Қазіргі қазақ баспасөзіндегі жарнама
Кіріспе
Бүгінгі заманда ұлттық мемлекеттердің тасы өрге домалап тұр. Қай елдің экономикасымен қатар мәдениет, әдебиеті озық болса сол ел әлемдік саясатта басымдыққа ие. Қазіргі заманғы мемлекеттердегі кітап оқу деңгейі, оқырмандар мәдениеті халықаралық қауымдастықтың жүргізіп отырған саясатында маңызды құндылық ретінде қаралып келеді. Оған тарихта болған оқиғаларды мысалға келтірмей-ақ Ресей, Жапон елдерінің баспа ісіне аса мән беріп отырғандықтарын атап өтуге болады. Өткеннен өнеге алсақ американ жазушысы, баспа саласының практигі Гордон Грэмнің Ағылшын баспагерлері ағылшын кітабының таралуы жолында жанкешті қызмет етіп келе жатқан миссионерлер сынды, - деуі де бекер емес еді. Сол табандылықтың арқасында ағылшындық кітап өнері биік деңгейге көтеріліп отыр. Бір ғұлама кезінде "Өнер ұлттың киімі" деген екен. Ендеше киіміңе қарап қарсы алатынын ұмытпауымыз керек. Кезінде Үндістан үкіметі де ағылшын кітаптарының елді жаулап басып бара жатқанына қынжылып, шетелдік кітап басқыншылығына қарсы шара қолданған болатын.
Бұл ұлттардың бір-біріне ауыз салған заманда ұлттың ұлт ретінде сақталуы үшін шешуші орынды атқаратын аса салмақты саясат екендігін көрсетеді.
Кейінгі кездері Қазақстанда осындай мәселелер бас қылтита бастағандай. Оған мысал ретінде отандық кітап дүкендерінің 60-80 пайызын Ресей кітап өнімдерінің жаулап алуы, қоғамдағы жазушылардың төмен беделі, кітап оқырмандары санының кемуін атап өтуге болады. Орташа статистикалық қазақстандық жарты жылда шамамен 3,7 кітап сатып алса, қазақстандықтардың тек 17 пайызын ғана белсенді оқырмандарға жатқызуға болады екен. Сондықтан елімізде оқу мәселесі де қылаң беріп отырғаны анық. Кезінде ең көп кітап оқитын елдің бірі болғанымыз да бүгінде аңыздай естілетіні содан болар.
Демек, бұл Қазақстандық баспа ісінде, кітап тарату жолында мәселе бар деген сөз. Сондықтан да, аталған саланы дамыту барысында әлі де болса көптеген шаралар жүзеге асыруымыз керек.
Бұдан басқа көршілес елдер арасындағы кітап саласындағы ынтымақтастық пен татулық аса құнды қажеттілік болып табылады. Кеңес Одағынан қалған игі дәстүрді қайта жандандыруды одан әрі дамыта бермек ләзім. Бұл жолда мемлекет үшін баспа ісінің даму жолын бақылап, қадағалап отыру, оқырман көңіл-күйін зерттеу, мониторинг жүргізу аса қажетті. Сонымен қатар, оқырман мәдениетін тәрбиелеу шараларын ұйымдастыру жолында аталған сайтты ашу тың бастама екені сөзсіз. Сондықтан да, Қазақстандағы кітап ісін дамытуға бағытталған сайтты ашудың негіздемесін ұсынып отырмыз. Негіздеме баспа ісін дамытудағы шараларды анықтап, бірізге түсіріп, кітап ісін одан әрі дамытып, нығайтуға бағытталған шараларды ұйымдастыру мен өткізуді жан-жақты қамтамасыз етпек.
Бүгінгі әлеуметтік, экономикалық тыныс-тіршілігімізді жарнамасыз көзге елестету қиын. Жарнама күнделікті өміріміздің құрамдас бөлігіне, өзіндік заңдылықтары бар қоғамдық құбылысқа айналды. Бүгінде жарнама сауданы жүргізетін тетік қана емес, сондай-ақ тұтыну мәдениетін жаңа биіктерге көтеретін өркениет жеделдеткіші болып отыр.
Кітап тарихы жайында Ш.Елеукенов мынадай пікір келтіреді: ...қолжазба күйінде ме баспа түрінде ме, кітап өзін жарыққа шағарған елдің, қала берді күллі әлемнің тарихына, оның мәдениетіне тікелей қатысты. Қазақ халқының Кіндік Азиядағы туыстас, бауырлас түрік ел-жұртымен ортақ тарихы бар да, 1456 жылдан бастап жеке отау құрудан кейінгі тарихы бар. Ал ХҮІІІ ғасырдың отызыншы жылдарынан 1917 жылғы қазан революциясы аралығындағы кезеңнің өз ерекшеліктері бар. Ресейдің құрамына кірген кезде, қазіргі тілмен айтқанда, конфедерация дәрежесінде жүрген Қазақстан, бірте-бірте отар қамытын киді. Бұл бағыт сол дәуірде туып-қалыптаса бастаған қазақ баспа кітабы репертуарына, кітап ісінің басқа да салаларының сипатына өз әсерін тигізбей қойған жоқ [1].
Ия, кітап өмір шындығына негізделіп, ақиқатпен ажарланғанда ғана қадірі артып, оқырманның санасында қалады. Санаға орнаған таным-білік ешуақытта адастырмайды. Рухы асқақ, саясаты мен мәдениеті өрелі, білім-парасаты биік ұлттың ұрпағы ақыл-ойдың алтын қазынасы іспетті кітаптан көз жазып қалмауы керек.
Әлемде ең көп кітап оқитын ағылшындар екен. Ұлыбританияда жылына 10 мың жаңа роман шығады, ал әрбір британ баласы аптасына ең аз дегенде бір кітап сатып алатын көрінеді. Міне, осындай көрсеткіш жағынан қазақстандықтар британдықтарды бір емес, жүз жыл ішінде қуып жете алмайтын секілді.
"Кітап дегеніміз алдыңғы ұрпақтың артқы ұрпаққа арнап қалдырған рухани өсиеті, қаусаған қарттың өмір есігін жаңа ашқан жасқа өлер алдында айтқан ақылы, тынығуға кеткен сақшының өз орнына келген сақшыға берген бұйрығы болып табылады" [2], - деген екен А.И.Герцен.
Шынымен де кітап - білім бұлағы. Өмір бойы оқитын университет. Ағартушы, тәрбиеші. Идеология мен саясатқа шындайтын құрал. Ғылыми-техникалық һәм әлеуметтік прогресс ұйытқысы. Білімге білім қосатын кітап шығару ісі - зор өнер [3]. Бітіру жұмысымның тақырыбын "Баспа ісіндегі жарнама проблемалары" деп алуымның себебі осы зор өнерді насихаттап, оны оқырман арасына кеңінен таралуы үшін біраз бағыттардың басын ашу еді. Жұмыс үш тараудан және қорытындыдан тұрады.
Отандық баспаларымыз шығаратын басылымдар полиграфиялық, бағасы, мазмұны жағынан Ресейлік кітаптардан кем қалмайды. Бірақ олардың бір бөлігіне сұраныс жоқ болса, екінші бөлігі қаржының жетіспеушілігінен аз таралыммен басылады. Қалғаны тарату жүйесінің әлі жеткілікті қалыптаспағандығының себебінен оқырманға жетпей қалады.
Бұл негізінен баспагерлердің нарықты зерттеймін деп "тиімдісі осы" деген салалық басылыммен көбірек айналысып кеткен секілді. Көркем шығарманың өтімділік деңгейі төмен дегенді шығарып отырғандар да өздері. Әйтпесе нарықтың сұранысы жыл сайын емес, тәулік сайын өзгеріп тұратындығы белгілі. Осы саланы зерттеп қарағанымызда көзімізге мына бір Баспа және нарық айдарымен берілген мақала түсті. Онда: Бұл арадағы мәселе - басқа да бір себептерге келіп тіреліп тұрған секілді. Әйтпесе, қазақстандық ақын Марат Исеновтің Санкт-Петербургте шығарған өлеңдер жинағына деген сұраныстың жоғарылығы соншалық, ол екінші басылымды күтіп тұр. Сондай-ақ Сергей Лукьяненконың әңгімелерін ресейлік оқырмандар іздеп жүріп оқиды. Сондықтан бұл екі қазақстандық жазушыға ресейлік рынокпен жұмыс істеген тиімдірек секілді. Иә, ресейлік рынокпен!!! Раритет баспасының басшылығы: Бізде Марат Исеновтің сол Петерборда шығарған өлеңдері басылған жоқ емес, жарық көрді. Бірақ оны өткізе аламадық, - дейді қос алақанын жайып. Дегенмен... Тура осы баспадан шыққан Мұқағали Мақатаевтың өлеңдер жинағы сөреде көп тұрмайды. Ол жетінші басылымға кетіп барады. Ал бұл қарама-қайшылықты қалай түсіндіруге болады?.. [4].
Иә, маркетингтік зерттеу фирма немесе тауар бағдарламасын дайындауда қажетті мәліметтерді алу үшін жүргізіледі. Ол нарық талабын қанағаттандырады, фирманың немесе баспаның даму стратегиясы мен мақсаттарын айқындайды. Маркетингтік зерттеулерде баспаның нарықтағы оқырман сұранысын қанағаттандыру жолындағы, бәсекелестік бағыттағы мүмкіндіктері басты назарда ұсталады. Осы туралы бітіру жұмысымның Кітап таратудағы жарнама деген бірінші тарауда жазылған. Тарау кітап жарнама маркетингін жолға қоюдағы құрылымы мен ерекшелігі, баспадағы редактордың қызметіне арналған. Қазірде баспа өнімдері ақпарат пен білім алудың қайнар көзі болып отыр. Бұл полиграфиялық өнімнің сапасы мен безендірілуіне деген талаптың жоғарылауына әсер етеді. Ал оған бірден-бір әсер етуші осы редактордың біліктілігі. Тіпті, кітап маркетингіндегі ең алғашқы қадам редактордың қолжазбаны қабылдауынан басталатыны белгілі емес пе?
Баспа нарығындағы бәсекелестік деңгейінің жоғарлауы және баспалар санының артуы анық мақсатты қажет етеді. Алайда осы көп баспалардың өзі кітап шығаруды білгенмен, таратуға келгенде сәл кенжелеп қалғанын көріп жүрміз. Бұл мәселе жұмыстың Интернет-кітап жарнамасының көрінісі. Кітап тарату маркетингі деген екінші тарауда қозғалады.
Кезінде Қазақстан - ең көп оқитын ел атанғанын және шынтуайтында солай болғанын тағы да қайталап айтайықшы. Қазір ең аз оқитын елге айналды. Дүниежүзінің бірталай мемлекеттерінде кітапқа деген ынта-ықыластың айтарлықтай-ақ азайғаны мәлім. Әлемнің көптеген елдерінде жаппай компьютерлендіруге, интернеттендіруге қарамастан, кітапқа деген ықылас тап біздегідей бәсеңдемепті.
Кітап өнімінің деңгейіне байланысты талаптарды негізге ала отырып, жұмыс өнімділігін арттыруға болады. Мәселелерді шешудегі маркетингтік әдіс нарықты зерттеудің кешенді мәліметтерінде сауда қатынасын талдауда, серіктердің саясатын бағалауда, қаражат мәселелерін анықтауда тиімді болмақ.
Бүгінгі таңда Қазақстанның экономикалық дамуының көптеген бағыттары бойынша батыс елдерінен анағұрлым қалыс қалғанымыз белгілі бір деңгейде еліміздегі кітап тарату ісінде де өз әсерін тигізуде. Себебі, кітап саудасы баспагер мен тұтынушы арасындағы делдал бола алмайды. Оның маңызды функциялары көпжақты зерттеуді қажет етеді және сұранысты анықтайды. Сонымен қатар, тұтынушы мен сатып алушыны байланыстыратын ортақ қызығушылық адамзат қоғамының дамуына да өз әсерін тигізбей қоймайды.
Жазушының жазған кітабын қабылдайтын да, қабылдамайтын да халық. Ендеше, кітапты жазушы жазып шығарғанмен, шын тағдырын шешетін төреші де осы халық [5], - деп В.Гюго айтқандай, бұл жердегі туындайтын басты мәселе, кітаптың республиканың барлық оқырмандарының қолына дер кезінде тиюі болып табылады. Бұл орайда кітапқа деген жарнаманың қажеті зор.
Қазақстанда жарнама қозғаушы күш саналатын сауда мен қызмет түрлерінің негізінен орыс тілінде жүргізілуінен, сол себепті қазақша жарнамаға ділгер болатын іскер орта жоқтың қасы екенін жасыруға болмайды [6].
Елімізде тәуелсіздік алғаннан кейін кітап ісін басқаруда біраз уақыт ескі жүйе сақталып келді. Комитет аты өзгеріп, министрлікке айналды, бірақ бұрынғы қалыптасқан жүйеге елеулі өзгеріс енгізілмеді. Бұл салада реформа енді-енді қолға алына бастады. Кітап ісін материалдық-техникалық жағынан жабдықтау да кәсіпкерлер иелігінде. Жеке меншік баспалардың көбеюі, басқа да жаңалықтар шаруашылықты бір орталықтан басқару мәселесін басқаша шешуді талап етіп отыр. Осы және басқа бірқатар себептермен кітап ісін және бұқаралақ ақпарат құралдарын түгел бір жүйеге қосу қажеттігі туды [7]. Әрине мұның бәрі Қазақстан Республикасы Ақпарат министрлігінің арқалаған жүгі болғанымен, бұл жүйенің осы кітап ісіне қосып жатқан еңбегі шамалы десек артық емес.
Сондықтан да қазіргі нарық заманында өндірістің тиімділігін арттыра түсетін және басқарудың формалары мен жаңа әдістерді қолдану қажеттілігі туындап отыр. Мұндай әдістердің маңыздысы ретінде маркетинг жүйесін атауға болады. Әрине, елімізде мұндай форма мен әдістерді пайдалану баспалардың күн тәртібіне қойылмай келеді. Сондықтан да маркетинг жүйесін таңдап, дұрыс зерттеу жүргізе отырып оқырман сұранысын анықтағаннан кейін ғана шығарылған кітаптың мәні де, мазмұны да, сапасы да зор болар еді.
Зерттелудің өзектілігі: Нарықтық экономика тауар-ақша қатынастары жөніндегі ұғым-түсініктерімізді кеңейтіп қана қоймай, сондай-ақ жаңа кәсіптер мен мамандықтарды өмірге әкелді. Ғылым мен білімнің жаңа салалары пайда болды. Осы орайда алдымен ауызға оралары - жарнама. Өйткені, өркениетті дүниені жарнамасыз көзге елестету қиын. Жарнама бүгінде күнделікті тыныс-тіршілігіміздің ақиқатына әрі экономикамыздың белді бір саласына айналды. Негізінен диплом жұмысының ішіндегі айтылатын мәселелер:
- кітап ісіне және оқырман тану аспектілерін айқындауға байланысты зерттеу жұмыстары жүргізіледі;
- зерделеу нәтижесінде жинақталған материалдарға талдау жасалып, арнайы тұжырымдама мен тақырыптық жоспар бекітіледі;
- сайттың тиімді жұмыс істеуіне байланысты жоба авторына қоса безендіру жұмысына жауапты маман және бір журналист тартылады. Жоба бойынша міндетке алынған шараларды атқару үшін ұйымдастыру комитеті құрылып, еріктілермен жұмыс жүргізіледі;
- ұйымдастыру комитеті аймақтық құзырлы мекемелерге, қоғамдық ұйымдарға, әдеби-мәдени орталықтарға хабарласып, материалдарды жинақтайды. Сайт жұмысына БАҚ жетекшілерімен қатар, Қазақстандағы кітап мәселелерін зерделеп жүрген ғалымдар мен сарапшы мамандар пікірі жарияланбақ. Сондай-ақ, әрбір аймақтан осы салаға қатысты толғақты пікір білдіріп жүрген өкілдер қатыстырылады. Мүдделі топтар, студенттік және жастар ұйымдары тартылады;
- жастар әрқашан қоғамның қозғаушы күші болып танылатындықтан, олардың алатын орны ерекше. Сондықтан жастардың кітаптарын насихаттауға назар аударылмақ. Ұрпақтар сабақтастығын лайықты деңгейде жалғастыру бағытында әрі қоғам мүшелері мен жастардың білімін арттыру мақсатында оларды сайт жұмысына барынша кеңінен қатыстыру, тарту ұйымдастырылады;
- жоғарыда атап өткен шаралардың барлығы қоғаммен байланыссыз және жарнамалық процестерсіз жүзеге асырылмайды. Сондықтан, сайт жайындағы ақпараттар Қазақстан бұқаралық ақпарат құралдарынан беріледі. Арнайы публицистикалық материалдар ұйымдастырылады.
Зерттелудің мақсаты:
Қазақстандық баспа ісін дамытуға қажетті шараларды анықтау, бұл саладағы мәселелерді шешуге бағытталған бағдарды бір жолға қойып, кітап жарнамаларын насихаттау. Түрлі қоғамдық орталықтар, баспалар, әдеби ұйымдар арасындағы ықпалдастықты арттыру, Қазақстанның мәдени құндылықтарын дамытуды баса көрсету.
Зерттелудің мiндеттерi:
- кітапты қалың көпшілікке насихаттау, жарнаманы жолға қою;
- кітап ісі, баспа ісіне қатысты зерттеулерді жариялау;
- осы бағытта істелініп отырған шаралардан тыс қалып келе жатқан мәселелерді анықтап, оларды осы мақсаттағы атқарылатын шаралардың қатарына қосу;
- жазушылардың мәртебесін арттыруға үлес қосу;
- баспалар арасындағы байланыстарды орнату;
- оқырман мен кітап арасындағы алтын көпір болу.
Зерттелудің нысанасы: Қазақстан Республикасының ҰҒА-ның кітапханасы мен бүкіл әлемдік ғаламтор сайттарындағы деректерге сілтеме жасадық. Сондай-ақ, қазақстандық баспалар жайында жазылған бұқаралық ақпарат құралдарындағы материалдар мен ғылыми туындылар да незігі құрал ретінде пайдаданылды.
Зерттеу көздері: Диплом жұмысымды дайындауда ресейлік және отандық кітаптанушы ғалымдардың, маркетолог мамандардың мынадай еңбектері пайдаланылды. Ш.Елеукенов, Ж.Шалғынбаева. Қазақ кітабының тарихы., 1999; Ш.Елеукенов. Кітаптану негіздері., 1997; С.Сатыпалдыұлы. Маркетинг нарықтану. Алматы. Білім.1999; М.Коротовский, Ж.Калиев. Книгоиздательское дело Казахстана., 1992; Б.Ленский. Книжный маркетинг., 1996; Г.Грэм. Книжный бизнес., 1999; Қ.Қожаназаров. Маркетинг негіздері., 1995; Е.В.Малышкин, А.Э.Мильчин, А.А.Павлов А.Е.Шадрин. Настольная книга издателя., 2005; С.Н.Нысанбаева, Г.А.Садыханова. Маркентинг негіздері., 2002; О.Сәбден, А.Тоқсанова. Шағын кәсіпкерлікті басқару., 2002; және Қазақстандық БАҚ көмегін тигізді.
Зерттеудің құрылымы: - Диплом жұмысы кіріспе, үш тарау, қорытынды, сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
І ТАРАУ. Кітап таратудағы жарнама маркетингі
Біздің жарнама дегенде бар білеріміз - ол бір топтың немесе бір фирманың өнімінің жақсы жағын насихаттап, мақтайды деген үстірт түсінік қана. Егер тереңірек зер салып, үңіле түссек жарнама тарихының да өзіндік кезеңдері мен түрлері бар екенінің куәсі боламыз. Ал, сонымен жарнама дегеніміз не? Жарнаманың бір анықтамасы мынадай: Жарнама - спектакль, концерт, лекция немесе көрермендерге арналған басқа да мәдени шаралар, спорттық жарыстар, ойын-сауықтар туралы хабарландырудың бір түрі (Курсивтеген, қарайтқан - А.Ж.) [8]. Сондай-ақ, екінші бір анықтамада: жарнама дегеніміз - белгілі бір фирма, тауар немесе қызмет түрі жайлы мағлұматтардың бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жариялануы. Жариялануына қарай жарнама ақылы және жанама жарнама деп бөлінеді. Газет бетін сатып алып, жарнамалау ақылы жарнамалау деп аталады. Ал, өнімді ұсынушы адамның немесе фирманың көпшілік қауым мен бұқаралық ақпарат арасында болатын әртүрлі байланыстар жанама жарнамаға тән. Оның тиімді тәсілі мектепте, қарттар үйінде тағы басқа жерлерде фирманың өз өнімдерін тегін таратуы. Жанама жарнаманың басты үш функциясы бар: 1. Нарық базарында әйгілі болу. 2. Фирманың беделін арттыру. 3. Тығырыққа тіреген кезде өз беделін сақтап қалу.
Жарнаманың жеке адамдарға керек хабарландыру, құлақтандыру, сақтандыру секілді түрлері болады. Мәселен: жекелеген адамдардың жоғалған, ұрланған құндылықтарын, құжаттарын жарнамалайды. Бұл сақтандыру немесе құжаттандыру түрі. Бүгінгі таңда белгілі бір кәсіпорынның өнімін жарнамалау өте кең тарап кетті. Ол үшін сол өнімнің қасиеттерін көрсету, яғни ақпараттық сипаттағы жарнама болады.
Жарнама қазақ баспасөзінде қашаннан бар?
Жарнама нышандары адамзаттың өзін-өзі танып, саналы тіршілікке көшкен уақытында пайда болды деуге негіз бар.
Жарнаманың даму үдерісін шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге болады:
Б.д.д. ІІІ мыңжылдық - б.д. Ү мыңжылдық - жарнаманың ілкі тарихы (ежелгі дәуір, антикалық кезең және антикадан кейінгі кезең);
ҮІ-ҮІІ ғғ. - орта ғасырлар (феодализм дәуірі, өнеркәсіпті цехтық тәсілмен ұйымдастырудың қалыптасуы);
ХҮІ-ХҮІІ ғғ. - Ренессанс және ағарту дәуірінің жарнамасы;
ХІХғ.-ХХғ. басы - индустриялық өндірістің және капиталистік экономиканың даму кезеңі.
Қазіргі заманғы жарнама әуелі протожарнама түрінде пайда болды Протожарнама бұқаралық ақпарат құралдары мен бұқаралық коммуникация жүйесі қалыптасқан қазіргі жарнама.
Қазақтың мерзімді баспасөзі Қазақстанның Ресейге қосылуының нәтижесінде пайда болды дейді баспасөз зерттеушілері Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев сынды қазақтың біртуар Алаш азаматтары, қазақтың демократиялық публицистикасының негізін қалаушылары. Қазақ халық ауыз әдебиеті мен ақын-жазушыларының шығармалары баспа жүзін көрді. Сөйтіп, ХІХ ғасырдың 2-жартысында қазақ тілінде кітап, газеттер шыға бастады. Газет пайда болған соң публицистиканың түрлі жанрлары да пайда болды. Алайда, жарнаманың алғашқы таза нұсқасы қазақтың қай басылымында екенін кесіп айту қиын. Дегенмен, нағыз жарнаманың өзі болмаса да, соған ұқсас түрлері деп айтайық баспа бетінде жарияланып тұрды. Қандай да бір факті, деректі тексергенде немесе айтқанда сол дәуірдің тарихи оқиғаларына, хал-ахуалына мән беріп, сабақтастырып айту жас зерттеушілерге ескеретін нәрсе. Сол сияқты жарнама да өз мазмұнын ХІХ-ХХ ғасырдың өзгерістеріне байланысты өзгертіп отырды деуге болады. Мәселен, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ-ғасырдың басында мектептер салып, халықтың сауатын ашу саясаты жүріп жатты. Сол кездері де жаңа оқулықтар кітаптар шыға бастағанда, газетте Жаңа кітаптар айдарында Дала уалаяты газетінде (1888 - 1902) мынадай жарнама жарық көрді: Жаңадан қазақтар туралы бір кітап шығып сатылып жүр. Сол кітапта Орал жағының қазақтарының шежіресі бар, онан соң қалай орыстармен араласы бар, жазған Алекторов деген. Сол кітапты білімді, ғылымды қазақтар алып оқыса пайдалы. Ата-бабасының қалай жүріп, қалай түзеле бастағанын біледі. Сол кітаптың қағазы аз, бағасы 35 тиын. Астрахан губерниясының Ханская ставка шаһарында сатылса керек (Курсивтеген - А.Ж.) [9] - деп, Д. Высоков қол қойған. Ал Торғай газетінде: Жақында Торғай облысында орысша оқудың қазақ арасында көбейгенінен сөйлейтін һәм Торғай облысының картасы бар жаңа кітап басылып шықты. Шығарған Васильев, аламын деушілер оны шығарған Торғай облысының военный губернаторының кеңсесіндегі советник Васильевке барсын - деп жазылған жарнама жарияланған. Сондай-ақ Айқап журналында (1911-1915) да Жаңа шыққан кітаптар деген тақырыпта: Жастық жемістері қазақша өлеңмен басылған. Шығарушысы Айқап оқушыларына белгілі Әкірам Ғалымов. Ішінде әдемі-әдемі өлеңдер бар. Өлең оқуды сүюшілердің алып оқулары тиіс. Ұмытылған Қалқаман-Мамыр қазақ тілінде тарихи хикая. Шәкәрім Құдайбердіұғлы. Бұл кітапта қазақта мұнан 190 жыл бұрын болып өткен бір уақиғаны қисса қылып өлеңменен жазылған. Оқушыларына әсерлі-көркем кітап. Алдырушылар Семипалатта Ярдам кітапханасынан алдыруға болады [10] - деген хабарландыру жарнамалар берілген. Дәл осындай жарнамалар журнал бетінде көптеп жарияланған. Міржақып Дулатовтың Эсперанто тілі деген материалы таза жарнамаға жатпаса да ол материалда жарнаманың кейбір элементтері ұшырасады: Біздің заманымызда мәшһүр доктор Заменгоор деген жер жүзіндегі халықтарға бірдей ортақ эсперанто тілін ойлап шығарды. Бұл тілдің оңайлығы сонша: егер бірнеше ай көңіл беріп үйренген кісі өзінің ана тіліндей болып шығады, - деп айтып келеді де кітаптың бағасына тоқталып, доктор Заменгоорттың мекен-жайын келтіреді, - Егер тұрған шаһарларыңызда эсперанто кітаптары табылмаса өз адресі мынау: г.Варшава. ул. Дикая №9 Д-ру Л.Заменгоору [11]. Міне бұл алғашқы қазақ газеттеріндегі жарнаманың берілуі. Осы күнгі жарнамаға ұқсас жақтары басым деуге болады.
Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде түркі тілдес халықтардың ішінде татар тіліндегі кітаптардан кейін қазақ тіліндегі кітаптар саны мен көлемі жағынан екінші орын алған. Бұл кітаптар, негізінен, Қазан, Ташкент, Петербург, Уфа, Троицк, Астрахан баспаханаларынан шыққан. Қазақ тіліндегі ең алғашқы басылым 1831 ж. Қазақ халқына хабарлама деген атпен Қазан университеті баспаханасынан жарық көрген. 1861 ж. Н.И.Ильминскийдің құрастыруымен орыс-қазақ дала мектептеріне арналған Қырғыздар үшін өздігінен орысша сауат ашу оқулығы шықты. 1862 ж. Ер Тарғын эпосы жұртшылықтың қолына тиді. Ол төрт рет қайта басылып, таралымы 33800 данаға жетті. 1908 жылға дейін Еділ мен Жайық бойында 2 млн. 201 мың 105 дана 509 басылым (оның 461- кітап) жарияланған. Фольклорлық сипаттағы 25 басылым жарық көрген. Олардың ішінде Қыз Жібек, Айман - Шолпан, Сал-сал, Алпамыс, Шах-Мұрат, Қасым Жомарт, Шәкір-Шәкірат қиссалары мен Құла мерген, Сәтбек батыр, Мәлік Ажда, Наурыз жырлары бар. Суырып салма ақындық өнер ішінде Біржан мен Сараның айтысы халыққа кең тараған. Ол тоғыз рет қайта басылып, таралымы 57800 данаға жеткен. Қазақ ауыз әдебиетінің үлгілері де жеке кітап болып шыққан. Қазақ мақалдары, Жұмбақтар мен мақалдар (құраст.Г.Жәнібеков), Жұмбақ, Шопан ата (құраст. З.Әбдіқадыров), Тоғыз құмалақ, т.б. Сонымен бірге араб, парсы, әзербайжан, өзбек фольклорларының шығармалары қазақ тіліне аударылған [12].
Кеңестік кезеңдегі жарнама пішіні
Тарихи оқулықтар бетінде 1917 жылдың қазан айынан 1918 жылдың наурыз айына дейін Кеңес өкіметі Қазақстанның елді мекендерінде орнап бітті деп жазылған. Одан кейін Қазақстан азамат соғысы жылдарын, ауыл мен селолардағы жаңа экономикалық саясат жылдарын ұжымдастыру жылдарын және 1921-1940 жылдардағы индустриялық даму кезеңін бастан өткерді. Одан қалса Ұлы Отан соғысы жылдары. Міне, осы тарихи этаптардың барлығы да қазақ мерзімді баспасөзіне өз әсерін тигізбей қоймады.
Біздің елдегі баспа ісінің дамуы 1920 жылдан басталады, сол жылы Қырғызстанның бірінші астанасы - Оренбургте мемлекеттік баспа ісі - Киргосиздат туралы ереже қабылданады, кейіннен ол Казгосиздат болып өзгертілді. Қазақстанның кітап басу ісі 70-жылдары мен өткен жүзжылдықтың 80-жылдары алға басты. 60-жылдармен салыстырғанда баспа атаулары бойынша кітап шығару таралымы мен айналымы бойынша екі есеге өскен.
Одан бергідегі ғылыми-техникалық прогресс және 1965 жылғы шаруашылық реформасы да қазақ баспасөзіндегі жанрлардың өзгеріске ұшырауына себеп болды. Газет өз кезегінде біріншіден өкіметтің насихат-үгітші құралына айналды. Жарнаманы да мемлекет өз бақылауына алды. Жарнама құны мемлекет тарапынан белгіленіп отырды. Бір жарнама беру үшін бірнеше сатыдан тұратын комиссия алдынан өту керек болды. Ол жарнаманың қандай пайдасы бар деген сауал бірінші кезекте тұрды. Не нәрсені жарнамалау қажет дегенде азаматтардың рухани жан дүниесін көтеретін мәдени шаруаларды жарнамалауға болады деген талаптар қойылды. Сол себепті де сол кездің жарнамаларының басым көпшілігі Біздің анықтама бөліміміз атты айдарда үнемі театрлардың өнер қайраткерлерінің гастрольге шыққандығы жарияланып тұрды. Мәселен, Социалистік Қазақстан газетінде (қазіргі Егемен Қазақстан) Семей облыстық Абай атындағы музыкалық драма театрының гастролі 20-29 май аралығында М.Әуезов атындағы академиялық драма театрының үйінде өнер көрсетеді. Касса күн сайын сағат 10-нан 20-ға дейін ашық. Барлық спектакльдер орысшаға аударылады - деп телефон номерлерін жазған. Бұл тектес жарнамалар аталмыш газеттің кез-келген санында кездеседі.
Белгілі маусымдарға арналған жарнама осы кеңестік кезеңнің баспасөзінде көп кездеседі. Мысалы: жоғары оқу орындарына студенттер қабылдау кезінде Студенттер қабылдайды деген айдармен жарнама көптеп жарық көрген. Және басылымдарға жазылу мерзімі жақындаған тұста да әр басылым өз басылымдарын Жазыдырып алуға асығыңыздар, бұл сіздердің жан-серіктеріңіз дегендей әсерлі сөздермен жарнамалап тұрады. Бұл үрдістер әлі күнге дейін өз кезегінде жалғасып келеді.
Қазіргі қазақ баспасөзіндегі жарнама
Президентiмiз Қазақстан халқына Жолдауында Елбасы ұзақ мерзiмдi жетi басымдықтың iшiнде "азаматтардың денсаулығын, бiлiмi мен әл-ауқатын жақсарту" қажеттiгiн айқындап бердi. Бұл басымдық аурудың алдын-алу, және салиқалы салауатты өмiр салтын қалыптастыруды көздейдi. Осы талаптар тұрғысында Жобада (16 бап); бұқаралық ақпарат құралдарында iшiмдiк және темекi бұйымдарын оларды тұтыну процесiн әйгiлей отырып, жарнамалауға тыйым салынады. Осы Заң тұрғысынан iшiмдiк заттар деп құрамында қуаты 5 пайыздан жоғары этиль спиртi бар бұйымдар саналады. Сондай-ақ заң жобасында нәсiлдiк, ұлттық, дiни, рулық дүрдараздықты, ұлттық астамшылдықты тұтандыруға бағытталған дүниелердi, зорлық-зомбылықты, қатегездiктi, порнографияны, тiркелмеген қоғамдық-саяси бiрлестiктер, партиялар мен қозғалыстарды, дiни ұйымдарды насихаттап жарнамалауға болмайды.
Ең бастысы - заңдық нормаларды орындалуы. Бұл жөнiнде кемшiлiк жеткiлiктi. Мәселен, "Қазақстан Республикасындағы Тiлдер туралы" Заңның жарнамаға тiкелей қатысты 21 бабы бар. Онда шетелде өндiрiлген тауарлардың арнайы мәлiметтер көрсетiлген тапсырмалары, таңбаламалары, нұсқаулықтары импорттаушы ұйымдардың қаражаты есебiнен мемлекеттiк және орыс тiлiндегi аудармасымен қамтамасыз етiледi - делiнген. Ал, ол орындалып жатыр ма? Әрине жоқ.
Осы нотада жалпы жарнаманың адам психологиясына әсерiнен, өзiмiздiң тереңдеп зерттейiндеп отырған кiтап таратудағы жарнаманың психологиялық аспектiлерiне өтетiн болсақ онда мынадай жәттерге тоқталамыз. Кiтап жарнамасы қажет ететiн жағдайлар: 1. Оқырманның үлкен тобының көңiлiн өзiне аудару. 2.Авторды таныстыру. 3.Баспаға немесе кiтап саудасы кәсiпорынға атақ әперу үшiн. 4.Сауданың өсуiне әдеби агенттердiң, басқа атақты авторлардың көңiл аударуына себiн тигiзу.
Өте жақсы жарнамамен кiтап бестселлер тiзiмiне түсуi мүмкiн. Кiтап сауданы кәсiпорындар пайдаланатын жарнаманы iшкi және сыртқы жарнама деп екiге бөледi.
Сыртқы жарнама құралдарына сыртқы плакаттар мен афишалар, iлмелер, дүкеннiң сыртын безендiру сыртқы витриналар, әр уақытта көрменiң қызметiн атқарып, экспозицияларды әрдайым әрекет еткiзетiн витриналарды жатқызады және бұқаралық ақпарат құралдарының жарнамалық мәлiметтерi.
Дүкеннiң iшкi жарнама құралдарының негiзгiсi - сауда залының интерьерi, жарнамалық айқындауыштары және сауда кәсiпорнының тауар көрсетiлiмi, жарнамалық көрсеткiштер, iлмелер, плакаттар және афишалар болып табылады. Сонымен қатар, мұндай жарнамалық iс-шаралар радиодан және телемонитордағы жарнама, дүкен iшiндегi сияқты - баспаның күнi, авторлар мен баспагерлер мен кездесулер.
Негiзгi мақсат көзқарасынан және кiтап iсiндегi жарнама тапсырмасынан келесi топтарға бөлуге болады.
Атақты жарнама - викторина және тұсау кесер рәсiмi түрiнде өткiзiлетiн әр түрлi iс-шаралар.
Ынталандырушы жарнама - анықталған кiтапты "айналдыруға" (сатуға) бағытталған жарнамалық компания.
Тұрақтандыру жарнамасы - сатып алушыны және серiктестердi кiтап iсi кәсiпорнының жұмысының қортындысының тұрақтылығын, нарықтағы оның тұрақты жағдайы туралы ақпараттауға бағытталған.
Iшкi фирмалық жарнама - мысалы "Библио Глобус" ақпараттық журналының шығарылуын жатқызуға болады.
Өнiмнiң өтiмдiлiгiн кеңейту мақсаттағы жарнама - бұл үшiн әртүрлi тасушыларды және жарнама құралдарын пайдаланады.
Уағыздаушы жарнама - негiзгi тапсырмасы - нақ берiлген тауарды немесе қызметтi сатып алуға сатып алушыны көндiру, басқа қызметтес бақталастық тауарын немесе қызметiн емес.
Еске түсiретiн жарнама - мысалы кiтап дүкенiнде сауда залында қандай бiр кiтаптың табылуы жөнiндегi хабарландыру.
Жапсырмалы жарнама - еске түсiретiн жарнамаға ұқсас.
Ақпараттандырушы жарнама - мысалы Алматы қаласы кiтап үйi "дүкендер жүйесiнiң орналасуы" туралы парақшалар жатқызылады. Анықталған баспаны айналдыруға бағытталған жарнамалық компания уақытында, ол жарияланған күнi жарнамалық хабарландырулар әр түрлi баспаларда орналастырылады, бiрнеше базарда сатып алушыға бiрден iс-әрекетiн жасату үшiн хабарландыруда жарияланғанда кiтаптан тамаша цитаталар немесе қандай да бiр басқа ойдағыдай қысқаша ақпараттар түсiндiретiн, тұтынушы ұсынылған кiтапты алуын мiндеттi екенiн байқататын ойлар болуы керек. Үш-төрт аптадан кейiн кiтап шыққан соң жарнамалық хабарландырулар көлемдiрек жарияланады, шыққан кiтапты сынап шолу материалдары арнайы пайдалану туралы ескерiледi.
Жарнамалық менеджер - әрбiр жарнамалық компанияның стратегиясын анықтайды. Мысалы "Ұлттық Вашингтондық галерея" кiтабының жарнамалық компаниясында, Сауда Үйi "Библио Глобус" та өткiзiлген, келесi iс-шаралар өткiзу көзделген болатын:
* Iшкi радио мен кабельдi теледидарлар үшiн жарнамалық мәлiметтер ролигiн жасау.
* "Өнер" үйiрмесi бойынша сыртқы және iшкi жарнамаларды сәндеу (сыртқы витриналар)
* АҚШ елшiлiгi мен Ұлттық кiтапхана мамандары қатысуымен тұсаукесер рәсiмдерiн өткiзу.
* Кiтапты сауда залында сый-қорапта таныстыру.
* "Библио-Глобус" журналында және интернет дүкенiнде мәлiметтер беру.
* БАҚ-тағы жарнама: журналдарда ой-пiкiрлерiн жариялау, теледидарға, журналға және газет редакциясына кiтаптарды таратып тастау.
* Интернет жүйесiне пресс-релиз тарату т.б.
Әрбiр жанрдың оқу сүйер қауымы өз аудиториясы бар. Ең бастысы оқырманның қызығушылығын оятып, олардың сүйетiн жанрында кiтаптың үздiк шығарма екенiн дәлелдеу керектiгi. Неғұрлым көп қаражат пен жарнама тасушылар көп әрi тиiмдi қозғалса, сол құрлым кiтаптың өтiмдiлiгi артады. Басқа жағынан сол сәтте нақ осы кiтапқа сұранысты есептеу қажет, сонымен қатар баспаның бағасын, сәнделуiн және белгiленуiн есептеу керек. Кiтап жарнамасында өз аудиториясын таңдайтын жандарға, басқа жанр кiтаптарын жарнамалау арқылы оқырманды жалықтырып алатын жағдайлар да болады. Ол үшiн алдымен сол оқырманның ненi iздеп, не болмаса қандай жанрдағы кiтаптар керектiгiн алдын-ала бiлiп алып барып сөз қозғаған жөн.
Жарнамалық агенттiкте iстейтiн психологтар үшiн көптеген практикалық-қолданбалы зерттеулер жүргiзу, шығармашылық iзденiс қажет. Тапсырыс берушiнiң де, тұтынушының да талаптарын ескерген жарнама тиiмдi болып табылады. Психологтар осы екi жақтың арасындағы диалогты қамтамасыз етуге ұмтылу керек. Жарнама - объективтi, кәсiби, абайлы болу керек. Жарнама тек технологиялық ғана емес психологиялық факторлар аймағында да жүзеге асырылуы керек.
Жарнама тарату арналарының әрқайсысының өз артықшылықтары және кемшiлiктерi бар.
* Газет: жеделдiлiк, бұқаралық, кең танымалдылық, жоғары сенiмдiлiк, бiрақ өмiр сүру мерзiмiнiң қысқалығы, полиграфиялық безендiру сапасының төмендiгi, қайта оқитын оқырмандар аудиториясының аздығы.
* Радио: бұқаралық, төмен баға, жоғары географиялық және демографиялық таңдау, тек дыбыс әсерi, жарнамалық қатынастың қысқалығы, теледидарға қарағанда назар аудару деңгейiнiң төмендiгi.
* Интернет: ыңғайлы, тез әдiсi, бiрақ аудитория қамту аумағы аз.
Қазақстандағы жарнама бюджетiнiң бiрiн теледидар алып отыр,
2002 жылмен салыстырғанда 2004 жылы жарнама көлемi теледидарда 51,7% 229 млн долларға, пресса - 34,2% 51 млн долларға өскен. Соңғы үш жылда радиоға жарнама берушiлердiң қаржысы көбейген. Радиожарнама 36,4% 15 млн долларға өскен.
Демек, Қазақстандық жарнама нарығында бiрiншi кезекте теледидарға басымдылық берiледi, ал қалғанының жартысынан астамы баспасөз [13].
Жарнаманың дамуы полиграфия мен БАҚ-тың дамуымен тiкелей байланысты. Қашан және қай елде алғашқы жарнамалық хабарлардың жарық көргендiгi туралы нақты деректер жоқ. Әйтесе де, 1459 жылғы Гутенбергтiң кiтап басудағы жаңалығы жарнама үшiн аса маңызға ие. 1473 жылы Англияда Уильям Кингстонның терiлген жарнамалық хабарламасы алғашқы жарнама болып саналады және бұл кiтап жарнамасы едi.
ХIХ ғасырдың соңына шейiн жарнама сенiмсiз және баяу дамыды. Өнеркәсiптiң жедел қарқынмен дамуы - газет таралуының өсуi, ғылыми-техникалық жаңалықтар қоғам қажеттiлiктерiн, нарықтың масштабын тез арада өзгерттi. Қоғамда тауар өтiмдiлiгiн көтеретiн байланыс жүйесi қажет болды. Жарнама жаңа кезеңге аяқ басты. Ол тауар туралы нақты ақпарат көзi ғана емес, сонымен қатар ағартушылық рольге ие болды. 1880 жылдарға дейiн журналдарға ауқатты және жоғары бiлiмдi адамдардың ғана қолы жеттi. Сондықтан негiзiнен газет және сыртқы (афиша, парақша) жарнама индустриясы дамыды.
Жарнамадағы алғашқы ғылыми әдiстер ХХ ғасырдың 30-жылдарында қолданыла бастады. Клод Хопкинс және Джон Кэплс секiлдi мамандар жарнама хабарламаларының мәтiнiн жетiлдiрiп қана қоймай, тестiлеу арқылы аудиторияға оқылған ақпараттың әсер етуiн талдады. Осыдан кейiн жарнама мәтiндерiнiң көлемi бiршама кiшiрейдi, ал сөйлемдер мен абзацтар қысқа және әсерлi бола түстi [14].
Кiтап идеология құралы ретiнде танылған Кеңес Одағы кезiнде кеңiнен насихатталып, жарнамаланды десек қателеспеймiз. Кiтап жарнамасы аудандық басылымдардан бастап орталықтанған газет-журналдарда кеңiнен басылды. 1966 жылдан бастап кiтап баспаларының жаңа туындыларын жарнамалайтын "Кiтап шолуы" атты газет жарық көрдi. Бүкiл елдi қамитын әр салада шыққан кiтаптар туралы ақпарат беретiн бұл газет оқырмандардың үлкен шеңберiн қамтыды. Басылымның бiр нөмерiнiң өзiнде жаратылыстану, техника салалары бойынша 100-110 кiтап туралы мәлiмет берiлген. Әр тақырыптағы кiтаптарды сол саладағы маманданған салалық журналдар жарнамалаған. Оқырмандарға алдағы жылда шығарылатын кiтаптар туралы да ақпарат жарияланған [15].
Кiтап жарнамасында шетел тәжiрибесi де iске қосылуда. Әрбiр баспа өз өнiмдерiн жариялайтын басылымдар ашуға бет бұрады.
Қазақстандағы кiтап жарнамасының мерзiмдi басылымдардағы көрiнiсi ретiнде 2003 жылдан бастап жарық көрген "Қазақ әдебиетiндегi" "Кiтап әлемi" қосымшасын және "Книголюб" журналын атауға болады.
Бұл екi басылымда да Қазақстандық кiтаптар жарнамаланады. "Книголюбтың" ерекшелiгi онда жарнама берушiлер тек Қазақстандық баспалар ғана емес, сонымен қатар кiтап сауда жүйелерi, әдеби қорлар да болуы мүмкiн. Тағы бiр ерекшелiгi бiрi қазақ, бiрi орыс тiлдерiнде жарық көредi. Сонымен қатар "Қазақ әдебиетiнiң" "Кiтап әлемi" қосымшасын министрлiк қаржыландырған.
Өкiнiшке орай "Кiтап әлемi" 2006 жылдан бастап жарық көруiн тоқтатты. Мұның себебi, сол қаржыландыру көзiне байланысты дейдi, "Қазақ әдебиетi" газетiнiң редакторының бұрынғы орынбасары Ғалым Жайлыбай.
Шынында да бұл қосымша Мұхтар Құл-Мұхаммед мырзаның Ақпарат, мәдениет және қоғамдық келiсiм министрi болған кезде ашылған едi. Оған себеп сол кездегi әдебиет насихатының төмендiгi әсер еткен. Ал жарнама беруге баспалардың қалтасы көтермейтiн кез едi.
"Қазақ әдебиетiндегi", "Кiтап әлемi" айдарының ерекшелiгi ол жаңа шыққан кiтаптарды рецензиялап, жарнамалап қана қоймайды, оқырманды қызықтыру үшiн, мұқабасын бейнелеген. Мысалы, "Мөлдiр бұлақ" деген тақырыпша қоя отырып, рецензияны былай бередi: "Әдебиетiмiз мөлдiр бастауларға бай. Ұлы ұстаз жазушы Ы.Алтынсариннен бастап қазiргi қаламгерлерiмiзге дейiн қалам тартып келе жатқан балаларға арналған прозалық шығармалар да осының бiр айғағы iспеттi. "Қысқы ертегi" аталатын бұл жинаққа арғы-бергi қазақ жазушыларының балаларға арналған дүниелерi, олардың эстетикалық талғамын тәрбиелейтiн таңдаулы әңгiмелерi мен ертегiлерi енiп отыр", - деп бұл шығармаға қысқаша мазмұн бере кетедi. Және де, оқырман назарын осы кiтапқа аударту үшiн, кiтап суретiн бейнелеп, жанына мынадай сөздер қосады: "Қысқы ертегi. Қазақ жазушыларының әңгiмелерi мен ертегiлерi. "Қазiргi қазақ прозасы" сериясы. Алматы. "Жазушы" баспасы, 2004 ж.".
"Кiтап әлемi" қосымшасының редакторы Шәрбану Бейсенованың басшылығымен, коллективi мен суретшiлерi - бүкiл ғұмырын кiтап көркемдеу, кiтап безендiру iсiне арнап, сол арқылы қазақ кiтабының көркеюiне адал қызмет еткен. Олардың қай-қайсысының шығармалары да республикадағы баспагерлiк қызметтiң дүркiреп көтерiлген кезеңiмен сабақтас, кiтап өндiрiсiмен бiрге өсiп, бiте қайнасып өрiстеген болатын. Осы суретшiлердiң қол таңбалары "Жазушы", "Жалын", "Қазақстан", "Балауса", "Мектеп" сияқты, тағы басқа баспаларда жарық көрген кiтаптарда бар. Кiтаптың iшкi мазмұнын ашатындай кескiн бередi. Былайша айтқанда, кiтапты "әдемiлеп киiндiрiп" оқырманға ұсынуда олардың маңдай терi, көз майлары сiңiп жатты.
Кiтап саласының өркендеуiне зор үлес қосқан осы саланың ардагерлерi бұрынғы Баспа комитетiнiң төрағасы, профессор Шериаздан Елеукенов, осы саланың майталман маманы Уәсила Садықова, жазушы Мемлекеттiк сыйлықтың лауреаты Әлiбек Асқаров, танымал суретшiлер М.Әлин, тағы басқа баспагерлердің алар орны ерекше.
Кiтап шығару - зор өнер. Себебi, сол өнердiң иелерi, яғни кiтап iсiнiң мамандары кiтап шығаруда оқырман мiнез-құлқына және ерекшелiктерiне сай сұраныстарын қанағаттандыру керек [16].
Бүгiнгi күнде баспа кәсiпкерлiгiнiң маңызды мәселелерiнiң бiрi бизнес-жоспарды дайындау болып табылады. Жоспарлау - менеджмент мiндеттерiнiң бiр және баспа қызметiнiң болашағын болжамдауды, яғни келесi мәселелердi шешудi бiлдiредi: баспа қандай бағытта дамиды; қандай қарқынмен; қойылған мақсатқа қалай жетуге болады; тұрлаусыздық және тәуекелдiк дәрежесiн төмендету үшiн не iстеу керек. Тиiмдi жоспарлау - ол тек қана мақсаттарды анықтау процесi ғана емес, сондай ақ сол арқылы жетiстiктерге жету жолдарын табу. Жоспарлау жаңа баспа қызметiн құру кезiнде де және оның ары қарай дамыту кездерiнде де қажет.
Бiз әлемдiк стандарттарға сай бизнес-жоспарды дайындауға әсер ететiн негiзгi факторларды қарастырайық:
Баспа бизнесiнiң күрделiлiгi. Шағын ғана баспа орындарының бизнес-жоспарының үлкен көлемде өнiм шығаратын, күрделi құрал-жабдықтары және қаржы есебi бар алпауыт баспалардың бизнес-жоспарынан айтарлықтай айрықшаланады.
Бәсекелестiк деңгейi. Егер баспа күштi бәсекелестiк жағдайында жұмыс iстейтiн болса, онда ол бәсекелестер тарапынан күштi қысымды сезбейтiндерге қарағанда бизнес-жоспарды дайындауда жинақы да ұқыпты болуы керек.
Тұрлаусыздық деңгейi. Кейбiр баспалар тез өзгеретiн, тұрақсыз ортада жұмыс iстейдi, ол жоспарлау процесiн қиындатады және керiсiнше, тұрақты жағдайларда жұмыс iстейтiн баспаларға болашақтағы қызметтi болжамдау айтарлықтай оңай.
Атақты американ жарнамагерi Девид Минкеланд жарнамаға мынандай сипаттама бередi:
- Дәлелденген тәуекелдерге бара бiлу;
- Жiгерлiк және iскерлiк белсендiлiк;
- Жеке, дербес жауапкершiлiк;
- Қабылданған шешiмдердiң салдарын бiлу;
- Қабылданған шешiмдер нәтижесiнiң белгiсi ретiндегi пайда;
- Болашақта қоршаған ортада болатын өзгерiстердi болжай бiлу.
Баспаның жоспарлау процесiнде кездесуi мүмкiн бiрқатар проблемаларды қарастырайық. Ортаның құбылмалылығы, тиiмдi бизнес-жоспар жасау жолында көңiл бөлудi талап ететiн фактор болуы мүмкiн. Елдегi жалпы экономикалық және саяси жағдай екiншi себеп болып табылуы мүмкiн, дағдарыс және қоғамдағы басқа да күйзелiстер жобаларды жүзеге асыруға керi әсерiн тигiзерi даусыз. Тұрлаусыздық пен болжаусыздық жағдайында қандай да бiр мiндеттердi мойынға алу өте қиын. Соңғысы - уақыт проблемасы. Әсiресе баспа жаңа ашылғаннан кейiнгi алғашқы апта мен ай - қайта құрылған баспалар үшiн өте сындарлы кезең. Мұндай жағдайда дәл осы уақыт кезеңдерiнiң ерекше талқылануы шарт. Көбiнесе жоспарды дайындау кезiнде жiберiлетiн негiзгi қателердi жеңу жолдарын қарастырайық.
1. Жоспарлаудағы кемшiлiктер: Нақтылы мақсаттың болмауы. Мүмкiн проблемаларды болжай алмау. Ұзақ мерзiмдi жоспардың болмауы. Тәжiрибенiң жете зерттелмеуi.
2. Тиiмсiз жоспарлаудың негiзгi белгiлерi: Белгiсiз мақсаттар. Нақтыланбаған саны жағынан белгiсiз мақсаттар. Уақыт факторы ескерiлмейдi. Нақты iс-әрекеттердiң болмауы. Нәтижеге емес қызметке бағдарлану. Баспагердiң стратегиялы нақтыланбаған жұмыс жоспарының болмауы. Менеджменттегi дағдарыстық құбылыстардың басымдылығы. Қысқа мерзiмдi мақсаттарға бағдарлану. Жоспардың уақытылы түзетiлмеуi. Мақсаттарға талдаудың болмауы. Қателердi және қиын жағдайларды қайта қайталау.
3. Кемшiлiктердi жеңу жолдары: Нақтылы, санды және уақытша шамалас белгiлердi белгiлеу. Жоспарлаудағы үлкен икемдiлiк және болашақтағы проблемаларды болжай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бүгінгі заманда ұлттық мемлекеттердің тасы өрге домалап тұр. Қай елдің экономикасымен қатар мәдениет, әдебиеті озық болса сол ел әлемдік саясатта басымдыққа ие. Қазіргі заманғы мемлекеттердегі кітап оқу деңгейі, оқырмандар мәдениеті халықаралық қауымдастықтың жүргізіп отырған саясатында маңызды құндылық ретінде қаралып келеді. Оған тарихта болған оқиғаларды мысалға келтірмей-ақ Ресей, Жапон елдерінің баспа ісіне аса мән беріп отырғандықтарын атап өтуге болады. Өткеннен өнеге алсақ американ жазушысы, баспа саласының практигі Гордон Грэмнің Ағылшын баспагерлері ағылшын кітабының таралуы жолында жанкешті қызмет етіп келе жатқан миссионерлер сынды, - деуі де бекер емес еді. Сол табандылықтың арқасында ағылшындық кітап өнері биік деңгейге көтеріліп отыр. Бір ғұлама кезінде "Өнер ұлттың киімі" деген екен. Ендеше киіміңе қарап қарсы алатынын ұмытпауымыз керек. Кезінде Үндістан үкіметі де ағылшын кітаптарының елді жаулап басып бара жатқанына қынжылып, шетелдік кітап басқыншылығына қарсы шара қолданған болатын.
Бұл ұлттардың бір-біріне ауыз салған заманда ұлттың ұлт ретінде сақталуы үшін шешуші орынды атқаратын аса салмақты саясат екендігін көрсетеді.
Кейінгі кездері Қазақстанда осындай мәселелер бас қылтита бастағандай. Оған мысал ретінде отандық кітап дүкендерінің 60-80 пайызын Ресей кітап өнімдерінің жаулап алуы, қоғамдағы жазушылардың төмен беделі, кітап оқырмандары санының кемуін атап өтуге болады. Орташа статистикалық қазақстандық жарты жылда шамамен 3,7 кітап сатып алса, қазақстандықтардың тек 17 пайызын ғана белсенді оқырмандарға жатқызуға болады екен. Сондықтан елімізде оқу мәселесі де қылаң беріп отырғаны анық. Кезінде ең көп кітап оқитын елдің бірі болғанымыз да бүгінде аңыздай естілетіні содан болар.
Демек, бұл Қазақстандық баспа ісінде, кітап тарату жолында мәселе бар деген сөз. Сондықтан да, аталған саланы дамыту барысында әлі де болса көптеген шаралар жүзеге асыруымыз керек.
Бұдан басқа көршілес елдер арасындағы кітап саласындағы ынтымақтастық пен татулық аса құнды қажеттілік болып табылады. Кеңес Одағынан қалған игі дәстүрді қайта жандандыруды одан әрі дамыта бермек ләзім. Бұл жолда мемлекет үшін баспа ісінің даму жолын бақылап, қадағалап отыру, оқырман көңіл-күйін зерттеу, мониторинг жүргізу аса қажетті. Сонымен қатар, оқырман мәдениетін тәрбиелеу шараларын ұйымдастыру жолында аталған сайтты ашу тың бастама екені сөзсіз. Сондықтан да, Қазақстандағы кітап ісін дамытуға бағытталған сайтты ашудың негіздемесін ұсынып отырмыз. Негіздеме баспа ісін дамытудағы шараларды анықтап, бірізге түсіріп, кітап ісін одан әрі дамытып, нығайтуға бағытталған шараларды ұйымдастыру мен өткізуді жан-жақты қамтамасыз етпек.
Бүгінгі әлеуметтік, экономикалық тыныс-тіршілігімізді жарнамасыз көзге елестету қиын. Жарнама күнделікті өміріміздің құрамдас бөлігіне, өзіндік заңдылықтары бар қоғамдық құбылысқа айналды. Бүгінде жарнама сауданы жүргізетін тетік қана емес, сондай-ақ тұтыну мәдениетін жаңа биіктерге көтеретін өркениет жеделдеткіші болып отыр.
Кітап тарихы жайында Ш.Елеукенов мынадай пікір келтіреді: ...қолжазба күйінде ме баспа түрінде ме, кітап өзін жарыққа шағарған елдің, қала берді күллі әлемнің тарихына, оның мәдениетіне тікелей қатысты. Қазақ халқының Кіндік Азиядағы туыстас, бауырлас түрік ел-жұртымен ортақ тарихы бар да, 1456 жылдан бастап жеке отау құрудан кейінгі тарихы бар. Ал ХҮІІІ ғасырдың отызыншы жылдарынан 1917 жылғы қазан революциясы аралығындағы кезеңнің өз ерекшеліктері бар. Ресейдің құрамына кірген кезде, қазіргі тілмен айтқанда, конфедерация дәрежесінде жүрген Қазақстан, бірте-бірте отар қамытын киді. Бұл бағыт сол дәуірде туып-қалыптаса бастаған қазақ баспа кітабы репертуарына, кітап ісінің басқа да салаларының сипатына өз әсерін тигізбей қойған жоқ [1].
Ия, кітап өмір шындығына негізделіп, ақиқатпен ажарланғанда ғана қадірі артып, оқырманның санасында қалады. Санаға орнаған таным-білік ешуақытта адастырмайды. Рухы асқақ, саясаты мен мәдениеті өрелі, білім-парасаты биік ұлттың ұрпағы ақыл-ойдың алтын қазынасы іспетті кітаптан көз жазып қалмауы керек.
Әлемде ең көп кітап оқитын ағылшындар екен. Ұлыбританияда жылына 10 мың жаңа роман шығады, ал әрбір британ баласы аптасына ең аз дегенде бір кітап сатып алатын көрінеді. Міне, осындай көрсеткіш жағынан қазақстандықтар британдықтарды бір емес, жүз жыл ішінде қуып жете алмайтын секілді.
"Кітап дегеніміз алдыңғы ұрпақтың артқы ұрпаққа арнап қалдырған рухани өсиеті, қаусаған қарттың өмір есігін жаңа ашқан жасқа өлер алдында айтқан ақылы, тынығуға кеткен сақшының өз орнына келген сақшыға берген бұйрығы болып табылады" [2], - деген екен А.И.Герцен.
Шынымен де кітап - білім бұлағы. Өмір бойы оқитын университет. Ағартушы, тәрбиеші. Идеология мен саясатқа шындайтын құрал. Ғылыми-техникалық һәм әлеуметтік прогресс ұйытқысы. Білімге білім қосатын кітап шығару ісі - зор өнер [3]. Бітіру жұмысымның тақырыбын "Баспа ісіндегі жарнама проблемалары" деп алуымның себебі осы зор өнерді насихаттап, оны оқырман арасына кеңінен таралуы үшін біраз бағыттардың басын ашу еді. Жұмыс үш тараудан және қорытындыдан тұрады.
Отандық баспаларымыз шығаратын басылымдар полиграфиялық, бағасы, мазмұны жағынан Ресейлік кітаптардан кем қалмайды. Бірақ олардың бір бөлігіне сұраныс жоқ болса, екінші бөлігі қаржының жетіспеушілігінен аз таралыммен басылады. Қалғаны тарату жүйесінің әлі жеткілікті қалыптаспағандығының себебінен оқырманға жетпей қалады.
Бұл негізінен баспагерлердің нарықты зерттеймін деп "тиімдісі осы" деген салалық басылыммен көбірек айналысып кеткен секілді. Көркем шығарманың өтімділік деңгейі төмен дегенді шығарып отырғандар да өздері. Әйтпесе нарықтың сұранысы жыл сайын емес, тәулік сайын өзгеріп тұратындығы белгілі. Осы саланы зерттеп қарағанымызда көзімізге мына бір Баспа және нарық айдарымен берілген мақала түсті. Онда: Бұл арадағы мәселе - басқа да бір себептерге келіп тіреліп тұрған секілді. Әйтпесе, қазақстандық ақын Марат Исеновтің Санкт-Петербургте шығарған өлеңдер жинағына деген сұраныстың жоғарылығы соншалық, ол екінші басылымды күтіп тұр. Сондай-ақ Сергей Лукьяненконың әңгімелерін ресейлік оқырмандар іздеп жүріп оқиды. Сондықтан бұл екі қазақстандық жазушыға ресейлік рынокпен жұмыс істеген тиімдірек секілді. Иә, ресейлік рынокпен!!! Раритет баспасының басшылығы: Бізде Марат Исеновтің сол Петерборда шығарған өлеңдері басылған жоқ емес, жарық көрді. Бірақ оны өткізе аламадық, - дейді қос алақанын жайып. Дегенмен... Тура осы баспадан шыққан Мұқағали Мақатаевтың өлеңдер жинағы сөреде көп тұрмайды. Ол жетінші басылымға кетіп барады. Ал бұл қарама-қайшылықты қалай түсіндіруге болады?.. [4].
Иә, маркетингтік зерттеу фирма немесе тауар бағдарламасын дайындауда қажетті мәліметтерді алу үшін жүргізіледі. Ол нарық талабын қанағаттандырады, фирманың немесе баспаның даму стратегиясы мен мақсаттарын айқындайды. Маркетингтік зерттеулерде баспаның нарықтағы оқырман сұранысын қанағаттандыру жолындағы, бәсекелестік бағыттағы мүмкіндіктері басты назарда ұсталады. Осы туралы бітіру жұмысымның Кітап таратудағы жарнама деген бірінші тарауда жазылған. Тарау кітап жарнама маркетингін жолға қоюдағы құрылымы мен ерекшелігі, баспадағы редактордың қызметіне арналған. Қазірде баспа өнімдері ақпарат пен білім алудың қайнар көзі болып отыр. Бұл полиграфиялық өнімнің сапасы мен безендірілуіне деген талаптың жоғарылауына әсер етеді. Ал оған бірден-бір әсер етуші осы редактордың біліктілігі. Тіпті, кітап маркетингіндегі ең алғашқы қадам редактордың қолжазбаны қабылдауынан басталатыны белгілі емес пе?
Баспа нарығындағы бәсекелестік деңгейінің жоғарлауы және баспалар санының артуы анық мақсатты қажет етеді. Алайда осы көп баспалардың өзі кітап шығаруды білгенмен, таратуға келгенде сәл кенжелеп қалғанын көріп жүрміз. Бұл мәселе жұмыстың Интернет-кітап жарнамасының көрінісі. Кітап тарату маркетингі деген екінші тарауда қозғалады.
Кезінде Қазақстан - ең көп оқитын ел атанғанын және шынтуайтында солай болғанын тағы да қайталап айтайықшы. Қазір ең аз оқитын елге айналды. Дүниежүзінің бірталай мемлекеттерінде кітапқа деген ынта-ықыластың айтарлықтай-ақ азайғаны мәлім. Әлемнің көптеген елдерінде жаппай компьютерлендіруге, интернеттендіруге қарамастан, кітапқа деген ықылас тап біздегідей бәсеңдемепті.
Кітап өнімінің деңгейіне байланысты талаптарды негізге ала отырып, жұмыс өнімділігін арттыруға болады. Мәселелерді шешудегі маркетингтік әдіс нарықты зерттеудің кешенді мәліметтерінде сауда қатынасын талдауда, серіктердің саясатын бағалауда, қаражат мәселелерін анықтауда тиімді болмақ.
Бүгінгі таңда Қазақстанның экономикалық дамуының көптеген бағыттары бойынша батыс елдерінен анағұрлым қалыс қалғанымыз белгілі бір деңгейде еліміздегі кітап тарату ісінде де өз әсерін тигізуде. Себебі, кітап саудасы баспагер мен тұтынушы арасындағы делдал бола алмайды. Оның маңызды функциялары көпжақты зерттеуді қажет етеді және сұранысты анықтайды. Сонымен қатар, тұтынушы мен сатып алушыны байланыстыратын ортақ қызығушылық адамзат қоғамының дамуына да өз әсерін тигізбей қоймайды.
Жазушының жазған кітабын қабылдайтын да, қабылдамайтын да халық. Ендеше, кітапты жазушы жазып шығарғанмен, шын тағдырын шешетін төреші де осы халық [5], - деп В.Гюго айтқандай, бұл жердегі туындайтын басты мәселе, кітаптың республиканың барлық оқырмандарының қолына дер кезінде тиюі болып табылады. Бұл орайда кітапқа деген жарнаманың қажеті зор.
Қазақстанда жарнама қозғаушы күш саналатын сауда мен қызмет түрлерінің негізінен орыс тілінде жүргізілуінен, сол себепті қазақша жарнамаға ділгер болатын іскер орта жоқтың қасы екенін жасыруға болмайды [6].
Елімізде тәуелсіздік алғаннан кейін кітап ісін басқаруда біраз уақыт ескі жүйе сақталып келді. Комитет аты өзгеріп, министрлікке айналды, бірақ бұрынғы қалыптасқан жүйеге елеулі өзгеріс енгізілмеді. Бұл салада реформа енді-енді қолға алына бастады. Кітап ісін материалдық-техникалық жағынан жабдықтау да кәсіпкерлер иелігінде. Жеке меншік баспалардың көбеюі, басқа да жаңалықтар шаруашылықты бір орталықтан басқару мәселесін басқаша шешуді талап етіп отыр. Осы және басқа бірқатар себептермен кітап ісін және бұқаралақ ақпарат құралдарын түгел бір жүйеге қосу қажеттігі туды [7]. Әрине мұның бәрі Қазақстан Республикасы Ақпарат министрлігінің арқалаған жүгі болғанымен, бұл жүйенің осы кітап ісіне қосып жатқан еңбегі шамалы десек артық емес.
Сондықтан да қазіргі нарық заманында өндірістің тиімділігін арттыра түсетін және басқарудың формалары мен жаңа әдістерді қолдану қажеттілігі туындап отыр. Мұндай әдістердің маңыздысы ретінде маркетинг жүйесін атауға болады. Әрине, елімізде мұндай форма мен әдістерді пайдалану баспалардың күн тәртібіне қойылмай келеді. Сондықтан да маркетинг жүйесін таңдап, дұрыс зерттеу жүргізе отырып оқырман сұранысын анықтағаннан кейін ғана шығарылған кітаптың мәні де, мазмұны да, сапасы да зор болар еді.
Зерттелудің өзектілігі: Нарықтық экономика тауар-ақша қатынастары жөніндегі ұғым-түсініктерімізді кеңейтіп қана қоймай, сондай-ақ жаңа кәсіптер мен мамандықтарды өмірге әкелді. Ғылым мен білімнің жаңа салалары пайда болды. Осы орайда алдымен ауызға оралары - жарнама. Өйткені, өркениетті дүниені жарнамасыз көзге елестету қиын. Жарнама бүгінде күнделікті тыныс-тіршілігіміздің ақиқатына әрі экономикамыздың белді бір саласына айналды. Негізінен диплом жұмысының ішіндегі айтылатын мәселелер:
- кітап ісіне және оқырман тану аспектілерін айқындауға байланысты зерттеу жұмыстары жүргізіледі;
- зерделеу нәтижесінде жинақталған материалдарға талдау жасалып, арнайы тұжырымдама мен тақырыптық жоспар бекітіледі;
- сайттың тиімді жұмыс істеуіне байланысты жоба авторына қоса безендіру жұмысына жауапты маман және бір журналист тартылады. Жоба бойынша міндетке алынған шараларды атқару үшін ұйымдастыру комитеті құрылып, еріктілермен жұмыс жүргізіледі;
- ұйымдастыру комитеті аймақтық құзырлы мекемелерге, қоғамдық ұйымдарға, әдеби-мәдени орталықтарға хабарласып, материалдарды жинақтайды. Сайт жұмысына БАҚ жетекшілерімен қатар, Қазақстандағы кітап мәселелерін зерделеп жүрген ғалымдар мен сарапшы мамандар пікірі жарияланбақ. Сондай-ақ, әрбір аймақтан осы салаға қатысты толғақты пікір білдіріп жүрген өкілдер қатыстырылады. Мүдделі топтар, студенттік және жастар ұйымдары тартылады;
- жастар әрқашан қоғамның қозғаушы күші болып танылатындықтан, олардың алатын орны ерекше. Сондықтан жастардың кітаптарын насихаттауға назар аударылмақ. Ұрпақтар сабақтастығын лайықты деңгейде жалғастыру бағытында әрі қоғам мүшелері мен жастардың білімін арттыру мақсатында оларды сайт жұмысына барынша кеңінен қатыстыру, тарту ұйымдастырылады;
- жоғарыда атап өткен шаралардың барлығы қоғаммен байланыссыз және жарнамалық процестерсіз жүзеге асырылмайды. Сондықтан, сайт жайындағы ақпараттар Қазақстан бұқаралық ақпарат құралдарынан беріледі. Арнайы публицистикалық материалдар ұйымдастырылады.
Зерттелудің мақсаты:
Қазақстандық баспа ісін дамытуға қажетті шараларды анықтау, бұл саладағы мәселелерді шешуге бағытталған бағдарды бір жолға қойып, кітап жарнамаларын насихаттау. Түрлі қоғамдық орталықтар, баспалар, әдеби ұйымдар арасындағы ықпалдастықты арттыру, Қазақстанның мәдени құндылықтарын дамытуды баса көрсету.
Зерттелудің мiндеттерi:
- кітапты қалың көпшілікке насихаттау, жарнаманы жолға қою;
- кітап ісі, баспа ісіне қатысты зерттеулерді жариялау;
- осы бағытта істелініп отырған шаралардан тыс қалып келе жатқан мәселелерді анықтап, оларды осы мақсаттағы атқарылатын шаралардың қатарына қосу;
- жазушылардың мәртебесін арттыруға үлес қосу;
- баспалар арасындағы байланыстарды орнату;
- оқырман мен кітап арасындағы алтын көпір болу.
Зерттелудің нысанасы: Қазақстан Республикасының ҰҒА-ның кітапханасы мен бүкіл әлемдік ғаламтор сайттарындағы деректерге сілтеме жасадық. Сондай-ақ, қазақстандық баспалар жайында жазылған бұқаралық ақпарат құралдарындағы материалдар мен ғылыми туындылар да незігі құрал ретінде пайдаданылды.
Зерттеу көздері: Диплом жұмысымды дайындауда ресейлік және отандық кітаптанушы ғалымдардың, маркетолог мамандардың мынадай еңбектері пайдаланылды. Ш.Елеукенов, Ж.Шалғынбаева. Қазақ кітабының тарихы., 1999; Ш.Елеукенов. Кітаптану негіздері., 1997; С.Сатыпалдыұлы. Маркетинг нарықтану. Алматы. Білім.1999; М.Коротовский, Ж.Калиев. Книгоиздательское дело Казахстана., 1992; Б.Ленский. Книжный маркетинг., 1996; Г.Грэм. Книжный бизнес., 1999; Қ.Қожаназаров. Маркетинг негіздері., 1995; Е.В.Малышкин, А.Э.Мильчин, А.А.Павлов А.Е.Шадрин. Настольная книга издателя., 2005; С.Н.Нысанбаева, Г.А.Садыханова. Маркентинг негіздері., 2002; О.Сәбден, А.Тоқсанова. Шағын кәсіпкерлікті басқару., 2002; және Қазақстандық БАҚ көмегін тигізді.
Зерттеудің құрылымы: - Диплом жұмысы кіріспе, үш тарау, қорытынды, сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
І ТАРАУ. Кітап таратудағы жарнама маркетингі
Біздің жарнама дегенде бар білеріміз - ол бір топтың немесе бір фирманың өнімінің жақсы жағын насихаттап, мақтайды деген үстірт түсінік қана. Егер тереңірек зер салып, үңіле түссек жарнама тарихының да өзіндік кезеңдері мен түрлері бар екенінің куәсі боламыз. Ал, сонымен жарнама дегеніміз не? Жарнаманың бір анықтамасы мынадай: Жарнама - спектакль, концерт, лекция немесе көрермендерге арналған басқа да мәдени шаралар, спорттық жарыстар, ойын-сауықтар туралы хабарландырудың бір түрі (Курсивтеген, қарайтқан - А.Ж.) [8]. Сондай-ақ, екінші бір анықтамада: жарнама дегеніміз - белгілі бір фирма, тауар немесе қызмет түрі жайлы мағлұматтардың бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жариялануы. Жариялануына қарай жарнама ақылы және жанама жарнама деп бөлінеді. Газет бетін сатып алып, жарнамалау ақылы жарнамалау деп аталады. Ал, өнімді ұсынушы адамның немесе фирманың көпшілік қауым мен бұқаралық ақпарат арасында болатын әртүрлі байланыстар жанама жарнамаға тән. Оның тиімді тәсілі мектепте, қарттар үйінде тағы басқа жерлерде фирманың өз өнімдерін тегін таратуы. Жанама жарнаманың басты үш функциясы бар: 1. Нарық базарында әйгілі болу. 2. Фирманың беделін арттыру. 3. Тығырыққа тіреген кезде өз беделін сақтап қалу.
Жарнаманың жеке адамдарға керек хабарландыру, құлақтандыру, сақтандыру секілді түрлері болады. Мәселен: жекелеген адамдардың жоғалған, ұрланған құндылықтарын, құжаттарын жарнамалайды. Бұл сақтандыру немесе құжаттандыру түрі. Бүгінгі таңда белгілі бір кәсіпорынның өнімін жарнамалау өте кең тарап кетті. Ол үшін сол өнімнің қасиеттерін көрсету, яғни ақпараттық сипаттағы жарнама болады.
Жарнама қазақ баспасөзінде қашаннан бар?
Жарнама нышандары адамзаттың өзін-өзі танып, саналы тіршілікке көшкен уақытында пайда болды деуге негіз бар.
Жарнаманың даму үдерісін шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге болады:
Б.д.д. ІІІ мыңжылдық - б.д. Ү мыңжылдық - жарнаманың ілкі тарихы (ежелгі дәуір, антикалық кезең және антикадан кейінгі кезең);
ҮІ-ҮІІ ғғ. - орта ғасырлар (феодализм дәуірі, өнеркәсіпті цехтық тәсілмен ұйымдастырудың қалыптасуы);
ХҮІ-ХҮІІ ғғ. - Ренессанс және ағарту дәуірінің жарнамасы;
ХІХғ.-ХХғ. басы - индустриялық өндірістің және капиталистік экономиканың даму кезеңі.
Қазіргі заманғы жарнама әуелі протожарнама түрінде пайда болды Протожарнама бұқаралық ақпарат құралдары мен бұқаралық коммуникация жүйесі қалыптасқан қазіргі жарнама.
Қазақтың мерзімді баспасөзі Қазақстанның Ресейге қосылуының нәтижесінде пайда болды дейді баспасөз зерттеушілері Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев сынды қазақтың біртуар Алаш азаматтары, қазақтың демократиялық публицистикасының негізін қалаушылары. Қазақ халық ауыз әдебиеті мен ақын-жазушыларының шығармалары баспа жүзін көрді. Сөйтіп, ХІХ ғасырдың 2-жартысында қазақ тілінде кітап, газеттер шыға бастады. Газет пайда болған соң публицистиканың түрлі жанрлары да пайда болды. Алайда, жарнаманың алғашқы таза нұсқасы қазақтың қай басылымында екенін кесіп айту қиын. Дегенмен, нағыз жарнаманың өзі болмаса да, соған ұқсас түрлері деп айтайық баспа бетінде жарияланып тұрды. Қандай да бір факті, деректі тексергенде немесе айтқанда сол дәуірдің тарихи оқиғаларына, хал-ахуалына мән беріп, сабақтастырып айту жас зерттеушілерге ескеретін нәрсе. Сол сияқты жарнама да өз мазмұнын ХІХ-ХХ ғасырдың өзгерістеріне байланысты өзгертіп отырды деуге болады. Мәселен, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ-ғасырдың басында мектептер салып, халықтың сауатын ашу саясаты жүріп жатты. Сол кездері де жаңа оқулықтар кітаптар шыға бастағанда, газетте Жаңа кітаптар айдарында Дала уалаяты газетінде (1888 - 1902) мынадай жарнама жарық көрді: Жаңадан қазақтар туралы бір кітап шығып сатылып жүр. Сол кітапта Орал жағының қазақтарының шежіресі бар, онан соң қалай орыстармен араласы бар, жазған Алекторов деген. Сол кітапты білімді, ғылымды қазақтар алып оқыса пайдалы. Ата-бабасының қалай жүріп, қалай түзеле бастағанын біледі. Сол кітаптың қағазы аз, бағасы 35 тиын. Астрахан губерниясының Ханская ставка шаһарында сатылса керек (Курсивтеген - А.Ж.) [9] - деп, Д. Высоков қол қойған. Ал Торғай газетінде: Жақында Торғай облысында орысша оқудың қазақ арасында көбейгенінен сөйлейтін һәм Торғай облысының картасы бар жаңа кітап басылып шықты. Шығарған Васильев, аламын деушілер оны шығарған Торғай облысының военный губернаторының кеңсесіндегі советник Васильевке барсын - деп жазылған жарнама жарияланған. Сондай-ақ Айқап журналында (1911-1915) да Жаңа шыққан кітаптар деген тақырыпта: Жастық жемістері қазақша өлеңмен басылған. Шығарушысы Айқап оқушыларына белгілі Әкірам Ғалымов. Ішінде әдемі-әдемі өлеңдер бар. Өлең оқуды сүюшілердің алып оқулары тиіс. Ұмытылған Қалқаман-Мамыр қазақ тілінде тарихи хикая. Шәкәрім Құдайбердіұғлы. Бұл кітапта қазақта мұнан 190 жыл бұрын болып өткен бір уақиғаны қисса қылып өлеңменен жазылған. Оқушыларына әсерлі-көркем кітап. Алдырушылар Семипалатта Ярдам кітапханасынан алдыруға болады [10] - деген хабарландыру жарнамалар берілген. Дәл осындай жарнамалар журнал бетінде көптеп жарияланған. Міржақып Дулатовтың Эсперанто тілі деген материалы таза жарнамаға жатпаса да ол материалда жарнаманың кейбір элементтері ұшырасады: Біздің заманымызда мәшһүр доктор Заменгоор деген жер жүзіндегі халықтарға бірдей ортақ эсперанто тілін ойлап шығарды. Бұл тілдің оңайлығы сонша: егер бірнеше ай көңіл беріп үйренген кісі өзінің ана тіліндей болып шығады, - деп айтып келеді де кітаптың бағасына тоқталып, доктор Заменгоорттың мекен-жайын келтіреді, - Егер тұрған шаһарларыңызда эсперанто кітаптары табылмаса өз адресі мынау: г.Варшава. ул. Дикая №9 Д-ру Л.Заменгоору [11]. Міне бұл алғашқы қазақ газеттеріндегі жарнаманың берілуі. Осы күнгі жарнамаға ұқсас жақтары басым деуге болады.
Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде түркі тілдес халықтардың ішінде татар тіліндегі кітаптардан кейін қазақ тіліндегі кітаптар саны мен көлемі жағынан екінші орын алған. Бұл кітаптар, негізінен, Қазан, Ташкент, Петербург, Уфа, Троицк, Астрахан баспаханаларынан шыққан. Қазақ тіліндегі ең алғашқы басылым 1831 ж. Қазақ халқына хабарлама деген атпен Қазан университеті баспаханасынан жарық көрген. 1861 ж. Н.И.Ильминскийдің құрастыруымен орыс-қазақ дала мектептеріне арналған Қырғыздар үшін өздігінен орысша сауат ашу оқулығы шықты. 1862 ж. Ер Тарғын эпосы жұртшылықтың қолына тиді. Ол төрт рет қайта басылып, таралымы 33800 данаға жетті. 1908 жылға дейін Еділ мен Жайық бойында 2 млн. 201 мың 105 дана 509 басылым (оның 461- кітап) жарияланған. Фольклорлық сипаттағы 25 басылым жарық көрген. Олардың ішінде Қыз Жібек, Айман - Шолпан, Сал-сал, Алпамыс, Шах-Мұрат, Қасым Жомарт, Шәкір-Шәкірат қиссалары мен Құла мерген, Сәтбек батыр, Мәлік Ажда, Наурыз жырлары бар. Суырып салма ақындық өнер ішінде Біржан мен Сараның айтысы халыққа кең тараған. Ол тоғыз рет қайта басылып, таралымы 57800 данаға жеткен. Қазақ ауыз әдебиетінің үлгілері де жеке кітап болып шыққан. Қазақ мақалдары, Жұмбақтар мен мақалдар (құраст.Г.Жәнібеков), Жұмбақ, Шопан ата (құраст. З.Әбдіқадыров), Тоғыз құмалақ, т.б. Сонымен бірге араб, парсы, әзербайжан, өзбек фольклорларының шығармалары қазақ тіліне аударылған [12].
Кеңестік кезеңдегі жарнама пішіні
Тарихи оқулықтар бетінде 1917 жылдың қазан айынан 1918 жылдың наурыз айына дейін Кеңес өкіметі Қазақстанның елді мекендерінде орнап бітті деп жазылған. Одан кейін Қазақстан азамат соғысы жылдарын, ауыл мен селолардағы жаңа экономикалық саясат жылдарын ұжымдастыру жылдарын және 1921-1940 жылдардағы индустриялық даму кезеңін бастан өткерді. Одан қалса Ұлы Отан соғысы жылдары. Міне, осы тарихи этаптардың барлығы да қазақ мерзімді баспасөзіне өз әсерін тигізбей қоймады.
Біздің елдегі баспа ісінің дамуы 1920 жылдан басталады, сол жылы Қырғызстанның бірінші астанасы - Оренбургте мемлекеттік баспа ісі - Киргосиздат туралы ереже қабылданады, кейіннен ол Казгосиздат болып өзгертілді. Қазақстанның кітап басу ісі 70-жылдары мен өткен жүзжылдықтың 80-жылдары алға басты. 60-жылдармен салыстырғанда баспа атаулары бойынша кітап шығару таралымы мен айналымы бойынша екі есеге өскен.
Одан бергідегі ғылыми-техникалық прогресс және 1965 жылғы шаруашылық реформасы да қазақ баспасөзіндегі жанрлардың өзгеріске ұшырауына себеп болды. Газет өз кезегінде біріншіден өкіметтің насихат-үгітші құралына айналды. Жарнаманы да мемлекет өз бақылауына алды. Жарнама құны мемлекет тарапынан белгіленіп отырды. Бір жарнама беру үшін бірнеше сатыдан тұратын комиссия алдынан өту керек болды. Ол жарнаманың қандай пайдасы бар деген сауал бірінші кезекте тұрды. Не нәрсені жарнамалау қажет дегенде азаматтардың рухани жан дүниесін көтеретін мәдени шаруаларды жарнамалауға болады деген талаптар қойылды. Сол себепті де сол кездің жарнамаларының басым көпшілігі Біздің анықтама бөліміміз атты айдарда үнемі театрлардың өнер қайраткерлерінің гастрольге шыққандығы жарияланып тұрды. Мәселен, Социалистік Қазақстан газетінде (қазіргі Егемен Қазақстан) Семей облыстық Абай атындағы музыкалық драма театрының гастролі 20-29 май аралығында М.Әуезов атындағы академиялық драма театрының үйінде өнер көрсетеді. Касса күн сайын сағат 10-нан 20-ға дейін ашық. Барлық спектакльдер орысшаға аударылады - деп телефон номерлерін жазған. Бұл тектес жарнамалар аталмыш газеттің кез-келген санында кездеседі.
Белгілі маусымдарға арналған жарнама осы кеңестік кезеңнің баспасөзінде көп кездеседі. Мысалы: жоғары оқу орындарына студенттер қабылдау кезінде Студенттер қабылдайды деген айдармен жарнама көптеп жарық көрген. Және басылымдарға жазылу мерзімі жақындаған тұста да әр басылым өз басылымдарын Жазыдырып алуға асығыңыздар, бұл сіздердің жан-серіктеріңіз дегендей әсерлі сөздермен жарнамалап тұрады. Бұл үрдістер әлі күнге дейін өз кезегінде жалғасып келеді.
Қазіргі қазақ баспасөзіндегі жарнама
Президентiмiз Қазақстан халқына Жолдауында Елбасы ұзақ мерзiмдi жетi басымдықтың iшiнде "азаматтардың денсаулығын, бiлiмi мен әл-ауқатын жақсарту" қажеттiгiн айқындап бердi. Бұл басымдық аурудың алдын-алу, және салиқалы салауатты өмiр салтын қалыптастыруды көздейдi. Осы талаптар тұрғысында Жобада (16 бап); бұқаралық ақпарат құралдарында iшiмдiк және темекi бұйымдарын оларды тұтыну процесiн әйгiлей отырып, жарнамалауға тыйым салынады. Осы Заң тұрғысынан iшiмдiк заттар деп құрамында қуаты 5 пайыздан жоғары этиль спиртi бар бұйымдар саналады. Сондай-ақ заң жобасында нәсiлдiк, ұлттық, дiни, рулық дүрдараздықты, ұлттық астамшылдықты тұтандыруға бағытталған дүниелердi, зорлық-зомбылықты, қатегездiктi, порнографияны, тiркелмеген қоғамдық-саяси бiрлестiктер, партиялар мен қозғалыстарды, дiни ұйымдарды насихаттап жарнамалауға болмайды.
Ең бастысы - заңдық нормаларды орындалуы. Бұл жөнiнде кемшiлiк жеткiлiктi. Мәселен, "Қазақстан Республикасындағы Тiлдер туралы" Заңның жарнамаға тiкелей қатысты 21 бабы бар. Онда шетелде өндiрiлген тауарлардың арнайы мәлiметтер көрсетiлген тапсырмалары, таңбаламалары, нұсқаулықтары импорттаушы ұйымдардың қаражаты есебiнен мемлекеттiк және орыс тiлiндегi аудармасымен қамтамасыз етiледi - делiнген. Ал, ол орындалып жатыр ма? Әрине жоқ.
Осы нотада жалпы жарнаманың адам психологиясына әсерiнен, өзiмiздiң тереңдеп зерттейiндеп отырған кiтап таратудағы жарнаманың психологиялық аспектiлерiне өтетiн болсақ онда мынадай жәттерге тоқталамыз. Кiтап жарнамасы қажет ететiн жағдайлар: 1. Оқырманның үлкен тобының көңiлiн өзiне аудару. 2.Авторды таныстыру. 3.Баспаға немесе кiтап саудасы кәсiпорынға атақ әперу үшiн. 4.Сауданың өсуiне әдеби агенттердiң, басқа атақты авторлардың көңiл аударуына себiн тигiзу.
Өте жақсы жарнамамен кiтап бестселлер тiзiмiне түсуi мүмкiн. Кiтап сауданы кәсiпорындар пайдаланатын жарнаманы iшкi және сыртқы жарнама деп екiге бөледi.
Сыртқы жарнама құралдарына сыртқы плакаттар мен афишалар, iлмелер, дүкеннiң сыртын безендiру сыртқы витриналар, әр уақытта көрменiң қызметiн атқарып, экспозицияларды әрдайым әрекет еткiзетiн витриналарды жатқызады және бұқаралық ақпарат құралдарының жарнамалық мәлiметтерi.
Дүкеннiң iшкi жарнама құралдарының негiзгiсi - сауда залының интерьерi, жарнамалық айқындауыштары және сауда кәсiпорнының тауар көрсетiлiмi, жарнамалық көрсеткiштер, iлмелер, плакаттар және афишалар болып табылады. Сонымен қатар, мұндай жарнамалық iс-шаралар радиодан және телемонитордағы жарнама, дүкен iшiндегi сияқты - баспаның күнi, авторлар мен баспагерлер мен кездесулер.
Негiзгi мақсат көзқарасынан және кiтап iсiндегi жарнама тапсырмасынан келесi топтарға бөлуге болады.
Атақты жарнама - викторина және тұсау кесер рәсiмi түрiнде өткiзiлетiн әр түрлi iс-шаралар.
Ынталандырушы жарнама - анықталған кiтапты "айналдыруға" (сатуға) бағытталған жарнамалық компания.
Тұрақтандыру жарнамасы - сатып алушыны және серiктестердi кiтап iсi кәсiпорнының жұмысының қортындысының тұрақтылығын, нарықтағы оның тұрақты жағдайы туралы ақпараттауға бағытталған.
Iшкi фирмалық жарнама - мысалы "Библио Глобус" ақпараттық журналының шығарылуын жатқызуға болады.
Өнiмнiң өтiмдiлiгiн кеңейту мақсаттағы жарнама - бұл үшiн әртүрлi тасушыларды және жарнама құралдарын пайдаланады.
Уағыздаушы жарнама - негiзгi тапсырмасы - нақ берiлген тауарды немесе қызметтi сатып алуға сатып алушыны көндiру, басқа қызметтес бақталастық тауарын немесе қызметiн емес.
Еске түсiретiн жарнама - мысалы кiтап дүкенiнде сауда залында қандай бiр кiтаптың табылуы жөнiндегi хабарландыру.
Жапсырмалы жарнама - еске түсiретiн жарнамаға ұқсас.
Ақпараттандырушы жарнама - мысалы Алматы қаласы кiтап үйi "дүкендер жүйесiнiң орналасуы" туралы парақшалар жатқызылады. Анықталған баспаны айналдыруға бағытталған жарнамалық компания уақытында, ол жарияланған күнi жарнамалық хабарландырулар әр түрлi баспаларда орналастырылады, бiрнеше базарда сатып алушыға бiрден iс-әрекетiн жасату үшiн хабарландыруда жарияланғанда кiтаптан тамаша цитаталар немесе қандай да бiр басқа ойдағыдай қысқаша ақпараттар түсiндiретiн, тұтынушы ұсынылған кiтапты алуын мiндеттi екенiн байқататын ойлар болуы керек. Үш-төрт аптадан кейiн кiтап шыққан соң жарнамалық хабарландырулар көлемдiрек жарияланады, шыққан кiтапты сынап шолу материалдары арнайы пайдалану туралы ескерiледi.
Жарнамалық менеджер - әрбiр жарнамалық компанияның стратегиясын анықтайды. Мысалы "Ұлттық Вашингтондық галерея" кiтабының жарнамалық компаниясында, Сауда Үйi "Библио Глобус" та өткiзiлген, келесi iс-шаралар өткiзу көзделген болатын:
* Iшкi радио мен кабельдi теледидарлар үшiн жарнамалық мәлiметтер ролигiн жасау.
* "Өнер" үйiрмесi бойынша сыртқы және iшкi жарнамаларды сәндеу (сыртқы витриналар)
* АҚШ елшiлiгi мен Ұлттық кiтапхана мамандары қатысуымен тұсаукесер рәсiмдерiн өткiзу.
* Кiтапты сауда залында сый-қорапта таныстыру.
* "Библио-Глобус" журналында және интернет дүкенiнде мәлiметтер беру.
* БАҚ-тағы жарнама: журналдарда ой-пiкiрлерiн жариялау, теледидарға, журналға және газет редакциясына кiтаптарды таратып тастау.
* Интернет жүйесiне пресс-релиз тарату т.б.
Әрбiр жанрдың оқу сүйер қауымы өз аудиториясы бар. Ең бастысы оқырманның қызығушылығын оятып, олардың сүйетiн жанрында кiтаптың үздiк шығарма екенiн дәлелдеу керектiгi. Неғұрлым көп қаражат пен жарнама тасушылар көп әрi тиiмдi қозғалса, сол құрлым кiтаптың өтiмдiлiгi артады. Басқа жағынан сол сәтте нақ осы кiтапқа сұранысты есептеу қажет, сонымен қатар баспаның бағасын, сәнделуiн және белгiленуiн есептеу керек. Кiтап жарнамасында өз аудиториясын таңдайтын жандарға, басқа жанр кiтаптарын жарнамалау арқылы оқырманды жалықтырып алатын жағдайлар да болады. Ол үшiн алдымен сол оқырманның ненi iздеп, не болмаса қандай жанрдағы кiтаптар керектiгiн алдын-ала бiлiп алып барып сөз қозғаған жөн.
Жарнамалық агенттiкте iстейтiн психологтар үшiн көптеген практикалық-қолданбалы зерттеулер жүргiзу, шығармашылық iзденiс қажет. Тапсырыс берушiнiң де, тұтынушының да талаптарын ескерген жарнама тиiмдi болып табылады. Психологтар осы екi жақтың арасындағы диалогты қамтамасыз етуге ұмтылу керек. Жарнама - объективтi, кәсiби, абайлы болу керек. Жарнама тек технологиялық ғана емес психологиялық факторлар аймағында да жүзеге асырылуы керек.
Жарнама тарату арналарының әрқайсысының өз артықшылықтары және кемшiлiктерi бар.
* Газет: жеделдiлiк, бұқаралық, кең танымалдылық, жоғары сенiмдiлiк, бiрақ өмiр сүру мерзiмiнiң қысқалығы, полиграфиялық безендiру сапасының төмендiгi, қайта оқитын оқырмандар аудиториясының аздығы.
* Радио: бұқаралық, төмен баға, жоғары географиялық және демографиялық таңдау, тек дыбыс әсерi, жарнамалық қатынастың қысқалығы, теледидарға қарағанда назар аудару деңгейiнiң төмендiгi.
* Интернет: ыңғайлы, тез әдiсi, бiрақ аудитория қамту аумағы аз.
Қазақстандағы жарнама бюджетiнiң бiрiн теледидар алып отыр,
2002 жылмен салыстырғанда 2004 жылы жарнама көлемi теледидарда 51,7% 229 млн долларға, пресса - 34,2% 51 млн долларға өскен. Соңғы үш жылда радиоға жарнама берушiлердiң қаржысы көбейген. Радиожарнама 36,4% 15 млн долларға өскен.
Демек, Қазақстандық жарнама нарығында бiрiншi кезекте теледидарға басымдылық берiледi, ал қалғанының жартысынан астамы баспасөз [13].
Жарнаманың дамуы полиграфия мен БАҚ-тың дамуымен тiкелей байланысты. Қашан және қай елде алғашқы жарнамалық хабарлардың жарық көргендiгi туралы нақты деректер жоқ. Әйтесе де, 1459 жылғы Гутенбергтiң кiтап басудағы жаңалығы жарнама үшiн аса маңызға ие. 1473 жылы Англияда Уильям Кингстонның терiлген жарнамалық хабарламасы алғашқы жарнама болып саналады және бұл кiтап жарнамасы едi.
ХIХ ғасырдың соңына шейiн жарнама сенiмсiз және баяу дамыды. Өнеркәсiптiң жедел қарқынмен дамуы - газет таралуының өсуi, ғылыми-техникалық жаңалықтар қоғам қажеттiлiктерiн, нарықтың масштабын тез арада өзгерттi. Қоғамда тауар өтiмдiлiгiн көтеретiн байланыс жүйесi қажет болды. Жарнама жаңа кезеңге аяқ басты. Ол тауар туралы нақты ақпарат көзi ғана емес, сонымен қатар ағартушылық рольге ие болды. 1880 жылдарға дейiн журналдарға ауқатты және жоғары бiлiмдi адамдардың ғана қолы жеттi. Сондықтан негiзiнен газет және сыртқы (афиша, парақша) жарнама индустриясы дамыды.
Жарнамадағы алғашқы ғылыми әдiстер ХХ ғасырдың 30-жылдарында қолданыла бастады. Клод Хопкинс және Джон Кэплс секiлдi мамандар жарнама хабарламаларының мәтiнiн жетiлдiрiп қана қоймай, тестiлеу арқылы аудиторияға оқылған ақпараттың әсер етуiн талдады. Осыдан кейiн жарнама мәтiндерiнiң көлемi бiршама кiшiрейдi, ал сөйлемдер мен абзацтар қысқа және әсерлi бола түстi [14].
Кiтап идеология құралы ретiнде танылған Кеңес Одағы кезiнде кеңiнен насихатталып, жарнамаланды десек қателеспеймiз. Кiтап жарнамасы аудандық басылымдардан бастап орталықтанған газет-журналдарда кеңiнен басылды. 1966 жылдан бастап кiтап баспаларының жаңа туындыларын жарнамалайтын "Кiтап шолуы" атты газет жарық көрдi. Бүкiл елдi қамитын әр салада шыққан кiтаптар туралы ақпарат беретiн бұл газет оқырмандардың үлкен шеңберiн қамтыды. Басылымның бiр нөмерiнiң өзiнде жаратылыстану, техника салалары бойынша 100-110 кiтап туралы мәлiмет берiлген. Әр тақырыптағы кiтаптарды сол саладағы маманданған салалық журналдар жарнамалаған. Оқырмандарға алдағы жылда шығарылатын кiтаптар туралы да ақпарат жарияланған [15].
Кiтап жарнамасында шетел тәжiрибесi де iске қосылуда. Әрбiр баспа өз өнiмдерiн жариялайтын басылымдар ашуға бет бұрады.
Қазақстандағы кiтап жарнамасының мерзiмдi басылымдардағы көрiнiсi ретiнде 2003 жылдан бастап жарық көрген "Қазақ әдебиетiндегi" "Кiтап әлемi" қосымшасын және "Книголюб" журналын атауға болады.
Бұл екi басылымда да Қазақстандық кiтаптар жарнамаланады. "Книголюбтың" ерекшелiгi онда жарнама берушiлер тек Қазақстандық баспалар ғана емес, сонымен қатар кiтап сауда жүйелерi, әдеби қорлар да болуы мүмкiн. Тағы бiр ерекшелiгi бiрi қазақ, бiрi орыс тiлдерiнде жарық көредi. Сонымен қатар "Қазақ әдебиетiнiң" "Кiтап әлемi" қосымшасын министрлiк қаржыландырған.
Өкiнiшке орай "Кiтап әлемi" 2006 жылдан бастап жарық көруiн тоқтатты. Мұның себебi, сол қаржыландыру көзiне байланысты дейдi, "Қазақ әдебиетi" газетiнiң редакторының бұрынғы орынбасары Ғалым Жайлыбай.
Шынында да бұл қосымша Мұхтар Құл-Мұхаммед мырзаның Ақпарат, мәдениет және қоғамдық келiсiм министрi болған кезде ашылған едi. Оған себеп сол кездегi әдебиет насихатының төмендiгi әсер еткен. Ал жарнама беруге баспалардың қалтасы көтермейтiн кез едi.
"Қазақ әдебиетiндегi", "Кiтап әлемi" айдарының ерекшелiгi ол жаңа шыққан кiтаптарды рецензиялап, жарнамалап қана қоймайды, оқырманды қызықтыру үшiн, мұқабасын бейнелеген. Мысалы, "Мөлдiр бұлақ" деген тақырыпша қоя отырып, рецензияны былай бередi: "Әдебиетiмiз мөлдiр бастауларға бай. Ұлы ұстаз жазушы Ы.Алтынсариннен бастап қазiргi қаламгерлерiмiзге дейiн қалам тартып келе жатқан балаларға арналған прозалық шығармалар да осының бiр айғағы iспеттi. "Қысқы ертегi" аталатын бұл жинаққа арғы-бергi қазақ жазушыларының балаларға арналған дүниелерi, олардың эстетикалық талғамын тәрбиелейтiн таңдаулы әңгiмелерi мен ертегiлерi енiп отыр", - деп бұл шығармаға қысқаша мазмұн бере кетедi. Және де, оқырман назарын осы кiтапқа аударту үшiн, кiтап суретiн бейнелеп, жанына мынадай сөздер қосады: "Қысқы ертегi. Қазақ жазушыларының әңгiмелерi мен ертегiлерi. "Қазiргi қазақ прозасы" сериясы. Алматы. "Жазушы" баспасы, 2004 ж.".
"Кiтап әлемi" қосымшасының редакторы Шәрбану Бейсенованың басшылығымен, коллективi мен суретшiлерi - бүкiл ғұмырын кiтап көркемдеу, кiтап безендiру iсiне арнап, сол арқылы қазақ кiтабының көркеюiне адал қызмет еткен. Олардың қай-қайсысының шығармалары да республикадағы баспагерлiк қызметтiң дүркiреп көтерiлген кезеңiмен сабақтас, кiтап өндiрiсiмен бiрге өсiп, бiте қайнасып өрiстеген болатын. Осы суретшiлердiң қол таңбалары "Жазушы", "Жалын", "Қазақстан", "Балауса", "Мектеп" сияқты, тағы басқа баспаларда жарық көрген кiтаптарда бар. Кiтаптың iшкi мазмұнын ашатындай кескiн бередi. Былайша айтқанда, кiтапты "әдемiлеп киiндiрiп" оқырманға ұсынуда олардың маңдай терi, көз майлары сiңiп жатты.
Кiтап саласының өркендеуiне зор үлес қосқан осы саланың ардагерлерi бұрынғы Баспа комитетiнiң төрағасы, профессор Шериаздан Елеукенов, осы саланың майталман маманы Уәсила Садықова, жазушы Мемлекеттiк сыйлықтың лауреаты Әлiбек Асқаров, танымал суретшiлер М.Әлин, тағы басқа баспагерлердің алар орны ерекше.
Кiтап шығару - зор өнер. Себебi, сол өнердiң иелерi, яғни кiтап iсiнiң мамандары кiтап шығаруда оқырман мiнез-құлқына және ерекшелiктерiне сай сұраныстарын қанағаттандыру керек [16].
Бүгiнгi күнде баспа кәсiпкерлiгiнiң маңызды мәселелерiнiң бiрi бизнес-жоспарды дайындау болып табылады. Жоспарлау - менеджмент мiндеттерiнiң бiр және баспа қызметiнiң болашағын болжамдауды, яғни келесi мәселелердi шешудi бiлдiредi: баспа қандай бағытта дамиды; қандай қарқынмен; қойылған мақсатқа қалай жетуге болады; тұрлаусыздық және тәуекелдiк дәрежесiн төмендету үшiн не iстеу керек. Тиiмдi жоспарлау - ол тек қана мақсаттарды анықтау процесi ғана емес, сондай ақ сол арқылы жетiстiктерге жету жолдарын табу. Жоспарлау жаңа баспа қызметiн құру кезiнде де және оның ары қарай дамыту кездерiнде де қажет.
Бiз әлемдiк стандарттарға сай бизнес-жоспарды дайындауға әсер ететiн негiзгi факторларды қарастырайық:
Баспа бизнесiнiң күрделiлiгi. Шағын ғана баспа орындарының бизнес-жоспарының үлкен көлемде өнiм шығаратын, күрделi құрал-жабдықтары және қаржы есебi бар алпауыт баспалардың бизнес-жоспарынан айтарлықтай айрықшаланады.
Бәсекелестiк деңгейi. Егер баспа күштi бәсекелестiк жағдайында жұмыс iстейтiн болса, онда ол бәсекелестер тарапынан күштi қысымды сезбейтiндерге қарағанда бизнес-жоспарды дайындауда жинақы да ұқыпты болуы керек.
Тұрлаусыздық деңгейi. Кейбiр баспалар тез өзгеретiн, тұрақсыз ортада жұмыс iстейдi, ол жоспарлау процесiн қиындатады және керiсiнше, тұрақты жағдайларда жұмыс iстейтiн баспаларға болашақтағы қызметтi болжамдау айтарлықтай оңай.
Атақты американ жарнамагерi Девид Минкеланд жарнамаға мынандай сипаттама бередi:
- Дәлелденген тәуекелдерге бара бiлу;
- Жiгерлiк және iскерлiк белсендiлiк;
- Жеке, дербес жауапкершiлiк;
- Қабылданған шешiмдердiң салдарын бiлу;
- Қабылданған шешiмдер нәтижесiнiң белгiсi ретiндегi пайда;
- Болашақта қоршаған ортада болатын өзгерiстердi болжай бiлу.
Баспаның жоспарлау процесiнде кездесуi мүмкiн бiрқатар проблемаларды қарастырайық. Ортаның құбылмалылығы, тиiмдi бизнес-жоспар жасау жолында көңiл бөлудi талап ететiн фактор болуы мүмкiн. Елдегi жалпы экономикалық және саяси жағдай екiншi себеп болып табылуы мүмкiн, дағдарыс және қоғамдағы басқа да күйзелiстер жобаларды жүзеге асыруға керi әсерiн тигiзерi даусыз. Тұрлаусыздық пен болжаусыздық жағдайында қандай да бiр мiндеттердi мойынға алу өте қиын. Соңғысы - уақыт проблемасы. Әсiресе баспа жаңа ашылғаннан кейiнгi алғашқы апта мен ай - қайта құрылған баспалар үшiн өте сындарлы кезең. Мұндай жағдайда дәл осы уақыт кезеңдерiнiң ерекше талқылануы шарт. Көбiнесе жоспарды дайындау кезiнде жiберiлетiн негiзгi қателердi жеңу жолдарын қарастырайық.
1. Жоспарлаудағы кемшiлiктер: Нақтылы мақсаттың болмауы. Мүмкiн проблемаларды болжай алмау. Ұзақ мерзiмдi жоспардың болмауы. Тәжiрибенiң жете зерттелмеуi.
2. Тиiмсiз жоспарлаудың негiзгi белгiлерi: Белгiсiз мақсаттар. Нақтыланбаған саны жағынан белгiсiз мақсаттар. Уақыт факторы ескерiлмейдi. Нақты iс-әрекеттердiң болмауы. Нәтижеге емес қызметке бағдарлану. Баспагердiң стратегиялы нақтыланбаған жұмыс жоспарының болмауы. Менеджменттегi дағдарыстық құбылыстардың басымдылығы. Қысқа мерзiмдi мақсаттарға бағдарлану. Жоспардың уақытылы түзетiлмеуi. Мақсаттарға талдаудың болмауы. Қателердi және қиын жағдайларды қайта қайталау.
3. Кемшiлiктердi жеңу жолдары: Нақтылы, санды және уақытша шамалас белгiлердi белгiлеу. Жоспарлаудағы үлкен икемдiлiк және болашақтағы проблемаларды болжай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz