Ж. Аймауытұлының өмiрi мен шығармашылығы
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
I. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛIМ
1.1. Ж. Аймауытұлының өмiрi мен шығармашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Ж.Аймауытұлы мұраларындағы әлеуметтік психология мәселелерi ... ... 8
1.3. Ж.Аймауытовтың тұлға қалыптасуындағы әлеуметтiк ортаның ролi
туралы көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.4. Ж.Аймауытов шығармаларындағы психологиялық мәселелер ... ... ... ... .38
ІІ ЭМПИРИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
2.1 Ж.Аймауытұлының психология кітабына контент анализдік зерттеу...50
2.2. Зерттеу әдiстемесiнiң сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.3. Зерттеу объектiсiнің сипаттамасы мен талдау мәліметтері ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланылған әдебиеттер тIзIмI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
КIРIСПЕ
ХХ ғасырдың басында қалыптасқан ұлт зиялылары елiмiздiң тарихында өшпес iз қалдырғанын тарихтың өзi дәлелдеп. бердi. Өздерiнiң азаматтық-патриоттық, интеллектуалдық-творчестволық, саясаткерлiк-дипломатиялық қырларынан танытқан алаштықтар қазақ халқының ұлттық тәуелсiздiгi жолында қызмет еттi.
Алаш зиялыларының қоғамдық саяси және творчестволық қызметiн өз дәрежесiнде қарастырып, тиесiлi бағасын беру мүмкiндiгi тек 1988 жылы Казақстан Компартиясы Орталық Комитетiнiң жанынан тоталитарлық жүйенiң құрбаны болған ұлттық интеллигенцияның шығармашылық мұраларын қайта қарау үшiн арнайы құрылған комиссияның қорытындылары шыққан соң ғана туғаны мәлiм.
Тоталитарлық режим тұсында жазықсыз әуғын-сүргiнге ұшыраған халқымыздың аса көрнектi ойшыл ғалымдары, қоғам қайраткерлерi А.Байтұрсынов, Х.Досмухамедұлы, М.Дулатов, Н.Құлжанова т.б. бiртуар ұлдарының тәлiм-тәрбие саласындағы ғылыми мұралары кеңiнен зерттеле бастады. Осы орайда 1931 жылы "буржуазияшыл-ұлтшыл" айыбымен жазықсыз жапа шегiп, атылып кеткен Ж.Аймауытұлының (1869-1931) қоғамдық саяси, педагогикалық және әдеби қызметiне байланысты бұл комитеттiң шешiмi 1988 жылдың соңында шықты.
Осы кезден бастап баспасөз бетiнде Ж.Аймауытұлының өмiрбаяны мен қоғамдық саяси қызметi, творчествосын анықтайтын мақалалар жарық көре бастады. ұалымдар М.Козыбаев, М.Каратаев, С.Кирабаев, Т.Қожакеев, К. Мұхаметқанов, Р.Нұрғалиев сияқты белгiлi ғалымдардының бұл тақырыпта жазған мақалалары мерiзiмдiк баспасөздерде жарияланды.
Сонымен қатар 1989 жылы қазан айында Республика қайраткердiң 100-жылдығын атап өтiп, Ж.Аймауытұлын еске түсiру кешi 14 қазанда Алматы қаласында Абай атындағы опера және балет театрында өткiзiлдi. Осы жылы алғаш рет Ж.Аймауытұлының бiр томдық шығармалар жинағы академик С.Кирабаевтың алғы сөзiмен басылып шығарылды.
Осы уақытқа дейiн бұл ғұлама туралы С.Қирабаевтың "Ж.Аймауытов", Р.Сағынбекұлының "Жүсiпбек" атты еңбектерi, сондай-ақ бiрнеше ғылыми зерттеу жұмыстары қорғалды. (Р. Досжанова, Т.Шоқымов, Д.Құсайынов, Қ.Әбдiкова, А.Мiралиева) Бұл жерде профессор Қ.Жарықбаевтың ғұлама ғалымның психологиялық мұралары туралы жазған бiрнеше еңбектерiн зор ықыласпен атап өтуiмiз қажет.
Жоғарыда айтылғандарға орай диплом жұмысының өзектiлiгi мен маңыздылығы елiмiздегi психология ғылымының қазiргi күн талабына сай бiртуар ғұлама ұлдарымыздың бiрi-Ж.Аймауытұлының психологиялық мұраларын жан-жақты терең зерттеу болып табылады.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы ғалымның жалпы қоғамдық саяси мәселелердi психологиялық талдаудағы негiзгi ұстанымдары мен ұлттық педагогикалық-психологияның ғылыми терминдерiн тұңғыш реттеушi екендiгiмен сипатталады.
Диплом жұмысының мақсаты - Ж.Аймауытұлының қоғамдық саяси қызметiнiң маңыздылығы мен оның қоғамдық көзқарасының қалыптасу алғышарттарын психологиялық тұрғыдан талдауға ұмтылу, әлеуметтiк мәселелерiмен қатар қоғамдағы тұлға мәселесiн теориялық негiздеу.
Зерттеу объектiсi-Жүсiпбек Аймауытұлының 1995 жылы Рауан баспасынан басылып шыққан Псиқалоғия кiтабы.
Зерттеу әдiстемесi: Контент-анализ әдiсi.
Зерттеу мiндеттерi:
Ж.Аймауытұлының психологиялық мұралары туралы жазылған ғылыми еңбектерге шолу.
Ж.Аймауытұлының мұраларындағы қоғамдық психология мәселелерiн талдау.
Ж.Аймауытұлының Псиқалоғия кiтабындағы ғылыми атаулар мен терминдердi контент-анализ әдiсi арқылы талдау.
I. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛIМ
1.1 Ж. Аймауытұлының өмiрi мен шығармашылығы
Ж.Аймауытов 1889 жылы қазiргi Павлодар обылысының Баянауыл ауданындағы Дәдебай ауылында дүниеге келген. Әкесi Аймауыт ақсақал балаларын мал табуға дайындады. Ол оқу бiлiм қууды, қолөнер кәсiбiне үйренудi мал табудың негiзгi жолы ұққан. Он бес жасына дейiнгi өмiрiн ауыл молдасына хат тануға арнайды. Әуелi бiрнеше молдадан сабақ алып, бес-алты жыл iшiнде ескiше едәуiр бiлiмiн көтередi.
Содан кейiн аз уақыт өзi молдалық құрып бала оқытады. Әкесi ұлдары Ақат пен Жүсiпбектi ауылдың етiкшi, өрiмшi сияқты шеберлерге жiберiп қолөнерге үйретедi, ән салып, домбыра тартуға баулиды. Мұның нәтижесiнде Жүсiпбек қолөнер кәсiбiне де машықтанады. Алайда тұрмыс қиындығы, жоқшылық, кедейлiк қолбайлау болып ол ауылдан Ұзап шығып оқи алмайды. Өстiп жүргенде Баянауылда орыс мектебi ашылып, Жүсiпбекке 1907 жылдан бастап сол жерге барып бiлiм алудың сәтi түседi. Бiр қыста екi бөлiмдi аяқтап бiр жылдан кейiн Керекудегi қазыналық ауылшаруашылық мектебiне барып түседi. Алайда ол мұнда ұзақ оқи алмайды.
Жүсiпбек мұндағы мектеп режимi мен әдiлетсiздiкке қарсы бой көтерген балалардың қатарында болып оқудан шығып қалады. Осыдан кейiнгi бiраз уақытын ауылда бала оқытумен өткiзедi. Баянадағы мектептiң үшiншi класында оқуын жалғастырады. Содан 1911 жылы Керекуге келiп екi класты орыс-қазақ мектебiне орналасады. Әуелi сол мектепте, кейiн интернатта бiлiм алып, 1914 жылы Семейдегi мұғалiмдер семинариясына түсiп, оны 1919 жылы бiтiредi. Семейде халқымыздың бiртуар ұлдары Қ.Сәтбаев, М.Әуезовпен танысып бiрге оқиды.
Жүсiпбектiң шығармашылыққа әуестенуi Семейде оқып жүргенде басталады. Оның алашордашылар iсiне тiлектестiк бiлдiруi "Абай" атты журнал шығарысып, "Сарыарқа" газетiмен қызметтес болуы да осы кезге сәйкес келедi. Осы басылымдар бетiнде ол алғашқы әдеби туындыларын жариялайды. Жүсiпбек шығармашылық жолға бетбұрысы Қазан төңкерiсiнен кейiн басталады. Бұл кезде ол жаңа үкiметтiң қоғамдық қызметiне араласады. Семинарияны бiтiрген соң 1919-1620 жылдары Семей губерниялық Атқару комитетiнiң бөлiм меңгерушiсi, "Кедей таңы" аттты газеттiң редакторы болып iстейдi. 1929 жылы Коммунистiк партия қатарына кiредi. Бiрақ 1922 жылы одан шығып қалады. Сол жылы Қазақстан Советтерiнiң құрылтай съезiне делегат болып, Қазақ АССР Орталық Атқару Комитетiнiң мүшелiгiне сайланады.
Қазақ АССР Оқу Халық Комиссарының орынбасары болып тағайындалады. Кейiн Қазақ тiлi газетiнiң редакторына ауысады. Осындай қызметтер атқара жүрiп Жүсiпбек негiзгi уақытын шығармашылық жұмысқа арнаған. Бұрын шағын көлемдi пьесалар жазған ол "Мансапқорлар", "Сылаң қыз", "Қанапия-Шарбану", "Шернияз" сияқты көп актiлi пьессалар, "Қартқожа", "Ақбiлек", "Күнiкейдiң жазығы" сияқты көлемдi прозалық туындылар жазады.
Бұл жылдары Жүсiпбек атқарған қоғамдық iстердiң мақсаты- туған халқының басына түскен заман ауыртпалығын бөлiсу болды. Осы жолда ол түрлі қиыншылықтарға кездестi. 1926 жылы Жүсiпбек үстiнен жасалған үлкен бiр шағым бойынша тергелiп, сотқа тартылады. Бұл жолы ақталғанымен 1929 жылы майда қайтадан ұсталып "Революцияға қарсы жасырын ұйымның белсендi мүшесi" ретiнде айыпталады. Ол Қызылорда да Москвада Бутырка тұрмелерiнде ұзақ уақыт тергелiп, қатты қысымға ұшыраған.
Осындай жалған айыптау негiзiнде 1930 жылы 4-сәуiрде Жүсiпбек Аймауытұлы ату жазасына кесiлген. Алайда үкiмнiң қашан, қайда орындалғаны жайлы дерек оның жеке iсiнде сақталмаған. Соңғы кезде Жүсiпбек ұрпақтары табылып, ол жайлы жаңа iздеулер жасала бастады. Соның бiрiнде қызы Музаның айтуынша Жүсiпбек 1931 жылы 31 сәуiрде атылған деген мәлiмет берiлген.
Жүсiпбектiң семьялық өмiрi жайлы бiрнеше мәлiмет қалдырған жерлесi-З.Ақышев болып табылады. Оның деректерi бойынша Керекуде мектеп бiтiретiн жылы (1914ж) Жүсiпбек күйеуi өлген бiр жесiр, бай жеңгесiне үйленген. Ондағы мақсаты-соның байлығын пайдаланып Керекуде қазақша газет шығару едiөдейдi. Бiрақ бiрiншi импералистiк соғыс басталып кетiп мақсатын орындай алмай, Семейге оқуға кетiп қалған.
Осы арада Ж.Аймауытұлының отбасы жайына тоқталсақ, 1919 жылы Семинарияны бiтiрген жылы Волкова Вера деген қызға үйленедi. Верадан 1916 жылы Бектұр, 1920жылы Жанақ деген ұлдары туады. Вера кейiннен қайтыс болады. Одан кейiн Евгения Қарабатыр қызы Сермухамедовамен отасады. Одан 1926 жылы Муза деген қызды болады. Евгенияның әкесi Қарабатыр Арыстан ұлы Сермухамедов (1870-1950) 1903 жылы Қазанда Жоғары оқу орнын бiтiрген, бiлiмдi мал дәрiгерi. Әйелi Александра Николаевна деген орыс қызы. Орысша тәрбиеленген отбасында адамдарды орысша атау әдетке айналған. Ол күйеуiн Қарабатыр демей Кириил деп атаған. Қызы Евгения Кирииловна болып жазылған, Бектұрды-Виктор, Жанықты-Юрий деп және Жүсiпбектiң өзiнде Юрий деп атау әдетке сiңген. Кейiннен Жүсiпбек балаларының Юрьевич, Юрьевна болып кетуiнiң себебiде сол болған (Т.С. Қаленова материалдары бойынша) [1].
Жүсiпбек Аймауытұлының үлкен ұлы Бектұр әкесi тұтқындалғаннан кейiн әудалау қаупi туған соң Кушемова Таскира Бақтыгерей қызымен бiрге Уфа қаласына барып, онда ФЗО да бiлiм алған, кейiннен, Шымкентке келген кезiнде "алашорданың баласы" деп әуғындаған соң, Түркiменстанға өтiп, мал дәрiгерлiк техникумында оқиды. Бiрақ, қайтадан әудаланып, мұнда да орнықты өмiр сүре алмайды. Сөйтiп, ол Қазанға кетуге мәжбұр болған, сол қаладағы әскери зауытта iстеп жүрген кезiнде оған шошқа бағу тапсырылып, артынан "алашорданың баласы" болғандықтан сенiмсiздiк бiлдiрiлiп, жалған айыпталып, 1937 жылы 10-жылға сотталған. Түрмеден қайтқан соң Кемерова аймағында тұрақтап қалған. Б.Аймауытовқа Казақстанға келу мүмкiндiгi тек 85 жасында туады (Қазақ әдебиетi 1994 -28 қазан) Жүсiпбек Аймауытұлының кiшi ұлы Жанақ та туған жерiнен жырақта Кырғызстанда, анығырақ айтқанда Бiшкек маңындағы Новопавловка селосында тұрады. Ал қызы Муза Жүсiпбек қызы қазiр қыздарымен бiрге Ақтөбе қаласында тұрады.
Жүсiпбек Аймауытұлы туралы жазылған еңбектердiң iшiнде әзiрше ең қомақтысы бiз осы бiтiрiу жұмысымызда деректерiн пайдаланған академик С.Қирабаевтың "Жүсiпбек Аймауытов" монографиясы. Бұл еңбек қазақ ғылымы мен мәдениетiнiң аса көрнектi өкiлдерiнiң бiрi- Жүсiпбек Аймауытұлының өмiр жолы мен творчествосын жан-жақты терең талдаған. Алпыс жылдан астам уақыт iшiнде Жүсiпбек есiмiне қатысты дүниелердiң көбi жоғалған. Солардың бiразы бiртiндеп толысады. Архив қойнауында бар мәлiметтер болса, табылар-дейдi өз зерттеуiнiң қорытындысында профессор С.Қирабаев [2].
Жүсiпбек Аймауытұлы сияқты халқымыздың ардақты перзентiнiң ұрпақтарының тағдыры осылайша өрбидi. Бұл жағдай жалпы тоталитарлық жүйе құрбаны болған алаш зиялыларының бәрiне де бiрегей тән болды.
1.2. Ж.Аймауытұлы мұраларындағы әлеуметтік психология мәселелерi
Қазiргi егемендi тәуелсiз Қазақстан мемлекетi үшiн, оның негiзгi иегерi қазақ халқы үшiн, оның Ұлттық психологиясын дамытып, қалыптастыруда Жүсiпбек Аймауытұлының мұраларындағы қоғамдық-саяси көзқарастарын жан-жақты зерттеудiң баға жетпес сiлтеме болатындығына дау жоқ.
20-30 жылдары Ресейде, сондай-ақ Батыс Европа елдерiнде әлеуметтiк -қоғамдық психологияға қызығушылық өрiстей түскен едi. Бұл мәселенi сол кездерi орыс психологтарының көпшiлiгi өз еңбектерiне арқау еткен болатын. Бұлардың арасында П.П.Блонский, М.А. Рейснер, В.А.Артемов, В.В. Беляев, В.М. Экземплярский, Л.Н. Войтоловскийлердi атауға болады. Олардың адамның қоғамдық мәнiне оны әлеуметтендiру мәселесiне ерекше маңыз бергенi психология тарихынан белгiлi.
Туған халқы мен алпыс жылдан кейін қайта көрісіп, табысқан біртуар қазақ зиялыларының ішінде тәлім-тәрбие, оқу-ағарту мәселелері саласында сындарлы, терең мағыналы ғылыми еңбектерді өндіре жазған адамның бірі - Жүсіпбек Аймауытұлы [3]. Бас аяғы бес- алты жылдың ішінде оның осы салада алты кітап жазуы - бұл айтқанымыздың жақсы айғағы. 1924 жылы мектеп мұғалімдері мен педагогикалық оқу орындарында оқитындарға арнап Тәрбиеге жетекші (Орынбор, Госиздат, 186-бет), 1926-жылы екі кітап, бірі - Психология (Қызылорда - Ташкент), екіншісі Жан жүйесі және өнер тандау (М.Центриздат, 81-бет), 1929-жылы Комплекспен оқыту жолдары (Қызылорда, Қазгосиздат, 129-бет), мектеп оқушыларына арналған Жаңа ауыл (бастауыш класқа арналған оқу кітабы, Алматы, 1929-1930ж.ж) Сауатсыздықты қалай жою керек? т.б. жариялады.
Мәселен, оның Тәрбиеге жетекшісінде дидактика мен педагогиканың психологиялық ғылыми астарлары, ұлт тіліндегі тәлім-тәрбиелік терминдер жүйесі сөз болды. Еңбек төрт бөлімнен, 29 параграфтан тұрады. Осы кітаптың Дидактика бөлімінде оның психологиялық негіздері (ынталы оқыту, үйрету әдістері, машықтану жолдары, оқытудағы көрнекілік, оқыту түрлері, т.б).
Жиырмасыншы жылдардағы қазақ мектептерінің өмірінен алынған нақтылы мысалдар терең талданбады. Еңбектің төртінші бөлімінде де педагогикалық психологияның кейбір мәселелері сөз болды. Олар: ұстаз бен шәкірт ынтымақтарының басты белгілері, қазақ мектебінің өзіндік ерекшеліктері мұндағы еңбек тәрбиесі т.б. Бұл жайт Жүсiпбек Аймауытұлының еңбектерiне де ықпалын тигiзген. Мәселен, "Психология" кiтабының "әлеуметшiлiк" деген арнайы тақырып бар. Онда айтылған ой-түйiндерге тоқталайық. Өмiрде дара денелердiң жұмысы болуы мүмкiн емес. Осының бәрiнде денелер арасында бiрiне-бiрi байланыстың, көмектестiк, өмiрлестiк бар [4].
Қоғам дегенiмiз- жеке-жеке өсiп жетiлген адамдардың бiр жерге жиналуының нәтижесi. Әр адамның денесiн алсақ, ол да жеке-жеке шiлтерлердiң (клеткалар) өз бетiмен жетiлiп, бiрiгу нәтижесi. Адам қоғамы- айуандық қоғамының жетiлген тұрi. Алдымен қоғамдасу айуандарда болып, содан кейiн адамдарға жайылған. Адамның өзгешелiгiне қарай, о бастан оның қоғамдасуы да айуаннан өзгеше болған. Адам қоғамы өз арасында көмектестiгi, неше түрлі күрделi жұмыстары бар, белгiлi шаруа ұйымы, шаруа одағы әлеуметтiк тұрғыда бiреуге-бiреудiң ыңғайласуының жоғары түрi.
Жас бала екiншi айдан былай шешесiнiң жұғысқанын айырып, оның iсiне өзгеше жауап бере бастайды. Адамдармен араласқан сайын баланың нәрседен айырмасы адам балаға бiр қозғалмалы, бiр қалыпта тұрмайтын зат болып көрiнедi".
Мiне, осы жерде Жүсiпбек Аймауытұлы ересектiң де баланың да әлеуметтенуi туралы айтып отыр. Автор өз ойын әрмен қарай былай жалғастырады: "Бала адамға көбiрек жҮғысуды тiлеп тұрады. Соның аяғы бала "менiнен" бұрын "сен", "ол", "олар" деген сөздi айтады, "Меннiң" өзi де адамдармен қатынасу, үйiр болу арқылы туады. Жас бала бiр өзiн қоюды аңсап бәрiн әиратуға, жоюға дейiн барады, бiресе кенет өзгерiп қозымен қатар жатқан арыстандай болады... әр уақыттағы тiлегi-оның қоғамдық күйiнiң нәтижесi".
Әлеумет, қоғам, адам психологиясының негiзгi қозғаушы күшi. Адамның мақсатқа, дүние табуға орайланған еңбегi алдымен кәсiп iздеу үшiн, былайша айтсақ, нан табуға бағытталады. Ал бұл басқа адамдармен байланысқанда солардың көмегiмен жүзеге асады. Мәселен, диқан еңбегi табиғат шарттарына мықтап бағынады. Мысалы, ауа-райына, жер әҮйқасы, жыл мезгiлi, жауынға, құрғақшылыққа деген сияқты.
Автор бұл жерде "адамның күнi адаммен" дегендей, жалғыз iстейтiн қызмет жалпы айтқанда аз, тiптi болмайды дейдi. Жүсiпбек Аймауытұлының пiкiрiнше қоғамдық еңбек дегенiмiз адамдардың өзара көмектестiгi, аңшылық, бiрнеше адамның бiрлесуi, шөп шабу, егiн егу, ору, жол түзеу, арық қазу, орман отау, балық аулау , үй соғу, киiз басу, құдық аршу-барлығы адамдардың бiр-бiрiмен бiрлескен әрекетiнiң қоғамдық нәтижесi. Автор бұл жерде әлеуметтiк психологияның негiзгi мәселелерiнiң бiрi адамның әр түрлі бiрлестiктерi туралы, олардың бiр-бiрiмен байланыстары туралы қазақ топырағында iлкi сөз қозғаған ғұлама ретiнде танылып отыр [5].
Жүсiпбек Аймауытұлы қоғамдық психология туралы айтқан пiкiрлерiнде еңбек әрекетiнiң бөлiнiсiне қарай, кiсiде өзгеше психологиялық қабiлет туындайтынын да сөз етедi. Мәселен, ол сауда, кеңсе iсi, түрлі қара жұмыс, диқаншылық, өнеркәсiптiң әр түрлерi мамандық иелерiнде түрліше психология қалыптасады, осының нәтижесiнде әр адам әр түрлі қызметке жетiк маман бола алады дейдi. Яғни, ол бiреу шаруашылық, екiншi бiреу саясатшы, үшiншi адам сот, төртiншiсi-әскери қызмет т.б. мамандық иесi бола алатындығын, мұның барлығы сайып келгенде, белгiлi ұжымдардың әсерiнен қалыптасып дамитындығын ашып көрсетедi.
Жүсiпбек Аймауытұлының қоғамдық психологияға байланысты пiкiрлерi оның тап, дiн психологиясы туралы айтқандарымен де тоқайласып отырады. Автордың пiкiрiнше, "жеке адам деген құр дерексiз ұғым, адамның қылығы табымен өлшенедi, әрбiр адам белгiлi бiр топтың адамы. Сондықтан адамның қылығын оның табымен байланыстырып қарау керек. Оның айтуынша, адамның қандай тапқа жататындығынан оның психологиясы туралы мол мағлұмат алуға болады. Себебi адамның қылығы, белгiлi таптың туынды қылығы болып аталады.
Жүсiпбек Аймауытұлының пайымдауынша, бiр таптан екiншi тап ерекшеленiп отырады. Еңбек жемiсiн үлесу жолындағы таптар арасының кәдiмгi қатынасы, тартыс, тап-қоғамның тарихы, тап-тартыстың тарихы болып саналады [6].
Автор әр тап өкiлдерiнiң тәрбие туралы көзқарастарының да түрліше болатындығын атап көрсетедi. Қазiргi кезде бiзде әлеумет және ұлт психологиясының сан-салалы мәселелерi жайлы зерттеулер жариялана бастады.
Осы мәселелердiң қырлары мен сырларын зерттеуге кезiнде әмiршiл-тоталитарлық жүйе қарсы болды. Өйткенi, жалған интернационализмнiң жалауын көтерiп, коммунизм орнатуды мақсат еткен қоғамға ғылымның осы саласы қажетсiз едi. Сондықтан да әлеуметтiк этнопсихологиялық мәселелер тек оқтын-оқтын жекеклеген ғалымдардың жол-жөнекей, атүстi жазған еңбектерiнде ғана сөз болып келген болатын. Осының салдарынан күнi бүгiнге дейiн ұлттық этнопсихология ғылымының зерттеу объектiсi де, термин, ұғым атаулары да бiр iзге түскен жоқ. Мәселен, үш томдық психологияның "энциклопедияның" жоба сөз тiзбегiнде оның 30-ға жуық терминдерi ғана тiркелген. Елiмiздегi тыныс-тiршiлiктiң кез-келген саласында ұлттық ерекшелiктердi ескермей, бұларды ғылыми тұрғыдан сараптамай тиянақты жұмыс жүргiзу қиын екенi белгiлi болып отыр.
Ж.Аймауытұлының психологиялық мұрасы туралы айтқанда, оның Психология атты төл оқу құралы толық жалпы психологияның мәселелерін қарастырылған. Психология, - деп жазды автор осы кітаптың беташарында: терең ой, терең білім, терең пәлсапаға соғатын пән, өзге білімдер затшылдыққа табанын тіресе де, психология әлі тіреп, яғни нық басқан жоқ. Қарапайым адамға жұмбақ сияқты көрінетін талай нәрселер психологияда қаралады. Себептері, сырлары айқындалады, бұлардан хабары болу, ақыл-ойына ерік беру кімге де болса керек-ті. Бұл кітапты алдымен бала оқушыларға ұсынамыз. Қала берсе, кімде-кім әлеуметпен, қоғаммен қатынасып, қызмет ететін болса, оның бәріне де психология пайдалы кітап деп ойлаймыз, хат танитын жәй қазақ, арындамай оқи алса, едәуір білім алар деп сенеміз. Оқырманына осылай ой сала келіп, Ж.Аймауытұлы: Психология нені сөйлейді? дейтін бірінші тарауда осы ғылымның екі жарым мың жылдық тарихынан біраз мағлұмат береді [7].
Жүсiпбек Аймауытұлының еңбектерiндегi барлық тұлғалар өзiнiң әлеуметтiк ортасымен және уақытымен тiкелей байланысты. Бейнеленген адамдарды сол дәуiрдiң қоғамдық саяси өмiрiнен, әдет-ғұрпы мен табиғатынан бөлiп қарауға болмайтыны автор еңбектерiнiң негiзгi қағидасы болып табылады. Автордың көркемдiк қлемiнде әлеуметтiк-сославиелiк ортаның ықпалы абсолюттiк дәрежеде болғанмен кейбiр оқиғаларда кейiпкерлердiң iс-әрекетiне тiкелей үстемдiк ететiнiн байқауға болады. тағдырлары мен iс-әрекеттерi қлеуметтiк жағдай мен қоғамдық ортаға тiкелей байланысты екiншi қатардағы кейiпкерлердi айтпағанның өзiнде басты кейiпкерлердiң жүрiс- тұрысы көп ретте сыртқы ортаның, жағдайдың қысымынан туындап жатады. Кейiпкердiң тек жүрiс-тұрысы мен iс-әрекетi ғана емес, олардың көзқарастары, ұғымдары, ойлау үлгiлерi де сыртқы ортаның әсерiнен бола алады. Бұл арада сыртқы орта белгiлi бiр жағдайлардың тоғысуы ғана емес, негiзiнде материалдық, сославиелiк мүдделер жатқан қатынастардың күрделi жүйесiнiңде қызметiн атқарады [8].
Алайда, Жүсiпбек Аймауытұлының еңбектерiндегi тұлға концепциясын көтерiп тұрған негiзгi кейiпкерлер-әлеуметтiк сценарийден шықпайтын, сыртқы ортаның "өкiлi" ғана емес, олар қоғамның, жағдайдың үкiмiне, қысымына қарсылық бiлдiредi. Өзiнiң әлеуметтiк жағдайына қарамастан, өз бақытына ұмтылу, бостандық және тұлға мәселелерiмен тiкелей байланысты.
Жүсiпбек Аймауытұлының кейiпкерлерiнiң әлеуметтiк тәуелдiлiгi жеке адам бойындағы ортаның әсерiнсiз бола беретiн шабыт, құштарлық секiлдi табиғи психологиялық қасиеттермен үйлесiп отырады.
Тұлға концепциясымен оның автор еңбектерiндегi көркемдiк кейпiнiң ерекшелiктерiн кейiпкер проблемасымен араластырмай отырып (себебi тұлға концепциясы кейiпкер проблемасынан әлдеқайда кең ұғым) Қартқожа, Ақбiлек бейнелерi арқылы адам бойындағы әлеуметтiк сипаттан (социальная детерминированность) асып түсе алатын күштi көрсеткенiн атап өткенiмiз жөн. Мұндағы кейiпкерлер тек әлеуметтiк ортаның заңдарымен ғана өмiр сүретiн адамдар емес, олар өз бойларынан жағдайдың, ортаның ықпалына қарсы тұра алатын қайрат тапқан, сол арқылы адам мүмкiншiлiгiнiң шексiздiгiне сенiмдi бiлдiрiп қана қоймайды. Адамның абырой, намыс, жан ашу, жауапкершiлiк т.б. психологиялық қасиеттердi сақтай отырып, кез-келген жағдайда жол таба алатынына сенiмдi бiлдiредi.
Автордың кейiпкер таңдау принциптерiнен де гуманизм белгiлерiн байқау қиын емес. Қоғам мен әлеуметтiк ортаның, жағдай үстемдiгiнiң бiрiншi екенiн мойындай отырып, автор көркем сөз арқылы мәселенiң екiншi жағы адамның өз тағдырын өзгерте алатын мүмкiндiгiн дәлелдейдi. Жүсiпбек Аймауытұлы қоршаған ортаны бiр деңгейден өзгермейтiн әлде бiр оқшау жағдай деп қабылдайтын ұғымдарға қарсы шыққан алғашқы қазақ қаламгерлерiнiң бiрi болып саналады.
Біздегі ұлттық психологияның терминдерінің алғаш жүйеге түсуі де Ж.Аймауытұлы есімімен байланысты. Қай кезде де термин сөздерге ауыр жүк жүктелген, олардың жекелеген ғылымның өзіндік ерекшелігін бажайлап көрсете алуы абзал. Ғалым ұғымдардың ана тілімізде дұрыс түйінделуі аса мұқтияттылықты қажет етеді сондықтан да біз әрбір терминнің тұрақты орын алуына, біртіндеп ширай түсуіне қамқор болғанымыз жөн-дейді. [8,27б].
Осы айтылғандарға 20-шы жылдардың өзінде-ақ Ж.Аймауытовтың ерекше назар аударғаны құптарлық жәйт. Әсiресе, Қазақстан секiлдi көптеген ұлт өкiлдерi мекендеген елде этнопсихологиялық ерекшелiктерiмен үнемi санасып отыруды қажет етедi. Мәселен, әртүрлі халықтар мен ұлттардың ұлттық мүдделерiн қорғау, олардың әрқайсысының дәстұр салты мен әдет-ғұрпына ұқыптылықпен қарау, ұлттық-қоғамдық қатынастарда шиеленiстердi болдырмау, осы айтылғандарды ғылыми негiздi реттестiру, экстремизм мен шовинизмнiң, ұлтшылдық пен нәсiлшiлдiктiң, этностық кемсiтушiлiктiң кез-келген жол бермей, әр халықтың ұлттық тәлiм-тәрбиесiн дұрыс жолға қою үшiн, этнопсихологиялық зерттеулердi жандандыру қажет екенi сөзсiз.
Жерiмiздiң ұлан-ғайыр кеңдiгiмен табиғат сұлулығының әсерiнен ғасырлар бойы қалыптасқан дарындылық, адамға деген мейiрiмдiлiк пен өнерпаздық, қазақ биосферасының ерекшелiгiнен туындаған асқан қонақжайлылық, жойқын соғыс пен қырғынға ұшыраудың салдарынан тiрнектеп жинаған рухани мұраны ұрпақтан-ұрпаққа жеткiзу ниетiмен қалыптасқан балажандық, үнемi мал шаруашылығымеен айналысудан қалыптасқан малжандылық, өзiнен басқа жұртқа деген асқан бауырмалдылық, еш уақытта бiреудiң жерiне көз алартпаған бейбiтшiлiк, өзiне тиген дұшпанның қабырғасын қаусатқан батырлық, шыдамдылық, қазақтың әлеуметтiк-қоғамдық өмiрiнiң көрiнiсiмен қатар ұлттық мiнезiмiздiң жоталы бiтiстерi екенi айқын.
"Жан жүйесi және өнер таңдау" атты еңбегi автордың тәрбие жұмысында жүргiзген эксперименттiк тәжiрибесiнiң нәтижелерiн қорытындылау тұрiнде жазылған. Мұнда автор анкета тарату арқылы және оқушылардың мiнез-құлқын байқау негiзiнде қазақ жастарының мамандық таңдау жолындағы iзденiстерiн анықтайды. Жүсiпбек те сол арқылы жас ұрпақ өкiлдерiне мамандықты дұрыс таңдауға көмектесу мақсатын көздеген.
Эксперименттiк тәжiрибеде 20-шы жылдар iшiндегi жастардың әкiмшiлiк-сот, заң қызметкерiне, мұғалiмдiк, журналистiк, медицина мамандары болуға, сауда жұмысы мен қолөнер iсiне құмарлық танытқанын байқатады. Автор зерттеу нәтижелерiн талдай отырып, қандайда болмасын мамандықтың жаманы жоқтығын, оларды игеру үшiн икемдiлiк, бейiмдiлiк қажеттiгiн және оларды күнкөрiс жолы емес, өнер, мамандық жолы деп қараудың керектiгiн көрсетедi, адам табиғатындағы туа бiткен дарынды, ерекшелiктi дамыту қажеттiгiн сөз етедi.
"Кiсi туғаннан-ақ белгiлi бiр өнерге, қызметке икем болып туады: басқаша айтқанда, әр адамда бiр нәрсеге талап, қабiлет яки зеректiк болады. Бiреу бала оқытуға, бiреу етiк тiгуге, бiреу әкiм болуға, бiреу мал бағуға, бiреу әскерлiкке, бiреу жазушылыққа, бiреу дәрiгерлiкке, бiреу саудаға, бiреу сөзге, бiреу дауға ыңғайланып жаралады. өмiрде түк жұмысқа икемi жоқ жан сирек болады...
Кiмде-кiм өзiне бiткен ыңғайына қарай өз жолымен жүрiп, қызмет етсе, өз басына да, әлеуметке де үлкен пайда келтiрмек. "өз орнында" iстеген адамның жұмысы да өнiмдi, берекелi болмақ. Кайғы сол: өз жолын шуу дегеннен тауып алатын адамдар сирек болады. Адамның көбi ана жолға бiр, мына жолға бiр түсiп, өмiр бойы өз соқпағын таба алмай сенделумен күнi өтедi... Әлеуммет те, мемлекет те әр адамның еңбегi берекелi пайдалы болуын тiлейдi" деп жазады.
Д. Әбілев Жүсіпбек аға еңбегінде Жүсiпбек Аймауытов қоғам тiлегi мен әр адамның жеке мүддесiнiң табысуы мәселесiне ерекше көңiл бөледi. Өз-ойын ары қарай жалғастыра отырып, ол: "бас мақсатын бiржолата ұмытып, әлеумет қызметiне бiржола берiлетiн адам болу мүмкiн емес, ондай адам кемде-кем. Бiреу әлеумет үшiн еңбегiн көп жұмсайды, бiреу бойын тежеп, бас мақсатын көбiрек сағалайды. Айырма жалғыз осында. Кайткенде әр жеке адамның, әрi әлеуметтiң пайдасы бiрден табылады? Кай уақытта әлеумет тiлегiмен жеке адам тiлегi тоғысады? Әр адам табиғатына бiткен қабiлетiне, ыңғайына, зеректiгiне қарай өз орнында қызмет етсе, сонда табылады" - деп жазады [9].
Жүсiпбек Аймауытов сонымен қатар қазақ жiгiттерi бойындағы шенқұмарлықты, әкiмқұмарлықты, кейбiр оқыған азаматтардың тұрлаусыздығын, бiлiмi шалалығын, кеңсешiлдiгiн сынайды. Олардың бойындағы шенқұмарлық "өнер асқаннан туып отырған жоқ, бұл-бiр жүәпалы дерт"деп тұжырымдайды. Ол жаңа тұрмыс құрушы жастарды отырықшы болуға, егiн салуды үйренуге, шаруа тұрмысын түзетiп, денсаулығын күтуге, газет-кiтап оқуға әдеттенуге, қысқасы, мәдениеттi адам болуға, алуан өнердi бiлетiн кiсi болуға үгiттейдi.
Жүсiпбектiң айтуынша, өз мамандығын таңдай алмаған, өз жолымен жүре алмаған адамның талабы көмiледi, ондай адам өмiрге өзi де разы болмайды. Автор әр адамның әр түрлі психололгиялық ерекшелiктерi болатынын айта келiп амандық таңдау iсiнде де адамның қанмен бiткен өзгешелiгi ескерiлуi керек деп санайды. Бұл әр адам алдымен өз-өзiн тануы, өз қабiлетiн бағалай бiлуi керек деген сөз. Өзiн-өзi танымаған өзгенi тануға шорқақ болады дейдi.
Жүсіпбек Аймауытов туралы көптеген естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалары жазылған. Сол естеліктер, эсселер және зерттеу мақалаларында мынадай үзінділер берілген: Қазақстандық психология ғылымының көш бастаушысы саналатын әйгілі жазушы, халық үшін аянбай еңбек етіп, қиын-қыстау кезеңде ұлтының болашағы үшін басын бәйгеге тіккен ұлтымыздың қайраткер ұлдарының бірі - Ж.Аймауытұлының психология ғылымы саласында жазған еңбектері арасында жеке адамның өміріндегі кәсіптің (өнер) және оны дұрыс таңдау, яғни қазіргі тілмен айтқанда мотив және кәсіби мотивация мәселелері туралы жазылған еңбектері мен жүргізген зерттеулері бүгінгі еліміздің егемендігі жағдайындағы этникалық психологиялық зерттеулердің әдіснамалық негізі болуға жарайтын құнды қазына болып табылары сөзсіз [10].
Біз өз ғылыми зерттеу жұмысымыздың теориялық бөлімін жазу барысында ғалымның 5-томдық шығармалар жинағындағы "Жан жүйесі және өнер таңдау" бөліміндегі тақырыпқа қатысты, яғни жеке адам өміріндегі өнер (мамандық, кәсіп) таңдау, оның болашақ тұлға қалыптасуы мен дамуындағы маңызы туралы айтылған аталы пікірлер мен ғалымның жүргізген зерттеулерін талдауға ұмтылыс жасадық.
Ж. Аймауытовтың аталмыш еңбегін "неге арналсаң соны істе" деген аталы сөзден бастауының өзі оның бұл мәселенің өзектілігін қаншалықты терең түсінгенінің дәлелі деп айтуға болады. Автор пікірінше, кісі іштен туғаннан-ақ белгілі бір өнерге, қызметке икем болып туады. Алайда бір дегеннен өз жолын тауып алатын адамдар өте сирек кездеседі. Өз жолымен қызмет істемеген адамның жұмысы берекесіз болғаны өз алдына, ондай адам өз ісіне көңілі жарымағандықтан өмірге, тағдырға налып, бақсыз жан болып күнелтеді. Автор өз ойын ары қарай былайша өрбітеді: - "Санап қарасақ әр өнер, әр қызмет мемлекетке, әлеуметке керек. Неғұрлым әр мүшесінің еңбегі жемісті болса, соғұрлым әлеумет тұрмысы да тез оңалмақ. Әр адамның еңбегі қашан жемісті болмақ? Әркім "өз орнында" қызмет істегенде. Олай болса,бұл- негізгі мәселе.
Ғалымның анықтауынша, адамның өзін тануы, өз жолын табуы өте қиын. Бұл қиындық, әсіресе, жастардың басында. Жастар тоқсан жолдың торабында, қай жолға түсерін білмей дағдарады. Егер жазатайым болып теріс жолға түсіп кетсе, өмірі өкініші кетпейді. Әр адам әлеуметке мүше болғандықтан әлеумет өміріне көмектес болуға міндетті. Көмектес болу үшін өнер (профессия) таңдау керек. Автор осы тәріздес зерттеу мәселелеріне терең бойлай отырып, мынадай тұжырымға келеді: "Бұл қиын мәселені шешуге ұйымдасқан көмек керек. Өмірде адасқандарға жол нұсқау керек. Жол нұсқаушы кім болмақ? Бұл міндетті мойнына алатын мектеп, бұл мәселені шешетін жан жүйесі (психология) болуы керек [10, 45б].
Біздің ойымызша, Ж. Аймауытұлының қоғамдағы тұлға мәселесін өзектендіруі, қоғам мен жеке адам қатынасы, кәсіби бағыттылық пен мамандық таңдаудағы негізгі түрткі (мотив) мәселелеріне зерделі көзқарасы және оны шешудегі жалғыз дұрыс жолды психология ғылымына сүйенген мектептегі кәсіби бағдардың ұтымды жолға қойылуы деп түсінуі - оның теориялық көзқарастарының қоғаммен бірге дамитын, әрі өз маңызын еш уақытта жоғалтпайтын өміршеңдігінің дәлелі екені даусыз.
Ғалым өз еңбектерінде мамандық таңдау түрткілерімен қатар, кәсіби бағдар беру және кәсіби икемділік, кәсіби бейімделу мәселелері туралы шетел ғалымдарының деректеріне сүйенеді. Олардың қатарында жапон ғалымы Оствальд, америка ғалымы, профессор Т. Парсонс, Англия, Германия, Шотландия психологтарының зерттеулерінің мәліметтері үлкен орын алады.
Автордың осы аталған зерттеулердің маңызына түсініп, терең де жан-жақты салыстырмалы талдау арқылы бағалауы және оны сол кездегі еліміздің білім беру жүйесіндегі шарттармен ұштастыра білуі оның сол кездегі әлемдік психология ғылымының бағыт-бағдарын айқын сезіну мен ғылыми теориялық білімі, дүниетаным аясының мәні қаншалықты кең екендігін көрсетсе керек.
Сонымен қатар, автор мектептегі кәсіби бағдар беру жұмысының қолданбалық сипатына зор көңіл бөлгені байқалады. Оған дәлел - оның кәсіби бағдардың жүйелі бағдарламасы мен оны оқушының жас ерекшелігін ескере отырып, бірнеше жылдың ішінде жүргізілуге тиіс шаралардың толық жүйесін жасауы. Автордың пайымдауынша, шәкіртпен әңгімелесу белгілі бір жүйемен жүруі керек, бірнеше жылдың ішінде бірқатар жұмыстар жасалуы шарт. Ол әңгімелер үш түрлі мақсат көздеуі керек:
а) шәкірттердің барлық өнер, кәсіп туралы мағлұматын білу;
б) өнер, кәсіп жүзіндегі оның көздеген арманын табу;
в) шәкірттің мектептен шыққан соңғы іс жүзінде істелетін кәсібін таңдауға жәрдемдесу.
Ғалым пікірінше, алғашқы екі мәселе екінші сыныптан бастап жыл сайын қозғалып отыруы керек. Ал соңғы мәселені мектепті бітіретін кезде қою қажет. Балаға мәслихат берместен бұрын не бергеннен соң оның қандай өнерді таңдайтындығын білу дұрыс, сондай ұзақ бақылау қызмет арманның орнықты, негізді екенін білуге мүмкіндік береді. Ол арманның мектептен шыққан соңғы өмір жүзіндегі қызметімен үйлесетіндігін ашар еді [11].
Ж. Аймауытұлының мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру жайлы айтқан пікірлерінің қазіргі таңдағы кәсіби бағыттылықты қалыптастыру мен кәсіби бағдар берудегі жалпы білім беретін орта мектептердің негізгі міндеттері және бағдармаларымен тығыз ұштасатындығын көруге болады.
Ж.Аймауытовтың еңбектерi өз кезiнде қазақ ғылымы үшiн жаңалық болғаны, өз дәуiрiндегi Отандық ғылым деңгейiнде жазылған бағалы зерттеулер екенi психолог мамандар тарапынан әлдеқашан бағаланған дүние екенi даусыз.
Ж.Аймауытов кiтаптарының ерекше назар аударатын тағы бiр ерекшелiгi-дейдi профессор К.Жарықбаев. Бұлар төл тiлiмiзде жарық көрген тұңғыш ғылыми психологиялық дүние болуымен қатар, бүкiл советтiк тұркi тiлдес халықтар тiлiнде жарық көрген туындылар екенiдiгiнде. Өйткенi 40-шы жылдарға дейiн, азербайжан, өзбек, тұркiмен, қырғыз, қарақалпақ, башқұрт т.б. тiлдерiнде ұлттық психологиялық еңбектердiң жарық көрмегенiн ескерсек, осы басылымдардың бағасы одан сайын арта түсетiнi сөзсiз. Әрине, осындай өресi биiк ғылыми түйiндерi бар төл туындылардың сол кездегi Отандық психология ғылымының талап-тiлегi деңгейiнде жазылғаны белгiлi [12].
Жүсiпбек Аймауытұлының қоғамдық психологиялық көзқарастарынан туындаған құнды пiкiрлерiнiң болашақта әлеуметтiк, психологиялық, педагогикалық және саяси-қоғамдық ғылымдарының негiзгi зерттеу объектiлерiне айналары сөзсiз.
1.3. Ж.Аймауытовтың тұлға қалыптасуындағы әлеуметтiк ортаның ролi туралы көзқарастары
ХХ ғасыр басында ел өмірінде болып жатқан саяси-әлеуметтік оқиғалардың күрделілігіне қарамастан қазақтың оқыған жастары театр өнерінің ағартушылық болмысын айқын түсініп үлгірді. Олар театрдың өзіне тән басты ерекшелігі көзбен көру екендігін, бір спектакль арқылы сан мыңдаған көрермендердің рухын оятып, эстетикалық талғамдарын қалыптастыруға болатынын тура ұқты. Өздерінің идеясын көркемдік пішінге (формаға) түсіріп, түсінікті тілмен жеткізуге күш жұмсады. Халқын ояту үшін өлең тілімен, өнер тілімен ел-жұртын білім-ғылым жолына түсіруді мақсат еткен зиялыларымыз театр өнерін де сол ағартушылық жолда пайдалануды көздеді. Қазақ интеллегенциясы еуропа театры мен драматургиясы тарихына қызығушылық білдіріп, өз халқының тұрмысынан, салт-санасынан, фольклорынан соларға ұқсас пішіндерді іздеген және тапқан.
Орыс, татар труппаларымен араласа жүріп театр өнерінің қуатты күшін терең түсінген зиялыларымыз қазан төңкерісі орнамай тұрып-ақ Семей қаласында қазақ театрының шаңырағын көтеріп үлгірді. Театрмен бірге қазақ топырағында бұрын болып көрмеген режиссура өнері де туды. Оның басында қазақ халқының ұлы ойшылдарының бірі - жазушы, ақын, тұңғыш кәсіби драматург, публицист, сыншы, асқан шебер аудармашы, педагог, психолог - Жүсіпбек Аймауытов тұрды - дейді Б.Кенжебаев өзінің шығармашылығында [13].
1990 жылы жарыққа шыққан Ж.Аймауытовтың пьесалар жинағының алғы сөзінде Қирабаев С. 1915 жылдың 13 ақпанында Семейде қойылған "Біржан - Сара" айтысының инсценировкасын жасап, сахнаға қойған режиссер Ж.Аймауытов екендігін және 2008 жылы "Әдебиет айдыны" газетінде басылған мақаласында: "Ж.Аймауытовтың режиссурасына оралсақ, қазақ топырағындағы тұңғыш спектакль 1915 жылы 13 ақпанда Семейде қойылды. Сахнаға қоятын пьеса болмағандықтан мұғалімдер семинариясының студенті Ж.Аймауытов әйгілі "Біржан-Сара" айтысының Қазанда басылған нұсқасын сахнаға бейімдеп (инсценировкалап), ұлттық топырақта көркемдік талапқа толық жауап берген тұңғыш спектакльдің қойылуы ерекше мәдени рухани құбылыс. Бұл ұлттық сахна өнерінің туған күні" - деп ресми пікірін білдірді.
Зерттеушінің бұл тұжырымы дүниежүзі театрларының тарихына сүйене отырып жасалған дәлелді пікір. Әлемдік театрдың туған жылы (б.д.д. 534 ж.) Дионис құдайдың құрметіне арналып қойылған афиндік Феспид ақынның (б.д.д. VІ ғ.) трагедиясынан басталғанын және сол ежелгі грек трагедиясы актер мен хор арасындағы диалогке құрылғаны белгілі. Сол сияқты дүниежүзіндегі барлық театрлардың туған күні өз жерінде алғаш қойылған спектакльден басталған. Театр сыншысы "Біз де енді қазақ театрының тарихын 1926 жылдан емес, 1915 жылдан бастағанымыз жөн. Тарихи да, ғылыми да шындық осы" - деп қазақ театр тарихының әріден басталатынын тура көрсетті [14].
1915-1929 жылдардың аралығында Ж.Аймауытов режиссурасымен жарық көрген спектакльдерде оның актерлермен тыңғылықты жұмыс жасағандығы, яғни репетициялар жүргізгендігі, сонымен қоса сахнаның әрекет орны екендігін терең ескеріп, спектакль уақытын тура анықтай білгендігі де байқалады. Еуропалық үлгідегі театрдың ірге тасын өз қолымен қалап, оның сахнасына алғашқылардың бірі болып пьеса жазуы театр өнерін ғана емес, қазақ әдебиетіндегі драматургия жанрының өрістеуіне де әсерін тигізді. Оның қаламынан туған пьесалар енді ғана жұмыс жасай бастаған театр үйірмелерінде және кейін ашылған кәсіби театр репертуарының негізін құрады.
Пьесаны идеялық жағынан талдау, жекелеген кейіпкерлерге мінездемелер беру, сол спектакльде ойнайтын актерлерді таңдау, жанрлық ерекшеліктерді анықтай алу, спектакль уақытын белгілеу (ырғақ пен екпін), кеңістікті пайдалану (мизансценалар), спектакльді безендіру тәрізді режиссерлік тұжырымдардың Ж.Аймауытовта болғандығына ол туралы жазылған зерттеулер мен естеліктерге сүйене отырып көз жеткіземіз. Ж.Аймауытов қазақ режиссерлік өнерінің негізін салушы әрі көшбасшысы деп нақты тұжырым жасаймыз. Ол өзімен қатар жүрген әріптестеріне мол тәлім берді. Кейін ұлттық театр ашылған кезде оның сахнасына спектакльдер қойғанын ескерсек, онда тура сол уақытта режиссурамен айналысуды бастаған Ж.Шанин, С.Қожамқұлов, Қ.Жандарбеков Ж.Аймауытовтың пьесамен, актерлермен қалай жұмыс жасағанын көздерімен көрген болып шығады. Бұдан оның соңынан ерген алғашқы буын режиссерлеріміз режиссураның әліпбиін Ж.Аймауытовтан үйренген деп батыл айта аламыз.
З.Ақышев пікірінше, Жүсiпбек Аймауытұлының еңбектерiндегi барлық тұлғалар өзiнiң әлеуметтiк ортасымен және уақытымен тiкелей байланысты. Бейнеленген адамдарды сол дәуiрдiң қоғамдық саяси өмiрiнен, әдет - ғұрпы мен табиғатынан бөлiп қарауға болмайтыны автор еңбектерiнiң негiзгi қағидасы болып табылады. Автордың көркемдiк әлемiнде әлеуметтiк - сославиелiк ортаның ықпалы абсолюттiк дәрежеде болғанмен кейбiр оқиғаларда кейiпкерлердiң iс-әрекетiне тiкелей үстемдiк ететiнiн байқауға болады. тағдырлары мен iс-әрекеттерi әлеуметтiк жағдай мен қоғамдық ортаға тiкелей байланысты екiншi қатардағы кейiпкерлердi айтпағанның өзiнде басты кейiпкерлердiң жүрiс- тұрысы көп ретте сыртқы ортаның, жағдайдың қысымынан туындап жатады [15].
Кейiпкердiң тек жүрiс-тұрысы мен iс-әрекетi ғана емес, олардың көзқарастары, ұғымдары, ойлау үлгiлерi де сыртқы ортаның әсерiнен бола алады. Бұл арада сыртқы орта белгiлi бiр жағдайлардың тоғысуы ғана емес, негiзiнде материалдық, сославиелiк мүдделер жатқан қатынастардың күрделi жүйесiнiңде қызметiн атқарады.
Айталық, ұстаз-қаламгер Ж..Аймауытов 1926 жылы Ташкентте жарық көрген "Псиқолоғия" атты кітабында төңіректегі табиғат шарттары оған (адамға) зор сүрең береді. Мәдениеттің өркендеуіне мейлі күйедей жұғатын нәрсе: жерінің ауасы мен топырағы (құйқасы) егін салуға, мал өсіруге қолайлы, жерінде темір кені болуы; адам баласының ілгері басып дамуына зор себептің бірі қатынас жолы. Адам атаулыны тұтас алып қарасақ, солтүстік жақтағы жұрттар араласып, дәйім қатынасып жатса, оңтүстік жақтағы көбінесе бөлек-бөлек бытырап жатады, бірін-бірі білмейді; міне оңтүстік жақтың халқы жетіле алмай кенже қалған себебі сол.
Осындай себеппен таулы, орманды жердің халқы да мәдениеттен мешеу қалады. Ал, енді сулы жердің халқын қарасаңыз, суында кеме жұретін болса мәдениеттің ұйытқысы болғанын көресіз - деп жазған. Оның "жағырапия жағдайының адам қылығына сүрең",- деп атағанынан табиғаттың адам өмір сүретін ортасына тікелей байланысын, әсерін аңғарамыз. Осы көзқарасты дәлелдеу мақсатында кейбір ұлттық ерекшеліктерді зерттеушілер өз ізденісінде қолданды [16].
Алайда, Жүсiпбек Аймауытұлының еңбектерiндегi тұлға концепциясын көтерiп тұрған негiзгi кейiпкерлер-әлеуметтiк сценарийден шықпайтын, сыртқы ортаның "өкiлi" ғана емес, олар қоғамның, жағдайдың үкiмiне, қысымына қарсылық бiлдiредi. Өзiнiң әлеуметтiк жағдайына қарамастан, өз бақытына ұмтылу, бостандық және тұлға мәселелерiмен тiкелей байланысты.
Жүсiпбек Аймауытұлының кейiпкерлерiнiң әлеуметтiк тәуелдiлiгi жеке адам бойындағы ортаның әсерiнсiз бола беретiн шабыт, құштарлық секiлдi табиғи психологиялық қасиеттермен үйлесiп отырады.
Тұлға концепциясымен оның автор еңбектерiндегi көркемдiк кейпiнiң ерекшелiктерiн кейiпкер проблемасымен араластырмай отырып (себебi тұлға концепциясы кейiпкер проблемасынан әлдеқайда кең ұғым) Қартқожа, Ақбiлек бейнелерi арқылы адам бойындағы әлеуметтiк сипаттан (социальная детерминированность) асып түсе алатын күштi көрсеткенiн атап өткенiмiз жөн.
Мұндағы кейiпкерлер тек әлеуметтiк ортаның заңдарымен ғана өмiр сүретiн адамдар емес, олар өз бойларынан жағдайдың, ортаның ықпалына қарсы тұра алатын қайрат тапқан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
I. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛIМ
1.1. Ж. Аймауытұлының өмiрi мен шығармашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Ж.Аймауытұлы мұраларындағы әлеуметтік психология мәселелерi ... ... 8
1.3. Ж.Аймауытовтың тұлға қалыптасуындағы әлеуметтiк ортаның ролi
туралы көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.4. Ж.Аймауытов шығармаларындағы психологиялық мәселелер ... ... ... ... .38
ІІ ЭМПИРИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
2.1 Ж.Аймауытұлының психология кітабына контент анализдік зерттеу...50
2.2. Зерттеу әдiстемесiнiң сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.3. Зерттеу объектiсiнің сипаттамасы мен талдау мәліметтері ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланылған әдебиеттер тIзIмI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
КIРIСПЕ
ХХ ғасырдың басында қалыптасқан ұлт зиялылары елiмiздiң тарихында өшпес iз қалдырғанын тарихтың өзi дәлелдеп. бердi. Өздерiнiң азаматтық-патриоттық, интеллектуалдық-творчестволық, саясаткерлiк-дипломатиялық қырларынан танытқан алаштықтар қазақ халқының ұлттық тәуелсiздiгi жолында қызмет еттi.
Алаш зиялыларының қоғамдық саяси және творчестволық қызметiн өз дәрежесiнде қарастырып, тиесiлi бағасын беру мүмкiндiгi тек 1988 жылы Казақстан Компартиясы Орталық Комитетiнiң жанынан тоталитарлық жүйенiң құрбаны болған ұлттық интеллигенцияның шығармашылық мұраларын қайта қарау үшiн арнайы құрылған комиссияның қорытындылары шыққан соң ғана туғаны мәлiм.
Тоталитарлық режим тұсында жазықсыз әуғын-сүргiнге ұшыраған халқымыздың аса көрнектi ойшыл ғалымдары, қоғам қайраткерлерi А.Байтұрсынов, Х.Досмухамедұлы, М.Дулатов, Н.Құлжанова т.б. бiртуар ұлдарының тәлiм-тәрбие саласындағы ғылыми мұралары кеңiнен зерттеле бастады. Осы орайда 1931 жылы "буржуазияшыл-ұлтшыл" айыбымен жазықсыз жапа шегiп, атылып кеткен Ж.Аймауытұлының (1869-1931) қоғамдық саяси, педагогикалық және әдеби қызметiне байланысты бұл комитеттiң шешiмi 1988 жылдың соңында шықты.
Осы кезден бастап баспасөз бетiнде Ж.Аймауытұлының өмiрбаяны мен қоғамдық саяси қызметi, творчествосын анықтайтын мақалалар жарық көре бастады. ұалымдар М.Козыбаев, М.Каратаев, С.Кирабаев, Т.Қожакеев, К. Мұхаметқанов, Р.Нұрғалиев сияқты белгiлi ғалымдардының бұл тақырыпта жазған мақалалары мерiзiмдiк баспасөздерде жарияланды.
Сонымен қатар 1989 жылы қазан айында Республика қайраткердiң 100-жылдығын атап өтiп, Ж.Аймауытұлын еске түсiру кешi 14 қазанда Алматы қаласында Абай атындағы опера және балет театрында өткiзiлдi. Осы жылы алғаш рет Ж.Аймауытұлының бiр томдық шығармалар жинағы академик С.Кирабаевтың алғы сөзiмен басылып шығарылды.
Осы уақытқа дейiн бұл ғұлама туралы С.Қирабаевтың "Ж.Аймауытов", Р.Сағынбекұлының "Жүсiпбек" атты еңбектерi, сондай-ақ бiрнеше ғылыми зерттеу жұмыстары қорғалды. (Р. Досжанова, Т.Шоқымов, Д.Құсайынов, Қ.Әбдiкова, А.Мiралиева) Бұл жерде профессор Қ.Жарықбаевтың ғұлама ғалымның психологиялық мұралары туралы жазған бiрнеше еңбектерiн зор ықыласпен атап өтуiмiз қажет.
Жоғарыда айтылғандарға орай диплом жұмысының өзектiлiгi мен маңыздылығы елiмiздегi психология ғылымының қазiргi күн талабына сай бiртуар ғұлама ұлдарымыздың бiрi-Ж.Аймауытұлының психологиялық мұраларын жан-жақты терең зерттеу болып табылады.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы ғалымның жалпы қоғамдық саяси мәселелердi психологиялық талдаудағы негiзгi ұстанымдары мен ұлттық педагогикалық-психологияның ғылыми терминдерiн тұңғыш реттеушi екендiгiмен сипатталады.
Диплом жұмысының мақсаты - Ж.Аймауытұлының қоғамдық саяси қызметiнiң маңыздылығы мен оның қоғамдық көзқарасының қалыптасу алғышарттарын психологиялық тұрғыдан талдауға ұмтылу, әлеуметтiк мәселелерiмен қатар қоғамдағы тұлға мәселесiн теориялық негiздеу.
Зерттеу объектiсi-Жүсiпбек Аймауытұлының 1995 жылы Рауан баспасынан басылып шыққан Псиқалоғия кiтабы.
Зерттеу әдiстемесi: Контент-анализ әдiсi.
Зерттеу мiндеттерi:
Ж.Аймауытұлының психологиялық мұралары туралы жазылған ғылыми еңбектерге шолу.
Ж.Аймауытұлының мұраларындағы қоғамдық психология мәселелерiн талдау.
Ж.Аймауытұлының Псиқалоғия кiтабындағы ғылыми атаулар мен терминдердi контент-анализ әдiсi арқылы талдау.
I. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛIМ
1.1 Ж. Аймауытұлының өмiрi мен шығармашылығы
Ж.Аймауытов 1889 жылы қазiргi Павлодар обылысының Баянауыл ауданындағы Дәдебай ауылында дүниеге келген. Әкесi Аймауыт ақсақал балаларын мал табуға дайындады. Ол оқу бiлiм қууды, қолөнер кәсiбiне үйренудi мал табудың негiзгi жолы ұққан. Он бес жасына дейiнгi өмiрiн ауыл молдасына хат тануға арнайды. Әуелi бiрнеше молдадан сабақ алып, бес-алты жыл iшiнде ескiше едәуiр бiлiмiн көтередi.
Содан кейiн аз уақыт өзi молдалық құрып бала оқытады. Әкесi ұлдары Ақат пен Жүсiпбектi ауылдың етiкшi, өрiмшi сияқты шеберлерге жiберiп қолөнерге үйретедi, ән салып, домбыра тартуға баулиды. Мұның нәтижесiнде Жүсiпбек қолөнер кәсiбiне де машықтанады. Алайда тұрмыс қиындығы, жоқшылық, кедейлiк қолбайлау болып ол ауылдан Ұзап шығып оқи алмайды. Өстiп жүргенде Баянауылда орыс мектебi ашылып, Жүсiпбекке 1907 жылдан бастап сол жерге барып бiлiм алудың сәтi түседi. Бiр қыста екi бөлiмдi аяқтап бiр жылдан кейiн Керекудегi қазыналық ауылшаруашылық мектебiне барып түседi. Алайда ол мұнда ұзақ оқи алмайды.
Жүсiпбек мұндағы мектеп режимi мен әдiлетсiздiкке қарсы бой көтерген балалардың қатарында болып оқудан шығып қалады. Осыдан кейiнгi бiраз уақытын ауылда бала оқытумен өткiзедi. Баянадағы мектептiң үшiншi класында оқуын жалғастырады. Содан 1911 жылы Керекуге келiп екi класты орыс-қазақ мектебiне орналасады. Әуелi сол мектепте, кейiн интернатта бiлiм алып, 1914 жылы Семейдегi мұғалiмдер семинариясына түсiп, оны 1919 жылы бiтiредi. Семейде халқымыздың бiртуар ұлдары Қ.Сәтбаев, М.Әуезовпен танысып бiрге оқиды.
Жүсiпбектiң шығармашылыққа әуестенуi Семейде оқып жүргенде басталады. Оның алашордашылар iсiне тiлектестiк бiлдiруi "Абай" атты журнал шығарысып, "Сарыарқа" газетiмен қызметтес болуы да осы кезге сәйкес келедi. Осы басылымдар бетiнде ол алғашқы әдеби туындыларын жариялайды. Жүсiпбек шығармашылық жолға бетбұрысы Қазан төңкерiсiнен кейiн басталады. Бұл кезде ол жаңа үкiметтiң қоғамдық қызметiне араласады. Семинарияны бiтiрген соң 1919-1620 жылдары Семей губерниялық Атқару комитетiнiң бөлiм меңгерушiсi, "Кедей таңы" аттты газеттiң редакторы болып iстейдi. 1929 жылы Коммунистiк партия қатарына кiредi. Бiрақ 1922 жылы одан шығып қалады. Сол жылы Қазақстан Советтерiнiң құрылтай съезiне делегат болып, Қазақ АССР Орталық Атқару Комитетiнiң мүшелiгiне сайланады.
Қазақ АССР Оқу Халық Комиссарының орынбасары болып тағайындалады. Кейiн Қазақ тiлi газетiнiң редакторына ауысады. Осындай қызметтер атқара жүрiп Жүсiпбек негiзгi уақытын шығармашылық жұмысқа арнаған. Бұрын шағын көлемдi пьесалар жазған ол "Мансапқорлар", "Сылаң қыз", "Қанапия-Шарбану", "Шернияз" сияқты көп актiлi пьессалар, "Қартқожа", "Ақбiлек", "Күнiкейдiң жазығы" сияқты көлемдi прозалық туындылар жазады.
Бұл жылдары Жүсiпбек атқарған қоғамдық iстердiң мақсаты- туған халқының басына түскен заман ауыртпалығын бөлiсу болды. Осы жолда ол түрлі қиыншылықтарға кездестi. 1926 жылы Жүсiпбек үстiнен жасалған үлкен бiр шағым бойынша тергелiп, сотқа тартылады. Бұл жолы ақталғанымен 1929 жылы майда қайтадан ұсталып "Революцияға қарсы жасырын ұйымның белсендi мүшесi" ретiнде айыпталады. Ол Қызылорда да Москвада Бутырка тұрмелерiнде ұзақ уақыт тергелiп, қатты қысымға ұшыраған.
Осындай жалған айыптау негiзiнде 1930 жылы 4-сәуiрде Жүсiпбек Аймауытұлы ату жазасына кесiлген. Алайда үкiмнiң қашан, қайда орындалғаны жайлы дерек оның жеке iсiнде сақталмаған. Соңғы кезде Жүсiпбек ұрпақтары табылып, ол жайлы жаңа iздеулер жасала бастады. Соның бiрiнде қызы Музаның айтуынша Жүсiпбек 1931 жылы 31 сәуiрде атылған деген мәлiмет берiлген.
Жүсiпбектiң семьялық өмiрi жайлы бiрнеше мәлiмет қалдырған жерлесi-З.Ақышев болып табылады. Оның деректерi бойынша Керекуде мектеп бiтiретiн жылы (1914ж) Жүсiпбек күйеуi өлген бiр жесiр, бай жеңгесiне үйленген. Ондағы мақсаты-соның байлығын пайдаланып Керекуде қазақша газет шығару едiөдейдi. Бiрақ бiрiншi импералистiк соғыс басталып кетiп мақсатын орындай алмай, Семейге оқуға кетiп қалған.
Осы арада Ж.Аймауытұлының отбасы жайына тоқталсақ, 1919 жылы Семинарияны бiтiрген жылы Волкова Вера деген қызға үйленедi. Верадан 1916 жылы Бектұр, 1920жылы Жанақ деген ұлдары туады. Вера кейiннен қайтыс болады. Одан кейiн Евгения Қарабатыр қызы Сермухамедовамен отасады. Одан 1926 жылы Муза деген қызды болады. Евгенияның әкесi Қарабатыр Арыстан ұлы Сермухамедов (1870-1950) 1903 жылы Қазанда Жоғары оқу орнын бiтiрген, бiлiмдi мал дәрiгерi. Әйелi Александра Николаевна деген орыс қызы. Орысша тәрбиеленген отбасында адамдарды орысша атау әдетке айналған. Ол күйеуiн Қарабатыр демей Кириил деп атаған. Қызы Евгения Кирииловна болып жазылған, Бектұрды-Виктор, Жанықты-Юрий деп және Жүсiпбектiң өзiнде Юрий деп атау әдетке сiңген. Кейiннен Жүсiпбек балаларының Юрьевич, Юрьевна болып кетуiнiң себебiде сол болған (Т.С. Қаленова материалдары бойынша) [1].
Жүсiпбек Аймауытұлының үлкен ұлы Бектұр әкесi тұтқындалғаннан кейiн әудалау қаупi туған соң Кушемова Таскира Бақтыгерей қызымен бiрге Уфа қаласына барып, онда ФЗО да бiлiм алған, кейiннен, Шымкентке келген кезiнде "алашорданың баласы" деп әуғындаған соң, Түркiменстанға өтiп, мал дәрiгерлiк техникумында оқиды. Бiрақ, қайтадан әудаланып, мұнда да орнықты өмiр сүре алмайды. Сөйтiп, ол Қазанға кетуге мәжбұр болған, сол қаладағы әскери зауытта iстеп жүрген кезiнде оған шошқа бағу тапсырылып, артынан "алашорданың баласы" болғандықтан сенiмсiздiк бiлдiрiлiп, жалған айыпталып, 1937 жылы 10-жылға сотталған. Түрмеден қайтқан соң Кемерова аймағында тұрақтап қалған. Б.Аймауытовқа Казақстанға келу мүмкiндiгi тек 85 жасында туады (Қазақ әдебиетi 1994 -28 қазан) Жүсiпбек Аймауытұлының кiшi ұлы Жанақ та туған жерiнен жырақта Кырғызстанда, анығырақ айтқанда Бiшкек маңындағы Новопавловка селосында тұрады. Ал қызы Муза Жүсiпбек қызы қазiр қыздарымен бiрге Ақтөбе қаласында тұрады.
Жүсiпбек Аймауытұлы туралы жазылған еңбектердiң iшiнде әзiрше ең қомақтысы бiз осы бiтiрiу жұмысымызда деректерiн пайдаланған академик С.Қирабаевтың "Жүсiпбек Аймауытов" монографиясы. Бұл еңбек қазақ ғылымы мен мәдениетiнiң аса көрнектi өкiлдерiнiң бiрi- Жүсiпбек Аймауытұлының өмiр жолы мен творчествосын жан-жақты терең талдаған. Алпыс жылдан астам уақыт iшiнде Жүсiпбек есiмiне қатысты дүниелердiң көбi жоғалған. Солардың бiразы бiртiндеп толысады. Архив қойнауында бар мәлiметтер болса, табылар-дейдi өз зерттеуiнiң қорытындысында профессор С.Қирабаев [2].
Жүсiпбек Аймауытұлы сияқты халқымыздың ардақты перзентiнiң ұрпақтарының тағдыры осылайша өрбидi. Бұл жағдай жалпы тоталитарлық жүйе құрбаны болған алаш зиялыларының бәрiне де бiрегей тән болды.
1.2. Ж.Аймауытұлы мұраларындағы әлеуметтік психология мәселелерi
Қазiргi егемендi тәуелсiз Қазақстан мемлекетi үшiн, оның негiзгi иегерi қазақ халқы үшiн, оның Ұлттық психологиясын дамытып, қалыптастыруда Жүсiпбек Аймауытұлының мұраларындағы қоғамдық-саяси көзқарастарын жан-жақты зерттеудiң баға жетпес сiлтеме болатындығына дау жоқ.
20-30 жылдары Ресейде, сондай-ақ Батыс Европа елдерiнде әлеуметтiк -қоғамдық психологияға қызығушылық өрiстей түскен едi. Бұл мәселенi сол кездерi орыс психологтарының көпшiлiгi өз еңбектерiне арқау еткен болатын. Бұлардың арасында П.П.Блонский, М.А. Рейснер, В.А.Артемов, В.В. Беляев, В.М. Экземплярский, Л.Н. Войтоловскийлердi атауға болады. Олардың адамның қоғамдық мәнiне оны әлеуметтендiру мәселесiне ерекше маңыз бергенi психология тарихынан белгiлi.
Туған халқы мен алпыс жылдан кейін қайта көрісіп, табысқан біртуар қазақ зиялыларының ішінде тәлім-тәрбие, оқу-ағарту мәселелері саласында сындарлы, терең мағыналы ғылыми еңбектерді өндіре жазған адамның бірі - Жүсіпбек Аймауытұлы [3]. Бас аяғы бес- алты жылдың ішінде оның осы салада алты кітап жазуы - бұл айтқанымыздың жақсы айғағы. 1924 жылы мектеп мұғалімдері мен педагогикалық оқу орындарында оқитындарға арнап Тәрбиеге жетекші (Орынбор, Госиздат, 186-бет), 1926-жылы екі кітап, бірі - Психология (Қызылорда - Ташкент), екіншісі Жан жүйесі және өнер тандау (М.Центриздат, 81-бет), 1929-жылы Комплекспен оқыту жолдары (Қызылорда, Қазгосиздат, 129-бет), мектеп оқушыларына арналған Жаңа ауыл (бастауыш класқа арналған оқу кітабы, Алматы, 1929-1930ж.ж) Сауатсыздықты қалай жою керек? т.б. жариялады.
Мәселен, оның Тәрбиеге жетекшісінде дидактика мен педагогиканың психологиялық ғылыми астарлары, ұлт тіліндегі тәлім-тәрбиелік терминдер жүйесі сөз болды. Еңбек төрт бөлімнен, 29 параграфтан тұрады. Осы кітаптың Дидактика бөлімінде оның психологиялық негіздері (ынталы оқыту, үйрету әдістері, машықтану жолдары, оқытудағы көрнекілік, оқыту түрлері, т.б).
Жиырмасыншы жылдардағы қазақ мектептерінің өмірінен алынған нақтылы мысалдар терең талданбады. Еңбектің төртінші бөлімінде де педагогикалық психологияның кейбір мәселелері сөз болды. Олар: ұстаз бен шәкірт ынтымақтарының басты белгілері, қазақ мектебінің өзіндік ерекшеліктері мұндағы еңбек тәрбиесі т.б. Бұл жайт Жүсiпбек Аймауытұлының еңбектерiне де ықпалын тигiзген. Мәселен, "Психология" кiтабының "әлеуметшiлiк" деген арнайы тақырып бар. Онда айтылған ой-түйiндерге тоқталайық. Өмiрде дара денелердiң жұмысы болуы мүмкiн емес. Осының бәрiнде денелер арасында бiрiне-бiрi байланыстың, көмектестiк, өмiрлестiк бар [4].
Қоғам дегенiмiз- жеке-жеке өсiп жетiлген адамдардың бiр жерге жиналуының нәтижесi. Әр адамның денесiн алсақ, ол да жеке-жеке шiлтерлердiң (клеткалар) өз бетiмен жетiлiп, бiрiгу нәтижесi. Адам қоғамы- айуандық қоғамының жетiлген тұрi. Алдымен қоғамдасу айуандарда болып, содан кейiн адамдарға жайылған. Адамның өзгешелiгiне қарай, о бастан оның қоғамдасуы да айуаннан өзгеше болған. Адам қоғамы өз арасында көмектестiгi, неше түрлі күрделi жұмыстары бар, белгiлi шаруа ұйымы, шаруа одағы әлеуметтiк тұрғыда бiреуге-бiреудiң ыңғайласуының жоғары түрi.
Жас бала екiншi айдан былай шешесiнiң жұғысқанын айырып, оның iсiне өзгеше жауап бере бастайды. Адамдармен араласқан сайын баланың нәрседен айырмасы адам балаға бiр қозғалмалы, бiр қалыпта тұрмайтын зат болып көрiнедi".
Мiне, осы жерде Жүсiпбек Аймауытұлы ересектiң де баланың да әлеуметтенуi туралы айтып отыр. Автор өз ойын әрмен қарай былай жалғастырады: "Бала адамға көбiрек жҮғысуды тiлеп тұрады. Соның аяғы бала "менiнен" бұрын "сен", "ол", "олар" деген сөздi айтады, "Меннiң" өзi де адамдармен қатынасу, үйiр болу арқылы туады. Жас бала бiр өзiн қоюды аңсап бәрiн әиратуға, жоюға дейiн барады, бiресе кенет өзгерiп қозымен қатар жатқан арыстандай болады... әр уақыттағы тiлегi-оның қоғамдық күйiнiң нәтижесi".
Әлеумет, қоғам, адам психологиясының негiзгi қозғаушы күшi. Адамның мақсатқа, дүние табуға орайланған еңбегi алдымен кәсiп iздеу үшiн, былайша айтсақ, нан табуға бағытталады. Ал бұл басқа адамдармен байланысқанда солардың көмегiмен жүзеге асады. Мәселен, диқан еңбегi табиғат шарттарына мықтап бағынады. Мысалы, ауа-райына, жер әҮйқасы, жыл мезгiлi, жауынға, құрғақшылыққа деген сияқты.
Автор бұл жерде "адамның күнi адаммен" дегендей, жалғыз iстейтiн қызмет жалпы айтқанда аз, тiптi болмайды дейдi. Жүсiпбек Аймауытұлының пiкiрiнше қоғамдық еңбек дегенiмiз адамдардың өзара көмектестiгi, аңшылық, бiрнеше адамның бiрлесуi, шөп шабу, егiн егу, ору, жол түзеу, арық қазу, орман отау, балық аулау , үй соғу, киiз басу, құдық аршу-барлығы адамдардың бiр-бiрiмен бiрлескен әрекетiнiң қоғамдық нәтижесi. Автор бұл жерде әлеуметтiк психологияның негiзгi мәселелерiнiң бiрi адамның әр түрлі бiрлестiктерi туралы, олардың бiр-бiрiмен байланыстары туралы қазақ топырағында iлкi сөз қозғаған ғұлама ретiнде танылып отыр [5].
Жүсiпбек Аймауытұлы қоғамдық психология туралы айтқан пiкiрлерiнде еңбек әрекетiнiң бөлiнiсiне қарай, кiсiде өзгеше психологиялық қабiлет туындайтынын да сөз етедi. Мәселен, ол сауда, кеңсе iсi, түрлі қара жұмыс, диқаншылық, өнеркәсiптiң әр түрлерi мамандық иелерiнде түрліше психология қалыптасады, осының нәтижесiнде әр адам әр түрлі қызметке жетiк маман бола алады дейдi. Яғни, ол бiреу шаруашылық, екiншi бiреу саясатшы, үшiншi адам сот, төртiншiсi-әскери қызмет т.б. мамандық иесi бола алатындығын, мұның барлығы сайып келгенде, белгiлi ұжымдардың әсерiнен қалыптасып дамитындығын ашып көрсетедi.
Жүсiпбек Аймауытұлының қоғамдық психологияға байланысты пiкiрлерi оның тап, дiн психологиясы туралы айтқандарымен де тоқайласып отырады. Автордың пiкiрiнше, "жеке адам деген құр дерексiз ұғым, адамның қылығы табымен өлшенедi, әрбiр адам белгiлi бiр топтың адамы. Сондықтан адамның қылығын оның табымен байланыстырып қарау керек. Оның айтуынша, адамның қандай тапқа жататындығынан оның психологиясы туралы мол мағлұмат алуға болады. Себебi адамның қылығы, белгiлi таптың туынды қылығы болып аталады.
Жүсiпбек Аймауытұлының пайымдауынша, бiр таптан екiншi тап ерекшеленiп отырады. Еңбек жемiсiн үлесу жолындағы таптар арасының кәдiмгi қатынасы, тартыс, тап-қоғамның тарихы, тап-тартыстың тарихы болып саналады [6].
Автор әр тап өкiлдерiнiң тәрбие туралы көзқарастарының да түрліше болатындығын атап көрсетедi. Қазiргi кезде бiзде әлеумет және ұлт психологиясының сан-салалы мәселелерi жайлы зерттеулер жариялана бастады.
Осы мәселелердiң қырлары мен сырларын зерттеуге кезiнде әмiршiл-тоталитарлық жүйе қарсы болды. Өйткенi, жалған интернационализмнiң жалауын көтерiп, коммунизм орнатуды мақсат еткен қоғамға ғылымның осы саласы қажетсiз едi. Сондықтан да әлеуметтiк этнопсихологиялық мәселелер тек оқтын-оқтын жекеклеген ғалымдардың жол-жөнекей, атүстi жазған еңбектерiнде ғана сөз болып келген болатын. Осының салдарынан күнi бүгiнге дейiн ұлттық этнопсихология ғылымының зерттеу объектiсi де, термин, ұғым атаулары да бiр iзге түскен жоқ. Мәселен, үш томдық психологияның "энциклопедияның" жоба сөз тiзбегiнде оның 30-ға жуық терминдерi ғана тiркелген. Елiмiздегi тыныс-тiршiлiктiң кез-келген саласында ұлттық ерекшелiктердi ескермей, бұларды ғылыми тұрғыдан сараптамай тиянақты жұмыс жүргiзу қиын екенi белгiлi болып отыр.
Ж.Аймауытұлының психологиялық мұрасы туралы айтқанда, оның Психология атты төл оқу құралы толық жалпы психологияның мәселелерін қарастырылған. Психология, - деп жазды автор осы кітаптың беташарында: терең ой, терең білім, терең пәлсапаға соғатын пән, өзге білімдер затшылдыққа табанын тіресе де, психология әлі тіреп, яғни нық басқан жоқ. Қарапайым адамға жұмбақ сияқты көрінетін талай нәрселер психологияда қаралады. Себептері, сырлары айқындалады, бұлардан хабары болу, ақыл-ойына ерік беру кімге де болса керек-ті. Бұл кітапты алдымен бала оқушыларға ұсынамыз. Қала берсе, кімде-кім әлеуметпен, қоғаммен қатынасып, қызмет ететін болса, оның бәріне де психология пайдалы кітап деп ойлаймыз, хат танитын жәй қазақ, арындамай оқи алса, едәуір білім алар деп сенеміз. Оқырманына осылай ой сала келіп, Ж.Аймауытұлы: Психология нені сөйлейді? дейтін бірінші тарауда осы ғылымның екі жарым мың жылдық тарихынан біраз мағлұмат береді [7].
Жүсiпбек Аймауытұлының еңбектерiндегi барлық тұлғалар өзiнiң әлеуметтiк ортасымен және уақытымен тiкелей байланысты. Бейнеленген адамдарды сол дәуiрдiң қоғамдық саяси өмiрiнен, әдет-ғұрпы мен табиғатынан бөлiп қарауға болмайтыны автор еңбектерiнiң негiзгi қағидасы болып табылады. Автордың көркемдiк қлемiнде әлеуметтiк-сославиелiк ортаның ықпалы абсолюттiк дәрежеде болғанмен кейбiр оқиғаларда кейiпкерлердiң iс-әрекетiне тiкелей үстемдiк ететiнiн байқауға болады. тағдырлары мен iс-әрекеттерi қлеуметтiк жағдай мен қоғамдық ортаға тiкелей байланысты екiншi қатардағы кейiпкерлердi айтпағанның өзiнде басты кейiпкерлердiң жүрiс- тұрысы көп ретте сыртқы ортаның, жағдайдың қысымынан туындап жатады. Кейiпкердiң тек жүрiс-тұрысы мен iс-әрекетi ғана емес, олардың көзқарастары, ұғымдары, ойлау үлгiлерi де сыртқы ортаның әсерiнен бола алады. Бұл арада сыртқы орта белгiлi бiр жағдайлардың тоғысуы ғана емес, негiзiнде материалдық, сославиелiк мүдделер жатқан қатынастардың күрделi жүйесiнiңде қызметiн атқарады [8].
Алайда, Жүсiпбек Аймауытұлының еңбектерiндегi тұлға концепциясын көтерiп тұрған негiзгi кейiпкерлер-әлеуметтiк сценарийден шықпайтын, сыртқы ортаның "өкiлi" ғана емес, олар қоғамның, жағдайдың үкiмiне, қысымына қарсылық бiлдiредi. Өзiнiң әлеуметтiк жағдайына қарамастан, өз бақытына ұмтылу, бостандық және тұлға мәселелерiмен тiкелей байланысты.
Жүсiпбек Аймауытұлының кейiпкерлерiнiң әлеуметтiк тәуелдiлiгi жеке адам бойындағы ортаның әсерiнсiз бола беретiн шабыт, құштарлық секiлдi табиғи психологиялық қасиеттермен үйлесiп отырады.
Тұлға концепциясымен оның автор еңбектерiндегi көркемдiк кейпiнiң ерекшелiктерiн кейiпкер проблемасымен араластырмай отырып (себебi тұлға концепциясы кейiпкер проблемасынан әлдеқайда кең ұғым) Қартқожа, Ақбiлек бейнелерi арқылы адам бойындағы әлеуметтiк сипаттан (социальная детерминированность) асып түсе алатын күштi көрсеткенiн атап өткенiмiз жөн. Мұндағы кейiпкерлер тек әлеуметтiк ортаның заңдарымен ғана өмiр сүретiн адамдар емес, олар өз бойларынан жағдайдың, ортаның ықпалына қарсы тұра алатын қайрат тапқан, сол арқылы адам мүмкiншiлiгiнiң шексiздiгiне сенiмдi бiлдiрiп қана қоймайды. Адамның абырой, намыс, жан ашу, жауапкершiлiк т.б. психологиялық қасиеттердi сақтай отырып, кез-келген жағдайда жол таба алатынына сенiмдi бiлдiредi.
Автордың кейiпкер таңдау принциптерiнен де гуманизм белгiлерiн байқау қиын емес. Қоғам мен әлеуметтiк ортаның, жағдай үстемдiгiнiң бiрiншi екенiн мойындай отырып, автор көркем сөз арқылы мәселенiң екiншi жағы адамның өз тағдырын өзгерте алатын мүмкiндiгiн дәлелдейдi. Жүсiпбек Аймауытұлы қоршаған ортаны бiр деңгейден өзгермейтiн әлде бiр оқшау жағдай деп қабылдайтын ұғымдарға қарсы шыққан алғашқы қазақ қаламгерлерiнiң бiрi болып саналады.
Біздегі ұлттық психологияның терминдерінің алғаш жүйеге түсуі де Ж.Аймауытұлы есімімен байланысты. Қай кезде де термин сөздерге ауыр жүк жүктелген, олардың жекелеген ғылымның өзіндік ерекшелігін бажайлап көрсете алуы абзал. Ғалым ұғымдардың ана тілімізде дұрыс түйінделуі аса мұқтияттылықты қажет етеді сондықтан да біз әрбір терминнің тұрақты орын алуына, біртіндеп ширай түсуіне қамқор болғанымыз жөн-дейді. [8,27б].
Осы айтылғандарға 20-шы жылдардың өзінде-ақ Ж.Аймауытовтың ерекше назар аударғаны құптарлық жәйт. Әсiресе, Қазақстан секiлдi көптеген ұлт өкiлдерi мекендеген елде этнопсихологиялық ерекшелiктерiмен үнемi санасып отыруды қажет етедi. Мәселен, әртүрлі халықтар мен ұлттардың ұлттық мүдделерiн қорғау, олардың әрқайсысының дәстұр салты мен әдет-ғұрпына ұқыптылықпен қарау, ұлттық-қоғамдық қатынастарда шиеленiстердi болдырмау, осы айтылғандарды ғылыми негiздi реттестiру, экстремизм мен шовинизмнiң, ұлтшылдық пен нәсiлшiлдiктiң, этностық кемсiтушiлiктiң кез-келген жол бермей, әр халықтың ұлттық тәлiм-тәрбиесiн дұрыс жолға қою үшiн, этнопсихологиялық зерттеулердi жандандыру қажет екенi сөзсiз.
Жерiмiздiң ұлан-ғайыр кеңдiгiмен табиғат сұлулығының әсерiнен ғасырлар бойы қалыптасқан дарындылық, адамға деген мейiрiмдiлiк пен өнерпаздық, қазақ биосферасының ерекшелiгiнен туындаған асқан қонақжайлылық, жойқын соғыс пен қырғынға ұшыраудың салдарынан тiрнектеп жинаған рухани мұраны ұрпақтан-ұрпаққа жеткiзу ниетiмен қалыптасқан балажандық, үнемi мал шаруашылығымеен айналысудан қалыптасқан малжандылық, өзiнен басқа жұртқа деген асқан бауырмалдылық, еш уақытта бiреудiң жерiне көз алартпаған бейбiтшiлiк, өзiне тиген дұшпанның қабырғасын қаусатқан батырлық, шыдамдылық, қазақтың әлеуметтiк-қоғамдық өмiрiнiң көрiнiсiмен қатар ұлттық мiнезiмiздiң жоталы бiтiстерi екенi айқын.
"Жан жүйесi және өнер таңдау" атты еңбегi автордың тәрбие жұмысында жүргiзген эксперименттiк тәжiрибесiнiң нәтижелерiн қорытындылау тұрiнде жазылған. Мұнда автор анкета тарату арқылы және оқушылардың мiнез-құлқын байқау негiзiнде қазақ жастарының мамандық таңдау жолындағы iзденiстерiн анықтайды. Жүсiпбек те сол арқылы жас ұрпақ өкiлдерiне мамандықты дұрыс таңдауға көмектесу мақсатын көздеген.
Эксперименттiк тәжiрибеде 20-шы жылдар iшiндегi жастардың әкiмшiлiк-сот, заң қызметкерiне, мұғалiмдiк, журналистiк, медицина мамандары болуға, сауда жұмысы мен қолөнер iсiне құмарлық танытқанын байқатады. Автор зерттеу нәтижелерiн талдай отырып, қандайда болмасын мамандықтың жаманы жоқтығын, оларды игеру үшiн икемдiлiк, бейiмдiлiк қажеттiгiн және оларды күнкөрiс жолы емес, өнер, мамандық жолы деп қараудың керектiгiн көрсетедi, адам табиғатындағы туа бiткен дарынды, ерекшелiктi дамыту қажеттiгiн сөз етедi.
"Кiсi туғаннан-ақ белгiлi бiр өнерге, қызметке икем болып туады: басқаша айтқанда, әр адамда бiр нәрсеге талап, қабiлет яки зеректiк болады. Бiреу бала оқытуға, бiреу етiк тiгуге, бiреу әкiм болуға, бiреу мал бағуға, бiреу әскерлiкке, бiреу жазушылыққа, бiреу дәрiгерлiкке, бiреу саудаға, бiреу сөзге, бiреу дауға ыңғайланып жаралады. өмiрде түк жұмысқа икемi жоқ жан сирек болады...
Кiмде-кiм өзiне бiткен ыңғайына қарай өз жолымен жүрiп, қызмет етсе, өз басына да, әлеуметке де үлкен пайда келтiрмек. "өз орнында" iстеген адамның жұмысы да өнiмдi, берекелi болмақ. Кайғы сол: өз жолын шуу дегеннен тауып алатын адамдар сирек болады. Адамның көбi ана жолға бiр, мына жолға бiр түсiп, өмiр бойы өз соқпағын таба алмай сенделумен күнi өтедi... Әлеуммет те, мемлекет те әр адамның еңбегi берекелi пайдалы болуын тiлейдi" деп жазады.
Д. Әбілев Жүсіпбек аға еңбегінде Жүсiпбек Аймауытов қоғам тiлегi мен әр адамның жеке мүддесiнiң табысуы мәселесiне ерекше көңiл бөледi. Өз-ойын ары қарай жалғастыра отырып, ол: "бас мақсатын бiржолата ұмытып, әлеумет қызметiне бiржола берiлетiн адам болу мүмкiн емес, ондай адам кемде-кем. Бiреу әлеумет үшiн еңбегiн көп жұмсайды, бiреу бойын тежеп, бас мақсатын көбiрек сағалайды. Айырма жалғыз осында. Кайткенде әр жеке адамның, әрi әлеуметтiң пайдасы бiрден табылады? Кай уақытта әлеумет тiлегiмен жеке адам тiлегi тоғысады? Әр адам табиғатына бiткен қабiлетiне, ыңғайына, зеректiгiне қарай өз орнында қызмет етсе, сонда табылады" - деп жазады [9].
Жүсiпбек Аймауытов сонымен қатар қазақ жiгiттерi бойындағы шенқұмарлықты, әкiмқұмарлықты, кейбiр оқыған азаматтардың тұрлаусыздығын, бiлiмi шалалығын, кеңсешiлдiгiн сынайды. Олардың бойындағы шенқұмарлық "өнер асқаннан туып отырған жоқ, бұл-бiр жүәпалы дерт"деп тұжырымдайды. Ол жаңа тұрмыс құрушы жастарды отырықшы болуға, егiн салуды үйренуге, шаруа тұрмысын түзетiп, денсаулығын күтуге, газет-кiтап оқуға әдеттенуге, қысқасы, мәдениеттi адам болуға, алуан өнердi бiлетiн кiсi болуға үгiттейдi.
Жүсiпбектiң айтуынша, өз мамандығын таңдай алмаған, өз жолымен жүре алмаған адамның талабы көмiледi, ондай адам өмiрге өзi де разы болмайды. Автор әр адамның әр түрлі психололгиялық ерекшелiктерi болатынын айта келiп амандық таңдау iсiнде де адамның қанмен бiткен өзгешелiгi ескерiлуi керек деп санайды. Бұл әр адам алдымен өз-өзiн тануы, өз қабiлетiн бағалай бiлуi керек деген сөз. Өзiн-өзi танымаған өзгенi тануға шорқақ болады дейдi.
Жүсіпбек Аймауытов туралы көптеген естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалары жазылған. Сол естеліктер, эсселер және зерттеу мақалаларында мынадай үзінділер берілген: Қазақстандық психология ғылымының көш бастаушысы саналатын әйгілі жазушы, халық үшін аянбай еңбек етіп, қиын-қыстау кезеңде ұлтының болашағы үшін басын бәйгеге тіккен ұлтымыздың қайраткер ұлдарының бірі - Ж.Аймауытұлының психология ғылымы саласында жазған еңбектері арасында жеке адамның өміріндегі кәсіптің (өнер) және оны дұрыс таңдау, яғни қазіргі тілмен айтқанда мотив және кәсіби мотивация мәселелері туралы жазылған еңбектері мен жүргізген зерттеулері бүгінгі еліміздің егемендігі жағдайындағы этникалық психологиялық зерттеулердің әдіснамалық негізі болуға жарайтын құнды қазына болып табылары сөзсіз [10].
Біз өз ғылыми зерттеу жұмысымыздың теориялық бөлімін жазу барысында ғалымның 5-томдық шығармалар жинағындағы "Жан жүйесі және өнер таңдау" бөліміндегі тақырыпқа қатысты, яғни жеке адам өміріндегі өнер (мамандық, кәсіп) таңдау, оның болашақ тұлға қалыптасуы мен дамуындағы маңызы туралы айтылған аталы пікірлер мен ғалымның жүргізген зерттеулерін талдауға ұмтылыс жасадық.
Ж. Аймауытовтың аталмыш еңбегін "неге арналсаң соны істе" деген аталы сөзден бастауының өзі оның бұл мәселенің өзектілігін қаншалықты терең түсінгенінің дәлелі деп айтуға болады. Автор пікірінше, кісі іштен туғаннан-ақ белгілі бір өнерге, қызметке икем болып туады. Алайда бір дегеннен өз жолын тауып алатын адамдар өте сирек кездеседі. Өз жолымен қызмет істемеген адамның жұмысы берекесіз болғаны өз алдына, ондай адам өз ісіне көңілі жарымағандықтан өмірге, тағдырға налып, бақсыз жан болып күнелтеді. Автор өз ойын ары қарай былайша өрбітеді: - "Санап қарасақ әр өнер, әр қызмет мемлекетке, әлеуметке керек. Неғұрлым әр мүшесінің еңбегі жемісті болса, соғұрлым әлеумет тұрмысы да тез оңалмақ. Әр адамның еңбегі қашан жемісті болмақ? Әркім "өз орнында" қызмет істегенде. Олай болса,бұл- негізгі мәселе.
Ғалымның анықтауынша, адамның өзін тануы, өз жолын табуы өте қиын. Бұл қиындық, әсіресе, жастардың басында. Жастар тоқсан жолдың торабында, қай жолға түсерін білмей дағдарады. Егер жазатайым болып теріс жолға түсіп кетсе, өмірі өкініші кетпейді. Әр адам әлеуметке мүше болғандықтан әлеумет өміріне көмектес болуға міндетті. Көмектес болу үшін өнер (профессия) таңдау керек. Автор осы тәріздес зерттеу мәселелеріне терең бойлай отырып, мынадай тұжырымға келеді: "Бұл қиын мәселені шешуге ұйымдасқан көмек керек. Өмірде адасқандарға жол нұсқау керек. Жол нұсқаушы кім болмақ? Бұл міндетті мойнына алатын мектеп, бұл мәселені шешетін жан жүйесі (психология) болуы керек [10, 45б].
Біздің ойымызша, Ж. Аймауытұлының қоғамдағы тұлға мәселесін өзектендіруі, қоғам мен жеке адам қатынасы, кәсіби бағыттылық пен мамандық таңдаудағы негізгі түрткі (мотив) мәселелеріне зерделі көзқарасы және оны шешудегі жалғыз дұрыс жолды психология ғылымына сүйенген мектептегі кәсіби бағдардың ұтымды жолға қойылуы деп түсінуі - оның теориялық көзқарастарының қоғаммен бірге дамитын, әрі өз маңызын еш уақытта жоғалтпайтын өміршеңдігінің дәлелі екені даусыз.
Ғалым өз еңбектерінде мамандық таңдау түрткілерімен қатар, кәсіби бағдар беру және кәсіби икемділік, кәсіби бейімделу мәселелері туралы шетел ғалымдарының деректеріне сүйенеді. Олардың қатарында жапон ғалымы Оствальд, америка ғалымы, профессор Т. Парсонс, Англия, Германия, Шотландия психологтарының зерттеулерінің мәліметтері үлкен орын алады.
Автордың осы аталған зерттеулердің маңызына түсініп, терең де жан-жақты салыстырмалы талдау арқылы бағалауы және оны сол кездегі еліміздің білім беру жүйесіндегі шарттармен ұштастыра білуі оның сол кездегі әлемдік психология ғылымының бағыт-бағдарын айқын сезіну мен ғылыми теориялық білімі, дүниетаным аясының мәні қаншалықты кең екендігін көрсетсе керек.
Сонымен қатар, автор мектептегі кәсіби бағдар беру жұмысының қолданбалық сипатына зор көңіл бөлгені байқалады. Оған дәлел - оның кәсіби бағдардың жүйелі бағдарламасы мен оны оқушының жас ерекшелігін ескере отырып, бірнеше жылдың ішінде жүргізілуге тиіс шаралардың толық жүйесін жасауы. Автордың пайымдауынша, шәкіртпен әңгімелесу белгілі бір жүйемен жүруі керек, бірнеше жылдың ішінде бірқатар жұмыстар жасалуы шарт. Ол әңгімелер үш түрлі мақсат көздеуі керек:
а) шәкірттердің барлық өнер, кәсіп туралы мағлұматын білу;
б) өнер, кәсіп жүзіндегі оның көздеген арманын табу;
в) шәкірттің мектептен шыққан соңғы іс жүзінде істелетін кәсібін таңдауға жәрдемдесу.
Ғалым пікірінше, алғашқы екі мәселе екінші сыныптан бастап жыл сайын қозғалып отыруы керек. Ал соңғы мәселені мектепті бітіретін кезде қою қажет. Балаға мәслихат берместен бұрын не бергеннен соң оның қандай өнерді таңдайтындығын білу дұрыс, сондай ұзақ бақылау қызмет арманның орнықты, негізді екенін білуге мүмкіндік береді. Ол арманның мектептен шыққан соңғы өмір жүзіндегі қызметімен үйлесетіндігін ашар еді [11].
Ж. Аймауытұлының мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру жайлы айтқан пікірлерінің қазіргі таңдағы кәсіби бағыттылықты қалыптастыру мен кәсіби бағдар берудегі жалпы білім беретін орта мектептердің негізгі міндеттері және бағдармаларымен тығыз ұштасатындығын көруге болады.
Ж.Аймауытовтың еңбектерi өз кезiнде қазақ ғылымы үшiн жаңалық болғаны, өз дәуiрiндегi Отандық ғылым деңгейiнде жазылған бағалы зерттеулер екенi психолог мамандар тарапынан әлдеқашан бағаланған дүние екенi даусыз.
Ж.Аймауытов кiтаптарының ерекше назар аударатын тағы бiр ерекшелiгi-дейдi профессор К.Жарықбаев. Бұлар төл тiлiмiзде жарық көрген тұңғыш ғылыми психологиялық дүние болуымен қатар, бүкiл советтiк тұркi тiлдес халықтар тiлiнде жарық көрген туындылар екенiдiгiнде. Өйткенi 40-шы жылдарға дейiн, азербайжан, өзбек, тұркiмен, қырғыз, қарақалпақ, башқұрт т.б. тiлдерiнде ұлттық психологиялық еңбектердiң жарық көрмегенiн ескерсек, осы басылымдардың бағасы одан сайын арта түсетiнi сөзсiз. Әрине, осындай өресi биiк ғылыми түйiндерi бар төл туындылардың сол кездегi Отандық психология ғылымының талап-тiлегi деңгейiнде жазылғаны белгiлi [12].
Жүсiпбек Аймауытұлының қоғамдық психологиялық көзқарастарынан туындаған құнды пiкiрлерiнiң болашақта әлеуметтiк, психологиялық, педагогикалық және саяси-қоғамдық ғылымдарының негiзгi зерттеу объектiлерiне айналары сөзсiз.
1.3. Ж.Аймауытовтың тұлға қалыптасуындағы әлеуметтiк ортаның ролi туралы көзқарастары
ХХ ғасыр басында ел өмірінде болып жатқан саяси-әлеуметтік оқиғалардың күрделілігіне қарамастан қазақтың оқыған жастары театр өнерінің ағартушылық болмысын айқын түсініп үлгірді. Олар театрдың өзіне тән басты ерекшелігі көзбен көру екендігін, бір спектакль арқылы сан мыңдаған көрермендердің рухын оятып, эстетикалық талғамдарын қалыптастыруға болатынын тура ұқты. Өздерінің идеясын көркемдік пішінге (формаға) түсіріп, түсінікті тілмен жеткізуге күш жұмсады. Халқын ояту үшін өлең тілімен, өнер тілімен ел-жұртын білім-ғылым жолына түсіруді мақсат еткен зиялыларымыз театр өнерін де сол ағартушылық жолда пайдалануды көздеді. Қазақ интеллегенциясы еуропа театры мен драматургиясы тарихына қызығушылық білдіріп, өз халқының тұрмысынан, салт-санасынан, фольклорынан соларға ұқсас пішіндерді іздеген және тапқан.
Орыс, татар труппаларымен араласа жүріп театр өнерінің қуатты күшін терең түсінген зиялыларымыз қазан төңкерісі орнамай тұрып-ақ Семей қаласында қазақ театрының шаңырағын көтеріп үлгірді. Театрмен бірге қазақ топырағында бұрын болып көрмеген режиссура өнері де туды. Оның басында қазақ халқының ұлы ойшылдарының бірі - жазушы, ақын, тұңғыш кәсіби драматург, публицист, сыншы, асқан шебер аудармашы, педагог, психолог - Жүсіпбек Аймауытов тұрды - дейді Б.Кенжебаев өзінің шығармашылығында [13].
1990 жылы жарыққа шыққан Ж.Аймауытовтың пьесалар жинағының алғы сөзінде Қирабаев С. 1915 жылдың 13 ақпанында Семейде қойылған "Біржан - Сара" айтысының инсценировкасын жасап, сахнаға қойған режиссер Ж.Аймауытов екендігін және 2008 жылы "Әдебиет айдыны" газетінде басылған мақаласында: "Ж.Аймауытовтың режиссурасына оралсақ, қазақ топырағындағы тұңғыш спектакль 1915 жылы 13 ақпанда Семейде қойылды. Сахнаға қоятын пьеса болмағандықтан мұғалімдер семинариясының студенті Ж.Аймауытов әйгілі "Біржан-Сара" айтысының Қазанда басылған нұсқасын сахнаға бейімдеп (инсценировкалап), ұлттық топырақта көркемдік талапқа толық жауап берген тұңғыш спектакльдің қойылуы ерекше мәдени рухани құбылыс. Бұл ұлттық сахна өнерінің туған күні" - деп ресми пікірін білдірді.
Зерттеушінің бұл тұжырымы дүниежүзі театрларының тарихына сүйене отырып жасалған дәлелді пікір. Әлемдік театрдың туған жылы (б.д.д. 534 ж.) Дионис құдайдың құрметіне арналып қойылған афиндік Феспид ақынның (б.д.д. VІ ғ.) трагедиясынан басталғанын және сол ежелгі грек трагедиясы актер мен хор арасындағы диалогке құрылғаны белгілі. Сол сияқты дүниежүзіндегі барлық театрлардың туған күні өз жерінде алғаш қойылған спектакльден басталған. Театр сыншысы "Біз де енді қазақ театрының тарихын 1926 жылдан емес, 1915 жылдан бастағанымыз жөн. Тарихи да, ғылыми да шындық осы" - деп қазақ театр тарихының әріден басталатынын тура көрсетті [14].
1915-1929 жылдардың аралығында Ж.Аймауытов режиссурасымен жарық көрген спектакльдерде оның актерлермен тыңғылықты жұмыс жасағандығы, яғни репетициялар жүргізгендігі, сонымен қоса сахнаның әрекет орны екендігін терең ескеріп, спектакль уақытын тура анықтай білгендігі де байқалады. Еуропалық үлгідегі театрдың ірге тасын өз қолымен қалап, оның сахнасына алғашқылардың бірі болып пьеса жазуы театр өнерін ғана емес, қазақ әдебиетіндегі драматургия жанрының өрістеуіне де әсерін тигізді. Оның қаламынан туған пьесалар енді ғана жұмыс жасай бастаған театр үйірмелерінде және кейін ашылған кәсіби театр репертуарының негізін құрады.
Пьесаны идеялық жағынан талдау, жекелеген кейіпкерлерге мінездемелер беру, сол спектакльде ойнайтын актерлерді таңдау, жанрлық ерекшеліктерді анықтай алу, спектакль уақытын белгілеу (ырғақ пен екпін), кеңістікті пайдалану (мизансценалар), спектакльді безендіру тәрізді режиссерлік тұжырымдардың Ж.Аймауытовта болғандығына ол туралы жазылған зерттеулер мен естеліктерге сүйене отырып көз жеткіземіз. Ж.Аймауытов қазақ режиссерлік өнерінің негізін салушы әрі көшбасшысы деп нақты тұжырым жасаймыз. Ол өзімен қатар жүрген әріптестеріне мол тәлім берді. Кейін ұлттық театр ашылған кезде оның сахнасына спектакльдер қойғанын ескерсек, онда тура сол уақытта режиссурамен айналысуды бастаған Ж.Шанин, С.Қожамқұлов, Қ.Жандарбеков Ж.Аймауытовтың пьесамен, актерлермен қалай жұмыс жасағанын көздерімен көрген болып шығады. Бұдан оның соңынан ерген алғашқы буын режиссерлеріміз режиссураның әліпбиін Ж.Аймауытовтан үйренген деп батыл айта аламыз.
З.Ақышев пікірінше, Жүсiпбек Аймауытұлының еңбектерiндегi барлық тұлғалар өзiнiң әлеуметтiк ортасымен және уақытымен тiкелей байланысты. Бейнеленген адамдарды сол дәуiрдiң қоғамдық саяси өмiрiнен, әдет - ғұрпы мен табиғатынан бөлiп қарауға болмайтыны автор еңбектерiнiң негiзгi қағидасы болып табылады. Автордың көркемдiк әлемiнде әлеуметтiк - сославиелiк ортаның ықпалы абсолюттiк дәрежеде болғанмен кейбiр оқиғаларда кейiпкерлердiң iс-әрекетiне тiкелей үстемдiк ететiнiн байқауға болады. тағдырлары мен iс-әрекеттерi әлеуметтiк жағдай мен қоғамдық ортаға тiкелей байланысты екiншi қатардағы кейiпкерлердi айтпағанның өзiнде басты кейiпкерлердiң жүрiс- тұрысы көп ретте сыртқы ортаның, жағдайдың қысымынан туындап жатады [15].
Кейiпкердiң тек жүрiс-тұрысы мен iс-әрекетi ғана емес, олардың көзқарастары, ұғымдары, ойлау үлгiлерi де сыртқы ортаның әсерiнен бола алады. Бұл арада сыртқы орта белгiлi бiр жағдайлардың тоғысуы ғана емес, негiзiнде материалдық, сославиелiк мүдделер жатқан қатынастардың күрделi жүйесiнiңде қызметiн атқарады.
Айталық, ұстаз-қаламгер Ж..Аймауытов 1926 жылы Ташкентте жарық көрген "Псиқолоғия" атты кітабында төңіректегі табиғат шарттары оған (адамға) зор сүрең береді. Мәдениеттің өркендеуіне мейлі күйедей жұғатын нәрсе: жерінің ауасы мен топырағы (құйқасы) егін салуға, мал өсіруге қолайлы, жерінде темір кені болуы; адам баласының ілгері басып дамуына зор себептің бірі қатынас жолы. Адам атаулыны тұтас алып қарасақ, солтүстік жақтағы жұрттар араласып, дәйім қатынасып жатса, оңтүстік жақтағы көбінесе бөлек-бөлек бытырап жатады, бірін-бірі білмейді; міне оңтүстік жақтың халқы жетіле алмай кенже қалған себебі сол.
Осындай себеппен таулы, орманды жердің халқы да мәдениеттен мешеу қалады. Ал, енді сулы жердің халқын қарасаңыз, суында кеме жұретін болса мәдениеттің ұйытқысы болғанын көресіз - деп жазған. Оның "жағырапия жағдайының адам қылығына сүрең",- деп атағанынан табиғаттың адам өмір сүретін ортасына тікелей байланысын, әсерін аңғарамыз. Осы көзқарасты дәлелдеу мақсатында кейбір ұлттық ерекшеліктерді зерттеушілер өз ізденісінде қолданды [16].
Алайда, Жүсiпбек Аймауытұлының еңбектерiндегi тұлға концепциясын көтерiп тұрған негiзгi кейiпкерлер-әлеуметтiк сценарийден шықпайтын, сыртқы ортаның "өкiлi" ғана емес, олар қоғамның, жағдайдың үкiмiне, қысымына қарсылық бiлдiредi. Өзiнiң әлеуметтiк жағдайына қарамастан, өз бақытына ұмтылу, бостандық және тұлға мәселелерiмен тiкелей байланысты.
Жүсiпбек Аймауытұлының кейiпкерлерiнiң әлеуметтiк тәуелдiлiгi жеке адам бойындағы ортаның әсерiнсiз бола беретiн шабыт, құштарлық секiлдi табиғи психологиялық қасиеттермен үйлесiп отырады.
Тұлға концепциясымен оның автор еңбектерiндегi көркемдiк кейпiнiң ерекшелiктерiн кейiпкер проблемасымен араластырмай отырып (себебi тұлға концепциясы кейiпкер проблемасынан әлдеқайда кең ұғым) Қартқожа, Ақбiлек бейнелерi арқылы адам бойындағы әлеуметтiк сипаттан (социальная детерминированность) асып түсе алатын күштi көрсеткенiн атап өткенiмiз жөн.
Мұндағы кейiпкерлер тек әлеуметтiк ортаның заңдарымен ғана өмiр сүретiн адамдар емес, олар өз бойларынан жағдайдың, ортаның ықпалына қарсы тұра алатын қайрат тапқан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz