Мұхтар Шаханов Рух және ыза дауылы немесе бес ғасырлық арман
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-і колледжі
Ғылыми жұмыс
Тексерген: Мусина Жания
Орындаған: Тілегенова Торғын
Алматы -2011ж
Мұхтар Шаханов
Мұхтар Шаханов 1942 жылы шілдеде Оңтүстік Қазақан облысы, Отырар ауданындағы Шілік ауылында дүниеге келген.
1951 жылы әкесі қайтыс болған соң, анасы Ұмсын Мұхтарды жетектеп Леңгір ауданындағы Бадам ауылына көшіп келеді. Мұнда болашақ ақын нағашы атасы Ысқақтың тәрбиесінде өседі.
Ол 1969 жылы Шымкент педагогикалық институтының тіл әдебиеті факультетін бітіреді. Түрлі газет, теле-радио редакция-ларында, Баспа, полиграфия және кітап саудасы жөніндегі мемлекеттік комитетте әр түрлі қызметтер атқарады. Одан соң Қазақстан Жазушылар одағының хатшысы, "Жалын " журналының бас редакторы болады. М.Шаханов 1993-2003 жылдар аралығында Қазақстан Республикасының Қырғыз республикасындағы төтенше өкілетті елшісі болды. Қазір ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты, "Мемлекеттік тіл" қоғамдық қозғалысының төрағасы.
Ақынның "Бақыт"(1966), "Балалар" (1968), "Ай туып келеді" (1970), "Сенім патшалығы" (1976), "Уақыт бедерлері" (1982), "Зерде" (1964), "Танакөз" (1996), "Жаңа қазақтар" (2000) және т.б. өлеңдер жинағы жарық көрген.
М. Шаханов - шығармашылық еңбегі лайықты бағасын алған ақындардың бірі. 1972 жылы "Танакөз" поэмасы үшін Қазақстан комсомолы, 1982 жылы "Уақыт беделдері" кітаптары үшін Бүкілодақтық Ленин комсомолы сыйлығын алды. Ақын шығармалары дүние жүзі халықтарының жиырмадан астам тілдеріне аударылған және бірнеше шетелдік сыйлықтарға ие болған. Қаламгер Қазақстан Республикасының Халық жазушысы (1996).
Ақын лирикасындағы көркемдік ізденістер. М.Шаханов- қазақ поэзиясын тақырыптық,мазмұндық, формалық жағынан тереңдетіп , көркемдік кестесін байытқан ақын. Ақын шығармашылығының ерекшелігі-туындыларының көпшілігі оқиғаға құрылатындығы.
Ақын шығармаларындағы лирикалық қаһарман достық пен махаббатқа адал, адамгершілігі биік, рухани дүниесі бай болып келеді. Бұған оның "Достық туралы баллада ", "Тастар неге үнсізсіңдер?", "Борыш туралы баллада", "Танакөз" поэмаларын және т.б. шығармаларын жатқызуға болады.
Мұхтар ақын өлеңді сюжетке құрады және ондағы ой мен мазмұнға баса мән беруді мақсат етеді. Сол себептен, оның өлеңдерінде сезімнен гөрі ой салмағы басымырақ. Тіпті көлемі шағын лирикалық өлеңдерінің өзінде де оқиға арқылы айтылады.
М.Шаханов шығармаларының негізгі лейтмотиві-адамдықты, адалдықты, әділдікті, тазалықты паш ету ездікті, арамдықты, зұлымдықты әшкерелеу болып табылады. Ақын ұғымында махаббат тек махаббат үшін, достық тек достық үшін өмір сүрмейді.Оны ақынның азаматтық ұстанымы Отан деген ұлы ұғымға ұластырады.
Ақынның поэтикалық әлеміндегі тұрақты ұғымдар-Бақыт, Намыс, Достық, Сенім, Адалдық. Мұхтар шығармаларының қай-қайсысынан да осы бір биікадами қасиеттерді көреміз. Ақынның лирикалық қаһарманының түсінігі бойынша, өмір сүрудің мәні-осынау ізгі қасиеттерге, үлкен адамгершіліктерге деген құштарлықта.
Мұхтар ақынның лирикалық қаһарманы қайда жүрсе де, не туралы ойласа да адамға, Отанға деген сүйіспеншілігін алға тартады.
Достық деген ізгіліктің алаңы,
Оған куә - ғасырлар мен замандар.
Отанын да сатып кете алады,
Қиын шақта досын сатқан адамдар.
Ақын шығармашылығының көп бөлігінің негізгі арқауы - достық туралы. Мұхтар бұл тақырыпта көптеген өлеңдер жазып, лирикалық қаһарманның мінез-құлықтары арқылы достыққа адал болуға шақырады.
Мұхтар поэзиясының ендігі бір құдіретті қозғаушы күші - махаббат.
Екінің біріне қона бермейтін бақыт құсы
Тағдырыңды қатыгез де, сараң де,
Сен сүйгенмен ол сүмесе шараң не?
Махаббат ол- қос жүректің әні ғой,
Өзіне сай дауыс керек әр әнге.
...Жұбайлар бар таусылған,
Ал-махаббат таусылмайтын әнгіме!
Ақын бұл өлеңінде аяулы махаббатты жырлап қана қоймай, оның мәңгілік сезім екеніне оқырманын сендіреді.
Мұхтар поэзиясындағы махаббат - азаматтықтың өлшемі, адамгершіліктің таразысы іспеттес. Мұхтардың махаббат лирикаларың абстракт ұғымынан емес, нақты оқиғадан өрбейді.Аөын шығармаларындағы махаббат иелері типтік характерлер жиынтығы болып сомдалады. Автордың ойынша, махаббат-ол үйлесім. Ал екі адамның арасында рухани үндестік болмаса, үйлесім бұзылады, шаңырақ шайқалады. Ақын Түсіну теоремасы өлеңінде данышпан Толстой өлер алдында әйеліне:
Бірақ мені түсінбедің,
Түсінуге және де
Тырыспадың...
Кешірмеймін сол үшін
Кешірмеймін сол үшін,-
деп, өкпе артуын осы мақсатта көрсетеді.Түсінісе алмағын, бір-бірінен рухани жақындық таппаған жандардың қай заманда болмасын өмірі бақытсыз әрі мағынасыз.
М.Шаханов поэзиясы гуманистік идеяларға бай. Өз борышын сезінуге қалғаннан асқан мүгедектік болмайды деп, ақын өз борышын сезінбеу, өз қоғамына лайық азамат болмау - жан мүгедектерінің көрінісі екендігін ашық айтып, оны өз поэзиясының аксиомасына айналдырады.
Мұхтар шығармашылығында баллада жанры үлкен орын алады. Олардың бірі шағын ғана өмір оқиғаларына құрылса, енді бірі тарихи аңыз негізінде жазылған. Сонын бірі - Арман балладасы.
Арман балладасының қысқыша мазмұны төмендегідей. Бұдан 11 ғасыр бұрын ұстаздың бір топ шәкірттерінің ішінде екі бала ерекше дараланды. Екеуі де әдепті, кішіпейілді, сабаққа өте-мөте зейінді екен. Бірде Дойылды мен Әбуді дана қария шақырып алып әңгімелеседі. Ол Дойыл болашақта сауда-саттықпен айналысу туралы, ойлайтындығын,дүние жиюды армандайтындығын айтады. Бұны тыңдап отырған ұстаз шәкіртіне риза болмайды. Ал Әбу өзінің болашақтағы мақсаты жөнінде былай дейді:
Менде де бар бір арман,
От боп маздап,қол бұлғайтын шынардан.
Ұлы баба, бірақ менің арманым,
Парыз бенен махаббаттан құралған.
Мейлі мәңгі жарымайын киімге,
Мейлі түйір нан қалмасын үйімде.
Мейлі ұлының еңбек етіп арымен,
Жүргендігін ұғынбасын қалың ел.
Қарлы боран қыран жолын бөгер ме?!
Өнеріммен тасып толам кемерге.
Мен өзіме риза емеспін елімнің
Мақтанышы бола алмасам егерде.
Сәуегей қарт өз ризашылығын білдіріп, балаға батасын береді. Арада талай айлар мен жылдар өтеді. Екі бозбала өздерінің армандарына жетеді. Ақын Дойылдың жайын былай суреттейді:
Есепсіздің несібесі озар ма?
Әйелін де баулы да ол сол заңға,
Қонаққа арнап асылатын етті де,
Өзі салып беріп жүрді қазанға.
Одан әрі екінші жасөспірімнің жайы суреттеледі:
Ал, Әбу ше!
Кеңге жайды ол қанатын.
Әбуіміз-әрі ғалым әрі ақын,
Әбуіміз - біздің ұлы бабамыз,
Әбу Насыр әл-Фараби болатын.
Ақын қашанда жақсылық пен жамандықты, білімділік пен надандықты салыстыра келіп, біріншісінің екіншісінен әлдеқайда артық , пайдалы екенін көрсетіп отырады. Балладаның аяғында автордың сөз түйіні мынадай:
Үлкен адам болу үшін ғаламда,
Үлкен бақыт табу үшін ғаламда,
Үлкен болып қалу үшін ғаламда,
Үлкен адам керек екен адамға.
Ақын: Өмірде өз қабілетіңді дұрыс танып, қоғамның, халқыңның қажетіне жарау үшін-арманды дұрыс тандай білу керек деген қорытынды жасайды.
М.Шаханов қай шығармасынан болмасын махаббатқа адалдық дәріптеледі. Мысалы, Ғайша, Шың басындағы оқиға, Эвереске шығу , т.б. балладалары осы бағыттары туындылар.
Махаббат шың сияқты:
Күн жақындап қасына,
Бұлт қонатын тасына.
Қыран тектес жандар ғана
Шыға алатын басына, -
дейді ақын. Ақынның сюжеттік балладаларындағы махаббат иелері-сатқындықпен, тұрақсыздықпен, енжарлықпен мәңгілік күреске шақыратын - романтикалық образдар. Ақын балладаларының бір шоғыры қазіргі замандас бейнесіне,адамгершілік тақырыбына негізделген.Олардың қатарына Тоқшылық , Шапағат, Әйелдер, т.б. балладалары жатады. Достық өлкесінің заңы атты туындысында рухани күшті адам ғана достыққа адал, ал достыққа адал жан еш уақытта отанына опасыздық жасамайды деген ой айтады ақын.
Поэма жанрындағы табыстар. М.Шаханов - эпикалық жанрға да мол еңбексіңірген қаламгер. Оның Нарынқұм трагедиясы, Құлыптас немесе кері тебу заңы, Танакөз, Күре тамырды іздеу, Сенім патшалығы, Жаңғырық, Өркениеттің адасуы, т.б. шығармалары әдеби ортада жоғары бағаланды.
Танакөз поэмасы - Мұхтар Шахановтың осы жанрдағы шеберлігін танытқан туынды. Танакөздегі кейіпкерлер - Танакөз, Мұрат және лирикалық мен. Оқиғалары жастар өмірінен алынған. Шын мәніндегі адамгершілікті өнеге етуі - поэманың құнын деген идея ұсынады автор.
Доссыз, сірә, өмір бар ма? Далбаса.
Бақыттысың ізгілігің солмаса.
Тамам жұртты саудагер деп ұғар ма ем,
Сатылмайтын сенің көңілің болмаса.
Махаббатсыз өмір бар ма? Далбаса.
Егер жарың сатып кетсе, алдаса,
Қиналмай - ақ өлер едім тек қана
Сатылмайтын туған жерім болмаса.
Поэмадағы күн күлкісі, адам қуанышы, гүл дірілі,шынайы достық жыры , алғашқы махаббат әні, алғашқы мұң - бәрі бірін-бірі толықтыратын көріністер.
Поэма махаббатын енді тапқан достарға айтылған риясыз тілекпен аяқталады.
Сендер өшпей жаныңдаршы,
Сендер бақыт табыңдаршы,
Онсыз өмір мәңгі ме?
Екеуіңнен бұл бақытты
Егер титтей қызғансам,
Соқыр болып қалсын көзім мәңгіге!
Ақын ой маржанын бүкіл әлемнен, ал поэзияның бояуларын халықтық жырдан іздейді. Ақынның кез келген туындыларында - фольклорлық туындылардың өрнектері мол орам тапқан. Бұл Мұхтар Шахановтың ұлттық поэтикалық әлемге етене жақын екенін айғақтайды.
Жалпы, ақын өз шығармаларында тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғаларды көп жырлайды. Оның Жеңілген жеңімпаз хақындағы Отырар дастаны немесе Шыңғысханның қателігі атты шағын поэмасы осының дәлелі. Ақын жырындағы басты идея - тарих мысалдарымен ұрпақты қаһармандық, патриоттық рухта тәрбиелеу. Поэма бірден драмалық қуатпен басталады.
Даңқың қайда төске өрлеген?
Екі жүз әсерменен
Алты ай бойы кіп-кішкентай
Отырарды ала алмау,
Алты ай бойы Отырардың осал тұсын таба алмау-
Ойы - дауыл,
Сезімі - аспан,
Тек жеңіспен көзін ашқан
Менің алғыр ұрпағымның сүйегіне зор таңба,
Намысына сызат түсті мына сенің арқаңда, -
деп, Шыңғысхан Шағатайға ашу шақырады. Одан әрі поэмада Отырар қаласының басқыншыларға қарсы жанкешті қарсылығы, сатқындықтың кесірінен ойрандалғаны айтылады. Шыңғысхан әскері аямай қиратқан қаланың дана ханы Қайырхан: Отырардың жан қиярлық ерлігін жыр ететін, әттең, ақын қалмады - ау ,- деп ақырғы арызын айтқанда, сатқынның әкесі бетін жалын қақтаған әлдебір баланы құтқарып жібергенін хабарлайды.
Бәрекелді,
Бұл еңбегің жарады!
Бірақ одан ұрпақ тарап,
Одан ақын туғанша,
Ал ол ақын ата жолын қуғанша;
Кеудесіне сыйдырғанша даланы ,
Айырғанша ақтан бөліп қараны;
Талай өзен тасып өтер,
Бәлкім, талай ғасыр өтер,-
деп Қайырхан жасқа толып жанары,
Отырарға қимай ұзақ қарады.
Сөйтіп, поэмада Отырар қаласын Шыңғысқанның жермен жексен еткені зұлымдығы және оны соңғы жауынгері қалғанша қорғаған қаһарман хан Қайырханның ерлігі баяндалады. Сол арқылы Отанға деген ұлы сүйіспеншілік жырланады.
М.Шаханов Өркениеттің адасуы поэмасында қазіргі заманның ең өткір мәселесі - дүние жүзі қауымындағы рухан адамгершілік қасиеттердің құлдырауын сөз етеді.
Поэма бес бөлімнен тұрады:
1) Қорғансыз - рухани әлемнің азаптары;
2) Жарқылдақ мәдениеттің шеруі немесе Сахаровты сағыну;
3) Желтоқсан алаңы немесе төр ананы қорғаған көтеріліс;
4) Қайырханның ұмытылған идеясы;
5) Рухсыз бостандық немесе пингвиндердің мәңгілігі.
Ақын поэмада ақиқат пен жалғандық, ізгілік пен зұлымдық, ерлік пен ездік, достық пен сатқындық, адалдық пен арамдық, сенім мен күдік, махаббат пен қызғаныш сияқты адам бойында кездесетін сан түрлі қасиеттерді салыстырады. Ол мәдениет пен руханият жойылған кезде адамзат аң секілді жабайылыққа айналады. Адамның адам болып, мемлекеттің мемлекет болып қалуы үшін әрқашан төрт анаға сүйену керектігін айтады. Олар: туған жер, туған тіл, салт-дәстүр және туған тарих.
Әр адамда өз анасынан басқа
Болу керек құдіретті төрт ана:
Туған жері - түп қазығы, айбыны,
Туған тілі - сатылмайтын байлығы.
Туған дәстүр, салт - санасы тірегі,
Қадамына шуақ шашар үнемі және туған тарихы.
Еске алуға қаншама
Ауыр әрі қасіретті болса да,
Төрт анаға әнін жалғай алмаған,
Пенделердің басы қайда қалмаған.
Төрт анасын қорғамаған халықтың
Ешқашан да бақ - жұлдызы жанбаған.
Қасиетті бұл төрт ана -
Тағдырыңның тынысы.
Төрт ана үшін болған күрес -
Күрестердің ұлысы!
Ақын өркениеттің құлдырау қарсаңында тұрғанын еске салады. Өркениеттің адасуы поэмасы солтүстіктегі қақаған суықтан өз ұрпағын аман сақтап қалу жолындағы пингвиндердің жанкешті іс - әрекетімен аяқталады. Автор поэма соңында адамгершілік пен рухани құндылықтарды арзан мәдениет пен әдепсіздік алмастырған қоғамды сынайды.
Қорыта айтқанда, Мұхтар Шаханов қазақ поэзиясын бүкіләлемдік дәрежеге көтерген үлкен жүректі ақындарымыздың бірі.
Мұхтар Шаханов Рух және ыза дауылы немесе бес ғасырлық арман
Халқымыздың ғасырлар бойғы арманын жүзеге асырған Қазақстан тәуелсіздігіне 17 жыл! Ал сол Тәуелсіздік тұғырына жету жолында талай жыл күреспен арпалысып келдік. Иә, дана халқымыз бірлік болмаса тірлік болмайтындығын бекер айтпаған. Бірлік болмай, патшаның отарлық саясатының қыл бұрауы мойынға мықтап түскенде ғана, халық өзінің кешегі азат өмірінің көзден ұшқанын аңғарады. Тек аңғарып қоймай, кешегі даланы еркін жайлаған халық атқа қонды. Кенесарыдай батыр бабамыздың бар мақсаты ─ елінің тәуелсіздігі еді. Сол тәуелсіздік жолында өз өмірін құрбан етті .Сын сағатта өз мүддесінен ел мүддесін жоғары ұстады. Наурызбай, Ағыбай, Басығара, Жоламан батырлар да Кенесары хан қозғалысын қолдап, оны пір тұтты.Талай жылға созылған осы күрес халықтың әлі де сойыл ұстап, жауға аттанар ерлері барын танытты. Исатай мен Махамбетті де ереуіл атқа ер салдырып, егеулі найза қолға алдырған, еңку-еңку жер шалдырған, темір қазық жастанып, беркініп садақ асындырған, біртіндеп жауды қашырған да сол, ұлы жол, азаттық жолы еді ғой!
Тәуелсіздік үшін күрес бір сәт те толастаған емес, ол теңіз толқыны сияқты қат- қабат жарға соғып жатты. Кеңес тарихы болса олардың әрбір толқынын бір-бірінен айырып алып, аймақтық оқиғалардың қатарына жатқызды. 1916 жылғы ұлт-азаттық төңкерісі де осы тұрғыдан қаралып келеді. Ал шындығында 1916 жылғы оқиға империяның бүкіл шығысында болды. Ол сонау Азия, Африка, Оңтүстік Америкадағы ұлт-азаттық қозғалыстардың ешқайсысынан кем емес-ті.
Аумалы-төкпелі аласапыран заманда, арпалысып өткен адамзат ғұмырында ұйыса, қанаттаса жүрген халықтардың Жер-Анадан қоныс тауып, құт мекенге айналдырған шекаралы, шекті аймағы қалыптасқаны мәлім. Бірінікі шөлді болар, бірінікі көлді болар, бірінікі нулы болар, бірінікі сулы болар ─ әйтеуір, кіндік кесіп, кір жуған жер әр адамда болатындығы айдай анық.
Дана бабаларымыздың ең асыл армандарының бірі ─ туған жерден топырақ бұйыртса деп, тағдырына егіле, езіле тілейтін аңсарында қандай ғажап астар бар екенін есіңе еріксіз түсіресің.
Қазақ батыры Шынқожаның денесі жау қолында қалғанда жан аяспай шайқасқан жауынгерлер өздері пір тұтқан батырдың бір ғана саусағын алып шығып, оны сол Аягөзге құятын Нарын маңындағы шағын төбеге жерленгенін тебірене жазған поляк жиһанкезі Янушкевич далалықтардың бойындағы елге деген, жерге деген сезімінің, еріне деген құрметінің ересен екендігіне таңданыс білдіреді.
Қай кезден де отаншылдық сезімнің барлық халықтарға тән, жоғары екендігі белгілі. Сондықтан да болар Отанға деген ұлы махаббат, асқар сүйіспеншілік, туған жерге деген қастерлі, қасиетті сезімдер ─ үлкен ерліктердің, ғажайып батырлықтардың бастауы, қайнар көзі.
Осы ұлы планетамызда әлем халықтары арасында өзінің бүкіл болмысымен, мінез-табиғатымен, тарихымен, тілімен, ділімен, ән-жыр, әсем күйімен, тағы да басқа сан түрлі қасиеттерімен ешбір қайталанбас қазақ халқы бар. Қазақ халқының бір ғана шаңырағы, бір ғана ұлы мекені, бір ғана Отаны бар. Ол ─ Қазақ Елі, Қазақ Даласы, Қазақ Жері, барша қазақ халқының кіндік қаны тамған жері ─ Қазақстан!
1930 жылдардағы Шұбартау, Созақ көтерілістерінің қайсысын алмасаң да, олардың барлығы да отаршылдыққа қарсы бағытталды. 1986 жылғы Желтоқсан ұлттық қозғалысы да сол көтерілістердің заңды жалғасы еді.
Тоталитарлық тәртіп өз халқынан митингілерде, мерекелік шерулерде билеуші партияның саясатын қолдап, қолпаштауға бағытталған бірауыздылықты талап етті. Тоқыраудың соңғы жылдары халықтың тоталитарлық тәртіпке деген үнсіз қарсылығы ерекше күшті еді. Алайда, Алматыда үнсіз наразылықтың бет-пердесі аспанға бірақ ұшты. Қайта құру кезеңі ішінде үстемдік режим тұңғыш рет күллі жүйенің сыр бере бастағанын байқайтындай өте бір өжет қарсыласуға килікті. Оқиға салдарын жою үшін Кеңестік тәртіп аппараты барын салып бақты. Қорқытты, үркітті. Көтерісшілер қатаң жазаланды. Көпшілігінің өміріне де, көңіліне де жазылмас жара түсті. Ләззат, Сәбира, Қайраттай гүлдеріміз ерте солды. Олар желтоқсанда егеменді ел болсақ деп талпынған, шындық жырын жырлаған, халқымыздың жас өркені еді.
Дүниені дүр сілкіндірген, тәуелсіздік туын ең алғаш көтерген әйгілі 86-ның желтоқсаны туралы шындық мерзімді баспасөз беттерінде аз жазылған жоқ. Сонау қылышынан қан тамған „колбинизм заманының" өзінде-ақ бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ деп, баспасөз бетінен алаңдағы оқиғаның ақиқатын батыл айта білген қазақ ақын-жазушыларының есімін бүгінде бүкіл әлем таниды. Тіпті, шындықты айтамыз деп шырылдаған қаламгерлеріміздің кейбірі прокуратура бөлмелерінде сарылып, жауапта отырған күндері де болды. Әділдік қашан да жеңбек. 1992 жылы 21 ақпан күні Республика Жоғары сотының Пленумы болып өтіп, алты алаштың алақанына салып, ардақ тұтқан жас азаматтары - Қайрат Рысқұлбеков (марқұм), Түгелбай Тәшенов, Қайыргелді Күзембаев және басқа желтоқсан қаһармандары толық ақталды. [„Желтоқсан құрбандарын жоқтау", Алматы „Жалын"]
Желтоқсан оқиғасында шектен шыққан зұлымдықтар болды. Соның дәлелі ретінде облыстық Дауа газетінде жарық көрген Қайрат қоғамының дүниежүзі ұлттар қауымдастығына жолдаған жасырын хатында былай дейді: [93ж. желтоқсан №10] 1986 жылғы желтоқсандағы уақиғаны ТАСС дүниежүзіне маскүнемдер мен нашақорлардың ұйымдастыруымен болған бұқара тәртіпсіздігі деп даурықтырды. Шынында, халықтың бейбіт наразылығын тез арада басып, жаншып тастап, түк білмегендей отыра қалу мақсатымен бұл оқиғаны өкіметтің өзі ұйымдастырған еді. Көтерілісті жаншу үстінде командирлер мен олардың бұйрығын орындаушылардың қимыл-әрекетінің қабыса қалуы кімді болса да таң қалдырмай қоймайды.
Оқиғаның сырттай ілігі Колбиннің Қазақстан басшылығына келуі еді. 17 жел-тоқсан күні Брежнев атындағы алаңға наразылық білдірген 30 мың адам жиналып, өздерінің Пленум шешімдерімен келіспейтінін бейбіт түрде танытты. Жиналғандардың жартысынан астамы жас жұмысшылар да, қалғандары орта және жоғары оқу орындарының студенттері, мектеп оқушылары еді. Ереуілге шыққан жастардың қолдарында Өзімізді-өзіміз билеуді талап етеміз!, Әр халыққа ─ өз көсемі!, 1937 жыл қайталанбауы керек!, Ұлы державалық ессіздік дереу тоқтатылсын! деген ұрандар, транспоранттар болды. Кейін ереуілшілерді жазалау ісі заңды болуын ойлаған үкімет адамдары демонстранттар арасына бүлік түсіріп, оларды біріне-бірін айдап салуды жоспарлады. Алаңды қоршаған милиция мен КГБ шептерін құпия ниетпен бұзып машиналар кіріп, арақ пен есірткі қосылған мәнті және темекі таратылды. Жастар үкімет тарапынан жоспарланған арамдықты білмеді. Алдын-ала күтілгендей, көпшілік арасындағы жастардың кейбіреулерінің аяқ алысы өзгеріп, бір-біріне қоқан-лоқы көрсете бастады.
18-желтоқсан күнгі құрбан әсіресе мол болды. Ол күні алаңға ешкім жіберілмейтін болып жоспарланғанына қарамай, көшеге 30 мыңдай адам шығып, кешегі түнгі болған оқиғаға лағынет айтты. Ереуілшілер бұл күні кеше кешке өлгендердің мәйітін сұрады. Жендеттер жауап орнына ешбір ескертусіз шайқас ашты. Тағы да кескілеу басталды. Оқиғадан соң іле-шала алаңдағы қан күні бойы жуылды. Алтын жүзігі бар саусақты жендеттер шауып, алтын сырғаны құлақтан жырып алды. Орыс біткен жендеттер жағында болды демейміз. Бірақ жазалаушылардың дені, олардың дем берушілері негізінен орыстар болды. Бұл қазақ жастарының орыс ұлтына деген наразылығын қоздыра түсті. Осылай, бейбіт наразылық үкімет тарапынан қанмен тәмамдалды. Жендеттердің жазалаушы әрекеттерін тікелей басқарғандар - Колбин, Мирошхин, Мещеряков, Князев, Щулико, ал қазақ жағынан Қамалиденов, Мұқашев, Елемесовтер бар.
Көтерілістің шынайы себептері: Қазақстандағы барлық билікті уысынан жібермей ұстаған шовинистік жүйе, күшпен орыстандыру саясаты, интернационалистік у-шу тасасында ұлттық тіл мен мәдениетті жою әрекеті, ауру мен балалар өлімінің көбеюі, теңсіздік, саяси бостандықпен санаспау, ұлттық намыс пен ар-ұжданды табан асты ету, жергілікті халықтың қайыршы жағдайда өмір кешуі.
Мұхтар Шаханов Рух және ыза дауылы немесе бес ғасырлық арман еңбегінде: 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы әлемді дүр сілкіндіргенімен әлі күнге дейін талай қандастарымыздың санасын сілкіндіре алмай келеді. Олай дейтін себебіміз қазіргі таңда желтоқсан оқиғасынан мүлдем бейхабар жастарымыздың көптеп кездесуі, ал Кеңес дәуірінің тарихын оқыған жоғары буынның 1905 жылғы қанды жексенбіні білмейтіні кемде-кем. Мүмкін бұл жағдай салыстыруға келмейтін де шығар, алайда әр халықтың өз тарихының өшпес орны бар. Біздің мақсатымыз шындықты ашу. Себебі 20 жыл өтсе де, шындықтың беті әлі күнге дейін ашылған жоқ деген. КСРО халық депутаттарының І съезінде басын бәйгеге тігіп, желтоқсан оқиғасы жөнінде алғаш мәселе көтерген, Шыңғыс Айтматовша айтсақ: Кремльдің қабырғасында тұп-тұра бомба жарылғандай етіп сөз сөйлеген М.Шахановтың съезд мінберіндегі үш минуты болашақ үшін ақиқаттың бастауындай болған еді. Ақын тілімен айтсақ:
Арман ойда күмбір-күмбір күй қызып,
Арғымақтың жал- құйрығын түйгізіп,
Аңыратып, көсілттің бір жүректің
Үлкен сөзін үш минутқа сыйғызып
Үш - ақ минут шабыт нөсер мырза шақ
Көк тіреді көңіл біткен бір жасап,
Үш-ақ минут жетеді екен мәрттікке
Шығу үшін мәңгі өлмейтін жыр қашап.
Иә, Шаханов! Сен тым алысты аңсайсың, өзіңді жоғарыдағылар жақтайды деп бекер алданып жүрсің, әлі де кеш емес, шұқылауыңды тоқтат, әйтпесе сенің де, көмекшілеріңнің де көзі жойылады, тыныш қана өлеңіңді жаз ─ деп қорқытып, үркітулердің ешбірінен жасқанбай, желтоқсандық жастардың ақтаушысы да, жақтаушысы да бола білген аға-апаларымыз Қайрат пен Сәбира, Ербол мен Ләззаттардың тағдырына бей-жай қарай алмады. Шахановтың Мәскеу мінберінен желтоқсан туралы сөйлеген сөздері нағыз батылдықтың көрінісі болды. Оның жалынды сөздері үлкен күш берді. Шахановтың бұл ерлігін біз қаһармандық деп білеміз.
Азаттық алаңында топ жарып шыққан қазақ жастарының қайсар үні, қаршадай қазақ қыздарының қайратты қимылы тарихқа айналып, болашақта еліміздің ұл-қыздарын отансүйгіштікке шақырары анық. 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы ұлттық санамызды оятып қана қойған жоқ, ол сонымен қатар көптеген қандастарымыздың бойына бауырмалдық, өз халқына деген жанашырлық сезім қалыптастырды.
Мұхтар Шаханов Бес ғасырлық арман немесе желтоқсан тағылымы атты желтоқсан оқиғасының 10 жылдығына арналған ғылыми-теориялық конференцияда жасаған баяндамасында былай дейді:
─ Иә, ағайындар, кезінде Кеңестер Одағын ғана емес күллі әлемді дүр сілкінткен, Горбачевтің қасқа маңдайындағы дара даққа тағы бір қара дақ қосқан, қылышынан қан тамған Мәскеу тоталитарлық жүйе алпауыттарының қиқулата ат қосқан ғасырдың алғысы, жігіттің намысы, ананың асылдығы, әкенің жасықтығы немесе басымдығы таразыға түскен, жас келін әділдік іздеп сот пен прокуратураның арасын жас қылған, қарт әже немересін жетектеп түрменің есігін аңдыған, шашынан сүйреліп сабалып, ары тапталған ару қыз іштей тынған, сенгені сынған, өздері еңіреген, бұзауы мөңіреген қиқулы, қасіретті шаққа он жыл кейін шегініп, он жыл алыстап барып салиқалы сындарлы көзбен қарайтын мамыржай кезең де келіп жетіпті-ау ?!
Жұбан Молдағалиев Мен - қазақпын, өз халқымды мақтан етемін! деп 1986 жылғы желтоқсанның 31-і күні Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы Г.В.Колбинмен жазушылар одағында болған кездесуде берген сұхбатында жастарды жазықсыз жазалаған өкімет адамдары екенін ашық түрде беттеріне айта келіп, Мен сондай ұят оқиға және оның артынша не болғанын естігенде, жасырып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ғылыми жұмыс
Тексерген: Мусина Жания
Орындаған: Тілегенова Торғын
Алматы -2011ж
Мұхтар Шаханов
Мұхтар Шаханов 1942 жылы шілдеде Оңтүстік Қазақан облысы, Отырар ауданындағы Шілік ауылында дүниеге келген.
1951 жылы әкесі қайтыс болған соң, анасы Ұмсын Мұхтарды жетектеп Леңгір ауданындағы Бадам ауылына көшіп келеді. Мұнда болашақ ақын нағашы атасы Ысқақтың тәрбиесінде өседі.
Ол 1969 жылы Шымкент педагогикалық институтының тіл әдебиеті факультетін бітіреді. Түрлі газет, теле-радио редакция-ларында, Баспа, полиграфия және кітап саудасы жөніндегі мемлекеттік комитетте әр түрлі қызметтер атқарады. Одан соң Қазақстан Жазушылар одағының хатшысы, "Жалын " журналының бас редакторы болады. М.Шаханов 1993-2003 жылдар аралығында Қазақстан Республикасының Қырғыз республикасындағы төтенше өкілетті елшісі болды. Қазір ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты, "Мемлекеттік тіл" қоғамдық қозғалысының төрағасы.
Ақынның "Бақыт"(1966), "Балалар" (1968), "Ай туып келеді" (1970), "Сенім патшалығы" (1976), "Уақыт бедерлері" (1982), "Зерде" (1964), "Танакөз" (1996), "Жаңа қазақтар" (2000) және т.б. өлеңдер жинағы жарық көрген.
М. Шаханов - шығармашылық еңбегі лайықты бағасын алған ақындардың бірі. 1972 жылы "Танакөз" поэмасы үшін Қазақстан комсомолы, 1982 жылы "Уақыт беделдері" кітаптары үшін Бүкілодақтық Ленин комсомолы сыйлығын алды. Ақын шығармалары дүние жүзі халықтарының жиырмадан астам тілдеріне аударылған және бірнеше шетелдік сыйлықтарға ие болған. Қаламгер Қазақстан Республикасының Халық жазушысы (1996).
Ақын лирикасындағы көркемдік ізденістер. М.Шаханов- қазақ поэзиясын тақырыптық,мазмұндық, формалық жағынан тереңдетіп , көркемдік кестесін байытқан ақын. Ақын шығармашылығының ерекшелігі-туындыларының көпшілігі оқиғаға құрылатындығы.
Ақын шығармаларындағы лирикалық қаһарман достық пен махаббатқа адал, адамгершілігі биік, рухани дүниесі бай болып келеді. Бұған оның "Достық туралы баллада ", "Тастар неге үнсізсіңдер?", "Борыш туралы баллада", "Танакөз" поэмаларын және т.б. шығармаларын жатқызуға болады.
Мұхтар ақын өлеңді сюжетке құрады және ондағы ой мен мазмұнға баса мән беруді мақсат етеді. Сол себептен, оның өлеңдерінде сезімнен гөрі ой салмағы басымырақ. Тіпті көлемі шағын лирикалық өлеңдерінің өзінде де оқиға арқылы айтылады.
М.Шаханов шығармаларының негізгі лейтмотиві-адамдықты, адалдықты, әділдікті, тазалықты паш ету ездікті, арамдықты, зұлымдықты әшкерелеу болып табылады. Ақын ұғымында махаббат тек махаббат үшін, достық тек достық үшін өмір сүрмейді.Оны ақынның азаматтық ұстанымы Отан деген ұлы ұғымға ұластырады.
Ақынның поэтикалық әлеміндегі тұрақты ұғымдар-Бақыт, Намыс, Достық, Сенім, Адалдық. Мұхтар шығармаларының қай-қайсысынан да осы бір биікадами қасиеттерді көреміз. Ақынның лирикалық қаһарманының түсінігі бойынша, өмір сүрудің мәні-осынау ізгі қасиеттерге, үлкен адамгершіліктерге деген құштарлықта.
Мұхтар ақынның лирикалық қаһарманы қайда жүрсе де, не туралы ойласа да адамға, Отанға деген сүйіспеншілігін алға тартады.
Достық деген ізгіліктің алаңы,
Оған куә - ғасырлар мен замандар.
Отанын да сатып кете алады,
Қиын шақта досын сатқан адамдар.
Ақын шығармашылығының көп бөлігінің негізгі арқауы - достық туралы. Мұхтар бұл тақырыпта көптеген өлеңдер жазып, лирикалық қаһарманның мінез-құлықтары арқылы достыққа адал болуға шақырады.
Мұхтар поэзиясының ендігі бір құдіретті қозғаушы күші - махаббат.
Екінің біріне қона бермейтін бақыт құсы
Тағдырыңды қатыгез де, сараң де,
Сен сүйгенмен ол сүмесе шараң не?
Махаббат ол- қос жүректің әні ғой,
Өзіне сай дауыс керек әр әнге.
...Жұбайлар бар таусылған,
Ал-махаббат таусылмайтын әнгіме!
Ақын бұл өлеңінде аяулы махаббатты жырлап қана қоймай, оның мәңгілік сезім екеніне оқырманын сендіреді.
Мұхтар поэзиясындағы махаббат - азаматтықтың өлшемі, адамгершіліктің таразысы іспеттес. Мұхтардың махаббат лирикаларың абстракт ұғымынан емес, нақты оқиғадан өрбейді.Аөын шығармаларындағы махаббат иелері типтік характерлер жиынтығы болып сомдалады. Автордың ойынша, махаббат-ол үйлесім. Ал екі адамның арасында рухани үндестік болмаса, үйлесім бұзылады, шаңырақ шайқалады. Ақын Түсіну теоремасы өлеңінде данышпан Толстой өлер алдында әйеліне:
Бірақ мені түсінбедің,
Түсінуге және де
Тырыспадың...
Кешірмеймін сол үшін
Кешірмеймін сол үшін,-
деп, өкпе артуын осы мақсатта көрсетеді.Түсінісе алмағын, бір-бірінен рухани жақындық таппаған жандардың қай заманда болмасын өмірі бақытсыз әрі мағынасыз.
М.Шаханов поэзиясы гуманистік идеяларға бай. Өз борышын сезінуге қалғаннан асқан мүгедектік болмайды деп, ақын өз борышын сезінбеу, өз қоғамына лайық азамат болмау - жан мүгедектерінің көрінісі екендігін ашық айтып, оны өз поэзиясының аксиомасына айналдырады.
Мұхтар шығармашылығында баллада жанры үлкен орын алады. Олардың бірі шағын ғана өмір оқиғаларына құрылса, енді бірі тарихи аңыз негізінде жазылған. Сонын бірі - Арман балладасы.
Арман балладасының қысқыша мазмұны төмендегідей. Бұдан 11 ғасыр бұрын ұстаздың бір топ шәкірттерінің ішінде екі бала ерекше дараланды. Екеуі де әдепті, кішіпейілді, сабаққа өте-мөте зейінді екен. Бірде Дойылды мен Әбуді дана қария шақырып алып әңгімелеседі. Ол Дойыл болашақта сауда-саттықпен айналысу туралы, ойлайтындығын,дүние жиюды армандайтындығын айтады. Бұны тыңдап отырған ұстаз шәкіртіне риза болмайды. Ал Әбу өзінің болашақтағы мақсаты жөнінде былай дейді:
Менде де бар бір арман,
От боп маздап,қол бұлғайтын шынардан.
Ұлы баба, бірақ менің арманым,
Парыз бенен махаббаттан құралған.
Мейлі мәңгі жарымайын киімге,
Мейлі түйір нан қалмасын үйімде.
Мейлі ұлының еңбек етіп арымен,
Жүргендігін ұғынбасын қалың ел.
Қарлы боран қыран жолын бөгер ме?!
Өнеріммен тасып толам кемерге.
Мен өзіме риза емеспін елімнің
Мақтанышы бола алмасам егерде.
Сәуегей қарт өз ризашылығын білдіріп, балаға батасын береді. Арада талай айлар мен жылдар өтеді. Екі бозбала өздерінің армандарына жетеді. Ақын Дойылдың жайын былай суреттейді:
Есепсіздің несібесі озар ма?
Әйелін де баулы да ол сол заңға,
Қонаққа арнап асылатын етті де,
Өзі салып беріп жүрді қазанға.
Одан әрі екінші жасөспірімнің жайы суреттеледі:
Ал, Әбу ше!
Кеңге жайды ол қанатын.
Әбуіміз-әрі ғалым әрі ақын,
Әбуіміз - біздің ұлы бабамыз,
Әбу Насыр әл-Фараби болатын.
Ақын қашанда жақсылық пен жамандықты, білімділік пен надандықты салыстыра келіп, біріншісінің екіншісінен әлдеқайда артық , пайдалы екенін көрсетіп отырады. Балладаның аяғында автордың сөз түйіні мынадай:
Үлкен адам болу үшін ғаламда,
Үлкен бақыт табу үшін ғаламда,
Үлкен болып қалу үшін ғаламда,
Үлкен адам керек екен адамға.
Ақын: Өмірде өз қабілетіңді дұрыс танып, қоғамның, халқыңның қажетіне жарау үшін-арманды дұрыс тандай білу керек деген қорытынды жасайды.
М.Шаханов қай шығармасынан болмасын махаббатқа адалдық дәріптеледі. Мысалы, Ғайша, Шың басындағы оқиға, Эвереске шығу , т.б. балладалары осы бағыттары туындылар.
Махаббат шың сияқты:
Күн жақындап қасына,
Бұлт қонатын тасына.
Қыран тектес жандар ғана
Шыға алатын басына, -
дейді ақын. Ақынның сюжеттік балладаларындағы махаббат иелері-сатқындықпен, тұрақсыздықпен, енжарлықпен мәңгілік күреске шақыратын - романтикалық образдар. Ақын балладаларының бір шоғыры қазіргі замандас бейнесіне,адамгершілік тақырыбына негізделген.Олардың қатарына Тоқшылық , Шапағат, Әйелдер, т.б. балладалары жатады. Достық өлкесінің заңы атты туындысында рухани күшті адам ғана достыққа адал, ал достыққа адал жан еш уақытта отанына опасыздық жасамайды деген ой айтады ақын.
Поэма жанрындағы табыстар. М.Шаханов - эпикалық жанрға да мол еңбексіңірген қаламгер. Оның Нарынқұм трагедиясы, Құлыптас немесе кері тебу заңы, Танакөз, Күре тамырды іздеу, Сенім патшалығы, Жаңғырық, Өркениеттің адасуы, т.б. шығармалары әдеби ортада жоғары бағаланды.
Танакөз поэмасы - Мұхтар Шахановтың осы жанрдағы шеберлігін танытқан туынды. Танакөздегі кейіпкерлер - Танакөз, Мұрат және лирикалық мен. Оқиғалары жастар өмірінен алынған. Шын мәніндегі адамгершілікті өнеге етуі - поэманың құнын деген идея ұсынады автор.
Доссыз, сірә, өмір бар ма? Далбаса.
Бақыттысың ізгілігің солмаса.
Тамам жұртты саудагер деп ұғар ма ем,
Сатылмайтын сенің көңілің болмаса.
Махаббатсыз өмір бар ма? Далбаса.
Егер жарың сатып кетсе, алдаса,
Қиналмай - ақ өлер едім тек қана
Сатылмайтын туған жерім болмаса.
Поэмадағы күн күлкісі, адам қуанышы, гүл дірілі,шынайы достық жыры , алғашқы махаббат әні, алғашқы мұң - бәрі бірін-бірі толықтыратын көріністер.
Поэма махаббатын енді тапқан достарға айтылған риясыз тілекпен аяқталады.
Сендер өшпей жаныңдаршы,
Сендер бақыт табыңдаршы,
Онсыз өмір мәңгі ме?
Екеуіңнен бұл бақытты
Егер титтей қызғансам,
Соқыр болып қалсын көзім мәңгіге!
Ақын ой маржанын бүкіл әлемнен, ал поэзияның бояуларын халықтық жырдан іздейді. Ақынның кез келген туындыларында - фольклорлық туындылардың өрнектері мол орам тапқан. Бұл Мұхтар Шахановтың ұлттық поэтикалық әлемге етене жақын екенін айғақтайды.
Жалпы, ақын өз шығармаларында тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғаларды көп жырлайды. Оның Жеңілген жеңімпаз хақындағы Отырар дастаны немесе Шыңғысханның қателігі атты шағын поэмасы осының дәлелі. Ақын жырындағы басты идея - тарих мысалдарымен ұрпақты қаһармандық, патриоттық рухта тәрбиелеу. Поэма бірден драмалық қуатпен басталады.
Даңқың қайда төске өрлеген?
Екі жүз әсерменен
Алты ай бойы кіп-кішкентай
Отырарды ала алмау,
Алты ай бойы Отырардың осал тұсын таба алмау-
Ойы - дауыл,
Сезімі - аспан,
Тек жеңіспен көзін ашқан
Менің алғыр ұрпағымның сүйегіне зор таңба,
Намысына сызат түсті мына сенің арқаңда, -
деп, Шыңғысхан Шағатайға ашу шақырады. Одан әрі поэмада Отырар қаласының басқыншыларға қарсы жанкешті қарсылығы, сатқындықтың кесірінен ойрандалғаны айтылады. Шыңғысхан әскері аямай қиратқан қаланың дана ханы Қайырхан: Отырардың жан қиярлық ерлігін жыр ететін, әттең, ақын қалмады - ау ,- деп ақырғы арызын айтқанда, сатқынның әкесі бетін жалын қақтаған әлдебір баланы құтқарып жібергенін хабарлайды.
Бәрекелді,
Бұл еңбегің жарады!
Бірақ одан ұрпақ тарап,
Одан ақын туғанша,
Ал ол ақын ата жолын қуғанша;
Кеудесіне сыйдырғанша даланы ,
Айырғанша ақтан бөліп қараны;
Талай өзен тасып өтер,
Бәлкім, талай ғасыр өтер,-
деп Қайырхан жасқа толып жанары,
Отырарға қимай ұзақ қарады.
Сөйтіп, поэмада Отырар қаласын Шыңғысқанның жермен жексен еткені зұлымдығы және оны соңғы жауынгері қалғанша қорғаған қаһарман хан Қайырханның ерлігі баяндалады. Сол арқылы Отанға деген ұлы сүйіспеншілік жырланады.
М.Шаханов Өркениеттің адасуы поэмасында қазіргі заманның ең өткір мәселесі - дүние жүзі қауымындағы рухан адамгершілік қасиеттердің құлдырауын сөз етеді.
Поэма бес бөлімнен тұрады:
1) Қорғансыз - рухани әлемнің азаптары;
2) Жарқылдақ мәдениеттің шеруі немесе Сахаровты сағыну;
3) Желтоқсан алаңы немесе төр ананы қорғаған көтеріліс;
4) Қайырханның ұмытылған идеясы;
5) Рухсыз бостандық немесе пингвиндердің мәңгілігі.
Ақын поэмада ақиқат пен жалғандық, ізгілік пен зұлымдық, ерлік пен ездік, достық пен сатқындық, адалдық пен арамдық, сенім мен күдік, махаббат пен қызғаныш сияқты адам бойында кездесетін сан түрлі қасиеттерді салыстырады. Ол мәдениет пен руханият жойылған кезде адамзат аң секілді жабайылыққа айналады. Адамның адам болып, мемлекеттің мемлекет болып қалуы үшін әрқашан төрт анаға сүйену керектігін айтады. Олар: туған жер, туған тіл, салт-дәстүр және туған тарих.
Әр адамда өз анасынан басқа
Болу керек құдіретті төрт ана:
Туған жері - түп қазығы, айбыны,
Туған тілі - сатылмайтын байлығы.
Туған дәстүр, салт - санасы тірегі,
Қадамына шуақ шашар үнемі және туған тарихы.
Еске алуға қаншама
Ауыр әрі қасіретті болса да,
Төрт анаға әнін жалғай алмаған,
Пенделердің басы қайда қалмаған.
Төрт анасын қорғамаған халықтың
Ешқашан да бақ - жұлдызы жанбаған.
Қасиетті бұл төрт ана -
Тағдырыңның тынысы.
Төрт ана үшін болған күрес -
Күрестердің ұлысы!
Ақын өркениеттің құлдырау қарсаңында тұрғанын еске салады. Өркениеттің адасуы поэмасы солтүстіктегі қақаған суықтан өз ұрпағын аман сақтап қалу жолындағы пингвиндердің жанкешті іс - әрекетімен аяқталады. Автор поэма соңында адамгершілік пен рухани құндылықтарды арзан мәдениет пен әдепсіздік алмастырған қоғамды сынайды.
Қорыта айтқанда, Мұхтар Шаханов қазақ поэзиясын бүкіләлемдік дәрежеге көтерген үлкен жүректі ақындарымыздың бірі.
Мұхтар Шаханов Рух және ыза дауылы немесе бес ғасырлық арман
Халқымыздың ғасырлар бойғы арманын жүзеге асырған Қазақстан тәуелсіздігіне 17 жыл! Ал сол Тәуелсіздік тұғырына жету жолында талай жыл күреспен арпалысып келдік. Иә, дана халқымыз бірлік болмаса тірлік болмайтындығын бекер айтпаған. Бірлік болмай, патшаның отарлық саясатының қыл бұрауы мойынға мықтап түскенде ғана, халық өзінің кешегі азат өмірінің көзден ұшқанын аңғарады. Тек аңғарып қоймай, кешегі даланы еркін жайлаған халық атқа қонды. Кенесарыдай батыр бабамыздың бар мақсаты ─ елінің тәуелсіздігі еді. Сол тәуелсіздік жолында өз өмірін құрбан етті .Сын сағатта өз мүддесінен ел мүддесін жоғары ұстады. Наурызбай, Ағыбай, Басығара, Жоламан батырлар да Кенесары хан қозғалысын қолдап, оны пір тұтты.Талай жылға созылған осы күрес халықтың әлі де сойыл ұстап, жауға аттанар ерлері барын танытты. Исатай мен Махамбетті де ереуіл атқа ер салдырып, егеулі найза қолға алдырған, еңку-еңку жер шалдырған, темір қазық жастанып, беркініп садақ асындырған, біртіндеп жауды қашырған да сол, ұлы жол, азаттық жолы еді ғой!
Тәуелсіздік үшін күрес бір сәт те толастаған емес, ол теңіз толқыны сияқты қат- қабат жарға соғып жатты. Кеңес тарихы болса олардың әрбір толқынын бір-бірінен айырып алып, аймақтық оқиғалардың қатарына жатқызды. 1916 жылғы ұлт-азаттық төңкерісі де осы тұрғыдан қаралып келеді. Ал шындығында 1916 жылғы оқиға империяның бүкіл шығысында болды. Ол сонау Азия, Африка, Оңтүстік Америкадағы ұлт-азаттық қозғалыстардың ешқайсысынан кем емес-ті.
Аумалы-төкпелі аласапыран заманда, арпалысып өткен адамзат ғұмырында ұйыса, қанаттаса жүрген халықтардың Жер-Анадан қоныс тауып, құт мекенге айналдырған шекаралы, шекті аймағы қалыптасқаны мәлім. Бірінікі шөлді болар, бірінікі көлді болар, бірінікі нулы болар, бірінікі сулы болар ─ әйтеуір, кіндік кесіп, кір жуған жер әр адамда болатындығы айдай анық.
Дана бабаларымыздың ең асыл армандарының бірі ─ туған жерден топырақ бұйыртса деп, тағдырына егіле, езіле тілейтін аңсарында қандай ғажап астар бар екенін есіңе еріксіз түсіресің.
Қазақ батыры Шынқожаның денесі жау қолында қалғанда жан аяспай шайқасқан жауынгерлер өздері пір тұтқан батырдың бір ғана саусағын алып шығып, оны сол Аягөзге құятын Нарын маңындағы шағын төбеге жерленгенін тебірене жазған поляк жиһанкезі Янушкевич далалықтардың бойындағы елге деген, жерге деген сезімінің, еріне деген құрметінің ересен екендігіне таңданыс білдіреді.
Қай кезден де отаншылдық сезімнің барлық халықтарға тән, жоғары екендігі белгілі. Сондықтан да болар Отанға деген ұлы махаббат, асқар сүйіспеншілік, туған жерге деген қастерлі, қасиетті сезімдер ─ үлкен ерліктердің, ғажайып батырлықтардың бастауы, қайнар көзі.
Осы ұлы планетамызда әлем халықтары арасында өзінің бүкіл болмысымен, мінез-табиғатымен, тарихымен, тілімен, ділімен, ән-жыр, әсем күйімен, тағы да басқа сан түрлі қасиеттерімен ешбір қайталанбас қазақ халқы бар. Қазақ халқының бір ғана шаңырағы, бір ғана ұлы мекені, бір ғана Отаны бар. Ол ─ Қазақ Елі, Қазақ Даласы, Қазақ Жері, барша қазақ халқының кіндік қаны тамған жері ─ Қазақстан!
1930 жылдардағы Шұбартау, Созақ көтерілістерінің қайсысын алмасаң да, олардың барлығы да отаршылдыққа қарсы бағытталды. 1986 жылғы Желтоқсан ұлттық қозғалысы да сол көтерілістердің заңды жалғасы еді.
Тоталитарлық тәртіп өз халқынан митингілерде, мерекелік шерулерде билеуші партияның саясатын қолдап, қолпаштауға бағытталған бірауыздылықты талап етті. Тоқыраудың соңғы жылдары халықтың тоталитарлық тәртіпке деген үнсіз қарсылығы ерекше күшті еді. Алайда, Алматыда үнсіз наразылықтың бет-пердесі аспанға бірақ ұшты. Қайта құру кезеңі ішінде үстемдік режим тұңғыш рет күллі жүйенің сыр бере бастағанын байқайтындай өте бір өжет қарсыласуға килікті. Оқиға салдарын жою үшін Кеңестік тәртіп аппараты барын салып бақты. Қорқытты, үркітті. Көтерісшілер қатаң жазаланды. Көпшілігінің өміріне де, көңіліне де жазылмас жара түсті. Ләззат, Сәбира, Қайраттай гүлдеріміз ерте солды. Олар желтоқсанда егеменді ел болсақ деп талпынған, шындық жырын жырлаған, халқымыздың жас өркені еді.
Дүниені дүр сілкіндірген, тәуелсіздік туын ең алғаш көтерген әйгілі 86-ның желтоқсаны туралы шындық мерзімді баспасөз беттерінде аз жазылған жоқ. Сонау қылышынан қан тамған „колбинизм заманының" өзінде-ақ бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ деп, баспасөз бетінен алаңдағы оқиғаның ақиқатын батыл айта білген қазақ ақын-жазушыларының есімін бүгінде бүкіл әлем таниды. Тіпті, шындықты айтамыз деп шырылдаған қаламгерлеріміздің кейбірі прокуратура бөлмелерінде сарылып, жауапта отырған күндері де болды. Әділдік қашан да жеңбек. 1992 жылы 21 ақпан күні Республика Жоғары сотының Пленумы болып өтіп, алты алаштың алақанына салып, ардақ тұтқан жас азаматтары - Қайрат Рысқұлбеков (марқұм), Түгелбай Тәшенов, Қайыргелді Күзембаев және басқа желтоқсан қаһармандары толық ақталды. [„Желтоқсан құрбандарын жоқтау", Алматы „Жалын"]
Желтоқсан оқиғасында шектен шыққан зұлымдықтар болды. Соның дәлелі ретінде облыстық Дауа газетінде жарық көрген Қайрат қоғамының дүниежүзі ұлттар қауымдастығына жолдаған жасырын хатында былай дейді: [93ж. желтоқсан №10] 1986 жылғы желтоқсандағы уақиғаны ТАСС дүниежүзіне маскүнемдер мен нашақорлардың ұйымдастыруымен болған бұқара тәртіпсіздігі деп даурықтырды. Шынында, халықтың бейбіт наразылығын тез арада басып, жаншып тастап, түк білмегендей отыра қалу мақсатымен бұл оқиғаны өкіметтің өзі ұйымдастырған еді. Көтерілісті жаншу үстінде командирлер мен олардың бұйрығын орындаушылардың қимыл-әрекетінің қабыса қалуы кімді болса да таң қалдырмай қоймайды.
Оқиғаның сырттай ілігі Колбиннің Қазақстан басшылығына келуі еді. 17 жел-тоқсан күні Брежнев атындағы алаңға наразылық білдірген 30 мың адам жиналып, өздерінің Пленум шешімдерімен келіспейтінін бейбіт түрде танытты. Жиналғандардың жартысынан астамы жас жұмысшылар да, қалғандары орта және жоғары оқу орындарының студенттері, мектеп оқушылары еді. Ереуілге шыққан жастардың қолдарында Өзімізді-өзіміз билеуді талап етеміз!, Әр халыққа ─ өз көсемі!, 1937 жыл қайталанбауы керек!, Ұлы державалық ессіздік дереу тоқтатылсын! деген ұрандар, транспоранттар болды. Кейін ереуілшілерді жазалау ісі заңды болуын ойлаған үкімет адамдары демонстранттар арасына бүлік түсіріп, оларды біріне-бірін айдап салуды жоспарлады. Алаңды қоршаған милиция мен КГБ шептерін құпия ниетпен бұзып машиналар кіріп, арақ пен есірткі қосылған мәнті және темекі таратылды. Жастар үкімет тарапынан жоспарланған арамдықты білмеді. Алдын-ала күтілгендей, көпшілік арасындағы жастардың кейбіреулерінің аяқ алысы өзгеріп, бір-біріне қоқан-лоқы көрсете бастады.
18-желтоқсан күнгі құрбан әсіресе мол болды. Ол күні алаңға ешкім жіберілмейтін болып жоспарланғанына қарамай, көшеге 30 мыңдай адам шығып, кешегі түнгі болған оқиғаға лағынет айтты. Ереуілшілер бұл күні кеше кешке өлгендердің мәйітін сұрады. Жендеттер жауап орнына ешбір ескертусіз шайқас ашты. Тағы да кескілеу басталды. Оқиғадан соң іле-шала алаңдағы қан күні бойы жуылды. Алтын жүзігі бар саусақты жендеттер шауып, алтын сырғаны құлақтан жырып алды. Орыс біткен жендеттер жағында болды демейміз. Бірақ жазалаушылардың дені, олардың дем берушілері негізінен орыстар болды. Бұл қазақ жастарының орыс ұлтына деген наразылығын қоздыра түсті. Осылай, бейбіт наразылық үкімет тарапынан қанмен тәмамдалды. Жендеттердің жазалаушы әрекеттерін тікелей басқарғандар - Колбин, Мирошхин, Мещеряков, Князев, Щулико, ал қазақ жағынан Қамалиденов, Мұқашев, Елемесовтер бар.
Көтерілістің шынайы себептері: Қазақстандағы барлық билікті уысынан жібермей ұстаған шовинистік жүйе, күшпен орыстандыру саясаты, интернационалистік у-шу тасасында ұлттық тіл мен мәдениетті жою әрекеті, ауру мен балалар өлімінің көбеюі, теңсіздік, саяси бостандықпен санаспау, ұлттық намыс пен ар-ұжданды табан асты ету, жергілікті халықтың қайыршы жағдайда өмір кешуі.
Мұхтар Шаханов Рух және ыза дауылы немесе бес ғасырлық арман еңбегінде: 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы әлемді дүр сілкіндіргенімен әлі күнге дейін талай қандастарымыздың санасын сілкіндіре алмай келеді. Олай дейтін себебіміз қазіргі таңда желтоқсан оқиғасынан мүлдем бейхабар жастарымыздың көптеп кездесуі, ал Кеңес дәуірінің тарихын оқыған жоғары буынның 1905 жылғы қанды жексенбіні білмейтіні кемде-кем. Мүмкін бұл жағдай салыстыруға келмейтін де шығар, алайда әр халықтың өз тарихының өшпес орны бар. Біздің мақсатымыз шындықты ашу. Себебі 20 жыл өтсе де, шындықтың беті әлі күнге дейін ашылған жоқ деген. КСРО халық депутаттарының І съезінде басын бәйгеге тігіп, желтоқсан оқиғасы жөнінде алғаш мәселе көтерген, Шыңғыс Айтматовша айтсақ: Кремльдің қабырғасында тұп-тұра бомба жарылғандай етіп сөз сөйлеген М.Шахановтың съезд мінберіндегі үш минуты болашақ үшін ақиқаттың бастауындай болған еді. Ақын тілімен айтсақ:
Арман ойда күмбір-күмбір күй қызып,
Арғымақтың жал- құйрығын түйгізіп,
Аңыратып, көсілттің бір жүректің
Үлкен сөзін үш минутқа сыйғызып
Үш - ақ минут шабыт нөсер мырза шақ
Көк тіреді көңіл біткен бір жасап,
Үш-ақ минут жетеді екен мәрттікке
Шығу үшін мәңгі өлмейтін жыр қашап.
Иә, Шаханов! Сен тым алысты аңсайсың, өзіңді жоғарыдағылар жақтайды деп бекер алданып жүрсің, әлі де кеш емес, шұқылауыңды тоқтат, әйтпесе сенің де, көмекшілеріңнің де көзі жойылады, тыныш қана өлеңіңді жаз ─ деп қорқытып, үркітулердің ешбірінен жасқанбай, желтоқсандық жастардың ақтаушысы да, жақтаушысы да бола білген аға-апаларымыз Қайрат пен Сәбира, Ербол мен Ләззаттардың тағдырына бей-жай қарай алмады. Шахановтың Мәскеу мінберінен желтоқсан туралы сөйлеген сөздері нағыз батылдықтың көрінісі болды. Оның жалынды сөздері үлкен күш берді. Шахановтың бұл ерлігін біз қаһармандық деп білеміз.
Азаттық алаңында топ жарып шыққан қазақ жастарының қайсар үні, қаршадай қазақ қыздарының қайратты қимылы тарихқа айналып, болашақта еліміздің ұл-қыздарын отансүйгіштікке шақырары анық. 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы ұлттық санамызды оятып қана қойған жоқ, ол сонымен қатар көптеген қандастарымыздың бойына бауырмалдық, өз халқына деген жанашырлық сезім қалыптастырды.
Мұхтар Шаханов Бес ғасырлық арман немесе желтоқсан тағылымы атты желтоқсан оқиғасының 10 жылдығына арналған ғылыми-теориялық конференцияда жасаған баяндамасында былай дейді:
─ Иә, ағайындар, кезінде Кеңестер Одағын ғана емес күллі әлемді дүр сілкінткен, Горбачевтің қасқа маңдайындағы дара даққа тағы бір қара дақ қосқан, қылышынан қан тамған Мәскеу тоталитарлық жүйе алпауыттарының қиқулата ат қосқан ғасырдың алғысы, жігіттің намысы, ананың асылдығы, әкенің жасықтығы немесе басымдығы таразыға түскен, жас келін әділдік іздеп сот пен прокуратураның арасын жас қылған, қарт әже немересін жетектеп түрменің есігін аңдыған, шашынан сүйреліп сабалып, ары тапталған ару қыз іштей тынған, сенгені сынған, өздері еңіреген, бұзауы мөңіреген қиқулы, қасіретті шаққа он жыл кейін шегініп, он жыл алыстап барып салиқалы сындарлы көзбен қарайтын мамыржай кезең де келіп жетіпті-ау ?!
Жұбан Молдағалиев Мен - қазақпын, өз халқымды мақтан етемін! деп 1986 жылғы желтоқсанның 31-і күні Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы Г.В.Колбинмен жазушылар одағында болған кездесуде берген сұхбатында жастарды жазықсыз жазалаған өкімет адамдары екенін ашық түрде беттеріне айта келіп, Мен сондай ұят оқиға және оның артынша не болғанын естігенде, жасырып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz