Екінші деңгейлі банктердің табыстары мен шығыстарын бақару
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1Банк операцияларының табыстылығының теориялық аспектілері 8
1.1 Екінші деңгейлі банктердің қызметін ұйымдастырудың
жалпы принциптері 8
1.2 Банктің табыстары мен шығындарын бағалау әдістері 21
2 2009.2011 жылдар арасындағы "БТА Банк" АҚ мысалындағы табыстары мен шығындарын талдау 34
2.1 "БТА Банк" АҚ табыстарын талдау ... ... .34
2.2 "БТА Банк" АҚ шығындарын талдау 62
2.3 "БТА Банк" АҚ банк операцияларының табыстылығын басқа банктермен салыстырмалы талдау 68
3 Екінші деңгейлі банктердің қызметінің қаржылық нәтижелерін талдаудың жетілдіру жолдары 71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Қолданылған әдебиеттер тізімі 75
1Банк операцияларының табыстылығының теориялық аспектілері 8
1.1 Екінші деңгейлі банктердің қызметін ұйымдастырудың
жалпы принциптері 8
1.2 Банктің табыстары мен шығындарын бағалау әдістері 21
2 2009.2011 жылдар арасындағы "БТА Банк" АҚ мысалындағы табыстары мен шығындарын талдау 34
2.1 "БТА Банк" АҚ табыстарын талдау ... ... .34
2.2 "БТА Банк" АҚ шығындарын талдау 62
2.3 "БТА Банк" АҚ банк операцияларының табыстылығын басқа банктермен салыстырмалы талдау 68
3 Екінші деңгейлі банктердің қызметінің қаржылық нәтижелерін талдаудың жетілдіру жолдары 71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Қолданылған әдебиеттер тізімі 75
Кіріспе
Банктік жүйе - нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас құрылымдарының бірі.
Несиелік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет көрсететін және коммерциялық негізінде кең көлемді қаржылық қызмет жасайтын дербес банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар коммерциялық, коперативтік және жеке банктер, банктік заңдылықтарда коммерциялық банктер деген жалпы атпен біріктіріледі.
Коммерциялық банк термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде, банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған (міне осында коммерциялық банк деген ие болды). Бірақ өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономиканың өзге де сфераларына қызмет көрсете бастағандықтан да банктің коммерциялық деген атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген сипатын білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне қызмет көрсетуі олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болады. Коммерциялық банктер - нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін несиелік мекемелердің тобын білдіреді.
Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттеріне 200-ге жуық әр алуан өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз жағдайда өзіне пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді.
Бір операциядан болған зиян, екінші бір операциядан түсетін пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің коммерциялық банктері несие жүйесінің негізгі операциялық буыны болып қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша - несие нарығының жағадйына көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады.
Депозиттік қарыздық операцияларды жүзеге асыра отырып коммерциялық банктер қаржы делдалы рөлін орындайды. Банктің бұл қызметі екі жаққа да пайда әкеледі. Салымшылар үшінөздерінің депозиттері айналыс құралы қызметі мен өтімді активтер қызметін атқара отырып, кей жағдайда оның үстіне пайыз әкеледі. Қарыз алушыларкейде көптеген ұсақ қарыздарды пайдаланады. Бұл кейде көптеген ұсақ қарапайым клиенттердің банкке аз ғана соманы қысқа мерзімге салғанының өзінде де мүмкін болады. Мұндай кезде коммерциялық банктер ретінде іскерлік операциялар жүргізіп, уақытша бос ақша қаражатын тарту мүмкін емес.
Шынында да, банктер бұндай операциялардан пайда көреді. Олар салымдарға төлейтіндерге қарағанда, қарыздарға біршама жоғары пайыз мөлшерлемесін белгілеп табыс табады [1].
Жалпы қоғамға көмек, олар банктен алған қарыздары есебінен өздерінің өнімдерін өндіріп, алға қойған мақсатына жеткенде ғана пайданы сезінеді(мысалға жалпы пайда нормасын 4-тен 5%-ға ұлғайтқанда). Болашақ қарыз алушыларды дұрыс таңдай отырып, олардың ішінде берілетін қарыз бойынша жоғары пайызды төлеуге кімнің жағдайы келсе, оларға банктер ақшалай қаражаттарын бере алады.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қолайлы әр түрлі депозиттер ұсынады, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз етсе, екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін қанағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға жұмсағанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады.
Банктік несие - ең қолайлы және көптеген жағдайларда орны ауыстырылмайтын қаржылық қызметтердің формасы ретінде, ол нақты қарыз алушыныңқажеттілігін ескереді және олардың қарыз алу жағдайына көндігуіне мүмкіндік береді.
Қазіргі коммерциялық банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің басқа да буындары сияқты олардың үнемі дамып отырғандығын айта кету керек. Яғни операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері өзгеруде.
Коммерциялық банктердің мынандай бастапқы қызметтері бар: депозиттерді қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие беру.
Экономикалық субъектілерге қызмет көрсетудегі банк жүйесінің рөлінің өсуімен, сыртқы экономикалық байланыстардың кеңеюімен, жеке коммерциялық банктердің құрылуы мен жойылуымен байланысты банктің қаржылық жағдайын талдаудың маңызы мен рөлі өсуде. Коммерциялық банктердің табыстары мен шығындары оның негізгі құрамды бөлігі болып табылады.
Осы дипломдық жұмыстың өзекті мәселесі екінші деңгейлі банктердің табыстары мен шығындарын анықтау мен оларды талдау. Яғни екінші деңгейлі банктер қандай операциялар бойынша қандай көлемде табыс алады және шығынға тап болатынын анықтау, табыстары мен шығындарын талдау, белгілі бір кезеңдердегі талдау нәтижелерін салыстыру.
Таңдалған тақырыптың маңыздылығын ескере отырып банктің табыстары мен шығындарының мәні, екінші деңгейлі банктердің табыстары мен шығындарын талдаудың маңызы, Отандық банктер қолданатын негізгі әдістемелер қарастырылған, АҚ Тұран Әлем банкінің табыстары мен шығындары анықталып, талданды және басқа банктермен салыстырылды.
Осы тақырыптың өзекті мәселелеріне сүйене отырып, дипломды жұмыстың құрылымы кіріспе, 3 тарау, 8 параграф, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымша мәліметтерден тұрады.
1 Банк операцияларының табыстылығының теориялық аспектілері
0.1 Екінші деңгейлі банктердің қызметін ұйымдастырудың жалпы принциптері
Банктер қызметінің мәні оларды басқа органдардан ажырататын функцияларды орындаудан көрініс табады.
Банк қызметін - банктің клиент мүддесі үшін белгілі бір іс -әрекеттерді орындауын сипаттауға болады. Кез келген банк өнімнің негізінде қандай да бір қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі жатады.
Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту мен қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы операциялар бойынша пайыздық айырмадан алады. Бірақ осы екі қызмет төңірегінде банктік өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін.
Қазіргі кезде әмбебап банктер банк қызметтерінің және қаржылық қызметердің барлық аспектілерін түгелдей қамтитын өнімдердің кең қатарын ұсынады. Осы кезде басқа банктер бәсекелестік артықшылықты жаулап алу және оны мықты түрде сақтандырып қалу мақсатымен қатаң түрде белгілі бір қызметтер түрлерін көрсетуге мамандануға тырысады.
Коммерциялық банктер желісі ақша нарығының қалыптасуына ықпал етеді, ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекетте уақытша бос ақша қаражаттарының болуы және оны экономика мен халықтыңқысқа мерзімдік қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдалану ақша нарығының экономикалық негізі болып табылады.
Коммерциялық банктер негізінен өз клиенттерінің щаруашылық қызметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызметтер туралы Заңға сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады:
oo ақылы негізде депозиттерді тарату;
oo клиенттер мен банк - корреспонденттердің шоттарын жүргізу және оларға кассалық қызмет көрсету;
oo қайтарымдылық, мерзімдік және төлемдік шарттарымен заңды және жеке тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер беру;
oo инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе иемденушілерінің тапсырмалары бойынша капиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;
oo заңда көрсетілген тіртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чекткрді, вексельдерді, аккредетивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды және басқа да қаржылық міндеттемелерді);
oo төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, оларменбасқа да операцияларды жүргізу;
oo ақшалай нысанда қарастырылатын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме және өзге де міндеттемелерді беру;
oo тауар тасымалын талап ету құқын, сатып алу және қызмет көрсету, осындай талаптардың орындалуын және бұл талаптардың инкассациялық (факторинг) тәуекелін өз мойнына алу;
oo банктік операциялар бойынша брокерлік қызметтердікөрсету, клиенттердің тәуекелі бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету;
oo клиенттер үшін құжаттар мен құндылықтарды сақтандыру бойынша қызметтер (сейфтік бизнес);
oo коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай - ақ сату құқынсыз (форфейтинг);
oo клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операцияларды (қаражаттарды қарау және орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
oo банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету;
oo лизингтік операцияларды жүзеге асыру;
Ұлттық банктің арнайы лицензиялары бар болса, банктер басқа да банктік қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен операцияларды жүргізу, халықтың ақшалай салымдарын қарау, ақшаларды аударуға байланысты қызметтерді көрсету (инкассация).
Осы операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі қызметтерді былай құруға болады:
oo уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау (депозиттік операциялар);
oo экономиканы және халықты несиелендіру (активтік операциялар);
oo қолма - қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
oo инвестициялық қызметті;
oo клиенттерге басқа да қаржылық қызметтерді көрсету.
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау - коммерциялық банктердің алғашқы дәстүрлі - базалық қызметі. Бұл банктің пассиві меншік капиталы мен тартылған қаражаттардан тұрады. Меншікті капитал - банктің несиелік ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол оның барлық ресурстарының 10%-ын құрайды. Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда қаржылық ресурстар құрамында меншікті капиталдың төменгі деңгейі болуы мынандай жағдайлармен түсіндіріледі - біріншіден, банктер қаржылық нарықтарда қаржы делдалы ретінде басқа кәсіпорындардың, мекемелердің және халықтың уақытша бос қаражаттар соммасын депозит түрінде жинақтайды, осы жағдайда оларды тиімді басқарады, сондай - ақ олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және пайдалық негізде қарызды қарыз алушыға ұсынады. Екіншіден, депозиттерді мемлекеттік сақтандыру жүйесі болады, бұл салымдарды жаппай кері алу қауіптігін төмендетеді. Үшіншіден, банктерге тартылатын депозиттер басқа кәсіпорындардың материалдық объектілерінде орналастырған активтеріне қарағанда қондырғы ғимараты ыңғайлы, өтімді және нарықта оңай өткізіледі [2].
Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда осы барлық міндеттемелер коммерциялық банктерге меншікті капиталдың тартылған ресурстарға өзара қатынасында өз міндеттерін жүзеге асыруға және дұрыс қызмет етуіне мүмкіндік береді. Ең алдымен меншікті капитал банк қызметін бастау үшін қажет. Сонымен қатар, офисті, жабдықтарды сатып алу және еңбекақыны төлеу, сондай - ақ банктік операцияларды дамытудың келесі кезеңдерінде шығындарды төлеу үшін қажет. Меншікті капитал - банктің қорғаныс кепілдік қоры. Осы сипатты меншікті капитал маңызды, сөзсіз міндетті қор болып табылады, банктің тұрақтылығы мен оның жұмысының тиімділігін қамтамасыз ету үшін банктік қаражаттар құрылымында оның рөлі өте жоғары.
Жоғарыда айтылып өткендей, банктер өздерінің активтік операцияларын жүзеге асыру үшін тартылған қаражаттардың 90%-нан жоғары бөлігін пайдаланады, сондай - ақ банктер өз клиенттерінің уақытша бос ақшалай қаражаттарын жинақтайды. Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негзгі бөлігін депозиттер құрайды. Депозит пен банктің клиенттерінің жинақ салымдарынан басқа мерзімді және мерзімсіз салымдарының барлығы түсіндіріледі. Банктердің ақшалай қаражаттарды салымдарға тарту және оларды пайда табу мақсатында орналастыру жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады. Осылардың негізінде коммерциялық банктердің несиелік ресурстарының негізгі бөлігі құралады.
Депозиттік операциялар мынандай қағидалармен ұйымдастырылады: банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға;
oo депозиттік операциялар әрекет ету керек;
oo банк балансыныңоперативтік өтімділігін демеу мақсатында икемді депозиттік саясат жүргізілуі керек;
oo банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демеп отыратын мерзімдік салымдарға депозиттік операцияларды ұйымдастыру үрдісінде ерекше назар аударылуы қажет;
oo депозиттік операциялармен қарыздарды беру бойынша операциялардың арасында мерзім және сомалар бойынша өзара байланыс пен сабақтастылықты қамтамасыз ету қажет;
oo депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға шаралар қолдану;
Шетелдік банктік тәжірибеде алып тастау тұрғысынан қарағанда талап еткенге дейінгі депзиттер, мерзімді және жинақ салымдары деп ажыратылады.
Талап еткенге дейінгі депозиттербелгісіз уақытта салымшылардың ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті алдын ала ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы немесе басқа шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте банк талап еткенге дейінгі салымдар бойынша ең төмен пайыз төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы мүлдем төленбейді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге заңды тәртіппен тыйым салынған. Талап етілгенге дейінгі депозиттер бірінші кезекте ағымдағы есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін арналған. Шот иесі оларды әртүрлі формаларда - қолма-қол ақшалармен, чектермен, аударымдармен жүргізе алады. Осындай шот ашып клиент банкке өзінің төлем операцияларын техникалық жүргізуге сенім білдіреді. Банктерде күнделікті төлем операцияларын жүргізу біраз шығындарды талап етеді, алайда ЭЕМ-ді, компьютерлік техниканы қолданумен ол біршама азайды, әйтседе ол банктердің шығындарының маңызды факторы болып табылады. Клиенттің шоты бойынша күнделікті банкте жүздеген немесе мыңдаған бухгалтерлік өткізбелер жасалынады. Талап еткенге дейінгі шоттарды иеленуші клиенттерді жалпы қарастыратын болсақ, олар өз шоттарындағы бар ақшалай қаражаттарды ағымдағы есеп айырысулар үшін толықтай пайдаланбайды, ал бұл банк шығындарын көп немесе аз дәрежеде компенсацияландырады. Банктің коммерциялық мақсаттары үшін банкімен пайдаланылатын тұрақты қалдық қалады, сондай-ақ ол пайда табу мақсатымен қарызға берілуі мүмкін. Ол банктің көптеген клиенттері өздерінің ағымдағы шоттарынан қаражаттарды үнемі алып және оны бірнеше күннен немесе аптадан кейін қайтадан толтырып отырулары нәтижесінде қалыптасады. Бірақ көптеген клиенттер өз міндеттемелерін төлеу үшін салымның бүкіл сомасын алмайды. Бұл экономиканың айналымдық сипатына негізделеді. Осы қаражаттар қалдықтары мен талап еткенге дейінгі шоттар есебінен банктер 60, 90, 120 күнге вексельге немесе нақты несие бере алады.
Талап еткенге дейінгі салымдар депозиттік немесе контокорренттік шоттарды орналастыру мүмкін. Олардың арасында айырмашылықтар бар. Депозиттік шот жағдайында клиент шоттағы қалдық сомасын ғана лауы немесе аударуы мүмкін, сондай-ақ ол өз салымдарын иемдене алады. Ал контокоррентік есеп шоттарында теріс немесе оң қалдықтар болуы мүмкін. Клиент кез келген уақытта шоттан өз салымын алып қана қоймай, ол белгілі бір уақытқа несие алуы мүмкін. Алайда, тәжірибеде бұл айырмашылық бірте - бірте шегеріледі. Қазіргі кезде клиент келісім бойынша депозиттік шоттардан несие алуы мүмкін. Бұл шоттар АҚШ-та трансакциялық немесе чектік шоттар деп аталады, сондай - ақ оларға чек жазылып берілуі мүмкін.
Бұл шоттардың жоғары өтімділігі, төлем құралы ретінде оларды үздіксіз пайдалану мүмкіндіктері олардың басты артықшылығы болып табылады, негізгі кемшілік (салымшы үшін) - шот бойынша төмен пайыз немесе пайыздарды төлеудің жоқ болуы. Бұл шоттардың ерекшелігі банк мерзімді салымдарға қарағанда орталық банкте ең төменгі резервтерді көбірек сақтауға міндетті және ол шоттардың иелері шотты пайдаланғаны үшін банкке комиссия төлейді.
Депозиттердің екінші тобын мерзімді салымдарқұрайды терминнің өзінен көрініп тұрғандай, мерзімді салымдар белгілі бір айдан жоғары мерзімге орналастырылады. Салымшы үшін ақшаларды ұзақ мерзімге салудың мәні жоғары пайыздарды табу болып табылады. Сондай - ақ банк үшін бұл депозит тиімді, өйткені ол жоғары пайыз табумен қандай да бір қарыз алушыға қарыздарды ұсыну үшін осы қаражаттарды ұзақ уақыт бойы иемдене алады. Мерзімді салымдар меншікті мерзімді салымдар және кері алу туралды ескертуі бар мерзімді салымдарболып бөлінеді. Меншікті мерзімді салымдар шот иелеріне алдын ала белгіленген күні қайтарылады, ал осы күнге дейін банк оларды өз қалауы бойынша иемденеді. Егер шот иесі белгіленген күні соманы кері алмаса, онда оны сол күннен кейін ағымдағы шот секілді пайдаланады, сондай - ақ ол өз ақшаларын кез келген келесі күндерде кері ала алады.
Ескертуі бар мерзімді депозиттерде салымшының ақшаларды кері алу туралыарауы арызын банккеалдын ала түсіруі талап етіледі. әдетте ескерту мерзімдері - 1 айдан 3 айға дейін, 3 айдан 6 айға дейін, 6 айдан 12 айға дейін және 1 жылдан жоғары. Ескерту мерзіміне байланысты сәйкес авйыздық мөлшерлемелер белгіленеді. Көбінесе тәжірибеде алдын ала ескертуге (хабарламасы бар) мерзімді депозиттер қолданылады.
Депозиттердің үшінші түрі - жинақ салымдары.Кеңірек тараған түрі кәдімгі жинақ шоты немесе жинақ кітапшасы бар шот деп аталатын жинақ салымы. Шот иесі шотқа ақша салу немесе одан кері алу үшін жинақ кітапшаларын міндетті түрде ұсынуы керек. Депозиттердің басқа салымдарын құнтты демеу және салымшылардың жинақтарын банктерде сақтауды ынталандыру үшін пайдаланады. Халық пен коммерциялық емес ұйымдар кәдімгі жинақ салымдарын кеңінен қолданады.
Халықтардың салымдарын тарту мақсатында жинақтардың түрлі формаларықолданылады: ұтысқа, сыйлыққа, жастарға мақсатты. әдетте олар халыққа қосымша қызметтерді (почталық, телеграфтық, саудалық) ұсынулармен бірге жүреді. Жинақ шоттарының тұрақты мерзімі болмайды және шот иесінен ақшаны кері алу туралы алдын ала өзгерту талап етілмейді, олар бойынша чектер берілмейді.
Мерзімдік салымдардың басқа бір түрі - мерзімді депозитік сертификаттар болып табылады. Ол банкіге тұрақты пайыздық мөлшерлемемен белгілі бір мерзімге банкіге қаражаттарды енгізгендігін куәландыратын ақшалай құжат. Оларды компанияларға, фирмаларға және өте бай иемденушілерге 100 000 доллардан кем емес сомада беріледі. Олар екінші ретті нарықта сатылуы және басқа тұлғаға өтуі мүмкін - берілетін және салымдарының өзінде қалатын, берілмейтін болады. Ақшаны мерзімінің аяқталуымен, тек сертифткаттарды ұсыну арқылы банктен алуға болады, ал мерзімі - 14 күннен 18 айға дейін болуы мүмкін.
Халықтың көбірек бөлігіне 500, 1000 және 2500 доллар номиналымен 1 айдан 5 жылға дейінгі мерзімге ұсақ жинақ сертификаттары шығарылуы мүмкін.
Коммерциялық банктер өз бастамалары бойынша депозиттік емес ресурстарды жинақтайды. Бұл қаражаттар тартылған қаражаттар немесе жай міндеттемелер деп аталады. Оларға банкаралық нарықтан займ алу бағалы қағаздарды кері сатып алу шартымен сату, вексельдерді есепке алу және орталық банктен қарыз алу, кепілге салу қағаздарын, банктік облигацияларды эмиссиялау жатады.
Банкаралық нарықта Орталық банктің резервтік шотында сақтандырылатын депозиттер сатылады және сатып алынады. Міндетті минимуммен салыстырғанда резервтік шотта артық қаражаттары бар көптеген банктер олардың қосымша пайда алуы үшін қысқа мерзімді қарызға ұсынады.
Қайта сатып алумен бағалы қағаздарды сатып алу туралы келісім банк пен қарыз алушы арасындағы келісім болып табылады. Бағалы қағаздарды сатып ала отырып, қарыз алушы банктен бағалы қағаздармен қамтамасыз етілген қысқа мерзімді несие алады. Операцияның міндетті шарты - қарыз алушының бағалы қағаздары қатаң белгіленген түрде және алдын ала анықталған баға бойынша қайта сатып алу міндеттемесі болып табылады. Бұл банктердің өтімділігін реттеу үшін ақша нарығында қаражаттарды қысқа мерзімді жұмылдырудың өте икемді және ынғайлы тәсілі.
Коммерциялық банктер өздерінің ресурстарының жетіспеушілігінің орнын толтыру үшін Орталық банктен қарыз алады. Біздің республиканың тәжірибесінде бұл жиі болатын құбылыс. 1993-1994 жылдары коммерциялық банктер өздерінің ресурстарының 60%-ын Ұлттық банкінің орталықтанған несиелері есебінен толтырды. Сөйтіп Ұлттық банкінің несиелері банктердің ресурстарының тұрақты көзіне айналды.
Депозиттік емес пассивтерге банктік облигациялармен және кепілге салу парақтарымен расталатын операциялары жатады. Бұл операциялардың мәні белгілі бағалы қағаздардың орнына банктермен ақша қаражаттарын жұмылдырудан тұрады.
Кепілхаттық қағаз парақтары мен операциялар жер учаскелерін сатып алуда қаржыландырумен тығыз байланысты. Банктер қаражаттарды тарту үшін қамтамасыз етілу жер, құрылыс, яғни ипотека болып табылатын кепілхаттық қағаз парақтарының элементі болады.
Сонымен бірге банктермен ақша қаражаттарын тарту үшін шығарылатын коммуналдық облигациялар әр түрлі мемлекеттік заңды тұлғаларға қарыздар бойынша талаптардың қамтамасыз етілуі болады. Бұл бағала қағаздар қатаң өсімақылы және әдетте 10-нан 25 жылға дейінгі мерзімде шығарылады.
Осылайша коммерциялық банктердің дәстүрлі базалық қызметінің бірі - жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарын жинақтау және де депозиттік емес операцияларды орындау жолымен басқа пассивтерді жұмылдыру болып табылады. Депозиттік және депозиттік емес пассивтер салымшыларға пайыз төлеумен, оларға есеп айырысу төлемдік қызметтер көрсетумен, оларды банктердің шоттарында сақтандыруды ынталандыру жолымен жинақталады.
Коммерциялық банктердің екінші дәстүрлі - базалық қызметі - экономиканы және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және банкінің актив операцияларына жатады. Соның арқасында банктер несиелік институттарға қатысты болады.
Несиелік операциялар - бұл несие беруші мен қарыз алушының арасындағы біріншінің екіншісіне төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылықшарттарына белгілі ақша қаражаттары срмасын ұсынуы бойынша қатынастар. Банктің несиелік операциялар активті және пассивті болады. Активті несиелік операциялар банктер мен қарыз алушыға қарыз ұсынғанда, ал пассивтер, керісінше, банк қарыз алушы рөлінде, ал клиенттер - несие беруші рөлінде болғанда пайда болады. Сәйкесінше несиелік операциялардың екі нысаны болады: қарыздық және депозиттер. Алдында қарастырған бірінші қызмет - бұл банктің пассивтік несиелік операциялары, яғни депозит формасында.
Банктердің активтік қарыздық операцияларын қарастырайық. Кәсіпорын, фирма, концерндер қарызды өздерінің тауарлық қорларын толықтыру, жалақыны төлеу, жабдық сатып алу үшін; ауылшаруашылық кәсіпорындар, фирмалар - өздерінің тұқым, жанар-жағар май және тыңайтқыш сатып алу шығынларын жабу үшін; бір реттік тұтынушылар (халықта) - автомобиль, үй, ұзақ пайдаланылатын тауарлар сатып алу үшін; үкімет - ағымдағы шығындарды қаржыландыру үшін алады. Бұл қарыз алушылардың барлығы қарызды негізінен табыс алу мақсатында шоғырландырған ақша қаражаттарын (депозиттік және депозиттік емес) орналастыратын коммерциялық банктерден алады.
Несиелік келісім - шартта қарастырылған шарттармен коммерциялық банктер несиенің пайдалануын бағалауға, иненерлік және басқа тексерулерді жүргізуге, несиелік келісім-шартты бұзушы қарыз алушыларға экономикалық әсер теуші шараларды қолдануға міндетті. Несиенің белгіленген мерзімдегі қайтарымдылығы мен төлемділігі шешуші мәнге ие екені сөзсіз. Бұл принциптерсіз несие өзінің мәні мен мақсатын жоғальады. Таяу уақытқа дейін банктердің қарыздары қорытындысында мемлекеттің кәсіпорындар мен ұйымдарға берілетін қайтарымсыз және тегін датациясына айналып келген болатын. Кейбір жағдайларда және күні бүгінде осы жайт қайталануда. Бірақ республикада жүзеге асырылып жатқан банк реформасы ең әуелі экономикалық категория ретіндегі несие берудің негізгі қағидалары мен позициясын қалпына келтіруге бағытталған. Қазір қарыздардың қамтамасыз етілуі жаңаша көрініс табуда. Сондай ақ әрбір берілген қарыз нақты материалдық қамтамасыз етілуі тиіс деп болжамдалады.
Қарыз алушының белгіленген мерзімде несиені қайтарудың нақты мүмкіндігін ескермеді. Қазіргі кезде клиенттің өтімділігіне, оның өзінің міндеттемелері бойынша есеп айырысу мүмкіндігіне көп көңіл бөлінеді.
Бұл сараптау жұмыстарына қатысты экономикалық аппараттың жаңа қатысын оның формалды жұмыс әдістерінен бастап қызмет көрсететін шаруашылық ұйымдардың ісін жақсы білу негізінде несиенің қағидаларын жүзеге асыруға бетбұрыс жасауын талп етеді.
Қарыздарды қамтамасыз ету банк активтерінің сақталуы мен табыс табудың кепілдігі үшін қажет. Несиелік қамтамасыз етудің негізгі түрлеріне төмендегілер жатады:
oo кепілге алу - тапсырма бір жақты міндеттемелі келісім - шарт. Бұл жағдайда тапсырма беруші қарыз алушының қарызын қажет уақытында өтеп беруі туралы банк алдындағы міндеттемесі;
oo кепілдік - кепілдеме уақытыжеткенде қарыз алушы өз міндеттемесін орындамай жатқан жағдайда, анықтаушы соманы өтеп беру туралы кепілдік міндеттемесі;
oo бағалы қағаздар, тауарлар және басқада мүліктерді кепілдікке салу. Кепіл құқығы - қарыз алушы өз міндеттемелерін орындай алмаған жағдайда, оның кепілдікке салған мүліктерін сату барысында түскен түсімнің белгілі бір бөлігін алу немесе сол мүліктерді (ғимарат, жер учаскесі, жылжымалы мүліктер) толығымен иемдену құқы;
oo жылжымайтын мүлікті кепілдікке салу құқығы; несиелерді қамтамасыз етуді негізгі роль ипотекаларға жүктеледі және ғимараттар мен жер учаскелері жылжымайтын мүліктерді кепілдікке салу заңының негізі болып табылады. Оларды кепілдікке салу арқылы иегерлері несие алады.
Несиелерді қамтамасыз етудің, материалдық формаларына: ер, құнды қағаздар, тауар - материалдық құндылықтар, сақтандыру полистері жатады.
Банктерде клиенттерге қарыз беру үшін қарыздарды есепке ала отырып, әрбір несиелендіру объектісі бойынша арнайы қарыздық шоттар ашылады. Жекелеген баланстық шоттарда бір клиентке берілген қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді қарыздарды есепке алу жүргізіледі. Қарыздық шоттардың дебетінде алынған қарыздардың сомасы, ал кредитінде қайтарылғаны көрсетіледі.
Клиенттердің қажет етуіне және қызығушылығына байланысты әр банкте жай қарыздықнемесе аорнайы қарыздық шоттарашылады.
Арнайы қарыздық шоттардың жай шоттардан айырмашылығы - қарыз беру әр уақыт сайын құжаттық түрде негізделмей - ақ, қарыз алушының арнайы қарыздық шот ашқызу барысында банкке өткізген міндеттемелік өтініші негізінде жүргізіледі. Қарыз қажетті жағдайда есеп айырысу құжаттарын өтеу жолымен беріліп түскен түсімдерді арнайы қарыздық шоттарға аудару арқылылы жойылады.
Қарыз, сонымен қатар, контокоррентік шоттардан да беріледі. Бұл шотта бір жағынан түскен түсімдер көрсетілсе, екінші жағынан қарыздар мен төлемдер көрсетілетін айрықша шот түрі. Онда тек дебеттік немесе кредиттік салбдо ғана болады.
Контокоррентік шоттардан берілетін несие контокоррентік несиедеп аталады. Негізінен ол есеп айырысу құжаттарын өтеп беру үшін немесе бағалы қағаздар сатып алу, вексельдерді өтеу үшін қолма - қол ақша түрінде берілуі мүмкін. Контокоррентік несиелерді ұсыну тәртіптері сақтала отырып, келісім - шарт бекітіледі. Банктердің контокоррентік шот бойынша әрбір қарыз алушы үшін несие шамасыншектеуде лимит белгіленеді. Аталған несиені қамтамасыз ету құрамына ипотека, бағалы қағаздар жатады. Бұл несие біздің республикамызда әлі дамыған жоқ. Соңғы уақыттары кейбір жекелеген коммерциялық банктер контокоррентік шотты пайдаланады.
Қысқа мерзімді несиелер - күнделікті айналым капиталының құнын өтеу үшін беріледі. Оларға жататындар: несиелік желі соның ішінде маусымдық және жаңармалы қарыздар, күтпеген оқиғаларға жұмсалатын несиелер мен қарыз алушының айналым капиталын толықтыру үшін берілетін қарыздар.
Орта мерзімді және ұзақ мерзімді қарыздар - күрделі құрылы шараларын жүргізу үшін, үй және қондырғылар сатып алу үшін, сонымен қатар, негізгі капиталды қаржыландыру үшін беріледі. Оларға жататындар: мерзімдік қарыздар, мүлікті кепілге алып берілетін қарыздар, құрылыстық қарыздар және қаржылық лизингьер.
Несиелік желілер - аталған тәртіптерді сақтай отырып, белгіленген уақыт аралығында несиелерді пайдалануға мүмкіндік беретін, несиелердің максималдысомасын алу туралы банк пен қарыз алушы арасындағы келісім-шарт. Жақсы табыс тауып, жиі несие қолданып жүргени фирма қажетті жағдайда көлемі алдын ала белгіленген қаызды банктен алуға келісім-шарт жасасады. Бұл қарыз бір жылға дейінгі мерзімде беріледі.
Несиелік желінің мынандай түрлері болады:
Маусымдық - өндірістің маусымдық болуымен байланысты айналым құралдарының жетіспеушілігінен банктерге беріледі.
Жаңармалы - айналым құралдарының ұзақ мерзімге жетпеуіне байланысты қарыз лаушыға берілетін несие.
Күтпеген оқиғаларға жұмсалатын қарыздарқарыз алушының айналым құралындағы күтпеген жағдайларға бір жолғы қажеттілігін қаржыландыру үшін беріледі.
Айналым капиталын толықтыруға арналған перманенттік қарыздар - айналым құралындағы ұзақ мерзімді тапшылықтарды жабу үшін беріледі. Бұл жерде несиелер ай сайын немесе үш ай сайын жойылып, жабылып отырады.
Мерзімді қарыздар - ғимараттарға жөндеу жұмыстарын жүргізу, көлік сатып алу, құрал-жабдықтар алу және бастапқы қарыздарды қаржыландыру үшін беріледі. Бұл қарыздар күрделі капитал енгізілетін салаларда өте кеңінен қолданылады.
Салынған мүлік туралы актіге берілетін қарыздар - өндіріс ғимараттарын, зауыт құрылысын, үйлерді, жер учаскелерін сатып алу немесе қаржыландыру үшін қолданылады. Олар 15 жылға немесе одан жоғары мерзімге есептеліп, ай сайын көлемі алдын ала белгіленген жарналар арқылы өтеледі. Бұл несиелер біздің елімізде толық дамымаған.
Құрылыстық қарыздар - ғимараттар мен құрылғылар құрылысының мерзіміне арнап беріледі. Қарыз алушы бұл несиенің өсім ақысын үнемі төлеп отырады. Сонан кейін қарыздарды салынған мүлік туралы актіге қайта рәсімдейді.
Лизинг - қымбат бағалы күрделі абдықтарды жалға лауды қаржыландыру үшін қолданылады, мысалға: кеме, ұшақ, компьютер, автомашиналар. Лизингтік келісімде көрсетілгендей жалдаушы жабдық иесіне ай сайынғы тиісті соманы төлеу арқылы, оларды ұзақ мерзімге пайдалану мүмкіндігін алады. Жекелеген қарыз алушыларға коммерциялық банктер тұтыну несиелерінбереді. Ол негізінен тұрғын үйлер, ұзақ мерзім пайдаланатын тауарлар және пәтерлер сатып алумен байланысты болады. Бұл несиелерге жаңармалы несиелер, ұзақ мерзім пайдаланылатын несиелер және мерзімі өтелетін несиелер жатады.
Жылымайтын мүлікке берілетін қарыздар - құрылыс мерзімі екі жылдай көлемге созылатын құрылыстық фирмаларға берілетін несие. Сонымен қатар, бұл несие тұрғын үй сатып алу үшін 15-25 жылға да беріледі.
Жеке түлғаларға берілетін қарыздар - ұзақ мерзімді түтыну тауарларын сатып алу үшін берілетін тұтыну несиесі.
Коммерциялық несиелер негізінен вексельдер арқылы жүзеге асырылады. Вексель - белгілі уақыт өткеннен кейін вексель ұсынушыға белгілі бір соманы төлеу туралы, вексель иесінің нұсқамасы немесе жазбаша түрдегі хаттамалы анықтама.
Коммерциялық несиелендіруде жабдықтаушы сатып алушыға несиеге тауар береді. Оны алушы жабдықтаушының атына вексель толтырып ұсынады және жабдықтаушы ол вексельді банкке кепілдікке беру арқылы қарыз алады. Бұл арада қарыз лау уақытында тауарлы түрдегі вексель қарызды қайтару уақыты жеткенде ақшалай қайтарады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеге өтуі дисконттау, яғни вексельдерді, шот-фактураны (факторинг) және басқа да коммерциялық бағалы қағаздарды есепке алу жолымен немесе вексельдерді кепілге алып қарыздар беру нәтижесінде жүзеге асырылады. Есепке алу операциясы банктің ақшалай қарыздық міндеттемелерді сатып алуды сипаттайды. Вексельді есепке ала отырып, банк клиент өтімді қаражаттарға ие болады, сондай-ақ банкке алынған соманы қайтару міндетінен құтылады, себебі, банк оларды тікелей вексель берушіден талап етеді.
Вексельді кепілге алып берілетін қарыздар - мерзімді болады, егер де вексель иесі алдын ала келісілген мерзімге банкіден оларды сатып алуға міндетті болса немесе онкольдық болса, онда қарыздарды қайтаруды банктің кез келген уақытта талап етуге құқы бар.
Вексельді кепілге ала отырып, банк қарыздың ең жоғары мөлшерін, кепіл мөлшерін және шот бойынша қарызбен қамтамасыз ету арасындағы пайыз қатынасы, пайыз мөлшерін және банк комиссиясын анықтайды. Несиелік шартта банктің қарыз сомасын өтеу үшін вексель берушінің сол вексельді төлеуге арналған сомасын пайдалану құқы айтылған, ал егер ондайлар болмаса есеп айырысу шотына көрсетілген қызметтер мен тауарлар сатудан түскен түсім сомасын пайдалана алады.
Коммерциялық банктердің несиелік қызметті атқаруы - несиелік механизмді үнемі жетілдіруді, қарыздарды берудің қарапайвм техникасын қамтамасыз ететін енсиелеу әдістері мен нысандарын енгізуді, несиелік операциялардың еңбек сыйымдылығын төмендеуді білдіреді.
Қазақстан Республикасында несиелеу: Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы, Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы заңдарымен, сондай-ақ Ұлттық банкімен 1994 жылы 11 ақпанда бекітілген Қазақстан Республикасы экономикасын қысқа мерзімді несиелеу Ережесімен реттеледі және жүзеге асады. Бұлар банктердің барлық меншік формалары мен түрлеріне қатысты.
Қысқа мерзімді қарыздар беру ресми мәртебесі бар банктермен жүзеге асады, ол мәртебе Ұлттық банкінің банк ашуға бергшен рұқсаты мен банктік операцияларды жүргізуге лицензияның бар болуымен анықталады.
Қарыз несиелік қабілеті бар қарыз алушыларға беріледі. Егер олардың мерзімі ұзақ болмаған болса, онда қарыздар бойынша мерзімі өткен қарыздары болған жағдайларда да беріледі.
Қарыз беру үшін қарыз алушының беделін; бұрын алған қарыздарды өз уақытында қайтаруын; болмаса өтімділігін; барлық қарыздық міндеттемелерді өтеуін, меншікті айналым қаражаттарының барлығын алдын ала зерттеп білуі қажет.
Қарыздарды беру жекелеген қарыздық дербес шоттар бойвнша жүргізіледі. Ол шоттар несиенің бағытталуы бойынша ашылады. Мұндағы өнімді сатудан түскен түсім мен басқа да түсімдер есеп айырысу шотына аударылады. Қарыз ақшалай қаражат жоқ кезінде тауар-материалдық құндылықтар, көрсетілген қызметтер үшін ақшалай-есептік құжаттарды төлеуге, сондай-ақ қолданылмаған қарыз қалдығы мөлшерінде чектік кітапшаны және аккредетивтер ашу үшін беріледі.
Қарызды пайдаланғаны үшін төлем ақының мөлшері төмендегілерге байланысты қойылады: несиені пайдалану мерзіміне, қарыз алушының төлей алмау тәуекеліне, несиелік ресурстар үшін төлем мөлшеріне, объект сипатына, бәсекелес банктердің мөлшерлемесіне және басқа да факторларға байланысты.
Коммерциялық банктердің үшінші қызметі - қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру және жүргізу.Ол банктердің клиенттерге көрсеткен қызметтеріне немесе банктің комиссиондық операцияларына байланысты.
Берілген қызметтің орындалуы, ең алдымен, банктік шоттарда шаруашылықтың, мемлекет пен халықтың бос ақшалай қаражаттарын шоғырландыру және сақтаумен байланысты. Коммерциялық банктер әртүрлі шоттар ашады: есеп айырысу, ағымдық, дербнс, депозиттік, контокорренттік және тағы басқалар.
Бұндай шоттар жеке және заңды тұлғалар үшін ашылады. Клиенттер тапсырмасы бойынша банк қызметкерлері сәйкес төлем құжаттары негізінде клиент шотына төлем құжатында көрсетілген соманы есептейді немесе шегереді. Қолма-қолсыз есеп айырысу - бұл банктік айналым ақшаларының қозғалысы, яғни ақшалай қаражаттар сомасын шаруашылық органдарының шот бойынша (олармен міндеттемелерін төлемдер бойынша орындау тәртібіне сәйкес) жахба түріндегі аударымдары.
Қолма-қолсыз есеп-айырысудың кең таралуы, қолма-қол ақшаның айналу аясын шектеуге, ақша белгілерін жасауға, сақтауға және есептеуге кеткен шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. Қолма - қолсыз есеп айырысудың тиімді формаларын енгізу төлемдердің жылдамдауына, есеп айырысуда ақшалай қаражаттарының айналымдылығына көмектеседі, соңында ақшалардың банктік айналымын тездетеді. Қолма-қолсыз есеп айырысу зат алмасуда халық шаруашылығы шаруашылық байланыстарда делдал болады және олардың нақтылығы мен үздіксіздігі жалпы экономиканың тиімділігіне байланысты болады. Қолма-қолсыз есеп айырысудың мәні мынада, олар шаруашылық органдардың қорларының айналымына және шаруашылық мәмілелердің аяқталуына көмектеседі.
Қолма-қолсыз есеп айырысу - бұл есеп айырысудың формасы мен әдістерінің, оларды жүргізу принциптерінің, оларға қойылған талаптардың жиынтығы. Есеп айырысудың принципі анағұрлым тұрақты, өзгермейтін болып келеді. Есеп айырысуға қойылатын талаптар экономиканы басқару әдістерінің дамуы мен жаңғыруына байланысты өзгеріп отырады. Ал есеп айырысу формасы мен әдістері осы талаптарға сай болып, олардың өзгерістеріне бейімделіп отыру керек.
Барлық коммерциялық банктер халықтар мен шаруашылық органдарды несиелеу үрдісінде қолма-қолсыз ақша айналымы төлем құралдарын эмиссиялайды, ал олар өз кезегінде өз қаражаттарын сол банктердегі шоттарда ұстайды. Банкі арқылы өтетін қолма-қолсыз есеп айырысу оның ресурстарын көбейте отырып, есеп айырысудағы бос ақша қаражаттары экономиканы және халықты несиелендіру қажеттіліктеріне шоғырландыуға мүмкіндік береді.
Қолма-қолсыз есеп айырысу шаруашылық органдардың өзара бақылауына және банктердің өндріс үрдісіне, тауар айналымына белсенді қатысып, әсер етуіне мүмкіндік береді. Банк шаруашылық органдардың төлем тәртібін, ол төлемдерді уақытында төлеуін бақылайды және төлемеудің себептерін талдайды. Төлем тәртібін бұзғаны, оны уақытында төлемегені үшін банк экономикалық санкциялар қоланады.
Қажет жағдайда шаруашылық орган банктен уақытша несие ретінде қаржылық көмек алып, пайда болған талаптарбойынша төлемсіздік мөлшерін азайта алады.
Қатысушыларға байланысты есеп айырысу операциялары екі топқа бөлінеді: клиенттік есеп айырысу операциялары (қатысушылары клиенттер мен банктер) және банкаралық есеп айырысулар (қатысушылары тек банктер). Есеп айырысудың формалары мен ерекшеліктері негізінде банктердің келесі есеп айырысуларын айтуға болады: аударымдық, инкассалық, аккредитивтік және клирингтік.
Есеп айырысу кезінде келесі төлем құралдары қолданылады: төлем тапсырмалары, чектер, вексельдеро, аккредитивтер, пластикалық карточкалар, жирочектер (тапсырмалар).
Қазақстан Республикасында банкаралық және халық шаруашылығындағы есеп айырысу жүйесінің негізгі ұйымдастырушысы Ұлттық банк. Ол мынандай қызметтерді орындайды:
oo қолма-қолсыз және қолма-қол ақша айналым ауқымдарына, қолма-қолсыз және қолма-қол ақша эмиссияның мөлшеріне бақылау жүргізу;
oo барлық коммерциялық банктер үшін (маманданғандарды қоса) біртұтас әдістемелік негізде бірыңғай мемлекеттік есеп айырысу орталығы болу;
oo есеп айырысудың, есеп берудің, есепке алу мен жүргізудің ережелерін жасау және оларды унификациялау.
Қолма-қолсыз жолмен есеп айырысу жүйесінің ұйымдастырылуы біртұтас негізгі қағидалар және келесідей операциялар арқылы жасалған: қаражаттарды бір шоттан екінші шотқа дербес аударымдар (чектер), бір шоттан екінші шотқа кредиттік аударымдар (жироесеп айырысулар). Чектер бір реттік мәмілелерде қолданылады, жироесеп айырысу - тұрақта және мерзім сайын қайталанып тұратын мәмілелерде қоланылады.
Банкаралық есеп айырысу жүйесі ұйымдастырудың негізгі принципі - бұл дербес екі кіші жүйені қалыптастыру болып табылады:
oo коммерциялық банктер арасында тікелей есеп айырысуды;
oo Ұттық банктің ЕКО-да ашылған корреспонденттік шоттар жүйесі арқылы банкаралық есеп айырысуды.
Коммерциялық банк өздерінің ведомстволық мекемелер арасындағы есеп айырысу формасын өздері анықтауға құылы, ал қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі банктер мен клиенттеріне белгілі бір есеп айырысу операциясын жүзеге асыруды таңдауға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде елімізде есеп айырысу үйесін қайта ұйымдастырунегізгі екі бағыт бойынша жүргізіледі:
oo жеке және заңды тұлғалардың есеп айырысу формаларының пайдаланып жүргендерін жетілдіру және жаңа формаларын енгізу;
oo банкаралық есеп айырысу жүйесін қайта ұйымдастыру.
Есеп айырысу формаларын жетілдіру туралы айтқанда, чекпен есеп айырысудың клирингтік формасының дамуына басты көңіл бөлінеді, себебі ол есеп айырысудың анағұрлым ыңғайлы формасы. Банкаралық есеп айырысу жүйесін қайта ұйымдастыру - бұл банктердің тікелей корреспонденттік қатынастардың дамуы және корреспонденттік шоттар арқылы банкаралық есеп айырысу жүйесіне толық көшуі [3].
Есеп айырысу операциялары - банк қызметінің өзгермейтін немесе баяу өзгеретін саласы және бір немесе бірнеше коммерциялық банктердің белгілі бір реформалар жүргізуі еткіліксіз, себебі барлығы осы шаруашылық іс-әрекетінің маңызды элементін реттейтін заңды нұсқаулық материалдарға тіреледі. Жеке банктер тек бар есеп айырысу формаларын жаңарта алады, ол клиенттерге сапаның аңа деңгейін ұсыну арқылы жүзеге асады.
Халықаралық тәжірибеде қолданылатын есеп айырысу формаларының негізгі үш тобын айтуға болады:
oo чек және вексель арқылы инкассалық операциялар;
oo аккредитивтер арқылы есеп айырысу;
oo аударым операциялары.
Инкассалық операциялар.Оларды жүргізе отырып, банк клиенттің шотына онымен тапсырылған есеп айырысу құжаттары бойынша алынған қаражаттарды есепке алады. Егер сатып алушы мен сатушыға бір банкте қызмет көрсетілетін болса, онда инкассалық операция тек бір шоттан ақшалай қаражаттарды шегеріп екінші шотқа кірістіру арқылы жүзеге асады. Егер оларға әртүрлі банктерде қызмет көрсететін болса, онда инкассалық операция алушының шотына ақшаны есепке алудан бұрын, төлеушінің банкісінен ақшаны алдын ала алу қажеттілігі қиындайды. Банкаралық есеп айырысудың бұл мәселесі есеп айырысу палаталарының және клиенттік палаталардың құрылуымен шешіледі.
Аккредитивтер арқылы есеп айырысусатушы сатып алушыға күмәнді болып, банк кепілдемесін алғысы келгенде қолданылады. Аккредитивтер құжаттық, шақырылатын және шақырылмайтын, өтемдік болады.
Аударым операцияларыклиенттің тапсырмасы бойынша қаражаттарды банктің бір бөлімінен екінші бөліміне немесе банк корреспонденттеріне аудару. Бұл операцияның мәні банкіге телеграф немесе пошта арқылы қандай сома, қандай мерзімде және кімге төлеу туралы хабарлауды сипаттайды.
Соңғы уақытта бөлшек сауда нарығында әртүрлі төлем карточкалары кеңінен қолданылып келеді, яғни пластикалық карточкалар мен автоматтандырылған төлем сомалары.
1.3 Банктің табыстары мен шығындарын бағалау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Банктік жүйе - нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас құрылымдарының бірі.
Несиелік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет көрсететін және коммерциялық негізінде кең көлемді қаржылық қызмет жасайтын дербес банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар коммерциялық, коперативтік және жеке банктер, банктік заңдылықтарда коммерциялық банктер деген жалпы атпен біріктіріледі.
Коммерциялық банк термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде, банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған (міне осында коммерциялық банк деген ие болды). Бірақ өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономиканың өзге де сфераларына қызмет көрсете бастағандықтан да банктің коммерциялық деген атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген сипатын білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне қызмет көрсетуі олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болады. Коммерциялық банктер - нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін несиелік мекемелердің тобын білдіреді.
Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттеріне 200-ге жуық әр алуан өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз жағдайда өзіне пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді.
Бір операциядан болған зиян, екінші бір операциядан түсетін пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің коммерциялық банктері несие жүйесінің негізгі операциялық буыны болып қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша - несие нарығының жағадйына көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады.
Депозиттік қарыздық операцияларды жүзеге асыра отырып коммерциялық банктер қаржы делдалы рөлін орындайды. Банктің бұл қызметі екі жаққа да пайда әкеледі. Салымшылар үшінөздерінің депозиттері айналыс құралы қызметі мен өтімді активтер қызметін атқара отырып, кей жағдайда оның үстіне пайыз әкеледі. Қарыз алушыларкейде көптеген ұсақ қарыздарды пайдаланады. Бұл кейде көптеген ұсақ қарапайым клиенттердің банкке аз ғана соманы қысқа мерзімге салғанының өзінде де мүмкін болады. Мұндай кезде коммерциялық банктер ретінде іскерлік операциялар жүргізіп, уақытша бос ақша қаражатын тарту мүмкін емес.
Шынында да, банктер бұндай операциялардан пайда көреді. Олар салымдарға төлейтіндерге қарағанда, қарыздарға біршама жоғары пайыз мөлшерлемесін белгілеп табыс табады [1].
Жалпы қоғамға көмек, олар банктен алған қарыздары есебінен өздерінің өнімдерін өндіріп, алға қойған мақсатына жеткенде ғана пайданы сезінеді(мысалға жалпы пайда нормасын 4-тен 5%-ға ұлғайтқанда). Болашақ қарыз алушыларды дұрыс таңдай отырып, олардың ішінде берілетін қарыз бойынша жоғары пайызды төлеуге кімнің жағдайы келсе, оларға банктер ақшалай қаражаттарын бере алады.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қолайлы әр түрлі депозиттер ұсынады, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз етсе, екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін қанағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға жұмсағанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады.
Банктік несие - ең қолайлы және көптеген жағдайларда орны ауыстырылмайтын қаржылық қызметтердің формасы ретінде, ол нақты қарыз алушыныңқажеттілігін ескереді және олардың қарыз алу жағдайына көндігуіне мүмкіндік береді.
Қазіргі коммерциялық банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің басқа да буындары сияқты олардың үнемі дамып отырғандығын айта кету керек. Яғни операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері өзгеруде.
Коммерциялық банктердің мынандай бастапқы қызметтері бар: депозиттерді қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие беру.
Экономикалық субъектілерге қызмет көрсетудегі банк жүйесінің рөлінің өсуімен, сыртқы экономикалық байланыстардың кеңеюімен, жеке коммерциялық банктердің құрылуы мен жойылуымен байланысты банктің қаржылық жағдайын талдаудың маңызы мен рөлі өсуде. Коммерциялық банктердің табыстары мен шығындары оның негізгі құрамды бөлігі болып табылады.
Осы дипломдық жұмыстың өзекті мәселесі екінші деңгейлі банктердің табыстары мен шығындарын анықтау мен оларды талдау. Яғни екінші деңгейлі банктер қандай операциялар бойынша қандай көлемде табыс алады және шығынға тап болатынын анықтау, табыстары мен шығындарын талдау, белгілі бір кезеңдердегі талдау нәтижелерін салыстыру.
Таңдалған тақырыптың маңыздылығын ескере отырып банктің табыстары мен шығындарының мәні, екінші деңгейлі банктердің табыстары мен шығындарын талдаудың маңызы, Отандық банктер қолданатын негізгі әдістемелер қарастырылған, АҚ Тұран Әлем банкінің табыстары мен шығындары анықталып, талданды және басқа банктермен салыстырылды.
Осы тақырыптың өзекті мәселелеріне сүйене отырып, дипломды жұмыстың құрылымы кіріспе, 3 тарау, 8 параграф, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымша мәліметтерден тұрады.
1 Банк операцияларының табыстылығының теориялық аспектілері
0.1 Екінші деңгейлі банктердің қызметін ұйымдастырудың жалпы принциптері
Банктер қызметінің мәні оларды басқа органдардан ажырататын функцияларды орындаудан көрініс табады.
Банк қызметін - банктің клиент мүддесі үшін белгілі бір іс -әрекеттерді орындауын сипаттауға болады. Кез келген банк өнімнің негізінде қандай да бір қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі жатады.
Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту мен қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы операциялар бойынша пайыздық айырмадан алады. Бірақ осы екі қызмет төңірегінде банктік өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін.
Қазіргі кезде әмбебап банктер банк қызметтерінің және қаржылық қызметердің барлық аспектілерін түгелдей қамтитын өнімдердің кең қатарын ұсынады. Осы кезде басқа банктер бәсекелестік артықшылықты жаулап алу және оны мықты түрде сақтандырып қалу мақсатымен қатаң түрде белгілі бір қызметтер түрлерін көрсетуге мамандануға тырысады.
Коммерциялық банктер желісі ақша нарығының қалыптасуына ықпал етеді, ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекетте уақытша бос ақша қаражаттарының болуы және оны экономика мен халықтыңқысқа мерзімдік қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдалану ақша нарығының экономикалық негізі болып табылады.
Коммерциялық банктер негізінен өз клиенттерінің щаруашылық қызметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызметтер туралы Заңға сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады:
oo ақылы негізде депозиттерді тарату;
oo клиенттер мен банк - корреспонденттердің шоттарын жүргізу және оларға кассалық қызмет көрсету;
oo қайтарымдылық, мерзімдік және төлемдік шарттарымен заңды және жеке тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер беру;
oo инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе иемденушілерінің тапсырмалары бойынша капиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;
oo заңда көрсетілген тіртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чекткрді, вексельдерді, аккредетивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды және басқа да қаржылық міндеттемелерді);
oo төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, оларменбасқа да операцияларды жүргізу;
oo ақшалай нысанда қарастырылатын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме және өзге де міндеттемелерді беру;
oo тауар тасымалын талап ету құқын, сатып алу және қызмет көрсету, осындай талаптардың орындалуын және бұл талаптардың инкассациялық (факторинг) тәуекелін өз мойнына алу;
oo банктік операциялар бойынша брокерлік қызметтердікөрсету, клиенттердің тәуекелі бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету;
oo клиенттер үшін құжаттар мен құндылықтарды сақтандыру бойынша қызметтер (сейфтік бизнес);
oo коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай - ақ сату құқынсыз (форфейтинг);
oo клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операцияларды (қаражаттарды қарау және орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
oo банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету;
oo лизингтік операцияларды жүзеге асыру;
Ұлттық банктің арнайы лицензиялары бар болса, банктер басқа да банктік қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен операцияларды жүргізу, халықтың ақшалай салымдарын қарау, ақшаларды аударуға байланысты қызметтерді көрсету (инкассация).
Осы операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі қызметтерді былай құруға болады:
oo уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау (депозиттік операциялар);
oo экономиканы және халықты несиелендіру (активтік операциялар);
oo қолма - қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
oo инвестициялық қызметті;
oo клиенттерге басқа да қаржылық қызметтерді көрсету.
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау - коммерциялық банктердің алғашқы дәстүрлі - базалық қызметі. Бұл банктің пассиві меншік капиталы мен тартылған қаражаттардан тұрады. Меншікті капитал - банктің несиелік ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол оның барлық ресурстарының 10%-ын құрайды. Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда қаржылық ресурстар құрамында меншікті капиталдың төменгі деңгейі болуы мынандай жағдайлармен түсіндіріледі - біріншіден, банктер қаржылық нарықтарда қаржы делдалы ретінде басқа кәсіпорындардың, мекемелердің және халықтың уақытша бос қаражаттар соммасын депозит түрінде жинақтайды, осы жағдайда оларды тиімді басқарады, сондай - ақ олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және пайдалық негізде қарызды қарыз алушыға ұсынады. Екіншіден, депозиттерді мемлекеттік сақтандыру жүйесі болады, бұл салымдарды жаппай кері алу қауіптігін төмендетеді. Үшіншіден, банктерге тартылатын депозиттер басқа кәсіпорындардың материалдық объектілерінде орналастырған активтеріне қарағанда қондырғы ғимараты ыңғайлы, өтімді және нарықта оңай өткізіледі [2].
Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда осы барлық міндеттемелер коммерциялық банктерге меншікті капиталдың тартылған ресурстарға өзара қатынасында өз міндеттерін жүзеге асыруға және дұрыс қызмет етуіне мүмкіндік береді. Ең алдымен меншікті капитал банк қызметін бастау үшін қажет. Сонымен қатар, офисті, жабдықтарды сатып алу және еңбекақыны төлеу, сондай - ақ банктік операцияларды дамытудың келесі кезеңдерінде шығындарды төлеу үшін қажет. Меншікті капитал - банктің қорғаныс кепілдік қоры. Осы сипатты меншікті капитал маңызды, сөзсіз міндетті қор болып табылады, банктің тұрақтылығы мен оның жұмысының тиімділігін қамтамасыз ету үшін банктік қаражаттар құрылымында оның рөлі өте жоғары.
Жоғарыда айтылып өткендей, банктер өздерінің активтік операцияларын жүзеге асыру үшін тартылған қаражаттардың 90%-нан жоғары бөлігін пайдаланады, сондай - ақ банктер өз клиенттерінің уақытша бос ақшалай қаражаттарын жинақтайды. Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негзгі бөлігін депозиттер құрайды. Депозит пен банктің клиенттерінің жинақ салымдарынан басқа мерзімді және мерзімсіз салымдарының барлығы түсіндіріледі. Банктердің ақшалай қаражаттарды салымдарға тарту және оларды пайда табу мақсатында орналастыру жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады. Осылардың негізінде коммерциялық банктердің несиелік ресурстарының негізгі бөлігі құралады.
Депозиттік операциялар мынандай қағидалармен ұйымдастырылады: банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға;
oo депозиттік операциялар әрекет ету керек;
oo банк балансыныңоперативтік өтімділігін демеу мақсатында икемді депозиттік саясат жүргізілуі керек;
oo банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демеп отыратын мерзімдік салымдарға депозиттік операцияларды ұйымдастыру үрдісінде ерекше назар аударылуы қажет;
oo депозиттік операциялармен қарыздарды беру бойынша операциялардың арасында мерзім және сомалар бойынша өзара байланыс пен сабақтастылықты қамтамасыз ету қажет;
oo депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға шаралар қолдану;
Шетелдік банктік тәжірибеде алып тастау тұрғысынан қарағанда талап еткенге дейінгі депзиттер, мерзімді және жинақ салымдары деп ажыратылады.
Талап еткенге дейінгі депозиттербелгісіз уақытта салымшылардың ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті алдын ала ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы немесе басқа шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте банк талап еткенге дейінгі салымдар бойынша ең төмен пайыз төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы мүлдем төленбейді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге заңды тәртіппен тыйым салынған. Талап етілгенге дейінгі депозиттер бірінші кезекте ағымдағы есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін арналған. Шот иесі оларды әртүрлі формаларда - қолма-қол ақшалармен, чектермен, аударымдармен жүргізе алады. Осындай шот ашып клиент банкке өзінің төлем операцияларын техникалық жүргізуге сенім білдіреді. Банктерде күнделікті төлем операцияларын жүргізу біраз шығындарды талап етеді, алайда ЭЕМ-ді, компьютерлік техниканы қолданумен ол біршама азайды, әйтседе ол банктердің шығындарының маңызды факторы болып табылады. Клиенттің шоты бойынша күнделікті банкте жүздеген немесе мыңдаған бухгалтерлік өткізбелер жасалынады. Талап еткенге дейінгі шоттарды иеленуші клиенттерді жалпы қарастыратын болсақ, олар өз шоттарындағы бар ақшалай қаражаттарды ағымдағы есеп айырысулар үшін толықтай пайдаланбайды, ал бұл банк шығындарын көп немесе аз дәрежеде компенсацияландырады. Банктің коммерциялық мақсаттары үшін банкімен пайдаланылатын тұрақты қалдық қалады, сондай-ақ ол пайда табу мақсатымен қарызға берілуі мүмкін. Ол банктің көптеген клиенттері өздерінің ағымдағы шоттарынан қаражаттарды үнемі алып және оны бірнеше күннен немесе аптадан кейін қайтадан толтырып отырулары нәтижесінде қалыптасады. Бірақ көптеген клиенттер өз міндеттемелерін төлеу үшін салымның бүкіл сомасын алмайды. Бұл экономиканың айналымдық сипатына негізделеді. Осы қаражаттар қалдықтары мен талап еткенге дейінгі шоттар есебінен банктер 60, 90, 120 күнге вексельге немесе нақты несие бере алады.
Талап еткенге дейінгі салымдар депозиттік немесе контокорренттік шоттарды орналастыру мүмкін. Олардың арасында айырмашылықтар бар. Депозиттік шот жағдайында клиент шоттағы қалдық сомасын ғана лауы немесе аударуы мүмкін, сондай-ақ ол өз салымдарын иемдене алады. Ал контокоррентік есеп шоттарында теріс немесе оң қалдықтар болуы мүмкін. Клиент кез келген уақытта шоттан өз салымын алып қана қоймай, ол белгілі бір уақытқа несие алуы мүмкін. Алайда, тәжірибеде бұл айырмашылық бірте - бірте шегеріледі. Қазіргі кезде клиент келісім бойынша депозиттік шоттардан несие алуы мүмкін. Бұл шоттар АҚШ-та трансакциялық немесе чектік шоттар деп аталады, сондай - ақ оларға чек жазылып берілуі мүмкін.
Бұл шоттардың жоғары өтімділігі, төлем құралы ретінде оларды үздіксіз пайдалану мүмкіндіктері олардың басты артықшылығы болып табылады, негізгі кемшілік (салымшы үшін) - шот бойынша төмен пайыз немесе пайыздарды төлеудің жоқ болуы. Бұл шоттардың ерекшелігі банк мерзімді салымдарға қарағанда орталық банкте ең төменгі резервтерді көбірек сақтауға міндетті және ол шоттардың иелері шотты пайдаланғаны үшін банкке комиссия төлейді.
Депозиттердің екінші тобын мерзімді салымдарқұрайды терминнің өзінен көрініп тұрғандай, мерзімді салымдар белгілі бір айдан жоғары мерзімге орналастырылады. Салымшы үшін ақшаларды ұзақ мерзімге салудың мәні жоғары пайыздарды табу болып табылады. Сондай - ақ банк үшін бұл депозит тиімді, өйткені ол жоғары пайыз табумен қандай да бір қарыз алушыға қарыздарды ұсыну үшін осы қаражаттарды ұзақ уақыт бойы иемдене алады. Мерзімді салымдар меншікті мерзімді салымдар және кері алу туралды ескертуі бар мерзімді салымдарболып бөлінеді. Меншікті мерзімді салымдар шот иелеріне алдын ала белгіленген күні қайтарылады, ал осы күнге дейін банк оларды өз қалауы бойынша иемденеді. Егер шот иесі белгіленген күні соманы кері алмаса, онда оны сол күннен кейін ағымдағы шот секілді пайдаланады, сондай - ақ ол өз ақшаларын кез келген келесі күндерде кері ала алады.
Ескертуі бар мерзімді депозиттерде салымшының ақшаларды кері алу туралыарауы арызын банккеалдын ала түсіруі талап етіледі. әдетте ескерту мерзімдері - 1 айдан 3 айға дейін, 3 айдан 6 айға дейін, 6 айдан 12 айға дейін және 1 жылдан жоғары. Ескерту мерзіміне байланысты сәйкес авйыздық мөлшерлемелер белгіленеді. Көбінесе тәжірибеде алдын ала ескертуге (хабарламасы бар) мерзімді депозиттер қолданылады.
Депозиттердің үшінші түрі - жинақ салымдары.Кеңірек тараған түрі кәдімгі жинақ шоты немесе жинақ кітапшасы бар шот деп аталатын жинақ салымы. Шот иесі шотқа ақша салу немесе одан кері алу үшін жинақ кітапшаларын міндетті түрде ұсынуы керек. Депозиттердің басқа салымдарын құнтты демеу және салымшылардың жинақтарын банктерде сақтауды ынталандыру үшін пайдаланады. Халық пен коммерциялық емес ұйымдар кәдімгі жинақ салымдарын кеңінен қолданады.
Халықтардың салымдарын тарту мақсатында жинақтардың түрлі формаларықолданылады: ұтысқа, сыйлыққа, жастарға мақсатты. әдетте олар халыққа қосымша қызметтерді (почталық, телеграфтық, саудалық) ұсынулармен бірге жүреді. Жинақ шоттарының тұрақты мерзімі болмайды және шот иесінен ақшаны кері алу туралы алдын ала өзгерту талап етілмейді, олар бойынша чектер берілмейді.
Мерзімдік салымдардың басқа бір түрі - мерзімді депозитік сертификаттар болып табылады. Ол банкіге тұрақты пайыздық мөлшерлемемен белгілі бір мерзімге банкіге қаражаттарды енгізгендігін куәландыратын ақшалай құжат. Оларды компанияларға, фирмаларға және өте бай иемденушілерге 100 000 доллардан кем емес сомада беріледі. Олар екінші ретті нарықта сатылуы және басқа тұлғаға өтуі мүмкін - берілетін және салымдарының өзінде қалатын, берілмейтін болады. Ақшаны мерзімінің аяқталуымен, тек сертифткаттарды ұсыну арқылы банктен алуға болады, ал мерзімі - 14 күннен 18 айға дейін болуы мүмкін.
Халықтың көбірек бөлігіне 500, 1000 және 2500 доллар номиналымен 1 айдан 5 жылға дейінгі мерзімге ұсақ жинақ сертификаттары шығарылуы мүмкін.
Коммерциялық банктер өз бастамалары бойынша депозиттік емес ресурстарды жинақтайды. Бұл қаражаттар тартылған қаражаттар немесе жай міндеттемелер деп аталады. Оларға банкаралық нарықтан займ алу бағалы қағаздарды кері сатып алу шартымен сату, вексельдерді есепке алу және орталық банктен қарыз алу, кепілге салу қағаздарын, банктік облигацияларды эмиссиялау жатады.
Банкаралық нарықта Орталық банктің резервтік шотында сақтандырылатын депозиттер сатылады және сатып алынады. Міндетті минимуммен салыстырғанда резервтік шотта артық қаражаттары бар көптеген банктер олардың қосымша пайда алуы үшін қысқа мерзімді қарызға ұсынады.
Қайта сатып алумен бағалы қағаздарды сатып алу туралы келісім банк пен қарыз алушы арасындағы келісім болып табылады. Бағалы қағаздарды сатып ала отырып, қарыз алушы банктен бағалы қағаздармен қамтамасыз етілген қысқа мерзімді несие алады. Операцияның міндетті шарты - қарыз алушының бағалы қағаздары қатаң белгіленген түрде және алдын ала анықталған баға бойынша қайта сатып алу міндеттемесі болып табылады. Бұл банктердің өтімділігін реттеу үшін ақша нарығында қаражаттарды қысқа мерзімді жұмылдырудың өте икемді және ынғайлы тәсілі.
Коммерциялық банктер өздерінің ресурстарының жетіспеушілігінің орнын толтыру үшін Орталық банктен қарыз алады. Біздің республиканың тәжірибесінде бұл жиі болатын құбылыс. 1993-1994 жылдары коммерциялық банктер өздерінің ресурстарының 60%-ын Ұлттық банкінің орталықтанған несиелері есебінен толтырды. Сөйтіп Ұлттық банкінің несиелері банктердің ресурстарының тұрақты көзіне айналды.
Депозиттік емес пассивтерге банктік облигациялармен және кепілге салу парақтарымен расталатын операциялары жатады. Бұл операциялардың мәні белгілі бағалы қағаздардың орнына банктермен ақша қаражаттарын жұмылдырудан тұрады.
Кепілхаттық қағаз парақтары мен операциялар жер учаскелерін сатып алуда қаржыландырумен тығыз байланысты. Банктер қаражаттарды тарту үшін қамтамасыз етілу жер, құрылыс, яғни ипотека болып табылатын кепілхаттық қағаз парақтарының элементі болады.
Сонымен бірге банктермен ақша қаражаттарын тарту үшін шығарылатын коммуналдық облигациялар әр түрлі мемлекеттік заңды тұлғаларға қарыздар бойынша талаптардың қамтамасыз етілуі болады. Бұл бағала қағаздар қатаң өсімақылы және әдетте 10-нан 25 жылға дейінгі мерзімде шығарылады.
Осылайша коммерциялық банктердің дәстүрлі базалық қызметінің бірі - жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарын жинақтау және де депозиттік емес операцияларды орындау жолымен басқа пассивтерді жұмылдыру болып табылады. Депозиттік және депозиттік емес пассивтер салымшыларға пайыз төлеумен, оларға есеп айырысу төлемдік қызметтер көрсетумен, оларды банктердің шоттарында сақтандыруды ынталандыру жолымен жинақталады.
Коммерциялық банктердің екінші дәстүрлі - базалық қызметі - экономиканы және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және банкінің актив операцияларына жатады. Соның арқасында банктер несиелік институттарға қатысты болады.
Несиелік операциялар - бұл несие беруші мен қарыз алушының арасындағы біріншінің екіншісіне төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылықшарттарына белгілі ақша қаражаттары срмасын ұсынуы бойынша қатынастар. Банктің несиелік операциялар активті және пассивті болады. Активті несиелік операциялар банктер мен қарыз алушыға қарыз ұсынғанда, ал пассивтер, керісінше, банк қарыз алушы рөлінде, ал клиенттер - несие беруші рөлінде болғанда пайда болады. Сәйкесінше несиелік операциялардың екі нысаны болады: қарыздық және депозиттер. Алдында қарастырған бірінші қызмет - бұл банктің пассивтік несиелік операциялары, яғни депозит формасында.
Банктердің активтік қарыздық операцияларын қарастырайық. Кәсіпорын, фирма, концерндер қарызды өздерінің тауарлық қорларын толықтыру, жалақыны төлеу, жабдық сатып алу үшін; ауылшаруашылық кәсіпорындар, фирмалар - өздерінің тұқым, жанар-жағар май және тыңайтқыш сатып алу шығынларын жабу үшін; бір реттік тұтынушылар (халықта) - автомобиль, үй, ұзақ пайдаланылатын тауарлар сатып алу үшін; үкімет - ағымдағы шығындарды қаржыландыру үшін алады. Бұл қарыз алушылардың барлығы қарызды негізінен табыс алу мақсатында шоғырландырған ақша қаражаттарын (депозиттік және депозиттік емес) орналастыратын коммерциялық банктерден алады.
Несиелік келісім - шартта қарастырылған шарттармен коммерциялық банктер несиенің пайдалануын бағалауға, иненерлік және басқа тексерулерді жүргізуге, несиелік келісім-шартты бұзушы қарыз алушыларға экономикалық әсер теуші шараларды қолдануға міндетті. Несиенің белгіленген мерзімдегі қайтарымдылығы мен төлемділігі шешуші мәнге ие екені сөзсіз. Бұл принциптерсіз несие өзінің мәні мен мақсатын жоғальады. Таяу уақытқа дейін банктердің қарыздары қорытындысында мемлекеттің кәсіпорындар мен ұйымдарға берілетін қайтарымсыз және тегін датациясына айналып келген болатын. Кейбір жағдайларда және күні бүгінде осы жайт қайталануда. Бірақ республикада жүзеге асырылып жатқан банк реформасы ең әуелі экономикалық категория ретіндегі несие берудің негізгі қағидалары мен позициясын қалпына келтіруге бағытталған. Қазір қарыздардың қамтамасыз етілуі жаңаша көрініс табуда. Сондай ақ әрбір берілген қарыз нақты материалдық қамтамасыз етілуі тиіс деп болжамдалады.
Қарыз алушының белгіленген мерзімде несиені қайтарудың нақты мүмкіндігін ескермеді. Қазіргі кезде клиенттің өтімділігіне, оның өзінің міндеттемелері бойынша есеп айырысу мүмкіндігіне көп көңіл бөлінеді.
Бұл сараптау жұмыстарына қатысты экономикалық аппараттың жаңа қатысын оның формалды жұмыс әдістерінен бастап қызмет көрсететін шаруашылық ұйымдардың ісін жақсы білу негізінде несиенің қағидаларын жүзеге асыруға бетбұрыс жасауын талп етеді.
Қарыздарды қамтамасыз ету банк активтерінің сақталуы мен табыс табудың кепілдігі үшін қажет. Несиелік қамтамасыз етудің негізгі түрлеріне төмендегілер жатады:
oo кепілге алу - тапсырма бір жақты міндеттемелі келісім - шарт. Бұл жағдайда тапсырма беруші қарыз алушының қарызын қажет уақытында өтеп беруі туралы банк алдындағы міндеттемесі;
oo кепілдік - кепілдеме уақытыжеткенде қарыз алушы өз міндеттемесін орындамай жатқан жағдайда, анықтаушы соманы өтеп беру туралы кепілдік міндеттемесі;
oo бағалы қағаздар, тауарлар және басқада мүліктерді кепілдікке салу. Кепіл құқығы - қарыз алушы өз міндеттемелерін орындай алмаған жағдайда, оның кепілдікке салған мүліктерін сату барысында түскен түсімнің белгілі бір бөлігін алу немесе сол мүліктерді (ғимарат, жер учаскесі, жылжымалы мүліктер) толығымен иемдену құқы;
oo жылжымайтын мүлікті кепілдікке салу құқығы; несиелерді қамтамасыз етуді негізгі роль ипотекаларға жүктеледі және ғимараттар мен жер учаскелері жылжымайтын мүліктерді кепілдікке салу заңының негізі болып табылады. Оларды кепілдікке салу арқылы иегерлері несие алады.
Несиелерді қамтамасыз етудің, материалдық формаларына: ер, құнды қағаздар, тауар - материалдық құндылықтар, сақтандыру полистері жатады.
Банктерде клиенттерге қарыз беру үшін қарыздарды есепке ала отырып, әрбір несиелендіру объектісі бойынша арнайы қарыздық шоттар ашылады. Жекелеген баланстық шоттарда бір клиентке берілген қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді қарыздарды есепке алу жүргізіледі. Қарыздық шоттардың дебетінде алынған қарыздардың сомасы, ал кредитінде қайтарылғаны көрсетіледі.
Клиенттердің қажет етуіне және қызығушылығына байланысты әр банкте жай қарыздықнемесе аорнайы қарыздық шоттарашылады.
Арнайы қарыздық шоттардың жай шоттардан айырмашылығы - қарыз беру әр уақыт сайын құжаттық түрде негізделмей - ақ, қарыз алушының арнайы қарыздық шот ашқызу барысында банкке өткізген міндеттемелік өтініші негізінде жүргізіледі. Қарыз қажетті жағдайда есеп айырысу құжаттарын өтеу жолымен беріліп түскен түсімдерді арнайы қарыздық шоттарға аудару арқылылы жойылады.
Қарыз, сонымен қатар, контокоррентік шоттардан да беріледі. Бұл шотта бір жағынан түскен түсімдер көрсетілсе, екінші жағынан қарыздар мен төлемдер көрсетілетін айрықша шот түрі. Онда тек дебеттік немесе кредиттік салбдо ғана болады.
Контокоррентік шоттардан берілетін несие контокоррентік несиедеп аталады. Негізінен ол есеп айырысу құжаттарын өтеп беру үшін немесе бағалы қағаздар сатып алу, вексельдерді өтеу үшін қолма - қол ақша түрінде берілуі мүмкін. Контокоррентік несиелерді ұсыну тәртіптері сақтала отырып, келісім - шарт бекітіледі. Банктердің контокоррентік шот бойынша әрбір қарыз алушы үшін несие шамасыншектеуде лимит белгіленеді. Аталған несиені қамтамасыз ету құрамына ипотека, бағалы қағаздар жатады. Бұл несие біздің республикамызда әлі дамыған жоқ. Соңғы уақыттары кейбір жекелеген коммерциялық банктер контокоррентік шотты пайдаланады.
Қысқа мерзімді несиелер - күнделікті айналым капиталының құнын өтеу үшін беріледі. Оларға жататындар: несиелік желі соның ішінде маусымдық және жаңармалы қарыздар, күтпеген оқиғаларға жұмсалатын несиелер мен қарыз алушының айналым капиталын толықтыру үшін берілетін қарыздар.
Орта мерзімді және ұзақ мерзімді қарыздар - күрделі құрылы шараларын жүргізу үшін, үй және қондырғылар сатып алу үшін, сонымен қатар, негізгі капиталды қаржыландыру үшін беріледі. Оларға жататындар: мерзімдік қарыздар, мүлікті кепілге алып берілетін қарыздар, құрылыстық қарыздар және қаржылық лизингьер.
Несиелік желілер - аталған тәртіптерді сақтай отырып, белгіленген уақыт аралығында несиелерді пайдалануға мүмкіндік беретін, несиелердің максималдысомасын алу туралы банк пен қарыз алушы арасындағы келісім-шарт. Жақсы табыс тауып, жиі несие қолданып жүргени фирма қажетті жағдайда көлемі алдын ала белгіленген қаызды банктен алуға келісім-шарт жасасады. Бұл қарыз бір жылға дейінгі мерзімде беріледі.
Несиелік желінің мынандай түрлері болады:
Маусымдық - өндірістің маусымдық болуымен байланысты айналым құралдарының жетіспеушілігінен банктерге беріледі.
Жаңармалы - айналым құралдарының ұзақ мерзімге жетпеуіне байланысты қарыз лаушыға берілетін несие.
Күтпеген оқиғаларға жұмсалатын қарыздарқарыз алушының айналым құралындағы күтпеген жағдайларға бір жолғы қажеттілігін қаржыландыру үшін беріледі.
Айналым капиталын толықтыруға арналған перманенттік қарыздар - айналым құралындағы ұзақ мерзімді тапшылықтарды жабу үшін беріледі. Бұл жерде несиелер ай сайын немесе үш ай сайын жойылып, жабылып отырады.
Мерзімді қарыздар - ғимараттарға жөндеу жұмыстарын жүргізу, көлік сатып алу, құрал-жабдықтар алу және бастапқы қарыздарды қаржыландыру үшін беріледі. Бұл қарыздар күрделі капитал енгізілетін салаларда өте кеңінен қолданылады.
Салынған мүлік туралы актіге берілетін қарыздар - өндіріс ғимараттарын, зауыт құрылысын, үйлерді, жер учаскелерін сатып алу немесе қаржыландыру үшін қолданылады. Олар 15 жылға немесе одан жоғары мерзімге есептеліп, ай сайын көлемі алдын ала белгіленген жарналар арқылы өтеледі. Бұл несиелер біздің елімізде толық дамымаған.
Құрылыстық қарыздар - ғимараттар мен құрылғылар құрылысының мерзіміне арнап беріледі. Қарыз алушы бұл несиенің өсім ақысын үнемі төлеп отырады. Сонан кейін қарыздарды салынған мүлік туралы актіге қайта рәсімдейді.
Лизинг - қымбат бағалы күрделі абдықтарды жалға лауды қаржыландыру үшін қолданылады, мысалға: кеме, ұшақ, компьютер, автомашиналар. Лизингтік келісімде көрсетілгендей жалдаушы жабдық иесіне ай сайынғы тиісті соманы төлеу арқылы, оларды ұзақ мерзімге пайдалану мүмкіндігін алады. Жекелеген қарыз алушыларға коммерциялық банктер тұтыну несиелерінбереді. Ол негізінен тұрғын үйлер, ұзақ мерзім пайдаланатын тауарлар және пәтерлер сатып алумен байланысты болады. Бұл несиелерге жаңармалы несиелер, ұзақ мерзім пайдаланылатын несиелер және мерзімі өтелетін несиелер жатады.
Жылымайтын мүлікке берілетін қарыздар - құрылыс мерзімі екі жылдай көлемге созылатын құрылыстық фирмаларға берілетін несие. Сонымен қатар, бұл несие тұрғын үй сатып алу үшін 15-25 жылға да беріледі.
Жеке түлғаларға берілетін қарыздар - ұзақ мерзімді түтыну тауарларын сатып алу үшін берілетін тұтыну несиесі.
Коммерциялық несиелер негізінен вексельдер арқылы жүзеге асырылады. Вексель - белгілі уақыт өткеннен кейін вексель ұсынушыға белгілі бір соманы төлеу туралы, вексель иесінің нұсқамасы немесе жазбаша түрдегі хаттамалы анықтама.
Коммерциялық несиелендіруде жабдықтаушы сатып алушыға несиеге тауар береді. Оны алушы жабдықтаушының атына вексель толтырып ұсынады және жабдықтаушы ол вексельді банкке кепілдікке беру арқылы қарыз алады. Бұл арада қарыз лау уақытында тауарлы түрдегі вексель қарызды қайтару уақыты жеткенде ақшалай қайтарады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеге өтуі дисконттау, яғни вексельдерді, шот-фактураны (факторинг) және басқа да коммерциялық бағалы қағаздарды есепке алу жолымен немесе вексельдерді кепілге алып қарыздар беру нәтижесінде жүзеге асырылады. Есепке алу операциясы банктің ақшалай қарыздық міндеттемелерді сатып алуды сипаттайды. Вексельді есепке ала отырып, банк клиент өтімді қаражаттарға ие болады, сондай-ақ банкке алынған соманы қайтару міндетінен құтылады, себебі, банк оларды тікелей вексель берушіден талап етеді.
Вексельді кепілге алып берілетін қарыздар - мерзімді болады, егер де вексель иесі алдын ала келісілген мерзімге банкіден оларды сатып алуға міндетті болса немесе онкольдық болса, онда қарыздарды қайтаруды банктің кез келген уақытта талап етуге құқы бар.
Вексельді кепілге ала отырып, банк қарыздың ең жоғары мөлшерін, кепіл мөлшерін және шот бойынша қарызбен қамтамасыз ету арасындағы пайыз қатынасы, пайыз мөлшерін және банк комиссиясын анықтайды. Несиелік шартта банктің қарыз сомасын өтеу үшін вексель берушінің сол вексельді төлеуге арналған сомасын пайдалану құқы айтылған, ал егер ондайлар болмаса есеп айырысу шотына көрсетілген қызметтер мен тауарлар сатудан түскен түсім сомасын пайдалана алады.
Коммерциялық банктердің несиелік қызметті атқаруы - несиелік механизмді үнемі жетілдіруді, қарыздарды берудің қарапайвм техникасын қамтамасыз ететін енсиелеу әдістері мен нысандарын енгізуді, несиелік операциялардың еңбек сыйымдылығын төмендеуді білдіреді.
Қазақстан Республикасында несиелеу: Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы, Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы заңдарымен, сондай-ақ Ұлттық банкімен 1994 жылы 11 ақпанда бекітілген Қазақстан Республикасы экономикасын қысқа мерзімді несиелеу Ережесімен реттеледі және жүзеге асады. Бұлар банктердің барлық меншік формалары мен түрлеріне қатысты.
Қысқа мерзімді қарыздар беру ресми мәртебесі бар банктермен жүзеге асады, ол мәртебе Ұлттық банкінің банк ашуға бергшен рұқсаты мен банктік операцияларды жүргізуге лицензияның бар болуымен анықталады.
Қарыз несиелік қабілеті бар қарыз алушыларға беріледі. Егер олардың мерзімі ұзақ болмаған болса, онда қарыздар бойынша мерзімі өткен қарыздары болған жағдайларда да беріледі.
Қарыз беру үшін қарыз алушының беделін; бұрын алған қарыздарды өз уақытында қайтаруын; болмаса өтімділігін; барлық қарыздық міндеттемелерді өтеуін, меншікті айналым қаражаттарының барлығын алдын ала зерттеп білуі қажет.
Қарыздарды беру жекелеген қарыздық дербес шоттар бойвнша жүргізіледі. Ол шоттар несиенің бағытталуы бойынша ашылады. Мұндағы өнімді сатудан түскен түсім мен басқа да түсімдер есеп айырысу шотына аударылады. Қарыз ақшалай қаражат жоқ кезінде тауар-материалдық құндылықтар, көрсетілген қызметтер үшін ақшалай-есептік құжаттарды төлеуге, сондай-ақ қолданылмаған қарыз қалдығы мөлшерінде чектік кітапшаны және аккредетивтер ашу үшін беріледі.
Қарызды пайдаланғаны үшін төлем ақының мөлшері төмендегілерге байланысты қойылады: несиені пайдалану мерзіміне, қарыз алушының төлей алмау тәуекеліне, несиелік ресурстар үшін төлем мөлшеріне, объект сипатына, бәсекелес банктердің мөлшерлемесіне және басқа да факторларға байланысты.
Коммерциялық банктердің үшінші қызметі - қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру және жүргізу.Ол банктердің клиенттерге көрсеткен қызметтеріне немесе банктің комиссиондық операцияларына байланысты.
Берілген қызметтің орындалуы, ең алдымен, банктік шоттарда шаруашылықтың, мемлекет пен халықтың бос ақшалай қаражаттарын шоғырландыру және сақтаумен байланысты. Коммерциялық банктер әртүрлі шоттар ашады: есеп айырысу, ағымдық, дербнс, депозиттік, контокорренттік және тағы басқалар.
Бұндай шоттар жеке және заңды тұлғалар үшін ашылады. Клиенттер тапсырмасы бойынша банк қызметкерлері сәйкес төлем құжаттары негізінде клиент шотына төлем құжатында көрсетілген соманы есептейді немесе шегереді. Қолма-қолсыз есеп айырысу - бұл банктік айналым ақшаларының қозғалысы, яғни ақшалай қаражаттар сомасын шаруашылық органдарының шот бойынша (олармен міндеттемелерін төлемдер бойынша орындау тәртібіне сәйкес) жахба түріндегі аударымдары.
Қолма-қолсыз есеп-айырысудың кең таралуы, қолма-қол ақшаның айналу аясын шектеуге, ақша белгілерін жасауға, сақтауға және есептеуге кеткен шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. Қолма - қолсыз есеп айырысудың тиімді формаларын енгізу төлемдердің жылдамдауына, есеп айырысуда ақшалай қаражаттарының айналымдылығына көмектеседі, соңында ақшалардың банктік айналымын тездетеді. Қолма-қолсыз есеп айырысу зат алмасуда халық шаруашылығы шаруашылық байланыстарда делдал болады және олардың нақтылығы мен үздіксіздігі жалпы экономиканың тиімділігіне байланысты болады. Қолма-қолсыз есеп айырысудың мәні мынада, олар шаруашылық органдардың қорларының айналымына және шаруашылық мәмілелердің аяқталуына көмектеседі.
Қолма-қолсыз есеп айырысу - бұл есеп айырысудың формасы мен әдістерінің, оларды жүргізу принциптерінің, оларға қойылған талаптардың жиынтығы. Есеп айырысудың принципі анағұрлым тұрақты, өзгермейтін болып келеді. Есеп айырысуға қойылатын талаптар экономиканы басқару әдістерінің дамуы мен жаңғыруына байланысты өзгеріп отырады. Ал есеп айырысу формасы мен әдістері осы талаптарға сай болып, олардың өзгерістеріне бейімделіп отыру керек.
Барлық коммерциялық банктер халықтар мен шаруашылық органдарды несиелеу үрдісінде қолма-қолсыз ақша айналымы төлем құралдарын эмиссиялайды, ал олар өз кезегінде өз қаражаттарын сол банктердегі шоттарда ұстайды. Банкі арқылы өтетін қолма-қолсыз есеп айырысу оның ресурстарын көбейте отырып, есеп айырысудағы бос ақша қаражаттары экономиканы және халықты несиелендіру қажеттіліктеріне шоғырландыуға мүмкіндік береді.
Қолма-қолсыз есеп айырысу шаруашылық органдардың өзара бақылауына және банктердің өндріс үрдісіне, тауар айналымына белсенді қатысып, әсер етуіне мүмкіндік береді. Банк шаруашылық органдардың төлем тәртібін, ол төлемдерді уақытында төлеуін бақылайды және төлемеудің себептерін талдайды. Төлем тәртібін бұзғаны, оны уақытында төлемегені үшін банк экономикалық санкциялар қоланады.
Қажет жағдайда шаруашылық орган банктен уақытша несие ретінде қаржылық көмек алып, пайда болған талаптарбойынша төлемсіздік мөлшерін азайта алады.
Қатысушыларға байланысты есеп айырысу операциялары екі топқа бөлінеді: клиенттік есеп айырысу операциялары (қатысушылары клиенттер мен банктер) және банкаралық есеп айырысулар (қатысушылары тек банктер). Есеп айырысудың формалары мен ерекшеліктері негізінде банктердің келесі есеп айырысуларын айтуға болады: аударымдық, инкассалық, аккредитивтік және клирингтік.
Есеп айырысу кезінде келесі төлем құралдары қолданылады: төлем тапсырмалары, чектер, вексельдеро, аккредитивтер, пластикалық карточкалар, жирочектер (тапсырмалар).
Қазақстан Республикасында банкаралық және халық шаруашылығындағы есеп айырысу жүйесінің негізгі ұйымдастырушысы Ұлттық банк. Ол мынандай қызметтерді орындайды:
oo қолма-қолсыз және қолма-қол ақша айналым ауқымдарына, қолма-қолсыз және қолма-қол ақша эмиссияның мөлшеріне бақылау жүргізу;
oo барлық коммерциялық банктер үшін (маманданғандарды қоса) біртұтас әдістемелік негізде бірыңғай мемлекеттік есеп айырысу орталығы болу;
oo есеп айырысудың, есеп берудің, есепке алу мен жүргізудің ережелерін жасау және оларды унификациялау.
Қолма-қолсыз жолмен есеп айырысу жүйесінің ұйымдастырылуы біртұтас негізгі қағидалар және келесідей операциялар арқылы жасалған: қаражаттарды бір шоттан екінші шотқа дербес аударымдар (чектер), бір шоттан екінші шотқа кредиттік аударымдар (жироесеп айырысулар). Чектер бір реттік мәмілелерде қолданылады, жироесеп айырысу - тұрақта және мерзім сайын қайталанып тұратын мәмілелерде қоланылады.
Банкаралық есеп айырысу жүйесі ұйымдастырудың негізгі принципі - бұл дербес екі кіші жүйені қалыптастыру болып табылады:
oo коммерциялық банктер арасында тікелей есеп айырысуды;
oo Ұттық банктің ЕКО-да ашылған корреспонденттік шоттар жүйесі арқылы банкаралық есеп айырысуды.
Коммерциялық банк өздерінің ведомстволық мекемелер арасындағы есеп айырысу формасын өздері анықтауға құылы, ал қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі банктер мен клиенттеріне белгілі бір есеп айырысу операциясын жүзеге асыруды таңдауға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде елімізде есеп айырысу үйесін қайта ұйымдастырунегізгі екі бағыт бойынша жүргізіледі:
oo жеке және заңды тұлғалардың есеп айырысу формаларының пайдаланып жүргендерін жетілдіру және жаңа формаларын енгізу;
oo банкаралық есеп айырысу жүйесін қайта ұйымдастыру.
Есеп айырысу формаларын жетілдіру туралы айтқанда, чекпен есеп айырысудың клирингтік формасының дамуына басты көңіл бөлінеді, себебі ол есеп айырысудың анағұрлым ыңғайлы формасы. Банкаралық есеп айырысу жүйесін қайта ұйымдастыру - бұл банктердің тікелей корреспонденттік қатынастардың дамуы және корреспонденттік шоттар арқылы банкаралық есеп айырысу жүйесіне толық көшуі [3].
Есеп айырысу операциялары - банк қызметінің өзгермейтін немесе баяу өзгеретін саласы және бір немесе бірнеше коммерциялық банктердің белгілі бір реформалар жүргізуі еткіліксіз, себебі барлығы осы шаруашылық іс-әрекетінің маңызды элементін реттейтін заңды нұсқаулық материалдарға тіреледі. Жеке банктер тек бар есеп айырысу формаларын жаңарта алады, ол клиенттерге сапаның аңа деңгейін ұсыну арқылы жүзеге асады.
Халықаралық тәжірибеде қолданылатын есеп айырысу формаларының негізгі үш тобын айтуға болады:
oo чек және вексель арқылы инкассалық операциялар;
oo аккредитивтер арқылы есеп айырысу;
oo аударым операциялары.
Инкассалық операциялар.Оларды жүргізе отырып, банк клиенттің шотына онымен тапсырылған есеп айырысу құжаттары бойынша алынған қаражаттарды есепке алады. Егер сатып алушы мен сатушыға бір банкте қызмет көрсетілетін болса, онда инкассалық операция тек бір шоттан ақшалай қаражаттарды шегеріп екінші шотқа кірістіру арқылы жүзеге асады. Егер оларға әртүрлі банктерде қызмет көрсететін болса, онда инкассалық операция алушының шотына ақшаны есепке алудан бұрын, төлеушінің банкісінен ақшаны алдын ала алу қажеттілігі қиындайды. Банкаралық есеп айырысудың бұл мәселесі есеп айырысу палаталарының және клиенттік палаталардың құрылуымен шешіледі.
Аккредитивтер арқылы есеп айырысусатушы сатып алушыға күмәнді болып, банк кепілдемесін алғысы келгенде қолданылады. Аккредитивтер құжаттық, шақырылатын және шақырылмайтын, өтемдік болады.
Аударым операцияларыклиенттің тапсырмасы бойынша қаражаттарды банктің бір бөлімінен екінші бөліміне немесе банк корреспонденттеріне аудару. Бұл операцияның мәні банкіге телеграф немесе пошта арқылы қандай сома, қандай мерзімде және кімге төлеу туралы хабарлауды сипаттайды.
Соңғы уақытта бөлшек сауда нарығында әртүрлі төлем карточкалары кеңінен қолданылып келеді, яғни пластикалық карточкалар мен автоматтандырылған төлем сомалары.
1.3 Банктің табыстары мен шығындарын бағалау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz