқа) барлық елдері, АҚШ және Канада кірген 35 мемлекеттің сыртқы істер министрлері Көгілдір кітапты бекітті және өз үкіметтерінің Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық мәселелері жөніндегі ұстанымдарын баяндады. Келіссөздерде қатысушылырдың мұндай кең көлемде болуы ЕҚЫК-нің о баста блоктан тыс сипатта екенін білдірді. Бұл жөнінде Хельсинкидегі консультациялардың Қорытынды ұсыныстарында, Процедуралар ережесінің 1 тармағында арнайы айтылып, төмендегідей келтірілген: Кеңеске қатысушы барлық мемлекеттер оған егемен және тәуелсіз мемлекет ретінде және толық теңдік жағдайында қатысады. Кеңес әскери одақтардан тыс өткізіледі. Қорытынды ұсыныстар консенсус принципін Кеңесте шешім қабылдаудың тәсілі ретінде бекітті. Олар былай делінген: Консенсус қандай да бір өкілдің қаралып отырған сұрақ бойынша шешім қабылдау үшін кедергі болатындай қандай да болсын қарсылығының жоқтығы ретінде анықталады. Сол 1975 жылы Хельсинктік келісім аясында дипломатиялық келіссөздерді жалғастыру туралы келісілген болатын. Сөйтіп, Жалпы Еуропаға лайықты қауіпсіздік моделін белгілеуде сол кездегі алғашқы қадам болған Хельсинктік үрдісі осылай бастама алған 12,б. 93-125.
Хельсинктік Қорытынды акт қатысушы мемлекеттер әрқайсысы басқа қатысушы мемлекеттермен қарым-қатынас жасауда, олардың саяси, экономикалық және әлеуметтік жүйелеріне, сондай-ақ, көлемі, географиялық жағдайы және экономикалық даму деңгейіне қарамастан сыйлауды және қолдануды міндетіне алған орасан зор маңызды он принципті (хельсинктік декалог деп аталатын) бекітті. Олар:
1. Егемендік теңдік,егемендікке тән құқықтарды сыйлау.
2. Күшті немесе күшпен үрейлетуді қолданбау;
3. Шекаралар мызғымастығы (бұзылмастығы);
4. Мемлекеттердің аумақтық тұтастығы;
5. Дауларды бейбіт түрде реттеу;
6. Ішкі істерге арласпау;
7. Адам құқықтарын және негізгі еркіндіктерін, оның ішінде дін, сөз еркіндігін сыйлау;
8. Халықтардың тең құқықтығы және әр халық өз тағдырын өзі шешу құқығы;
9. Мемлекеттер арасында ынтымақтастық;
10. Халықаралық құқық бойынша міндеттемелерді мұқият орындау;
Қырғи қабақ соғысы кезеңі өзінің соңғы деңгейінде болған кезде қабылданған 10 хельсинктік принциптері маңызы өте зор болды , себебі олар БҰҰ Жарғысының негізгі ережелерін баяндап және дамытып қана қоймай , қатысушы - - мемлекеттердің еуропалық құрлықта бейбітшілікте тіршілік ету амалдарын бейнеледі.
Сонымен қатар, қорытынды актіде мемлекетаралық қатынастардың барлық салаларын қамтитын ЕҚЫК-тың, барлық жұмыстық салалары бекітілген болатын. Алғашында олар Хельсинктік қоржын деп аталды, ал қазір өлшемдер деп аталады. Бірінші қоржынға - әскери-саяси өлшемге-саяси қауіпсіздік пен қаружарақтануға бақылау жасау, қақтығыстардың алдын алып, жол бермеу маселелері жатады. Екінші қоржынға - экономикалық - экологиялық -өлшем - экономика, ғылым техника және коршаған орта саласындағы ыңтымақтастық маселелерін қамтиды. Үшінші қоржын - адам өлшемі - гуманитарлық және басқа да салалардағы
( ақпарат, мәдениет, білім беру) ыңтымақтастық, сондай-ақ адам құқықтары жатады.
Хельсинктік үрдісінің арқасында қатысушы мемлекеттерде өзара араласу үшін тұрақты арна, мінез-құлық нормалар кодексі (мемлекетаралық және мемлекетішілік қатынастарда), сондай-ақ ұзақ мерзімді ыңтымақтастық бағдарламасы пайда болды. Сөйтіп, Хельсинки рухы Европадағы тұрақтылықты нығайтуға және бейбіт өзгерістерге ықпал етті.
Жоғарыда айтылғанның бәрі ЕҚЫК-тін Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастықты нығайткдағы және өткен ғасырдың 70-80 жылдары билеген идеологиялық бөлінуді жеңудегі катализаторлық рөлін айқындады.
80-жылдардың соңында Кеңес Батысқа да, Шығысқа да жақын жалпыеуропалық құндылықтарды әзірлеу негізіндеге жалпыеуропалық ынтымақтастықтың әмбебап тетігіне а йнала бастады.
1990 жылға дейін ЕҚЫК нормалар мен міндеттемелер қабылданатын, олардың орындалуы туралы ақпарат тындалып тұратын кездесулер мен конференциялар топтамасы ретінде қызмет етті 12, б.70.
Париждегі ЕҚЫК саммиті және жаңа Еуропа Хартиясын қабылдау (1990ж). 1990 жылғы жоғары деңгейдеге Париждік кездесу ЕҚЫК-тің қызметіндеге бетбұрыс сәті болды. 1990 жылғы 21 қарашада Парижде жаңа Еуропаға арналған Хартияға қол қою салқың соғыстың нүктесін қойып, ЕҚЫК-тің келіссөздер мен диалогтарға арналған форумнан бенсенді қызмет ететін құрылымға айналуына бастама болды. Сөйтіп жаңа Еуропаға арналғаң Хартияда Еуропадағы тарихи өзгерістер үрдісін басқаруға үлес қосу және қырғи қабақ соғыстың кейінгі пайда болып жатқан жаңа үрейлерге жауап беру міндеті қойылды. Бұл міндеттерді шешу үшін бірнеше мекеме мен институт ашылды, кездесулерді өткізу ұдайы негізге қойылды, кеңес жұмысы жүйелі сипатқа ие бола бастады. Париж Хартиясында Еуропаның конфрантациясы мен бөліну дәуірі аяқталды, сондықтан мемлекеттер арасындағы қатынастар өзара сыйластық пен ынтымақтастыққа негізделетін болады деп арнайы атап өтілді. Мемлекеттермен мен үкіметтердің басшылары 1975 жылғы Хельсинктік қорытынды актіде бекітілген еуропалық қауіпсіздік принциптерін
Қолдайтынын растап, Еуропада қауіпсіздік жүйесін құрудағы жаңа бағдарларды белгіледі. Еуропада құқықтарын сыйлауды , демократияны ,
Заң үстемдігін, бейбітшілікті нығайту және бірлікке ықпал етуді қамтамасыз ету ісінде қатысушы мемлекеттер арасында саяси диалогпен ынтымақтастықтың жаңа сапасының қажеттігін мойындай отырып саммит қатысушылары ЕҚЫК - ты институтализациялау жөнінде шешім қабылдады. Бұл хартияда тиісті көрінісін тапты.
Саяси консультациялардың үш сатылы денгейі пайда болды:
1. Екі жылда бір рет өткізілетін қатысушы мемлекеттер мен үкіметтер басшыларының кездесулері. Саммиттерде негізгі аймақтың және жаһандық проблемалардың талқылануы , ЕҚЫК қызметінің қағидалық бағыттары аңықталуы, Кенестің негізгі құжаттары қабылдануы тиіс;
2. Сыртқы істер министрлерінің кеңесі (СІМК)- ЕҚЫК үрдісі шектеріндегі саяси кеңес беруге ( каонсультацияларға) арналған орталық форум. Кеңес еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі кеңеске қатысты сұрақтарды қарастырып ,тиісті шешімдерді қабылдайтын болады;
3. Аға қызметтік тұлғалар коммитеті (АҚТК). Оның міндетіне кеңес мәжілістерін дайындау жұмысы, кеңестік шешімдерін орындау және ағымдағы мәселелерді шолу жатады 24.
Сонымен қатар Прагада хатшылық , Кеңеске қақтығыстар пайда болу қауіпін азайту ісінде кө мек көрсететін қақтығыстардың алдын алу жөніндегі орталық және қатысушы мемлекеттердегі сайлаулар туралы ақпарат алмасу м ен байланысқа ықпал етуге арналған Еркін сайлаулар бойынша Бюро Венада құрылды.
Хартияда белгіленген Кеңестің құрылымдық үлгісі (схемасы) еуропалық қауыпсіздікке төніп тұрған үрейлерге жедел жауап беруге мүмкіндік берді, ал тұрақты жұмыс істейтін органдар Еуропадағы болашақ қауіпсіздік жүйесі үшін ұйымдастырушылық негіз болып тұрды.
Бұл құжатта ЕҚЫК қызметі үш өлшем бойынша бейнеленеді : қарулануды бақылау, сенім мен қауіпсіздікті нығайту шаралары; экономика, ғылым және техника, қоршаған орта саласында ынтымақтастықты дамыту; гуманитарлық және басқа да салаларда (қоғамдық байланыс, ақпарат, мәдениет, білім беру) өзара әрекеттесу, сондай ақ адам құқықтары және сайлауларды бақылау.
Сонымен қатар ЕҚЫК-не қатысушы мемлекеттердің ел және үкімет басшылары Еуропадағы жаңа постконфронтациялық қауіпсіздік жүйесінің әскери саяси базасы болуына тиіс Еуропадағы қарулы күштер туралы келісімге (ДОВСЕ жиырма екі мемлекеттің РАТО мен ОВД мүшелерінің) 1990 жылғы 19 қарашада қол қоюын да құптады. Париж Хартиясында: Еуропадағы кәдімгі қарулы қүштер туралы келісімнің нәтижесі болатын қарулы күштердің осы кезге дейін болып көрмеген қысқаруы ЕҚЫК үрдісі шеңберіндегі қауіпсіздік пен ынтымақтастыққа деген жаңа амалдармен қоса Еуропада қауіпсіздікті жаңаша түсінуге әкеліп соғады және біздің қатынастарымызға жаңа қасиет береді24, б.55.
Сөйтіп, Жаңа Еуропаға арналған Париж Хартиясы Кеңес аясында қақтығыстардың алдын алу және бейбіт түрде реттеумен байланысты кең көлемде жалпыеуропалық ынтымақтастықтың міндеттерін шеше алатын ұйымдастырушылық құрылымдар құру алғышарттарынының негізін салды. Хартия қырғи қабақ соғыстың қорытындылары және еуропалық құрлықта Шығыс пен Батыстың арасындағы қарым-қатынастарда жаңа дәуірдің басталуы жарияланған алғашқы көп жақты құжат болды.
Кеңестің институттары мен құрылымдарының нығаюы оның қызметінің қауіпсіздіктің барлық қырлары бойынша жандануына әсерін тигізді. ЕҚЫК-ке қатысушы мемлекеттердің бірінші Кеңестері бір қатар елдің Хельсинки үрдісіне қатысушы мемлекеттер арасындағы саяси диалогке арналған форумнан Ванкуверден Владивостокке дейінгі еуроатлантикалық кеңістікте әскери-саяси тұрақтылықты қолдау мен ынтымақтастықты дамыту бойынша ұйымға айналуын жоспарлайтын жаңа қасиетке ие етуін растады.
ЕҚЫК-тің Хельсинкидегі саммиті (1992). ЕҚЫК мемлекеттері мен үкіметтері басшыларының 1992 жылдың 9-10 шілдесінде Хельсинкиде кездесуі (Хельсинки-ІІ) еуропалық қауіпсіздіктің жаңа сәулетінің тұжырымдамасын әрі қарай дамытуда көп рөл атқарды. Жаңа үрейлер, оның арасында бірінші орынды алатын аймақтық қақтығыстар құрлықта қауіпсіздікті қамтамасыз ету амалдарын қайта қарастыруға мәжбүр етті. 1992 жылғы Хельсинктік саммиттің Декларациясында ЕҚЫК жаңа Еуропаны қалыптастыру үдерісінің бағытын анықтайтын форум екендігі расталды. Алғаш рет ЕҚЫК өзін БҰҰ Жарғысының VIII тарауы рухында Ванкуверден Владивостокке дейінгі еуроатлантиқалық кеңістікте тұрақтылықты қолдау мен ынтымақтастықты дамытуға жауапты аймақтық ұйым ретінде белгіледі 25.
II Хельсинки шешімдері негізінен ЕҚЫК - ті еуропалық қауіпсіздік мәселелері бойынша пікірталастарға арналған салмақты форумнан бір қатар жедел ие қуатты ұйымға айналдыруға бағытталды жүзеге асырылып ұлттық азшылықтардың істері бойынша жоғарғы ЕҚЫК - тін әлеуетін байытқан шешімдерінің бірі коммисар лауазымын ашу болды.
Ішкі істер министрлерінің кеңесінің Римдік кездесуі барысында (Рим 1993ж) ЕҚЫК тиімділігін көтеруге оның еуропалық жүйесінде орталық саяси рөлдің бекітілуіне бағытталған бір қатар бастама жасады. Қабылданған қорытынды құжат жаңа буындық қақтығыстардың алдын алу мен реттеу және оның бітімгерлік әлеуетін нығайту бойынша ЕҚЫК - тің жеделдік мүмкіндіктерін көбейтуге ерекше назар аударады.
ЕҚЫК-тін Будапешттегі саммиті (1994ж). Жоғарғы деңгейдегі (1994ж. , желтоқсан) Будапешт кездесуінде ЕҚЫК-ке қатысушы елдер XXI ғасырдың қауіпсіздік моделі (үлгісі) қандай болуы керек туралы мәселені талқылады. ЕҚЫК-тің жобасы Хельсинки II-де белгіленген ұйымға өзгеруінің алдында жасалуы жоспарланған болатын.
Қатысушы мемлекеттер зәрулік танытты, ЕҚЫК аймағында соғыс әрекеттерінің ұшқындары жалғасып жатуымен адам құқығының бұзылу жағдайлары, ұлттық азшылықтарға байланысты дискриминация болды.
ЕҚЫК кездесуінде қабылданған кең масштабты сақтанбау принциптері мен міндеттерімен байланысты шешуші әрекеттердің қажеттілігін танып, олар ЕҚЫК - не аймақтағы қақтығыстарды болдырмау, олардың алдын алу және дағдарыстарды реттеу істеріндегі басты аспап деп жариялады. Будапешт кездесуіндегі декларация мәтінінде қатысушы мемлекеттердің еуропалық және басқа да аймақтық, трансатлантикалық ұжымдар мен институттар ынтымақтастығын жүйелеу мен тәжірибелік негізге ауыстыруға ұмтылысы анық болса да, бұл қатынастағы нақты қадамдар тек үш жылдан соң Копенгандағы СІМК ЕҚЫК отырысында ғана жасалды.
Будапешттегі саммитте Қауіпсіздіктің әскери-саяси аспектілеріне қатысты тәртіп кодексі бекітілді. Онда демократиялық қоғамдағы карулы күштер рөлін анықтаушы принциптері қаралған. Сонымен қатысушы мемлекеттер Еуропадағы қауіпсіздіктің жалпылай кенестігінің қалыптасуындағы ЕҚЫК рөлінің өсуі ЕҚЫК-ны ЕҚЫҰ-ға (Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұжымдары) ауыстыруға мүмкіндік беретінін мойындады. Ол ЕҚЫК-лық міндеттердің менезін де, ЕҚЫК-мен оның институттарының мәртебесін де өзгертпейді. Сонымен бірге Будапешттегі саммитте 1995ж. 1-ші қаңтарынан ЕҚЫК өз жарғысы және құқықтық базасы бойынша ЕҚЫҰ-ға түрлендіріп енгізу туралы шешім қабылданды. Бұл ұжымның жұмысына жаңа саяси қарқын берді, сол сияқты оның институционалдық дамуы жолындағы елесі боп қалды26,б. 441-449.
Лиссабондағы ЕҚЫҰ Саммиті (1996). XXI-ға қауіпсіздік модельдерін талқылау Лиссабондағы ЕҚЫҰ Саммитте де жалғасты. Лиссабон кездесулерінде XXIғ. Еуропа үшін жалпы және бәрін қамтушы қауыпсіздік модельдері туралы декларация қабылданды, Қару-жарақты бақылау негіздері және Қауіпсіздік аймағындағы өзара-әрекеттесу бойынша форумның күн тәртібіндегі дамуы бекітілді.
Сол кезде ғана қауіпсіздік нығаюы мен оның барлық тұрақтылық жұмыстарындағы, ЕҚЫҰ-ның негізгі рөлі туралы тезис ары қарай даму алды.
ХХІ ғасырдағы Еуропаның жалпы және бәрін қамтушы қауіпсіздік үлгілері туралы декларация ЕҚЫҰ-ның қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз етудегі орталық рөлін растады. Құжатта қауіпсіздік үлгілерімен жұмыс істеудің мақсаты орталық және бөлінбес қауіпсіздік кеңістігін құруға үлес қосу және ЕҚЫҰ-ны күшейту арқылы барлық қатысушы мемлекеттердің қауіпсіздігіне оң әсер тигізу және сол себептен оның (ЕҚЫҰ-ның) Еуропалық бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуде жеке дара жалпыеуропалық қауіпсіздік ұйымы ретіндегі негізгі рөлін бекіту деп көрсетілген.
Стамбулдағы ЕҚЫҰ саммиті (1999 ж.) Лиссабондағы саммит нәтижелері 1999 ж., Стамбулда болған кезектегі ЕҚЫҰ саммитінде ұжым тарихындағы межелік оқиғаға айналған Еуропалық қауіпсіздік Хартиясын қабылдауына себеп болды. Сонымен бірге, ХХІ ғасырдағы Еуропа қауіпсіздігінің үлгісі туралы пікірталас нәтижесі де шығарылды. Сол кезде-ақ ЕҚЫҰ-ның 30 қатысушы мемлекеті Стамбулдық декларацияны қабылдап, Еуропадағы қарапайым қарулы күштер туралы бейімделген шартқа қол қойды. Саммитке жиналған Ұжымдағы көптеген қатысушы мемлекеттердің көшбасшылары оны Алдағы жылдарда ЕҚЫҰ аймағындағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайтуға қабілетті, маңызды құжаттар бойынша келісімге жетуге мүмкіндік беретін бұл жүзжылдықтағы соңғы ұлы кездесу деп атағандары бекер емес еді.
Еуропалық қауіпсіздік Хартиясындағы қамтылған басты жаңа элементтер өзін жаңа қадамдармен көрсетеді, ЕҚЫҰ-ның рөлін ертерек алдын алу мен қақтығыстарды болдырмаудың негізгі құралы ретінде ұлғайтатын тәсілдер мен тетіктер: дағдарысты реттеу мен қақтығыстан кейінгі қалпына келтіру; солай бола тұра Хартияда жаңа қағидаларды қайта айқындауға ұмтылыс немесе ескі қағидаларға жаңа балама беруге тырысу көрінбейді.
ЕҚЫҰ-ның қатушы мемлекеттері және үкімет басшылары Қатысушы мемлекеттер әлемде бірге тіршілік ететін, ал адамдар мен қауымдастық еркіндік және қауіпсіздік шартында өмір сүретін демократиялық, еркін және біртұтас ЕҚЫҰ аймағын қалыптастыру жұмысына нақты берілгендіктері туралы мәлімдеді. Бұл мақсатқа жету үшін жаңа қадамдар қатарын қабылдау қажет болды:
- ЕҚЫҰ мен басқа да халықаралық ұжымдар арасындағы өзара әрекеттесуді нығайтудағы ынтымақтастыққа негізделген қауіпсіздік платформасын қабылдау және оның қорларын дұрыс пайдалануды қамтамасыз ету;
- Ұжымдық қауіпсіздікке жан-жақты көзқарастарын анық көрсете отырып, ЕҚЫҰ-ның бейбітшілікті қорғау бойынша іс-әрекетіндегі рөлін дамыту;
- жергілікті орындарда ірі азаматтық іс-әрекеттерді өткізу туралы және көмек сұрауларына тез жауап беруге мүмкіндік беретін жедел сараптамалық қолдау мен ынтымақтастық топтарын құру;
- заңның үстемдігі мен тәртіп сақтауды қалыпқа келтірудегі көмек көрсету мақсатында полиция қызметі саласындағы мүмкіндіктерді кеңейту;
- жергілікті орындарда ЕҚЫҰ іс-әрекеттерін тарату мен жоспарлауға арналған Шұғыл орталық құру;
- ЕҚЫҰ-ның Тұрақты кеңесі жанындағы Дайындық комитетін тағайындау арқылы ЕҚЫҰ аясындағы саяси кеңес беру үдерістерін нығайту.
Хартияның 9-тармағында мемлекеттердің келесі міндеттемелері белгіленген: тең құқылы серіктестік, бірлік және транспаренттік қағидаларын басшылыққа ала отырып, жалпы және жан-жақты қауіпсіздік тұжырымдамасына сәйкес қарым-қатынас құру, және әрбір қатысушы мемлекет қауіпсіздігі қалған барлығының қауіпсіздігімен тығыз байланысты деп санау, адам, экономикалық, әскери-саяси қауіпсіздік өлшемдері біртұтас ретінде қарау28, б.34-35.
Құжаттың үшінші тармағында қауіпсіздік пен бейбітшілік мемлекет ішіндегі адамдар сенімін нығайту және мемлекетаралық ынтымақтастықты дамыту сияқты екі негізгі элементті қамтитын амалдар арқылы нығайтылуы керек деген ереже келтірілген. Мәжіліс қатысушылары Біріккен Ұлттар Ұйымы жарғысының VIII тармағы бойынша ЕҚЫҰ аймақтық келісім болып табылады және дауларды бейбіт түрде реттеу бойынша негізгі ұйымдардың бірі; ертерек алдын алу мен қақтығыстарға жол бермеу, дағдарыстарды реттеу және постқақтығыстық қалыпқа келтіру саласындағы бас құралы болып табылады. ЕҚЫҰ дегеніміз өз аймағындағы ынтымақтастық пен шешім қабылдау, кеңес беруге арналған кеңінен тараған және жан-жақты ұйым.
Еуропалық қауіпсіздік Хартиясының маңызды элементі - ЕҚЫҰ-ның басқа ұйымдармен ынтымақтастық жасауындағы мұқият әзірленген тәртіп кодексі. Онда ЕҚЫҰ-ның ұйымдар иерархиясын құрмай-ақ немесе олардың арасында міндеттерді үнемі үлестіріп отырмай-ақ атқара алатын интеграциялаушы рөлі мойындалады.
Хартияда әскери одақтардың кеңеюіне саяси шектеу салу бекітілген: бұл үрдіс ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттердің қауіпсіздігіне нұқсан келтірмеуі тиіс деп атап өтілген. Хартияның құрамдас бөлігі - 1994 жылғы Будапешт құжатындағы қауіпсіздіктің әскери-саяси салаларына қатысты Тәртіп кодексінде көрініс тапқан тұжырымдаманың дамуындағы жаңа кезең ретінде қаралатын ынтымақтастыққа негізделген Қауіпсіздік платформасы.
Жалпы алғанда, Қатысушы мемлекеттер Стамбулдық саммитте Еуропалық қауіпсіздік хартиясына қол қою арқылы өздерінің БҰҰ Жарғысы мен Хельсинктік қорытынды актінің негізін қалаушы қағидаларының жақтайтынын растады. Хартияны негізі ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттердің барлығының БҰҰ Жарғысы мен Хельсинктік қорытынды актіні жақтауы болған ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттердің тәртіп кодексі деуге болады. Ол ЕҚЫҰ-ның қақтығыстарға жол бермеу, оларды реттеуге, соғыс кесірінен жапа шеккен адамдардың өмірін қалыпқа келтіру қабілетін нығайтуға бағытталған
Аталған халықаралық институт - ЕҚЫҰ - Еуропаны бөлуден бастау бастау алғанымен, оның әрқашанда негізгі мақсаттарының бірі еуропалық емес алпауыт мемлекеттердің еуропалық істерге қатысуын қамтамасыз ету болды. ЕҚЫҰ құрылымына АҚШ пен Канаданың белсенді қатысуы еуропалық тұрақтылықтың бірден бір шарты болып саналатын. Кеңес Одағы құлдырағаннан кейін ЕҚЫҰ өз құрамына барлық бұрынғы кеңес республикаларын олардың Еуропаға географиялық немесе мәдени қатысына қарамастан қабылдады.
ЕҚЫҰ-ға мүше болу географиялық немесе өркениеттік тұрғыдан қауіпсіздік ауданын анықтауға негізделмейді. ЕҚЫҰ мүшелікті ерекше еуропалық немесе атлантикалық болып саналатын мәдени және өркениеттік нормалар мен құндылықтарға тәуелді етпейді. Орталық-азиялық мемлекеттер автоматты түрде ЕҚЫҰ мүшесі болды. Дегенмен, ЕҚЫКЕҚЫҰ-ға қатысу талаптары таза тарихи жағдайлардың нәтижесі ретінде, батыс қауымдастығымен интеграциялану үдерісіне қандай жаңа тәуелсіз республикалар енетінін анықтау үшін айқын талаптардың жоқтығы ретінде қарастырылмауы тиіс. Керісінше, оларды саналы саяси мұрат ретінде қырғи қабақ соғыс дәуірінде белсенді қарсылас болған барлық елдердің қатысуымен қауіпсіздіктің жаңа сәулетін құру сияқты қарастыру керек.
Жаңа мыңжылдық табалдырығын аттаған қазіргі заманғы әлемде қауіпсіздік мәселелері өте маңызды. Олар экология мәселелерімен халықаралық қылмыс және экономикалық сұрақтармен қоса жаңа ғасырдың ең өзекті мәселелері болады. Әлемдік қауымдастық бірнеше рет қауіпсіздікті бірлесе сақтаудың бірыңғай тетіктерін жасауға тырысты. Бұл үрдіс Ұлттар Лигасының құрылу кезеңінен бастау алып, күні бүгінге дейін ең өзектілердің бірі болып қалады. Әрине, мемлекеттер топтары арасындағы көптеген қарама-қайшылықтар, әлеуметтік және саяси айырмашылықтар, сыртқы саяси тұжырымдамалардың қырлары әрқашанда бәріне ортақ тетіктер жасауда теріс әсерін тигізді. Бүгінгі жағдайда соны суреттейді. КСРО құлдырағаннан кейін және Батыспен Шығыстың арасындағы идеологиялық текетіресудің аяқталғаннан кейін бұрынғы қарсыластар ЕҚЫК (кейін ЕҚЫҰ-ны) Еуропада қауіпсіздікті сақтаумен, қақтығыстарды реттеумен, қарулануды бақылау бойынша жолға келтіруді әзірлеу мен қатар әскери салада сенімді нығайтуға арналған шараларды әзірлеуге тырысты. Дәл сол кезде Жаңа Еуропаға арналған Париж Хартиясы (1990 ж.), Еуропадағы кәдімгі қару-жарақтану туралы Келісім (ЕКҚК), Ашық аспан жөніндегі келісім, сенім мен қауіпсіздікті нығайту бойынша үшінші буындағы шаралардың үшінші буыны жөніндегі құжаттар және басқа да келісімдер әзірленіп, оларға қол қойылды. Сөйтіп, қатысушы елдер ЕҚЫКЕҚЫҰ-ны қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін құрлықта қалыптасқан жаңа шындықтарға бейімдегісі келді 24, б.90.
1990 жылдардың басы ЕҚЫК-тің сандық, функционалдық және құрылымдық кеңейюімен сипатталды. Бұрынғы Кеңес одақтарының ЕҚЫК-ке біртіндеп енуі 1990-1991 жылдары, Балтық мемлекеттері Кеңес құрамына қосылуға тырысқан кезде басталды. Эстония мен Латвия 1990 жылғы маусымда өткен адамдық өлшем бойынша Копенгагендік Кеңесте бақылаушы мәртебесін беру туралы өтінді, Литва да сондай өтінішінен кейін 1990 жылғы Париждік Саммитте өзінің ЕҚЫК-ке толық мүше болу жөнінде мәселесін талқыға салуға тырысты. 1991 жылдың қыркүйегінде Эстония, Латвия, Литва ЕҚЫК-ке қатысатын мемлекет болды. Жаңа мемлекеттердің енуі ЕҚЫК-ті әрі қарай кеңейту жөнінде шешім қабылдаудың қажеттігіне әкелді. 1991 жылы Адам өлшем жөніндегі Конференцияның Мәскеулік кездесуінде делегациялардың көпшілігі Кеңесті кеңейту жөніндегі пікірді қолдап сөйледі. Тек АҚШ делегациясының жетекшісі Кеңесті әрі қарай кеңейту ісі ЕҚЫК рухының және амал-тәсілдердің өзгеруіне әкеліп соғуы мүмкін деген ойын білдірді 12,б.281.
1992 жылғы 28 қаңтарда Прагада мәжіліс өткізетін ЕҚЫҚ-тің Аға лауазымдық тұлғалар комитеті бұрынғы Кеңес Одағының Грузиядан басқа барлық республикаларының еуропалық үрдіске енуін қолдап сөз сөйледі. ЕҚЫК-ті бұрынғы Кеңес Одағының республикалары есебінен кеңейту мәселесі 1992 жылғы 28-29 қаңтарда өткен ЕҚЫК-ке қатысушы мемлекеттердің Сыртқы істер министрлері кеңесінің кездесуінің күн тәртібіндегі бірінші мәселе болды 36. 1992 жылғы 30 қаңтарда өткен ЕҚЫК Кеңесінің екінші мәжілісінде Қазақстан Республикасы он посткеңестік ел ішінде ЕҚЫК-ке кірді. 1992 жылдың 8-шілдесінде Қазақстан 1975 жылғы Хельсинктік Қорытынды Актіге және 1992 жылдың 23 қыркүйегінде Жаңа Еуропаға арналған Париждік Хартияға қол қойды. Сөйтіп, Қазақстан өзіне ЕҚЫК-тің құжаттарында белгіленген барлық саяси міндеттемелерін өзіне алды 20,б.25.
ЕҚЫК-ке қатысушы елдердің негізгі мақсаты еуропалық құрлықта халықаралық жағдай мен тұрақтылықты нығайту, халықтар арасында өзара түсіністікті дамыту және мәдениет саласында жеке байланыстарды орнату болды. ЕҚЫК-тің 1994 жылғы Будапештегі саммитінде ЕҚЫК-тің атын ЕҚЫҰ-ға ауыстыру туралы шешім қабылданды. Сөйтіп, ЕҚЫҰ ЕҚЫК-тің логикалық жалғасы болды. Сондықтан публицистика мен ғылыми әдебиетте әдетте бір-бірін толықтыратын екі құбылыс ретінде ЕҚЫКЕҚЫҰ деп жазылады.
ЕҚЫКЕҚЫҰ-ның даму жолы мен қызметін қарастыра отырып, төмендегідей қорытындыларға келуге болады:
1. Басында ЕҚЫК деп аталған ЕҚЫҰ-ның бірінші кезеңі қырғи қабақ соғысының жылдарына сәйкес келді. Блоктік текетіресудің күрделі жағдайында Ұйым Шығыс пен Батыс өкілдері арасында өзара араласудың тұрақты арнасы ретінде қызмет етті. Ол биполярлық жағдайға көпжақтылық элементін енгізді. Кеңес мемлекетаралық қатынастарға ынтымақтастықтың адам құқығы мен қоршаған ортаны қорғау сияқты ең маңызды жаңа салаларын қосу арқылы ол қатынастардың аясын кеңейтті. ЕҚЫК еңбегі деп Еуропадағы әскери кернеудің төмендеуін де айтуға болады. Өткен ғасырдың 70-80 жылдары ЕҚЫК еуропалық құрлықта қауіпсіздік пен ынтымақтастықты нығайтуда, қатысушы мемлекеттер арасындағы идеологиялық бөлунішілікті жеңуде маңызды рөл атқарды. 80-жылдар соңында Мәжіліс Хельсинктік Қорытынды актісінің 10 принципінен жасақталған ойынның жалпы ережелерін әзірлеу негізіндегі жалпыеуропалық ынтымақтастықтың әмбебап тетігіне айнала бастады.
2. ЕҚЫҰ-ның екінші кезеңі өткен ғасырдың 90-жылдарын қамтиды. Бұл кезең ұйымның жаңа мүшелерді қабылдауы және қызметінің жандануымен сипатталады. Бұл кезеңде ЕҚЫҰ-ның бірінші, екінші және үшінші өлшемдеріне қатысты мәселелердің кең шеңберін шешуге мүмкіндік беретін көлемді институционалды база жасалды. Өзінің практикалық қызметінде Ұйым БҰҰ, НАТО, ЕК, ЕО, ТМД сияқты халықаралық институттармен тығыз ынтымақтастықта болды. ЕҚЫҰ Еуропа мен Азияның Шешенстан, Абхазия, Приднестровье, Косово және басқа да ыстық нүктелерінде бітімгерлік миссия атқарды. 90-жылдардың аяғында ЕҚЫҰ қызметінде Ұйымның халақаралық аренадаға позицияларын әлсірету қауіпін төндірген географиялық және функционалдық ауытқу байқалғанын атап өту керек. Бұған ЕҚЫҰ-ның Минск тобының армян-әзірбайжан қақтығысын шешудегі әлсіздігі әсерін тигізді.
3. ХХІ ғасырдың бірінші жылдарын қамтитын ЕҚЫҰ қызметінің үшінші кезеңінде жоғарыда белгіленген дисбаланстарды жою, ЕҚЫҰ күн тәртібін жаңа қауіп пен үрейлерге, оның ішінде халықаралық лаңкестікке бейімдеу, жұмысын тиімді үйлестіру үшін институттарды реформалау бойынша белсенді жұмыс жүргізілуде. Ұйым өз аумағындағы дауларды бейбіт түрде реттеу құралы және қақтығыстардың алдын алу, болдырмау, дағдарыстарды реттеу және қақтығыстардан кейін қалыпқа келтіру саласындағы негізгі құралдардың бірі ретінде өзіне жауапкершілікті алды.
1.2. ЕҚЫҰ-ның негізгі қызметі.
ЕҚЫҰ өте күрделі ұйым: бейорталықтырылғандықтан құрылымы себебінен де, орындап жатқан батыл және үнемі өсіп тұратын міндеттері себебінен де, 56 елде өткізетін сансыз іс-шаралар себебінен де күрделі.
ЕҚЫҰ-ның қолданыстағы құрылымдары, институттары және бюджеті. ЕҚЫҰ-ның тұрақты Кеңесі қатысушы мемлекеттердің өкілдерінен тұрады және ЕҚЫҰ-ның бас атқарушы орны болып саналады. Кеңес аптасына бір рет Венадағы Хофбург конгресс орталығында ЕҚЫҰ-ның аумақтық жауапкершілік зонасындағы ағымдағы жағдайды талқылап, тиісті шешім қабылдау үшін жиналады. Қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық жөніндегі Форум да Кеңес сияқты аптасына бір рет Венада жалпы еуропалық қауіпсіздіктің әскери құрамдас бөлігімен байланысты сұрақтарды талқылап, шешім қабылдау үшін жиналады. Әсіресе, ол Сенім мен қауіпсіздік саласындағы шараларға қатысты. Форум, сонымен қатар, ЕҚЫҰ-ның жауапкершілігі аумағындағы қауіпсіздікке төнген жаңа үрейлерге байланысты мәселелермен және қақтығыстарды шешумен айналысады. Өз кезегінде ЕҚЫҰ-ның Экономикалық форумы қатысушы елдердің қауіпсіздігін қозғайтын экономикалық және экологиялық мәселелерін талқылау үшін жылына бір рет Прагада жиналады.
Жоғары деңгейдегі кездесу немесе ЕҚЫҰ Саммиті - бұл ЕҚЫҰ-ға мүше елдердің елбасшылары немесе үкіметбасшылардың кезеңдік кездесулері. Саммиттердің негізгі міндеті - Ұйымның саяси бағдарлары мен басымдықтарын ең жоғары деңгейде анықтау. Әр кездесудің алдында дайындық конференция өтеді. Оның барысында келісімге келетін жақтардың дипломаттары ЕҚЫҰ мойнына алған негізгі заңи міндеттемелердің жүзеге асырылуын бақылайды. Дипломаттар қатысушылардың ұстанымын келістіреді және алдағы саммиттің базалық құжаттарын дайындайды. ЕҚЫКЕҚЫҰ тарихында 6 саммит өткізілді. Оның ішінде ең маңыздылары:
Хельсинктік саммит (1975). Бұл саммитте ЕҚЫКЕҚЫҰ-ның негізін қалаушы құжаты - Қорытынды актіге қол қойылды 21.
Париждік саммит (1990). Бұл саммитте Жаңа Еуропаға арналған Хартия мен Еуропадағы қарапайым қарулы күштер жөніндегі Келісімге қол қойылды. Хартия ЕҚЫҰ-ның Веналық кездесуінің (1986) шешімдерін растап, кейін КСРО мен Шығыс Еуропа елдерінде сепаратистік қозғалыстардың күшеюіне әкеліп соққан ұлттық құқықтан халықаралық құқықтың басымдығын құжатты түрде бекітті;
Будапештік саммит (1994) бір қатар институционалдық реформалармен аяқталды. ЕҚЫК ЕҚЫҰ атты тұрақты ұйымға айналды, келісмге келген жақтар Қарабақ қақтығысы мәселесін шешуге қосымша назар аударды және т.б.
Стамбулдық саммит (1999) Еуропалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz