МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ ТАРИХИ ШЫНДЫҚ ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ҚИЯЛ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті

Филология, әдебиеттану және әлем тілдері факультеті

Қазақ әдебиетінің тарихы және теориясы кафедрасы

6М020500-Филология мамандығы

Диссертация

МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ

ТАРИХИ ШЫНДЫҚ ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ҚИЯЛ

Алматы 2013 жыл
Кіріспе
1 М.Жұмабаев поэмаларының жанрлық түрлері
2 М.Жұмабаев поэмаларының тарихи-сюжеттік негіздері
3
МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ

ТАРИХИ ШЫНДЫҚ ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ҚИЯЛ

КІРІСПЕ
Бүгінде өз алдына тәуелсіздік алған егеменді еліміздің мәдениеті меи әдебиеті үлттық сипатын айқындай түсуде. Бүл мақсаттың шігашқы қадамы алаштың ардақгы үлдарын актаудан басталғаны Гкіршаға аян. Алаш азаматтары яғни, зияльшар қауымы қазақ үлтын жекс автономиялы мемлекет етіп қүруды мақсат етті. Олардың осы омірлік мүраттары шығармашылық идеяларына айналды. Бүл үлт- іпаттық идеяның әдебиетте алғаш корініс беруі еді. Бірақ үлт-азаттық пдся үстанған ағым өкілдері саяси айыппен қоғамнан аластатылды да, оларды тану, зерттеу соңғы жылдары қолға алынды. Басқа сөзбен ийтсақ, алаш арыстары аңсаған еркіндік елғе еғемендік болып енді оралды. Осы лекпен ортаға оралғанның бірі - Мағжан Жүмабаев шығармашылығы еді. Осы уақыт ішінде М.Жүмабаев шығармашылығы жан-жақгы зерттелді. М.Жүмабаевтың қаламынан іуган классикалық шығармалар үлт әдебиетін белгілі бір көркемдік дорежеге котерді. Ал ақын көркем туындыларындағы эстетикалық таным оз бастауын үлт тарихынан, халықгық мәдениеттен, жыраулық иоэзиядан алып жатады. Ақынның осы негізде қалыптасқан іпаматтық позициясын (үстанымын) таныту да, патриоттық рухта жазылған поэмаларының да рөлі зор. Өйткені поэма идеялары үлт гагдыры проблемаларынан туындаған. Әсіресе "Жүсіпхан", "Өтірік ертек" поэмалары ақынның озі куә болған уақыт оқиғаларын ой елегінен откізіп, олең өрнегіне салғандығының дәлелі бола алған. М.Жүмабаев поэмаларын халықгық әдебиетпен байланыстыра дамыту арқылы поэма жанрына жаңа түр әкелді. Сонымен бірге ақын жанр аралық байланыста әлемдік әдебиеттер үдерісімен жаңа бағыттағы мазмүнды қолданыстар жасаған. Ақынның көркем шындықгы сомдаудағы шығармашылық әдістері поэма жанрының түрлерін гудырды. Бүл ақынның азаттық пен тәуелсіздікті аңсаған, Алаш қозғалысы идеясымен суарылған туындылары. М.Жүмабаев шығармашылығындағы идеялық-коркемдік ізденістердің бәрінде алашшыл көзқарас сабақтастығы, пікір жалғастығы үласып жатады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті.
Жүмыстың мақсаты - М.Жүмабаев поэмаларының жанрлық- коркемдік ерекшеліктерін талдау, тарихи сюжеттік негіздерді анықтау, жанрлық түрге жіктеу, көркемдік жүйесін қарастыру. Бүл мақсатта мынадай басты мәселелерді назарда үстау міндеттелді:
ақын поэмаларын жанрлық түрге жіктеу, композициялық күрылыс ерекшеліктерін анықтау, дәлелдеу;
поэмалардағы мифтік сюжеттердің ролін ашу;
авторлық идеяны беруде тарихи оқиғаларды қолдану машығы
мен мәнін анықгау;
поэмадағы көркемдік жүйе компоненттерінің қызметін аныктау;
одеби сюжеттерді пайдаланудағы авторлық мақсатты ашу;
әр поэма астарындағы көркем эстетикалық принциптерді ічіралау;
ақын поэмаларындағы "тұтқын көңіл" образының терминдік моііі және "олім" мотивінің берілуі;
ұлт-азаттық идеясының көркем мазмұнға айналғанын дәлелдеу;
Дерек көздері және тақырыптың бұған дейін зерттелу деңгейі.
М.Жүмабаев поэмаларының сюжет неғіздерін аныктауда дерек коідері болып Ш.Уәлиханов еңбектері, "Абылай хан", "Хан Кене", "Қазақгың бақсы-балғерлері" жинактары қаралды. Сонымен бірғе ■Д.Джафаров, А.Шарифтің зерттеу еңбектерімен бірғе У.Заканидің іиыгармалар жинағы неғізғе алынды. М.Жұмабаевтың поэмалары гуралы алғашқы пікір Ж.Аймауытовтың "Мағжанның ақындығы туралы" (Ташкенттеғі қазақ студенттеріне етілген баяндама, "Лсниншіл жас" журналы. N5, 1923 жыл) мақаласында жарық көрді. Сонымен бірге М.Әуезов Өз жайымнан мағлүмат, 1929, Гинуар. Ленинград. ӘӘММ. П 382. 9 бет., Ә.Тәжібаев М.Жүмабаев шыгармалары. Алғы соз. А.,: Жазушы, 1989 еңбекгерінде баға бсріліп, піісір айтылды. М.Базарбаевтың Замана тудырған әдебиет. Д.,: Ғылым, 1997, Р.Нұрғалиевтің Әуезов және алаш. А.,: Санат, 1997 зерттеулерінде колемді тұрде кдралды. Т.Кәкішевтің Санадагы жаралар, Әдебиет сыны окулығы еңбектерінде, Сәбит пен Мағжан гүйіні мақаласында, сондай-ақ Д.Ысқақовтың жеке ғылыми-сыни сцбектерінде, "Дұбірлі дәуірдің әдеби сыны" зерттеу макдласында М.Жұмабаев шығармаларында көрінген саяси проблемалардың илеуметтік себептері талқыланады. М.Жұмабаев шығармашылығы гуралы көлемді еңбек Ш.Елеукеновтің "Мағжан" монографиясы А.,: Санат, 1995 жарық корді. Зерттеуші Мағжан поэмаларындағы іісихологизмді кеңінен қарастырады. Б.Қанарбаеваның "Жырымен жүртын оятқан" монографиясында А.: Ана тілі, 1998 және "Мағжан іюэмаларындағы фольклорлық дәстұр" атты филология ғылымдары каидидаты дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясында (1994) М.Жұмабаев шығармашылыгының фольклормен байланысы, тарихи деректер көздері қаралған.
Сонымен бірге А.Шәріповтің, Е.Тілешовтің ғьшыми-зерттеу сцбектерінде М.Жұмабаев шыгармашылығының романтизмі мен иімволизмі қаралды. Бүдан басқа мерзімді басылым беттерінде әр жылда мақалалар жарияланды.
М.Жүмабаев шығармашылыгы әдебиетіміздің тарихында үлкен орын алады. Соның ішінде зерттеушілердің аса назарын аударған ііқынның поэмалары. М.Жүмабаев поэмалары жеке өз алдына іерттелмесе де, ақынның жалпы шығармашылығы хақындағы і-цбектерде қаралып жүр.
Зсрттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері.
Зсрттеудің негізіне қазақ және орыс теориялық еңбектерімен .дтир тарихи сюжеттер негізін анықгау мақсатында қазақ, орыс және ІШТ ел галымдарының ғылыми-зерттеу еңбектері алынды: \,Г(ійтүрсынов, М.Әуезов, З.Қабдолов, З.Ахметов, Ш.Ыбыраев, И.Тимофеев, Поспелов, В.М.Жирмунский, Теория литературы (в 3-х ,), И.А.Жуковский т.б.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Біздің бүл гылыми зерттеу еңбегімізде ақын поэмалары жанрлық ургс жіктеліп, кейбір шыгармалар табигаты анықгалады. Авторлық ІДбяны берудегі аңыз сюжеттерін қолданудың жаңаша әдістері мен КАҢП әдеби формалар талқыланды. Поэма оқигалары тарихи ісректермен, аңыз сюжеттерімен байланыстырылып, сонымен бірге іілсмдік әдеби сюжеттер негізінде жазылған поэмалары і үшіүсқалармен немесе өзге ел әдебиеті үлгілерімен салыстырылды. һдеиу барысында әдеби сюжеттер негізінде табылган жаңа табыстар МОТІндік салыстыру т.б. көркемдік әдіс-тәсілдермен дәлелденді. ('онымен бірге аьфін поэмаларының композициялық қүрылысы, корксмдік жүйесі қаралды. Ақынның дәстүрлі көркемдік қүралдарды крлдану әдіс-тәсілдерін жинақгау негізінде ақын шеберлігі туралы ой іүжырымдалды.
Жүмыстың ғылыми практикалық мәні.
Жүмабаев шығармашылығына байланысты және поэма жанрына ідітысты мәселелерді қарастыру кезінде қолдануға болады. Сонымен біргс М.Жүмабаев шығармашылығы жоғары оқу орындарында, орта мсктептің жоғары сыныбында багдарлама негізінде өз алдына "Магжантану" арнайы курсы қосымша сабақ түрінде қарастырылып, пқын поэмалары оның белді қүрамдас бөлшегі түрінде қаралған жлгдайда теориялық-практикалық материал ретінде пайдалануға Полады.
Жүмыстың сарапталуы мен талқылануы.
Жүмыс Қазақ мемлекеттік үлттық университеті қазақ әдебиеті кііфедрасында талқыланып, қорғауға үсынылды. Жүмыс мазмүны ііегізінде әр түрлі ғылыми-теориялық басылымдарда, халықаралық копференция материалдары жинактарында мақала және тезис түрінде жарияланды. Жалпы мазмүны осы зерттеу негізінде дайындалатын мопографияда түгелдей жарияланады.
Зерттеу жүмысының нәтижесі.
Зерттеу нәтижесінде мынадай түжырымдар жасалды:
М. Жүмабаев жаңа үлгідегі реалистік-психологиялық поэма іеГІЗІН салды;
романтикалық поэманы жаңа үлгіде дамытты;
фольклорлық жанрларды жаңа үлгіде қолдану дәстүрін іиі.іптастырды;
тарихи түлгалардың көркемдік бейнесін жасауда дәстүрлі әдіс- вілдерді қолдану шеберлігімен ерекшеленеді;
I
- одеби сюжеттерді нәзиралық дәстүрмен дамытты;
синкретті сипаттагы Қойлыбай символдық образын сомдады нинс ол арқылы сөзбен ата-баба дәстүрі, ежелгі өнерге әдеби УКІврткіш жасады;
Мағжан - сөзбен сурет салудың шебері және жаңа үлгідегі ^ірксмсуреттік және динамикалық поэзияның хас шебері, жаңашыл ІКЫН.
Магжан қазақ поэзиясының коркемдік танымында немесе Юітикалық танымда "түтқын көңіл" образының алғаш терминдік ИӨНІн ашты және "олім" мотивін әкелді;
Сонымен бірге ақынның поэмалардагы тарихи деректерді імторлық идеяга лайықгап қолдану шеберлігі, өмір шындыгы мен кирксмдік шешім арасындагы байланыс желісі, аңыз сюжеттерінің һқыи поэмаларындагы маңызы мен рөлі, әдеби сюжеттер негізінде рШылған поэма оқигаларында халықгық сипаттың басым түсуі, ідіһарман жан-дүниесін ашудағы психологизм, лирикалық кейіпкер мсп лирикалық "меннің" ара қатынасы, ақын идеяларының олсуметтік сипаты, поэмаларындагы үлттық проблемалар көрінісі, романтикалық сарын, мәңгілік мотив қаралды.
Диссертация құрылымы.
Жүмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан және найдаланылған әдебиеттер тізімен түрады.
1 Мағжан поэмаларының жанрлық түрлері
Ор жанрдың өзіндік туу, қалыптасу, даму жолдары бар. Поэма ШЦШ да оз бастауын эпостық поэзияның ата-тегі "Алпамыс", Кдомланды" т.б. жырларымыздан, қисса-дастандардан алады, яғни ИЛЫК ауыз әдебиеті үлгілері негізінде белгілі бір идеясы бар, іІМНОЗИЦиялық қүрылысы ширақ, сюжетті, оқигалы поэмалар туды.
ғасырдың екінші жартысында жазба әдебиет негізін салушы кіҚүшшбаев шыгыс сюжетіне стильдік, жанрлық сипаты жагынан ИУСЙ-дастандарга лайық келетін поэмалар жазды. Уақыт өте келе
иіуіби одебиеті әлде қашан қалыптасқан Батыс Еуропаның әдеби мИЫндсгі композициясы шебер күрылган шымыр туындылар қазақ щвбиетіңце де коріне бастады. Заманмен бірге адам да алга озып, ::мірдіц озінен тың тақырып, жаңа идеялар туындады.
Оу баста эпос назарында бүкіл халық, оның психологиясы, іүііистанымы болса, енді поэма жанры жеке адам әлеміне, оның үрдслі қарама-қайшылықгы жаратылысына үңілді. Бүл - эпос йрихындагы үлкен сілкініс болганымен, жанрдың ежелгі табигаты іүдцсм жойылып кеткен жоқ. Ал жанрдың ежелгі табигатын танытар іМІршең қүбылыстың бірі - драмалық шиеленіс. Яғни поэма :: үрылысында күрғақ баяндаудан гөрі үтымды, тиімді әдістер коп ірын алады. Мысалы, сол ширыкқан драмалық ситуациялар, ңЩГИкалық шешімдер, коллизия, психологиялық портрет, лирикалық ІШігаулар, мотив т.б.
Поэмада автор тарихи күбылысқа субъективті проблемалар іүргысынан кдрайды. Бүл дәстүр XX ғасыр басывда әсіресе Й.Жүмабаев поэмаларывда ереьапе дамыды. Жалпы осы кезең - Мгіііқ одебиетівде поэма жанрының өсу кезеңі болды.
"20 жылдары поэма жанрывда түтастық, композициялық берік ;жслі табу, нақгылы көркем түлға тудыру да белгілі бір қоғамдық нимудың эстетикалық соны талап-тілектерін танытатын шығармалар - М.Жүмабаев пен С.Сейфуллин поэмалары".[1, 69-70 б.]
ғасыр басывда поэма табиғаты күрделене теревдеп, ісориялық завдылықгары қалыптасып, жеке жанр түрівде қаралды. оидай-ақ, поэмада негізгі характерді анықгайтын фабула автордың іііііық айтылған эмоциялық көңіл-күйімен байланысты дамып, бүл срскшелік поэма табиғатының лиро-эпикалық қырын танытты. "Біз іінрикалық және эпикалық шығармалар қатарынан өзіне өмірді пірикалық та, эпикалық та суреттеу ерекшеліктерін жинактаған шыгармаларды да кездестіреміз. Оларда омір бір жағынан белгілі бір ммқталған сюжеттерде дайын мінездеулермен суреттелсе, дәл сол міқытта суреттеліп отырган омірге, сюжетке қатыссыз қайғы-мүң клтар оріліп отырады. Өмірдің суреттелуі және лирикалық ыіһарманның мүң-қайғылары арқылы, және дайын мінездеулер нрқылы алдымызда характер сомдаудың бірнеше ерекше типтік,
іНМПОЭИЦиялық үйымдастыруын көреміз және олардың жеке іс- ііі^НйТТСрі арқылы баяндаушыдан шақыратын уайым-қайғыны. (ІМКфманың бүндай түрі лиро-эпикалық жанрға жатқызылады" 360-370]. Поэмада автор басты түлғаның бірі, яғни өмірді автордың імрикплық қабылдаулары арқылы танимыз. Автор белғілі бір (І^ырыпқа барар алдында сол қүбылыстың эстетикалық кескіні қай ҺНМрдп коріне алатынын анықгаи, терең түсініп, елеп-екшеп, НЩМЗДысын таба біліп, өз ойын бейнелеуғе сөз кенінен ең ШЙЫҚТысын тауып, жүмсай білуі керек. Себебі, "жанр - эстетика ІНІІІ ец белді катеғория. Ол суреткер талантының түғел рухани ::рбитасын танытады. Поэма - прозадай, психолоғиялық драмадай

пійМ жанының үңғыл-шүңғылын зерттемейді. Проза мен драманың нбйН тірері адам психолоғиясы, кісі характері болса, поэманың табан Ірёрі адам рухы"[3].
Сонымен, поэма жанры үшін сөзді қолданудағы биік эстетикалық гілпш, оқиға мен жанр сәйкестіғі, образ сомдаудағы жауапкершілік, Й Шсберліғі, тіл мәдениеті, білім терендігінің маңызы зор. Поэма -- ркін қүрылымды синтездік жанр. Бүнда ой-қиял әлемі, жан-дүние кумбақтары, өмір сырлары, жеке торығу драмалық ширығу, рйгикалық шешім, көркем шындық, пессимизмғе бой үру немесе ШТИМистік рух... - бәрі аралас келеді. Поэма астарында да сезім жйтыр. Әйтсе де, аталып кеткендей кез-келғен сезімғе әсер етуші ► убылыстар поэма туғыза алмайды. Өйткені поэма табиғаты олеңнен иігерек, яғни күрделі, көлемді, оқиғалы. Поэмаға көбіне-көп неғіз Піуіптын тарихи оқиғалар, ерен жаратылған жеке түлғаның іс-әрекеті, пқыс жағдайлар, махаббат трағедиясы т.б. болса, сюжетсіз толғау іүріндеғі поэмаларға мәңғілік мотивтер - махаббат, торығу, үмітсіздік, шіім, қуану т.б. сарындар тірек болады.
Орыстың үлкен сыншысы В.Г.Белинский: "Поэма өмірдің биік чгггерін қамти отырып, тамаша шындықты суреттейді",- дейді. Ал һОі-келген шығарманы тудыру үшін, А.Байтүрсынов айтқандай, "адам Ісйііасы үш нәрсеге негізделуі керек-ақ, ол - ақыл, қиял, көңіл". і Мткені поэмаға шындық болмыстың объективті сипаты негіз десек іс, сол шындықгы көркемдеп, бойына қан күйып, эмоция дарытатын Ікүш - автор фантазиясы. Яғни, жазушы жаны көркем шығарма- I 'Мірындағы ой-идеяларынан танылмақ Өйткені, коркем шығарма - ; яптордың жүрекпен сезіне қабылдап, түйіндеген ойының белгілі бір формаға көшкен сыртқы көрінісі. Өзінен кейінгі классикалық і уі.іпдыларға үлгі нүсқа болған М.Жүмабаев поэмалары - тақырып, пілант, жанр бірлестігі үндескен дүниелер.
XX ғасыр басындағы М.Жүмабаев поэмаларының ішкі мазмүнын и (ііііуга шығыстан келген сюжеттер ғана емес, омірдегі болган, шындық оқиғалар да романтикалық сарында қызмет еткен. Ақын осы кліспен белгілі бір қоғамның озі таныған бейнесін коркем шындық гніігіне көтере, үлкен полотнода суреттеді. Автор бас кейіпкер іс-
(**МЛІ прқіілы өзінің эстетикалық принциптерін алға тарта отырып, міиің қоғаммен қарым-қатынасын танытады. Бұған дәлел - нмМіШрдағы негізгі сюжетпен кдтар дамып, ақын ой-арманын ІИЦМШТЫН лирикалық толғаулар. Кейбір туындыларында ақын өз нЦІцксрімен ажырамастай бірігіп біртұтас образға айналған.
ЦкЗЫННың көркем шындықгы беру әдісі-тәсілдері қазақ ИіМіСТІнде поэманың жанрлық түрлерін туындатты. "Шығарма ні іің борінен бүрын байқалатын тысқы нәрселері: 1 Тақырыбы. 2 ::Мншвры. 3 Мазмүны. 4 Түрі. Шығарманың мазмүны қай-кдй түрде інгылсө, сол түрі шығару түрі деп айтылады"[4,142.б.].Мағжан МІІМЙЛнры да автордың өзі атап корсетіп кеткендей: поэма, ертек, і іМіЙЛ, қисса, толғау түрінде берілген.
Д,Байтүрсынов өзінің "Әдебиет танытқышында" поэманы "әуезе щ йр[м] дсп алады. Әуезе (ауазэ, ауазс) - парсыдан енген ісірме сөз.

ИЦШНасы үзын қүлақ, ауыздан-ауызға жетіп, ел арасына тараған ИЙ"Нф, аңыз дегенді білдіреді. Дерек Е.Б.Бекмүхамбетовтің Қазақ РОіііідсгі араб-парсы создері еңбегінен алынды. А.,: Қазақстан ііііЧІИСы, 1977. Түсіндірме сөздік.
Соида бүл, біздіңше, тарату. Сонау Аристотельден қарасақ, мцррдің бес түрі: не жаңа туынды жасап, не ескіре бастаған ежелгі іщпр туындыларын, халық мүраларын жаңғыртып, астарына жаңа МІІМүн салып өз заманына таратады. Әуезе - аты елге аңыз болып Мфйпгн ерекше түлғалардың қадір-кдсиетін арттыру мақсатында іс- Іирекстін, өмірін, өнерін тарату. Тарату онердің әр түрінде болмақ мрек. Сол сияқты поэма жанрының табиғатына зер салсақ, әр кезең йуОылыстарын, заманның ерекше оқиғаларын, тарихи түлғалар і1ЛІКтерін, махаббат драмаларын т.б. тарату, жырлау - авторлық кредо Піуіыи табылып отырады.
XX ғасыр басындағы үлтымыздың поэзиясын шолып қарар ІШМсақ та, мазмүн жағынан Мағжан туындыларына да бүл һпіыктаманың қатысы бар. Ахмет Байтүрсынов әдебиет табиғатын мнііуда үлттық әдебиет деректерін негізге алып отырған. Яғни ғалым *йпрды "әуезе жыр" деп таңбалағанда "поэма" атауына балама цетіиде қолданбай, үлттық табиғатына сай төл атау берген.
Оуезе атауы әсіресе XX ғасыр басындағы алғашқы поэмалар нч іиің жалпы ерекшелігін беріп түр. Мысалы, Қорқыт философиясы, іч.иіілыбай туралы аңыз, Абылайдың батыр тарихы, Баян, Сыздық, ічдсым әрекеттері, немесе Сефевидовтар мемлекетінің шахы Аббас ііцшхы, Қаныш бай туралы мистикалық аңыз, "Өтірік ертек" інпісгориялық поэмасы дайын сюжетті қайта беру, тарату үрдісінде ::ынылған.
()з идеяларын беруде ақын омірдің өнегелік сәттерін тандап, Аііңаша ой түзіп, оз халқына тәрбиелік, көркемдік мәні бар жаңа іуі.шдылар әкелген. Бүл туындылар М.Жүмабаевтың ақындық кудіретін дәлелдеді.
' УЛТГЫҚ әдебиет теориясының негізін жасаушы А.Байтүрсынов ННІІЛІ "Әдебиеттанытқыш" атты еңбегінде сөз өнері құралдарын 1'ІІМІЗДІЦ ерекшелігіне, оның құбылыстарын халықтың Ң'ИИШІ0Гиялық ерекшеліктеріне қарай егжей-тегжейлі зерттей уіІІІДІрГСН. Осы жемісті ойының бір дәлелі -"әуезе" сөзінің негізгі ЦНІІІ жстс зерттеп, өз ойының теориялық дәлел ретінде қолданьтсқа
ніііуі.
Зерттсуші галымның қолданысы, "әуезе" сөзінің парсы тіліндегі ШМуиына әбден сәйкес. А.Байтұрсыновка тоқгалайық: "Үлт мірінде болган, ұлт тарихына жазылган, яки халық аузында әуезе ШІЫИ айтылып жүрген уакиганы алып, яки уақиға да халықтың ІМЧІ кдйратын, азаматының көрсеткен өнерін, жігерін, ерлігін, имысқорлыгын яки адамшылыгын әдемі түрде әсерлі сөзбен жыр ііНІЫН шыгару бар. Сыпайы әдебиеттің сол сияқгы шыгармалары жыр деп аталады. Мүнда кара күші мол батырлардың орнына іІУКД түрлі ерлер, басқа түрлі қайраткерлер окиганың ортасында урсді. Ертек жырда күші көп батырлардың ісі өнеге болса, әуезе і МШн өнер, білім, қайрат, жігер сияқгы сипаттарымен козге түскен дймдардың гамалдары онеге болады. Мүнда да уақигадағы істерге ііІКШС оң беру, коркейте айту бар, бірақ оте копіртіп дәріптеу жоқ. Іубіс жыр ақьш тарапынан үлттың үлы адамына созден жасалған мідігср есебіндегі нәрсе. Әуезе жырды шыгарушының киялы еркін ММШДЫ. Тарих маглүматы сияқгы арнасынан шығармай қайырып, НрІП отыратын мұнда богет жоқ. Бүған қоятын шек жалғыз-ақ алған йКНгамен адамды коркейтуді котеру-котермеуі. Әдемі создің түрі нілгиндықган әдемілеу әдісінің бәрі де істеледі" [283-2846.6.]
М.Жүмабаев поэмаларын әр созіне мысал етіп ала отырып
І
УІіпйтүрсынов кдзақ әдебиеті тарихын діндар дәуір және сындар іиуір деп боледі. Және бүл екеуі де халық әдебиетінен дамыған емес, Нрі - араб, парсы, екіншісі - орыс әдебиетіне еліктеуден туғанын атап ійрсетеді. Және бүған занды күбылыс ретінде қарайды. Сонымен Нрге кдзақгың сындар әдебиетінің Европа үлгісімен келе жатыр және пл бағытта дамиды деп таниды. Мағжан поэмалары да осы Европа уіі іеіндегі сындар дәуір туындысы.
„Қазақ лирикасында үлкен коркемдік жаңалық ашып, соны исмдік арналарды негіздеп, әсіресе Еуропа, орыс әдебиетіндегі һдсиістерді, бағыттарды үлттық топыраққа батыл да еркін енгізген Мшжан эпикалық жанрда поэманың ыкдіам формаларын пиіі.іптастырды. Ішкі мазмүн түрғысынан келгенде, бұл іиі.иармалардың бәрінде де халықгық аңыз, тарихи дерек үлкен ніцксмдік идея түрғысынан қайта қүйылып, ежелгі әңгіме, миф нірі.індары озге қүбылып, жаңа сипаттағы эстетикалық игіліктер *псшіды" [5,102.6].
М.Жүмабаев поэмаларынвщ ішіндегі ең колемдісі, алдвімен муі.пга ілігері - "Батвір Баян". Алғаш "Шолпан" журналвінвщ 1923
4-8 сандарында жарияланған "Батыр Баян" поэмасына негіз деректерді ақын ПІ.Уәлиханов еңбегінен алғаны бәрімізге Осы сюжеттік дерек - "Батыр Баян" поэмасы астарындағы [қ пен тарихи шындықгың да бір дәлелі. Егер поэмаға осы келер болсақ алдымен тарихилық және тарихи шындық не тоқгаламыз.
арихилық - әдеби шығарманың тарихи-әлеуметтік ортамен, бір халықгың мәдени тарихымен, салт-дәстүрімен, ырым- фымен, ұлттық ойлау ерекшеліктерімен, аңсау арманымен с құбьшыс. "Тарихилық" үғымы суреткер дүниетанымының гьшығына, асқан білімдарлығына яки мынадай таным інің өткенді (ретрогнез), бүгінді (прозентогнез), болашақты 0 жетік жан-жақгы меңгергеніне тікелей байланысты."[6,318-
ір Баян" поэмасында қазақгың хандық дәуірі, оның ішіндегі түсындағы жаугершілік заман психологиясы көрініс тапқан, $ақгың қоғамдық формациясының патриархалды қатынасы ның қоғам мүшесі санасына әсері көрініс тапқан.
)иоттық рух арқылы биіктік алғдн үлттық мінезді ішкі )мен ширыктыра беруі, Ноян мен қалмақ қызын жерлеу ^ырым, көркемдік шешім - Баян өлімі түсындағы діни-наным 1 бейсаналық (бақылдасу) көрінісі т.б. қүбылыстар Мағжандық ген берілген.
арихи шындық - өмір шындығының тарихи тақырыпқа шығармадағы көркемдік көрінісі. Тарихи шындыққа [қ өмірдеғі нақтылы күбылыстар, болған оқиғалар, өмір түлғалар арқау болады. Алайда, әдеби шығармадағы тарихи зқ - көркемдік бейнелеу тәсілмен берілетін өмір шындығы, мдік шындық."[319 б.].

длмақ
ын өзі тандап алған тарихи шындыққа романтикалық қуат н. Яғни негізгі мазмүнын тарихи оқиғалар күрап түрған поэмаға романтикалық махаббат, асқақ өлім ырғағын үстемелеу арқылы жанрына жаңалық әкелді. Ал, шығарманың тарихилығы мазмүнына реалистік оқиғаларды і, Абылай дәуірі; жаугершілік заман; ХҮШ ғасырдағы қазақ лары; соның ішінде Баянның ерен ерлігі, қайсарлығы мен мінезі; қалмақпен жауласқан майдан даласы; Абылай шш ндағы сөз бәсеке; Сары батыр үлы Қыстаубайдьщ ен ғашықгық оқиғасы, Жшатай^^Шкн, т.б. жинақгауында. Ақындық асқақ толғаулармен, лирикалық сипатта басталатын а оқиғалары осы реалистік фон аясында жырланады. Ақын әрбір -аны драмалық шиеленістер арқылы ширықтыра дамытып, диялық шешімге сол биік рухта әдемі әкеле білген. Әсіресе сын реалистік оқиғадан алған махаббат драмасы мен көркемдік
п өлім трагедиясы асқақтық рухының шыңына көтерше
әлиханов деректерінен өзге де оқиғаларды тандау, оларды ен қиыстыру шығарма эскизін құрудағы үлкен эстетикалық дәлелдейді.
р Баян" поэмасы Ч^биғатын жанрлық тұрғыдан қарастыру кдзақгың романтикалык, поэмасының басы, Байрондық негізін салушы т.б. пікірлер айтылды. Бұл проблеманы іздің үлкен әдебиеттайушы ғалымдары шешері сөзсіз. салы, ғалым-зерттеуші Ш.Елеукенов озінің "Мағжан" атты фиялық зерттеуінде "Батыр Баян" поэмасын "реалистік- гиялық" деп таниды: "М.Жүмабаев "Батыр Баян" арқылы реалистік психологиялық поэмасының негізін қалады. Қай алып қарасаңыз да, психологиялық талдауы ма, ішкі гтары ма, өмір шындығын оның себеп-салдарын саралау айнадағыдай көрсете білу жағынан ба,-мүнда реалистік ағыс Мүндағы психологизм адамды қоршаған ортасынан бөліп жан түңғиығына мүлдем батырып жіберетін романтикалық огизмге үқсамайды. Батыр Баянның ортасы белгілі. Баян - ■ық бейне, елім деген типтік характер [7,265.6]. Поэма ры шын мәнінде тарихи деректерге қүрылған. ГІоэмаға калық қуат яки жалпы поэма жанрына тән асқақгық беріп (поэма сюжетіне тікелей қатысы жоқ) ақындық лирикалық қалмақ қызы портретін берудегі фольклорлық стиль; Ноян калмақ қызының махаббат драмасы; ал шешімдегі "олім" іясын символдық биікқе котере алған тағы да жалгыздық. стихиясы: олім және жалғыздық немесе жалғыздық және өлім. ақын қиялындағы олім де жалғыздық шеңберінде қалып қойған. Мағжан поэзиясындағы кокжал толқын, когала ағыстың бірі - мен өлім, тіршілік пен ажал' шайқасы, екеуінің бетпе-бет келуі. , Гете сарындары, Байрон, Пушьатн, Лермонтов әуездері, Блок, Мережковский ырғақгары түйісіп, тоғысып келіп, қазақ ақының сына қайғы қосып, жүрегін тербеп, жаңа, соны бой түршігердей ртудырған"[8,104.6]. Көбіне романтикалық сарында образды түрде берілетін өлім зі Баян оқиғасында реалистік сипат алған. "созылған колды калған қалмақ", "кесілген бас", "бір қырда елеусіз калған батыр
немесе:
Бір қырда қала берді топырақ жауып, Жаудан да мейірімді болып жылады жел. Күңіреніп ер денесін күммен жауып, -
беріледі. Бүл көріністің дәлелдейтіні - көркемдік астарындағы шындығы. Біздіңше, оқиға романтикаға қүрылмаған, бүл сы ауыр реалистік корініс. Поэманың көркемдік шешімінде
лық қуат, патриоттық пафос солғын тартып, реалистік тірлік бояуы басым жатыр.
икалық сарын "Батыр Баян" поэмасының оқиғасында ерленген лирикалық толғауда, шынайы тірліктегі ақиқаттан дағдарысқа үшыраған акын жанынан байқаймыз. Мысалы, ы өндеу, шығарманы дайындау, тақырыпқа келу, ену інде т.б. көптеген әдістемелік ізденіс үстінде романтикаға лрғандық шығармада көрініп түр.

ма психологизмі өте күрделі. Поэма адам жанының үңғыл- н негіз етіп алмайтын жанр деп қарасақ та, Мағжан білімі, ілігі, қабілеті арқылы поэмаға ширығу, асқақгықгы дәл осы стар арқылы берген. Бүнда адам мінезінің астары, жан-дүние ыстары, сезім толқыныстары мен психологиялық тартыстар түрде көрініс тапқан. Және көп жағдайда ішкі югиялық "мендер" таласы, санадағы биологиялық және гиялық күштер тартысы шешуші роль атқарған. Ақын өз ашылығын дамытып кдна қоймай қазақгың халықгық ежелгі рын поэма жанрымен шендестіре, қабыстыра көркейткен. өмір берген, жаңа үлгіде дамытуды. мақсат еткен. Ақын бүл ның жолында үлкен еңбек еткен, халықтық машылықты бойына сіңіре білген. Олардың әрбірінің чггын танып, өз бетімен сол үлгіде халықгық әдебиеттің ары жойылып кетпеуін, кейінгі үрпаққа жетуін кдмтамасыз . Және жәй еліктеу емес, өзге әлемдік әдебиеттер секілді, жаңа а мазмүнды қолданыстар жасаған. Сонымен бірге, әр жанрды ну да халықгың саяси-әлеуметтік сүрақгарын, мораль, қүқүқ емаларын сан қырынан қозғаған.
„Ертегі" поэмасы. М.Жүмабаев 1922-1923 жылдары тарихи ыпта жазған "Ертеғі" поэмасында халық қаһарманының ын аңыз сюжетімен байланыстыра суреттейді :
...Әлдекімге тәжім кьілып, бас үрды...
Ай мен күндей бір келіншек сыланған... ...Шыға келді, балқып нүры шашылды.., ...Көзінен от, қабағынан қар жауды.., Бір коз салып кім екенін түйеді. Хас батыр ғой, қымсынбады, саспады.., ...Қүм астында демі біткен бетпақ шөл, Сүлу келіншек - жезтырнақ қой қанішер.
ығармада ақын идеясымен біте кдйнасқан аңыз сюжеті әдемі қүраған. А.Байтүрсынов жіісгеуі бойынша бүл әуезенің бір түрі гі жыр. "Ертегі жыр деп өлеңмен айтылған ертегі айтылады. іар дәуірдің ертегісі бүрынғысының ертегінен сындарлығымен ►ылады. Ақындар ескі ертегіні ажарлап, ертегі жыр етіп шығарады
11 и ТИҚырыбымен өз қиялынан шығарады"[9,280],- деп келіп, ШгИШМІ Сыздық батыр турасындағы ертекті атап көрсетеді. "Ертегі" и Н ЙІШІІТЫН бұл поэма алғаш Ақмола губерниялық "Бостандық туы" ИШІШ№ басьшған және Алматы облыстық "Тілші" (1922 N2) жарияланған. Ақын ертектері халықтық ертектерге мүлде ум НМіІІІіІЫ, мұнда жаңа түр, ерлікті жырлаудың жаңа дәстүрі бар:

Кене артында жас арыстан Сыздық бар Төс үстінде желкілдеген қара жал. Ерден туған ердің жолын қуады Ер иманы - ел, айнымайтын елім - жар. ...Сыздық батыр түлпар атын ерттеген, Алты алашам, енді маған ер деген Отқа қарап отыр Сыздық, көзі - от, Қарасады, арбасады от пен от. Маң-маң басып жүріп біраз ар жақга, Сескеніп бір жан-жағына кдрамай Өлер батыр ... тастар оны, қүм көміп... Қара-күзғын үстінде жүрер үңіліп... Сыздық өлер... алаш құрыр... есіл ер...
Вунда халық арманы берілмейді, ақын бар болғаны халық ауыз міОистінің кейбір элементтерін, сюжет, мотив және аңыз ИІМіКсрлерін өз бетінше өндеп қолданады. Ақын жырларында *иі{МК,тық әдебиеттің соз қолданыстары, құбылыстары, стилі айқын нміі шіған:
Ертек, ертек, ертек-ерте екен, Ерте күнде ешкі жүні бөрте екен... ...Түкті қабақ жауып түскен көзіне, Үшқын шашып, от жинап түр көзінде. К^ірлы мүрын, қырмызы ерін, қап-қара, Тікенектей түк шығып түр жүзіне. ... Ай мен күндей келіншек... ...Балқып нүры шашылды... ...Жезтырнақгың тырнағы бар өткір жез, Алып күшті, жүгіріп кетсе, желден тез. Пері менен диюдың ойнас баласы... Бола алады: аң да, қүс та, шал да, қыз. ...Жындай, түндей қап-қара бір албасты.
Дқьш тарихи оқиғаны аңыз сюжетімен байланыстыру арқылы ::ииорлық идея мен романтикалық ертек сарынын қатар дамытқан. ніымен бірге аідынның азаматтық позиңиясы - азаттық идеясы I ртегі" поэмасында образды түрде ашылған дей аламыз. Ақын
18-19 ғасырларда орыс әдебиетінде болған халықтық нннЙІШИШЫЛықгы қолдану үрдісінің әсері болуы әбден мүмкін.
басындағы орыс жазушылары бала кезінен халықгық ІмнніІИ Отихиясыңда өсті. Бүл олардың жеке шығармашылығында да Тппты. Пушкин орыс халк5іның рухындағы ертекгі өзінің іЦиШ ШЫГПрмашылығы бойына жазып шықгы. Пушкин ертектері + 1'ртск сюжеттеріне жазьшған поэмалары халықтық сипаттан йжыратылып, есейген ақын шығармашылығына лайықталып ц ІМНІЙН, Віз олардан халық сезімін, тілеғін немесе әдейілеп иемдену, НМііІН взгсртіп халық шығармашылығын қабылдап алуды таба ІШНІМЫЗ. Пушкин халықгық поэзияның жеке элементтерін ғана, мміпііы: ертек мотиві ертеғі сарын не сюжет, ертек )№цчммждарының аттары, халық тілі мен стилінің жекелеген нМ',адарын пайдаланған. Халық шығармашылығын бүндай образда НИДіІІіу 18-19 ғасырдағы орыс жазушыларын түгелге жуық НМШГйН[и][ 10,451]. М.Жүмабаев шығармашьшығындағы көркем әдіс ІІНІШШ шығармашьшығының әсері деп кесіп айтуға болмайды. Ал чеНМНГЫҚ әдебиетті жаңғырту, дамыту, жаңа түр туғызу түрғысынан ►мні41 ақынның оз пікіріне тоқгалсақ былай дейді: "Біздің ауыз инрПнстіміз бір елдің жазба әдебиетіне негіз болуға жарарлық. Өзінің іцыі одебиетін негіз қылмай ешбір елдің жазба әдебиеті өркендемек ійМіОі Біздің де жазба әдебиетіміз ауыз әдебиетін неғіз қылуға мНЩСТТІ. Алдымен сабақгы шеттен емес, өзінен алуға міндетті"
Нһш б].
Ііул пікір ақынның мақсат-мүддесі, эстетикалық принциптерін #нМ# жанрлық түр туғызудағы авторлық талпынысын түсіндіреді.
...Сыздық сүм-ай, орарынды біліп ем, Ордьщ да сен, тындың. Болды тілегің. Бір сүрарым: тағы да ат ер болсаң, Бір оғыңмен азаптанып өлемін. Сөз орнына Сыздық сақ-сақ күледі, Екі атса ғой тырнаққа қүдай береді!
"Қазақга ертегінің ескі түрлерінен баска берірек заманда шыққан іщмрақ әңгімелер де бар. Мәселен өлең олшеуіне түскен батырлар мні Імслерінің барлығы ертегі болып кеткен, батыр әңгімесін көп ел і умнртып, тындайтын болғандықган, ел қиялы бергі замандардың Иііі і.ірларын да ертегінің қаһарманы қылып әкеткен. Батырлар :: *іічігс айналып жалмауыз, жезтырнаққа кездесіп кетеді"[12,171 б.].
М.Әуезовтің осы пікірінің бір корінер түсы М.Жүмабаевтың I цтегі" поэмасы. Аңызды қолдану барысында ақын батырдың ::іМміілы ақылын, адами ерік-жігерін, мергендігін және жалғыздығын піиклн. Поэмадағы жалғыздық кдзақгы орыс үкіметі қоластынан нніі.іқ азат етіп, діндес Хиуаға қосуды арман еткен Кенесарыдан
Сыздықкд ауысып, Мағжан ьсайғысымен күрделенген. I һі НЫКЫ жезтырнақган өзге жолдас қалмау идеясының төркіні Ақан НмірІНІң қоғамнан безіну оқиғасында жатуы да ыктимал. Өйткені, 41-мМ Дкін сері шығармашылығына ғылыми зерттеу мақаласында мпиқ нқішдарының ішінен Ақан өмірінің сүлулығымен тартатынын ЯІІІШ4 Поэмада қоғамнан безінуші пенденің бірі - ақынның өзі. ^МіІІІ 03 арманын әдемі ертек күрау арқылы алдайды. Сонымен бірге НМ4ІІ иңыздағы дыбыстарды бүкіл поэма бойына әдемі дамытқан фиі!# ӨЗге де табиғат т.б. күбылыстарын танытар дыбыстарды мәнді, МІеЛфр қолдана алған. Мысалы:
Бір мезгілде жындай ойнап жел шықгы, "Фию-фию" -- деді. Тілін кім үқгы? "... жынды неме, мүның не?" -- деп, мырсылдап Селк-селк күліп, селкілдеді сексеуіл. "... Тырнақтіліп, тас шыңғырып: Шақ!" -- деді, Сол секундта тартылды садақ: "Тарт!" - деді Тәлтіректеп аузынан кесек қан атып, Жезтырнағым "Аһ" деді де, "Қап!" деді.
Дқын "дыбысты" әсер үшін ғана емес, одан күрделі контексте ММ'0с) қолданыс жасаған. Яғни, Мағжан дыбыстары сурет жасау иршлы қүбылысты санаңызға бейнелеп, қосымша емес, негізгі ниімстті атқарып түр. Мысалы, сексеуілдің күлкіге бой алдырған ШМШа селкілдейтіні, тастың „шақ" ететіні тағы баскдлары бала ► үНПСМ коңілде бар үғымдар. Табиғаттан сезіммен ғана алынар ууіулықгың нәрі мен әрін бәз қалпында сақгап, соз өнерінде #вТ(C)лей алу да оте сирек күбылыс. Осылай табиғатты тыңдай білу Мбілсті және оны сезініп дәл теңеу табу - Мағжан Жүмабаев ІШШНТының өзгеден ерекшелендірер касиетінің бірі. Мағжанның дмбыспен сурет жасау шеберлігін үлтымыздың эстетикалық сынының МіЧІіім қалаушы Ж.Аймауытов Пушкинге балайды және қазақ им.шдары арасынан былай деп зор баға береді: Дыбыстардың ^үрылуы сурет туғызады. Өлеңнің тілге жеңіл, күлаққа жылы тиюін АПиІ! да іздеген, Абайда сөздің ішін мәнерлі, тонын сүлу қылуға іырі.іскдн, бірақ дыбыспен сурет жасауға, сөздің сыртіды түрін іілсмілеуге Мағжанға жеткен қазақ ақыны жоқ". [13,382-383 б.] Міне, іи і.і көркемдік тәсіл, әсіресе, „Ертегі" поэмасында аса шебер ініпдаланылған.
"Оқжетпес кңясывда" поэмасы. Келесі, алғаш 1923 ж. Ташкент Оці і.ілымында жарық корген "Оқжетпес қиясында" поэмасы. Бүндағы інмтикалық әдіс озгерек, тарихи түлға Кенесары аңыз әлеміне ііііііасып, ата-баба рухымен сырласады. Мысалы:
... Кенекем аузына алды аруақты,
"Аруақ" деп алғанша аузын жиып, Кореді қарсы алдында аппақ қартты, "Кенехан берірек кел, сырттан балам, Ел үшін елсіз жерде жортқан балам. Сақтайтын көзден-тілден сендей ерді, Ага-пір, қасиетті мен қарт бабаң".
ХйЛҚының тағдырын ойлаған Кенесарыға Оқжетпестің басынан М^ИК.114 оппақ қарт аян береді.
... Тайсалма, тәуекел қыл, батыр балам, Арсыға дүға асырар мен қарт бабаң. Болғай ед аруақ жар, қүдай панаң, Мерт болсаң, мақсүтыңа жетпей еғер, Сол сағат мен осы жерде тасқа айналам ,-
::іі I! клжыған коңілғе рух бітіріп, азаттық жолындағы күреске тілеу НШП, серт береді.
... Алашта тағы сендей ер тууын, Төбеде тас боп шоғіп күтіп қалам... ... Арыстан Алатауда мерт болғанда, Оқжетпесте түрған қарт таскд айналды. ... Кене жоқ, ізін басар іні де жоқ, Дариға жүреғімді дерт улайды.
Оралмаған батыр, таска айналған ата-баба рухы, ертек күраушы йМШНЫҢ ертеңғе деғен қаупі - үш қүбылыс біріғіп композициялық іүійстықгы қүраған. "Ертеғілер бүрынғының қалпынан, салтынан НфСК бергендей, ертек жырлар бүрынғының рухынан дерек береді. Иурынғы жауғершілік заманда халық тән есебінде болған да, батырлар ми есебінде болған. Сондықган батырлар турасындағы әңгіме - мніықтың жаны, рухы турасындағы әңғіме".[ 14,236]. Өз коңілін ертек һ,уриіі жүбатқан Мағжан шығармалары қүрьшысы жағынан бір-біріне ушпмайтын ерекше дүниелер. Бүл екі шығарма ақынның ой жеберлігін дәйектеп, поэма жанрының жаңа мүмкіндігін ашқан. Мысалы: аңыздық сюжет, объективті қаһарман проблемалары және іиі.ігармада негізгі сюжетпен алмасып келіп отыратын, уақиғаның іимуына тікелей қатысы жоқ автор көңіл күйі. Яғни, ақын үш уикы іты бірліьсге пайдаланған: ежелғі аңыз уақыты, қаһарман уақыты ♦ иііе шығарманың жазылып отырған уақыты яғни автордың өз уіікьіты. Ондай-ақ Мағжан ауыз әдебиеті жанрларын қолдану арқылы іимлнындағы өзекті мәселелерді қозғаған. Мысалы:
... Заман озды, адам тозды, ерлер жоқ,
Заман озды, ер заманы ерте екен. ... Хандарынан ерлерінен айырылған Алты алаштың жүрегінде дерт пе екен?! Ертегі
... Заман азған шағында адам азбақ, Көп ерлер жаумен бірге елін шапқан. ... Содан бері бірталай заман өтті, Алашты улай-улай жаман өтті. Түлпар - тулақ, ел арып, аруақ боп, Сарыаркд сайран жердің сәні кетті.
Сонымен бірге тарихты халықгық аңызбен астарлай отырып, ннщщы ойдан өру арқылы ақын өз қиялынан ертек туғызған. Нінмпдагы аңыз, дінп наным-сенімнен туған бейсаналық - нруііқтардың жер бетіндегі пендесін желеп-жебеуі, бір жағынан ата- ЙяЛи рухына деген мінәжат және сенім. Өзі де аңызға лайық текті ңм.ім үрпағы Кенесары туған халқының бостандығын қорғаған Йнуіймалары, іс-әрекеті үшін солақай саясаттың күрбаны болып ММІДІ. Мағжан тағзым еткен ата-баба рухы, батыр даңқы ақын Ң ЫНДа үғымнан аластатылып үрпақ санасынан жоғалды. Сондықтан ій Мпгжан Кенесарысы үміті үзілген, арманы күйреген трагедиялық ігмпга айналған. Мағжан Кенесары образына оз трагедиясы аріфілы ІіІІГен. Тарихтан өз қиялына кдһарман іздеген ақын, батыр ІЦИҺЗДИясын оз трагедиясымен байланыстыру арқылы біртүтас образ іЮМДііган. Бүл -- ақын мен ақын сомдаған образдардың бәріне ортақ уіІДОСТІк. Мағжан өз поэмаларында көркемдік әдіс арқылы рухани Ліі7Н'ііспалылықты, адами қасиеттілік, кие, батырлық, елдікті ашады. МI уақытында отырып, жауымен тікелей алыса алған жаугершілік ііпуірдің ерлігін, қасиеті аумаған заманын аңсайды. „Ақын оқырманға ііііі сырын ашып салады, ағыл-тегіл көз жасын ағызады, жүрек №рсцінде жатқан қүпиясын ақгарады. Қоғамдық мүрат, әлеуметтік ИЛімілды халқының өткен күндерінен, азаттық үшін күрескен 9ілсрінің тағдырынан табады. Бүл ретте тарихи түлғаларды әбден цҺрігіга, коркем бейнеге айналдырады. Сондықганда ақын Мімі армаларындағы кейбір түлғалар туралы ойлар, ақындық толғаулар інрихи дереісгермен, ғылыми пікірлермен, тіпті бүгінгі ні іориографиялық концепциялармен дәл келмей жатуы мүмьсін" Һ.ІОЗб.]. Өткен күндерді Мағжан ертегідей аңсайды. Жалпы, Ипіжан шығармашылығында "баідыт" концепциясын алаштың өткен цнуірі қүрайды. Ақын идеясындағы схемалық желі бір мақсатта ііфгылған, ол - ежелгі ата-баба рухы, батырлық дәуір, өз заманы, урішқ болашағы ягни бүтін бір үлттың рухани жалғаспалылығы.
М.Жүмабаевтың 1922-1923 жылдары жарық корген "Қорқыт", "Кпйлыбайдың қобызы" поэмалары аңыз сюжетіне қүрылған.
Иі^ІИТИКПЛЫқ сарында жазылған "Қоркыт" поэмасы - өмір мен өлім
^ІЙР проблемасы туралы аңызды желі етеді:
■ Щ
... Коз ашып жүмғандай-ақ омір шолақ, Алдында көз ашсаң-ақ ажал қамап. Омірде мынау шолақ неге керек От үміт, ойын-күлкі, таудай талап. Өлдекім адам деген ермек үшін, Жүреьсге от ойнайды сөнбек үшін. Ойланып қалай ғана уланбассың? Берілсе адамға өмір өлмек үшін. ... Таба алмай жерді кезіп ажалға айла, Жабысты шерлі Қорқыт қарағайға. ... Жүбанды қолындағы қобызымен, Көрге де қобызымен кірді Қорқыт. ... Сезімпаз қарағайдың нәзік қылы Ақынның жүрегіне жалғанған ол. Сорғалап сиқырлы үн шығар шектен, Шықпақшы шектен емес, үн жүректен, Үзілсе шек, үзілмес нәзік жүрек, Тындасаң қүлағың сап сар даланы, Қорқыттың сарыны, әні күңіренткендей. Өмірде арманым жоқ Қорқыткд ерсем, Қорқыттай жанды жаспен жуа білсем, Жас тогіп, сүм омірден зарлап, сарнап, Қүшақгап қобызымды корге кірсем.
Бүл - шекараны білмейтін әлемдік проблема, шешусіз жүмбақ, Іі^МДС мүмкіншілігінің шектеулілігін, адамнан артта қалар мәңгілік - і*)і рухани мүра ғана екендігін дәлелдеген.
Экзистенциалды проблемаға оралу ХІХ-ХХ ғасырларда әлем ♦ідсбиетінде үлкен етек алған. Қазақгың классик ақыны Мағжан да н і.і псссимизмге бой алдырган сары уайымшыл бағыттағы туындысы ушін сынға ілініп, қоғамнан шеттетілген. Аңызда омір шындығы і#1ІЛген. Қорқыт аңызының айтары: пендеге берілген мәңгілік - рухнии жалғастық. Адам таңқаларлық бір керемет ғажап туынды, имгрдің олместей мәңгі ерекше түрін қалдыру. Оған жан, сана, сезім, 0' і.іл - бәрі түгел сол қиялмен уланбаққа керек. Сол-ақ тіршілік мәні, іЖгпесе жоқ. Бүл жердегі үрпақгық жалғаспалық, жеке дамып таралу мумдем мақсатсыз деген үғым жоқ, қайта кең колемдегі ауқымды фіиюсофия бар, яғни заттың (болмыстың) мәнін іздеу. "Адамның бал іникамға, ырымға, Қыдырға, аян бергенге, түс көргенге илануынан нп.ік,кдін ел ішіндегі аңыз қылып айтылатын түрлі әңгімелер болады. ( ом әңгімелерді аіфіндар ажарлы тілмен әдемілеп, олең етіп імыіарғаны - аңыз олең болады". [16,2846.] А.Байтүрсынов осы
і
і
НІЩНііе М.Жұмабаевтың "Қорқытын" мысал етеді. "Қорқыт" ::имінрмисындағы окдғаның даму жүйесі, көлемі, нақгы ой, і м)іыіыііды, қаһарманның толық образы-композициялық тұтастықгы г ННІИІІ. Мүндағы жалғыздық - объективті кдһарман мен лирикалық ніІнірМйНГа ортақ шешім. Бүл - қоғамнан сырт яғни малмаңдаған нй ццмддм, балпандаған батырдан, байдан, кедейден қайғысы бөлек нім (Ірлік. Мысалы:
... Ел мынау баяғыдай малын баққан, Малындай алдындағы жусап жатқан. Қайғысы, қуанышы бәрі де ойсыз, Сиырдай бәрі өкіріп, бәрі шапқан, -
М*ЧІ жолдарда пенделік тіршілік анық сипат алған, бүл біз жоққа ніМГИрп алмайтын адам өмірінің бір қыры, жалпы және негізгі иііійШ. М.Жүмабаев тіршіліктегі осы пайда болу және жоғалу іфіИМГЫИдағы пенде жүріп отетін "омір" атты жолдың мазмүн- МгНМІШСЫн негізгі фонға ала отырып, ақындық ғүмырдың табиғатын
ШМН;
... Ақын - жел, есер, гулер жүйрік желдей, Ақын - от, лаулап жанар аспанға орлей. Қиялы, жан жүреғі - ойнаған от Ақьінды аласүртар тыныштық бермей. Қиялмен арманға үшқан, сағым қүшқан Жүйрік жан алдында ылғи көр көрмей ме?! Көрсе кор, ак^ін жаны тебіренбей ме?!
Лкдлн Қорқыттың жалғыздығы арқьшы жалпы адами ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.