Коммерциялық банктердің депозит операциялары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 Коммерциялық банктердің қызметін жүзеге асыру кезінде депозит операцияларының теориялық аспектілері 8
1.1 Депозит . коммерциялық банктерде ресурстар базасын құрудағы негізгі көзі ретінде 8
1.2 Депозит операциясының класификациясы. 16
1.3 Банк қаржысын құру кезіндегі депозит саясатының рөлі. 16
2 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің депозит операцияларының жағдайын талдау және бағалау 36
2.1 Екінші деңгейлі банктердегі депозиттік операцияларының жағдайын анықтау 36
2.2 «БТА» АҚ .ның депозиттік операцияларын талдау 45
2.3 Коммерциялық банктердегі депозиттерді кепілдендіру жүйесінің рөлі 55
3 Қазақстандағы коммерциялық банктердің ресурстарын кеғейту жолдарын дамыту 63
3.1 Депозиттік саясатты басқарудың шетелдік тәжірибесі 36
3.2 Депозиттік операцияларды жетілдіру жетілдіру 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
Қолданған әдебиеттер тізімі 82
1 Коммерциялық банктердің қызметін жүзеге асыру кезінде депозит операцияларының теориялық аспектілері 8
1.1 Депозит . коммерциялық банктерде ресурстар базасын құрудағы негізгі көзі ретінде 8
1.2 Депозит операциясының класификациясы. 16
1.3 Банк қаржысын құру кезіндегі депозит саясатының рөлі. 16
2 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің депозит операцияларының жағдайын талдау және бағалау 36
2.1 Екінші деңгейлі банктердегі депозиттік операцияларының жағдайын анықтау 36
2.2 «БТА» АҚ .ның депозиттік операцияларын талдау 45
2.3 Коммерциялық банктердегі депозиттерді кепілдендіру жүйесінің рөлі 55
3 Қазақстандағы коммерциялық банктердің ресурстарын кеғейту жолдарын дамыту 63
3.1 Депозиттік саясатты басқарудың шетелдік тәжірибесі 36
3.2 Депозиттік операцияларды жетілдіру жетілдіру 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
Қолданған әдебиеттер тізімі 82
Кіріспе
Бүгінгі таңда елбасы жолдауда атап өткендей ішкі ресурстарды банк
саласына жиылдыру қажетт екенін атап өтеді. Яғни сырты мемлекеттердің
қаржыларының әкелуін бәсендету қажеттігін атап өтеді [1].
Банктер әртүрлі функциялар атқара отырып өзара және басқа да шаруашылық
субъектілерімен күрделі қарым-қатынастарға түседі. Сәйкесінше осындай
тәсілге банктердің ақшалай-несиелік функциялары қоғамдық өндіріс процесіне
тікелей және кері байланысты бола отырып ашылады және де банктер жүйелері
мен банк қызметі элементтері құрылымына талдау беріледі. Бүгінгі таңда
коммерциялық банк өз тұтынушыларына екі жүзге дейін әртүрлі өнімдер мен
қызметтер ұсынуға қабілетті. Осыншама үлкен амалдар диверсификациясы
коммерциялық банктерге өз тұтынушыларын сақтауға және барынша жағдайсыз
конъюнктура кезінде де пайдада болуына мүмкіндік береді.
Бір амалдың шығыны сол уақытта орындалу шарттары жақсы басқа амалдар
пайдасымен жабылады, нарықтық экономикадағы барлық елдерде коммерциялық
банктер несиелік жүйенің негізгі амал буыны болуы жайдан жай емес. Олар
несиелік–ақшалай нарықтың өзгермелі шарттарына тез үйренуі жағынан
таңғаларлық бейімдік көрсетеді. Қазіргі нарықтық экономикада коммерциялық
банктер қызметі экономиканың барлық секторларымен байланыста болуы
арқасында үлкен мағынаға ие болып отыр. Банктің міндеті үзіліссіз ақша
айналымы мен капитал айналымын қамтамасыз ету, өндірістік кәсіпорындарды,
мемлекет пен тұрғындарды несиелендіру және де халық шарушылығы қорына
жағдай жасау болып табылады. Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалдары
рөлін атқара отырып, ақша капиталының сала аралық және аймақ аралық қайта
таратылуын қамтамасыз ету арқылы халық шаруашылығының маңызды функциясын
орындайды. Сала, сфера бойынша капиталдарды тарату және қайта таратудың
банктік механизмі шаруашылықты
өндірістің объектівтік тұтынушылығы бойынша дамытуға мүмкіндік береді,
сонымен қатар экономиканың құрылымы жағынан қайта құрылуына ықпалын
тигізеді. Коммерциялық банктер кәсіпорындардың, мекемелердің, тұрғындардың,
басқа банктердің қаражаттарын салым түрінде (депозиттер) өзіне тартуға және
де оларға сәйкесінше шот ашу мүмкіндігіне ие. Банктің өзіне тартқан
қаражаттары құрылымы жағынан әртүрлі. Олардың негізі түрі болып
клиентурамен жұмыс кезінде банк алған қаражаттар (депозиттер), өзіндік ұзақ
мерзімді міндеттілік шығару арқылы алынған қаражаттар (депозиттік және
жинақтау сертификаттары) саналады. Банк саясатын құраушылардың барлығының
арасындағы маңыздысы болып ресурстік база құру саясаты есептеледі.
Пассивтік амалдарды орындау кезінде ресурстік база құру активті амалдарға
қарағанда үнемі алғашқы және негізгі рөлді атқарды. Банктік ресурстардың
негізгі бөлігі банктің депозиттік амалдарды тиімді де дұрыс ұйымдастыруды
орындау кезінде жиналатыны белгілі. Осыған байланысты ресурс потенциалын
өсіру және пассивтерді тиімді басқару арқылы оның тұрақтылығын қамтамасыз
ету мәселесі ерекше маңыздылыққа ие болып отыр. Біздің елімізде депозиттік
саясатты құру мәселесіне назар қажетті деңгейде аударылмай отырғанын айта
кету керек. Бұл банктік қызметтерге сұраныс жоғары инфляция және арзан
ресурстардың пайда болуы кезінде айтарлықтай өсіп кетуіне байланысты. Осы
шарттардың барлығы тәуекелділік табиғатын өзгерте отырып банктік амалдардың
жоғары пайда қалыпын қамтамасыз етті. Пайда нормасының төмендеуі мен
банкаралық несие, шұғыл валюталық нарықтағы амалдар секілді табыстың
қалыптасқан көзінің жоғалуы коммерциялық банктердің депозиттік саясатының
құрылуын өздері тартқан қаражаттар құрылымын тиімді ету және пайыздық
шығындарды төмендету мәселесі жағынан бірінші етіп шығарды.
Дипломдық зерттеудің мақсаты коммерциялық банктердің депозиттік
саясатының экономикалық тұрақтылық жүйесінде бекуін жетілдіру бойынша
ұсыныстар құру болып табылады.
Алға қойылған мақсат бойынша жұмыста төмендегідей міндеттер шешілген:
1) коммерциялық банк түсінігі беріліп, оның негізгі функциялары мен
амалдары қарастырылды;
2) банктік ресурстар классифиациясы зерттелді;
3) коммерциялық банктің депозиттік амалдарына классификация беріліп,
олардың ерекшеліктері қарастырылды;
4) коммерциялық банк депозиттік саясатының теориялық негізі зерттеліп,
құрылу принциптері мен мәні, мақсаты мен міндеттері ашылды;
5) жеке және заңды тұлғалардан қаражаттар тарту жағынан банктік жүйенің
қызметіне талдау жасалды;
6) тұрақтылығын бекіту мақсатында коммерциялық банктердің депозиттік
саясатын тиімді етудің перспективті бағыттары құрылды.
Жұмыста зерттеу объектілері болып коммерциялық банктің депозиттік
саясатын ұйымдастыру кезіндегі экономикалық қарым – қатынастар алынды.
Зерттеу субъектісі ретінде екінші деңгейлі банктердің амалдары
қарастырылды.
Дипломдық жұмысты жазудың әдістемелік негізі ретінде қазақстандық және
шет елдік экономист-оқымыстыларының монографиялары, ағымдық баспа
материалдары, заңдық – инструктивтік актілер және екінші деңгейлі банктер
жайлы ақпараттар алынды.
Дипломдық жұмысым кіріспеден, үш бөлімне және қорытындан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен құралған. Сонымен қатар дипломдық жұмыста 21 сурет,
23 кесте келтірілген.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасы басылым беттеріне шыққан Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің және статистика бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық Агенттігінің мәліметтері және қазақстандық және
шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері, сонымен қатар БТА Банк АҚ – ның
жылдық есебі қолданылған.
1 Коммерциялық банктің қызметін жүзеге асыру кезінде депозит
операцияларының орны мен рөлі
1.1 Депозит – коммерциялық банктерде ресурстар базасын құрудағы негізгі
көзі ретінде
Нарықтық экономика жағдайында коммерциялық банктердің қызметі – бұл
барлық мемлекеттердің банк жүйесінде ерекше орын алады. Коммерциялық
банктер ақша нарығындағы әмбебап кәсіпорын ретінде қарастыруға болады.
Біздің ойымызша коммерциялық банктін негізгі қызметі айналымдағы бос
ақша қаражаттарын мобилизациялау және аккумуляциялау, яғни жинақтау және
сақтау (салымдар және депозит операциялары). .
Банк ресурстарын құру кезінде ерекеше рөлді пассивтік операциялар
алады. Банк ресурстарын құру үшін банк қаржылаыр қарастырылатын, содан
кейін актив бойынша пайдаланылатын коммерциялық банктің операциялары пассив
операциялары ретінде түсіндіріледі. Ал банк активтерінің көлемін мен
құрылымы олардың құрылған көздері есебінен, яғни пассивтермен анықталады.
Банк пассивтерін құру процесі, олардың құрылымдарын оңтайландыру, соған
орай ақша қаражаттарының бүкіл көздерін басқару сапасының ресурстық
мүмкіндіктерді құруы банк қызметінің негізгі кезендерінің бірі болып
саналады. Тұрақты ресурстық базасының болуы банктің активтік операцияларды
табысты жүргізуіне мүмкіндік береді.
Коммерциялық банктің пассивтік операцияларды жүргізуі нәтижесінде банк
капиталы мен қатыстырылған қаржылардан тұратын банк ресурсы пайда болады
[3; 54].
Коммерциялық банктің пассивтік операциясының 4 формасы бар:
1) коммерциялық банктің бағалы қағаздарды біріншілік эмиссиялауы;
2) қорды ұлғайту үшін табыстан аударымдар жасап отыру;
3) басқа заңды тұлғалардан несие алу;
4) депозиттік операциялары.
Коммерциялық банктің бағалы қағаздарды біріншілік эмиссиялау және
банктің қорын ұлғайту үшін жасалған аударымдары арқылы бірінші ірі топ,
яғни меншік қаржысы құрылады.
Басқа заңды тұлғалардан несие алу және депозит операциялары арқылы
тартылған несие қаражаттарының екінші тобы құрылады.
Сондықтан, банк қаржысы активті операцияларын іске асыру үшін меншікті
және тартылған қаражаттардан құралады.
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктері әртүрлі қаржылық
ресурстарды қолданады. Банк балансынталдау кезінде, банк міндеттемелерінің
ішінде келесідей қаржы түрлерін көрсетуге болады:
1) меншік капиталы;
2) депозиттер;
3) банк аралық міндеттемелер.
Көптеген Қазақстандық банктер үшін міндеттемелер қоржының
оптимизациялау актуалды мәселе болып отыр. Бұл банктің қаржы базасының
түбегейлі өзгеруімен, әр қаржы құның өзгерумен және банктер арасындағы
бәсеке қабілеттілігінің өсімен байланысты.
Меншік капиталы – бұл кез – келген банктің қаржы ресурстарының маңызды
бөлігі және қызмет ету кезіндегі экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз
етеді.
Банктің меншікті капиталына келесілер кіреді:
1) жарғылық капитал;
2) резервтік капитал;
3) арнайы қор;
4) бір жыл ішіндегі бөлінбеген табыс.
Коммерциялық каптила құрамындағы меншік капиталының көлемі мен рөлі
ерекше құрылымнан тұрады басқа қызмет түрлерімен айналысатын шаруашылық
субъектілерінен ерекше. Ерекшелігі коммерциялық банктер барлық қаржы
қажеттілікті меншік каптиталының есебінен 10% - ын алса, ал басқа
субъектілер 40 – 50% -ды алған. Меншік каптиталы банктін қызмет ету шегін
анықтайды және қаржылық тұрақтылық деңгейін көрсетеді.
Меншік капиталының қызметтері әртүрлі ғалымдардың талқылау бойнша әр
түрлі.
Меншік капиталының негізгі қызметтері:
1) қорғау қызметі. Банк активтерінің елеулі үлесі (88 пайыз
жобасында) салушылар арқылы қаржыландырылады. Сондықтан банктің
акционерлік капиталының және оған теңестірілген қаражаттардың
негізгі функциясы салушылар қызығушылығын қорғау. Өзіндік
қаражаттарды қорғау функциясы банктің банкрот жариялауы болған
жағдайда компенсация төлеу мүмкіндігі бар екенін білдіреді. Банк
капиталын қорғау функциясы тақырыбы біздің елімізде бірнеше
мәселелер болғандықтан әсіресе қазіргі кезде өте маңызды. Біздің
еліміз үшін өзіндік капиталдың бар болуы банк сенімділігін көрсету
шарты болып табылады.
2) оперативтік қызметі. Банкке нәтижелі жұмыс бастау үшін жер,
мекеме, құралдар алу, сонымен қатар шығын болған жағдай үшін
қаржылай резервті қамтамасыз етуге бастапқы капитал қажет. Осы
мақсаттарға да өзіндік капитал қолданылады.
3) реттеушілік қызметі. Салушылардың қызығушылығын қорғау және
амалдарға қажет қаржылық негізді қамтамасыз етуден басқа банктің
өзіндік қаражаттары реттеуші амалдарды орындайды. Банктер
қызметінің нәтижелі жұмыс жасауына қоғам қызығушылық танытуына,
сонымен қатар мемлекеттік органдарға банк жүргізген амалдарға
бақылау жасауға мүмкіндік беретін заңдар мен тәртіптерді
қадағалауда да банктің өзіндік қаражаттары реттеуші функциясын
атқарады [4; 47].
Келесі сурет 1 – де республикамыздың жетекші банктерінің меншік
капиталының үлесін көруге болды [5; 25].
Сурет 1. 2008 жылдың 1 қаңтарындағы республикамыздың жетекші
банктерінің меншік капиталының үлесі
Банк ашар алдында лицензия алар және бөлімін ашу үшін ең алдымен
талапқа сай минималды капиталы ережеге сәйкес болуы тиіс және қарыз және
инвестициялауға байланысты шек болуы тиіс, сонымен қатар басқа банктердің
активтерін сатып алу шарттарына сәйкес болуы тиіс.
Меншік каптитал бұл банктің қаржы ресурсы ретінде акционерлерге
төленетін дивиденттердің құны формасында көрсетіледі.
Меншік капиталын екі әдіс арқылы өсіруге болады:
1) акционерлік капиталды ұлғайту арқылы;
2) банктін табысын ұлғайту арқылы.
Жарғылық капитал банктің міндеттемелерін қамтамасыз ету үшін және
негізгі банктік операцияларды іске асыру көзі болып табылады. жарғылық
капитал ең алдымен акцияларды сату арқылы немесе құралтайшылардың алғашқы
жарнасы арқылы құрылады [6; 234].
Президенттің бекіткен Қазақстан Республикасының банк және банк қызметі
туралы 1995 жылғы бекіткен заңына сәйкес бактің акционерлері және
құрылтайшылары иеленген акциялары ақшалай түрде төлеуге міндетті.
Жарғылық каптитал көлемін ұлғайту келесі жолман жүргізілуі мүмкін:
1) қосымша акцияларды шығару, сонымен қатар банктің табысын
каптитализациялау арқылы;
2) акцияның комиссиондық құнын ұлғайту арқылы.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің пайымдауы бойынша банк
секторындағы капитализациялау қазіргі кезде жеткіліксіз деңгейде. Сонымен
байланысты Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің 2001 жылы 1 тамызда
меншік капиталының минималды мөлшері 2 млрд.теңге деп бекітілген. Бұрынғы
кезде ол 300 млн.теңгені ғана құраған. Меншік капиталының ұлғайтылуы немен
байланысты болады? Бұл меншік капиталының деңгейінің төмендігімен
байланысты болған, яғни банктер осы кезде оңай құрыла бастағанына
байланысты ұлғайтылу себеп болды.
2001 жылы 1 маусымда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің
басқармасының бекіткен меншік капиталының минималды көлемі келесідей:
1) Ұлттық Банктің лицензиясы бар банк операциясын жүргізетін банк
үшін 1 млрд.теңге.
2) Алматы және Астана қалаларынан тыс орналасқан аудандардағы банктер
үшін 500 млн.тнңге;
3) бірінші филиалды ашу үшін 1 млрд.теңге;
4) келесі филиалдарды ашу үшін 300 млн,теңгеге ұлғайтылады.
Резервтік капитал – бұл банктің негізгі қызметін жүзеге асыру кезіндегі
тәуекелден пайда болатын шығындарды жабу үішн банк табысының бір бөлігінен
құралады. Резервтік капиталдың минималды деңгейін Қазақстан республикасының
Ұлттық Банкі бекітеді және ол жарғылық капиталдың 25% - ын құрауы тиіс [7;
85].
Бөлінбеген табыс – дивидендтерді төлегеннен кейінгі және резервтік
қорға аударымдарды жасағаннан кейінгі табыстар.
Коммерциялық банктің қаржы ресурстарының ішніде меншік капиталы 10 –
15% - дан көп емес бөлікті құрайды және қаржы ресурстарының негізгі бөлігін
тартылған қаражаттар құрайды.
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаржылар ерекше орын алады
және ол актив операциясын іске асыру кезінде ақша қаражаттарына деген
сұраныстын 85 – 90%-ын құрайды. Банк тәжірибесінде барлық тартылған
қаражаттар аккумуляциялау әдісіне байланысты депозиттік және депозиттік
емес қаржы көздеріне бөлінеді.
Банктік міндеттемелер құрамында депозиттік емес тартылған қаражаттар 20
– 25%-ды құрайды.
Көп таралған депозиттік емес қаржы көздеріне келесілер жатады:
1) банк аралық нарықтағы несиелер;
2) олрталық банктен алынған қарыздар;
3) қарыздық міндеттемелер шығару.
Тартылған қаражаттардың ішінде негізгі бөлігін депозиттер құрайды.
Депозит – бұл ақашалай сома, яғни бір тұлғадан екінші тұлғаға алдын –
ала келісілген шарт бойынша қайтарымды және сыйақының атаулы түрін алады.
Депозиттік операция – бұл қайтарымдылық және сыйақы төлеу жағдайында
заңды және жеке тұлғалардан ақша қаражаттарын тарту бойынша жүзеге
асырылатын банктік операция.
Экономикалық мазмұны бойынша депозиттердің мынандай 4 топқа
топтастыруға болады:
1) шұғыл депозиттер;
2) талап еткенге дейінгі депозиттер;
3) сақтық кассалары;
4) бағалы қағаздарға салымдар.
Талап еткенге дейінгі депозиттер – бұл қайтарылатын мерзімі көрсетілген
депозиттер, яғни мерзмі шектелмеген, депозиттердің бірінші талап етуі
бойынша толық немесе жартылай қайтарылады. Талап еткенге дейінгі депозиттер
ағымдағы есеп айырысуларға арналған. Мұнда шотты ашу клиенттің
қажеттілігімен яғни банк делдалдық көмегімен есеп айрысуға, төлемдер, ақаша
қаражаттырын алу үшін ыңғайлы болып келеді. Бұл шоттар бойынща ақша
қаражаттарын қолма – қол, чек, аударым және т.б. формасында есеп айрысу
құжаттарымен қолдануға болады [8; 65].
Шұғыл депозиттер – бұл қайтарылытын белгілі мерзімі көрсетілген
депозит.
Сақтық салымдары – бұл салымшыға сақтық (жинақ) кітапщаларын жазып беру
арқылы жүзеге асырылатын, жеке тұлғалардың салымдары.
1.2 Депозит операциясының класификациясы
Коммерциялық банктің пассивтік амалдары банк байланысы мен
қаражаттардың көзін сипаттайды. Дәл осылар шарттарды, қалыпты және банктік
қорларды т.б. қолдану бағыттарын уақытынан бұрын қайндайда бір жоғары
мөлшерде анықтайды.
Коммерциялық банктің депозиттік (салым) амалдары дегеніміз бұл заңды
және жеке тұлғалардың белгілі бір уақытқа салған салымдарын, сонымен бірге
тұтынушылардың есеп шоттарында қалған қаражаттарын несиелік қор және
инвестициялық қызметке тарту. Салым (депозит) бұл белгілі бір шарттар
бойынша банкке анықталған мерзімге қаражат иесінің сақтауға берілген
ақшалай (ұлттық немесе шет елдік валюта түрінде, қолма-қол ақшалай немесе
қолма-қол ақшасыз есеп айырысу) қаражаттары.
Депозиттік амалдарды ұйымдастыру кейбір принциптерді сақтау арқылы
жүзеге асырылуы тиіс:
1) салымға ақша орналастырылу ерікті түрде және де оларды қайтару
қабылданған ережеге сай болуы керек;
2) салымның кепілді болуы;
3) салушылардың барлық категориялары үшін салымды жинақтауға қол
жетімділікті қамтамасыз ету үшін салымдардың бірнеше түрлері болуы
тиіс;
4) банк үшін нарық сегменттерінде тұтынушылардың жинақтаушы
белсенділігін ынталандыру;
5) нарық конъектурасы өзгерген жағдайда салымдарды тарту шартын бәсекеге
қабілетті ету;
6) салым түрлерінің құрылымдық қатынасын және көлемін жетілдіру;
7) Қазақстан Республикасының күші бар заңын қатал сақтай отырып салымдар
бойынша амалдар жүргізу.
Депозиттік шоттар әртүрлі болуы мүмкін және де олардың
классификациясының негізі ретінде салым көздері, олардың мақсаты, табыс
деңгейі т.б. секілді критерийлер алынған. Дегенмен, көп жағдайда критерий
ретінде салушы категориясы және салымды алу түрі ұсынылады.
Депозиттік амалдар төмендегідей болып жіктеледі:
1) салушылар категориясына қарай:
- заңды тұлғалар депозиті (кәсіпорындар, мекемелер, т.б.);
- жеке тұлғалар депозиті.
2) экономикалық мазмұны бойынша:
- салушылар категориясын ескеру арқылы;
- алу түрлеріне қарай;
- сақталушы қаражаттарды қолдану ретіне қарай.
3) қаражаттарды алу түріне қарай:
- шұғыл депозиттер;
- талап қылуға дейінгі депозиттер (до востребования);
- тұрғындардың сақтау салымдары.
Алу түрлеріне қарай депозиттерді жіктеуді түсініктірек етіп сызба
түрінде 2 суреттегідей көрсетуге болады [9; б. 25]. Батыс банктерінің
тәжірибесінде депозиттер алыну мүмкіндігіне қарай төмендегідей
категорияларға бөлінеді:
- ыстық ақшалар үлкен ықтималдылықпен алынуы мүмкін (мысалы,
пайыздық мөлшерлердің ауыспалылығына сезімтал депозиттер);
- сенімсіз, өзінің мөлшерінен 25 - 30 пайыз шамасында алынуы мүмкін;
- тұрақты қаражаттар (негізгі депозиттер), алу ықтималдылығы ең
төмен.
Дегенмен қазақстандық банктерге оралып, алыну түрлеріне қарай
депозиттердің жіктелуін толығырақ қарастырамыз.
Талап етуге дейінгі депозиттерден бастаймыз. Талап қылуға дейінгі
депозиттер тұтынушы жағынан банкті алдын ала ескертусіз түрде кез- келген
уақытта қажет болуы мүмкін қаражаттардан құралады. Оларға қаражаттарды
белгілі бір мақсатқа қолдану үшін алынатын ағымдағы шоттағы, есеп шоттағы,
бюджеттік шоттағы қаражаттар жатқызылады.
Талап қылуға дейінгі депозиттер өз негізі бойынша тұрақты емес, олардың
қолданылу аймағын коммерциялық банктер шектейді. Сол себепті шот иелеріне
төмен пайыздар төленеді немесе ол мүлдем төленбейді. Бәсеке өскен жағдайда
салымды жинау мақсатында коммерциялық банктер тұтынушыларды өзіне тартуға
және талап қылуға дейінгі депозит бойынша шот иелеріне қосымша қызметтер
көрсету арқылы және де оларға көрсетілетін қызметтер түрлерінің сапасын
жоғарылату арқылы салымдарды өсіруге тырысады. Талап қылуға дейінгі
депозиттертік пайыздар тәртіп бойынша әдетте жаңа күнтізбелік жыл басында
бір рет салушы есебіне ескеріледі [9; б. 36].
ЛОРО 3 айға дейін Шұғыл
3 – 6 ай Шұғыл қосымша
салымды
Контокоррент 6 – 9 ай Шартты
Овердрафт Ұсынушыға
НОСТРО 9 – 12 ай
12 айдан жоғары
Талап қылуға дейін
Ағымдағы шотта
Сурет 2. Коммерциялық банк депозиттерінің алыну түрлеріне қарай
жіктелуі
Осылайынша, талап қылғанға дейінгі депозиттік шоттың келесі түрде
сипаттауға болады:
- ешқандай шектеусіз кез – келген уақытта ақшаны алу немесе ақша қосу
жүзеге асырылады;
- шот иегері айлық қатаң мөлшер түрінде шотты қолданғаны үшін
банкке комиссия төлейді;
- талап қылғанға дейінгі шотта ақшаны сақтағаны үшін банк жоғары емес
пайыз төлейді немесе мүлдем төлемейді;
- талап қылғанға дейінгі депозит бойынша Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкінің міндетті қорына өте жоғары нормалар аударады.
Талап қылғанға дейінгі шоттардағы қаражаттардың жоғары икемді болуына
байланысты қалдықтар тұрақты емес, кейде тез өзгермелі болады. Бірақ, талап
қылғанға дейінгі шоттардағы қаражаттардың жоғары ауыспалы болуына
қарамастан олардың ең төменгі құлдырамайтын қалдығын анықтауға және де оны
тұрақты несиелік қор ретінді қолдануға мүмкіндік бар болады.
Талап қылғанға дейінгі салымдар ең арзан қор болғандықтан осы салымдар
көмегімен банк табатын пайда мәселесі шешіледі, ал есет айырысу және
ағымдағы шоттар бойынша тұтынушыларға қызмет көрсету шығындары өте төмен.
Коммерциялық банктердің көпшілігінде талап қылғанға дейінгі депозиттер
қаражаттарды тарту құрылымында үлестің ең көп бөлігін алады. Бірақ, бұл
қаражаттардың үлесі банк қорында 30 -36 пайыз болғанда ең тиімді болып
саналады [10; б. 78].
Шұғыл салымдар тұрақты және банкке салушылар қаражаттарын ұзақ уақыт
бойы қолдануға мүмкіндік береді. Шұғыл салымдар дегеніміз депозиттік
шоттарға алдын ала қатаң бекітілген мерзімге пайыз төлеу үшін салынатын
ақшалай қаражаттар. Олар бойынша пайыз төлеу салымның көлемі мен салынған
мерзімінен тәуелді болады. Шұғыл салымның иесі өз қаражатын тек бекітілген
мерзім аяқталғанда ғана ала алады, дегенмен салым иесі өз қаражатын
мерзімінен бұрын алу құқығы да қарастырылған. Бірақ мұндай жағдайда
тұтынушының салым бойынша пайыз алуы төмендейді.
Шұғыл депозиттер мерзіміне қарай келесі түрде жіктеледі:
- 3 ай мерзімге дейінгі депозиттер;
- 3 айдан 6 айға дейінгі мерзімді депозиттер;
- 6 айдан 9 айға дейінгі мерзімді депозиттер;
- 9 айдан 12 айға дейінгі мерзімді депозиттер;
- 12 айдан жоғары мерзімді депозиттер.
Шұғыл депозиттердің тұтынушы үшін артықшылығы сол пайыздық мөлшер
жоғары, ал банк үшін артықшылығы - өтімділікті төмен оперативтік қормен
ұстау мүмкіндігі. Шұғыл депозиттертік шоттардың тұтынушы үшін кемшілігі деп
өтімділіктің төмендігін атауға болады, ал банк үшін кемшілік деп салым
бойынша төленетін пайыздық мөлшердің жоғары болуы соның нәтижесінде
маржаның төмендеуін көрсетеміз.
Шұғыл салымдардың екі түрі бар:
- белгіленген мерзімді шұғыл салым;
- алынуы туралы алдын – ала хабарлайтын шұғыл салымдар.
Шұғыл салымдар қаражаттарды банк құзырына келісім шарт бойынша белгілі
бір мерзімге толық беруді қамтамасыз етеді, ал белгіленген мерзім
аяқталғаннан кейін шұғыл салымды иесі кез – келген уақытта ала алады. Шұғыл
салым бойынша тұтынушыға төленетін сый ақы көлемі шұғыл салымның
мерзімінен, депозит сомасынан және салушының келісім шартты орындауынан
тәуелді болады. Салым мерзімі ұзағырақ және сомасы үлкен болған сайын сый
ақы көлемі артады. Осындай градация салушыларды өз қаражаттарын тиімді етіп
ұйымдастыруға талаптандырады да банкке ол қаражаттарды басқаруға мүмкіндік
береді.
Алынуы туралы алдын – ала хабарлайтын шұғыл салымдар салушы өз
қаражатын алатындығын банкке келісім шарт бойынша ерте хабарлайтынын
білдіреді (тәртіп бойынша 1 айдан 3 айға дейін, 3 айдан 6 айға дейін, 6
айдан 12 айға дейін және 12 айдан жоғары). Хабарлау мерзіміне байланысты
салым бойынша пайыздық мөлшерлеме анықталады.
Шұғыл салымдар бойынша пайыздық мөлшерді бекіту кезінде негізгі фактор
ретінде салым орналастырылатын уақыт алынады. Салым уақыты ұзағырақ болған
сайын пайыз мөлшері де жоғары болады. Салым бойынша қосымша тағы бір
ақпарат табыстың төлену жиілігі, төлем аралығы ұзақ болған сайын пайыздық
мөлшер артық болмақ. Сонымен бірге пайыздарды төлеудің бірнеше әдістері
қолданылады.
Шұғыл депозиттерді тарту әдістеріне қарай банк балансының өтімділігін
қамтамасыз ету мәселесі шешіледі.
Әлемдік банк тәжірибесінде шұғыл депозиттермен талап қылуға дейінгі
депозиттердің аралық жағдайын жинақтаушы депозиттер алады. Олар банк
қорында үлкен орын алады, оның ішінде мақсаттық бағытта алар орны ерекше.
Тұрғындардың жинақтаушы салымдары салымның мерзімі мен салым амалдарының
шарттарына қарай жіктеледі:
- шұғыл;
- қосымша салымды шұғыл;
- шартты;
- ұсынушылыққа;
- ағымдағы шотқа және басқа.
Олар салу және алыну кезінде толық сомма немесе бөлігі бойынша жүзеге
асырылады да жинақтау кітапшасының берілуі арқылы сендіріледі. Банктер
төлемдері кезекті еңбек демалыстарына, туған күндерге және т.б.
байланыстырылатын мақсаттық салымдар қабылдайды. Жинақтаушы салымдарға
жинақтау немесе ақшаны қандайда бір уақытқа сақтау мақсатында ашылған
салымдар жатады. Олардың жалпы сипаты жоғары табыстылық, мақсаттың бар
болуы, сақталынуы болмақ [11; б. 93].
Жинақтаушы салымдардың банк үшін өзіндік пайдасы және кемшіліктері бар.
Банк үшін жинақтаушы салымдардың мәні сол олардың көмегімен тұрғындардың
қолданылмаған табысы анықталып, өндірістік капиталға айналдырылады. Ал банк
үшін болатын кемшілігіне келсек салымдар бойынша жоғары пайыздар төлеу және
де ол салымдарды саяси, экономикалық, психологиялық жайттармен нақтылау.
Бұл жағдайлар өз кезегінде шоттардан қаражаттардың тез алынып банк
өтімділігін жоғалту қауіпін төндіреді.
Сертификаттарды депозиттік және жинақтаушы деп бөлуден басқа
салушылардың категориясына қарай сертификаттарды басқа да белгілері бойынша
жіктеуге болады:
1) шығарылу әдісіне қарай;
- бір ретке шығару;
- сериялармен шығару;
2) безендіру әдісіне қарай:
- атаулық;
- ұсынушылыққа.
Сертификат иесі сертификат бойынша талап етуді өзге адамға беруге
құқылы. Сертификат бойынша ұсынушыға бұл қызмет қарапайым түрде тапсыру
арқылы жүзеге асырылса, атаулық сертификаттар бойынша сертификаттың екінші
жағында екіжақтық келісім жазу арқылы орындалады.
Атаулық сертификаттардың иесі басқа адамдарға жазбаша түрде (цессия)
бере алады. Ақшалай сомманы талап ету мерзімі жеткен кезде сертификат иесі
банкке өтінішпен бірге сертификатты өтеу әдісін беруі тиіс.
Сонымен, берілген теориялық материалдарға талдау жасай келе
коммерциялық банктер үшін салымтар ең негізгі және қорлар түрінің арасында
бағасы бойынша тиімдісі болып табылатынын айтуға болады. Бұл элементтің
қордағы үлесінің артуы пайыздық шығындарды реттейді, сонымен қатар олардың
жоғары үлесі банк өтімділігін арттырады [12; б. 32].
Банктің өз тұтынушыларынан алған қаражаттары ағымды, депозиттік және
жинақтау шоттарыда жиналады. Осы шоттарда қалған қаражаттар өзара қосылады
және де баланста бір көрсеткіште беріледі. Талдау кезінде депозит арқылы
тартылған қаражаттар мерзімдері бойынша топталады. Мұндай талдау
қаражаттардың банк құзырына қандай мерзімге өткізілгенін білу үшін керек.
Талап қылғанға дейінгі салымдар үлесінің артуы банктің пайыздық шығындарын
төмендетеді және де пайыз бойынша жоғары пайда табуға мүмкіндік береді.
Алайда, бір жағдайды ескеру керек: бұл салымдар ең ауыспалы қаржылық
құрал, сондықтан қорда олардың үлесінің жоғары болуы банктің өтімділігін
төмендетуі мүмкін. Шұғыл депозиттер тартылатын қорлар арасындағы ең
тұрақтысы болып есептеледі. Қорда шұғыл депозиттер үлесінің өсуі банк
тұрақтылығының артуына ықпал етеді және де банктің төлемге қабілетті болуын
қамтамасыз етіп, өтімділікті басқаруды тиімді етеді.
Тұтынушыдан салымға қаражаттар тарту кезінде тұтынушы мен банк арасында
депозиттік келісім шарт жасалады (В қосымшасы. Г қосымшасы). Банктер
депозиттік келісім – шарттарды өз еріктерінше құрайды. Әрбір салым түрі өз
алдына типтік сипатқа ие.
Келісім- шарт екеу болып жасалады да оның бірі салымшы қолында,
екіншісі банктің несиелік немесе депозиттік (бұл іспен банкте қай бөлім
айналысатынына байланысты) бөлімінде сақталады. Келісім-шартта салым
соммасы, оның әрекет етуі, келісім шарт мерзімі аяқталғанда салушы алатын
пайыздық мөлшердің көлемі, салымшының міндеттері мен құқығы, банктің
міндеттері мен құқығы, келіміс шартты сақтаудағы екі жақтың жауапкершілігі,
сұрақтар туындағанда шеші реті айтылады.
Салымдарды қолма- қол ақшалай жүргізу мүмкіндігі тек жеке тұлғаларға
беріледі. Заңды тұлғалардан депозиттік шоттарға салым тек ақшаны аудару
арқылы жүзеге асырылады [13; б. 95].
Салымды жабу кезінде тұтынушы банкке салым туралы келісім – шартты және
салым кітапшасын өткізуі тиіс. Бұл құжаттарды өз кезегінде банк жоюға
міндетті. Банк өз тұтынушысына салым сомасы және ол бойынша жинақталған
пайыздық мөлшерге шығыс кассалық ордерін жасайды.
Депозиттік амалдарды басқару бойынша банктің негізгі мақсаттары деп
төмендегілерді атауға болады:
- банкке тартылған және қарызға алынған қаражаттар арасынан банк үшін
пайда әкелмейтін түрлерге рұқсат етпеу, тек негізі қорды қамтамасыз
ететін бөлікке ғана рұқсат беріледі;
- белсенді амалдарды дамыту және тұтынушы алдына банк қойған
міндеттерін орындау үшін қажет несиелік қорды іздеу;
- арзан қорларды тарту есебінен банктің пайда табуын қамтамасыз
ету.
Қазіргі кездегі экономикалық жағдайлар депозиттік амалдарды
диверсификациялау арқылы пассивті амалдар аумағындағы саясатты ауыстыруға
әкеліп отыр.
Банктер және басқа да қаржылық құрылымдар арасындағы жеке және заңды
тұлғалардың салымдарына деген бәсекелестіктің артуы нәтижесінде қазіргі
кезде депозиттердің көптеген түрлері, олардың алуан түрлі бағалары және
бірнеше қызмет көрсету әдістері пайда болды. Кейбір шетелдік мамандардың
мәліметтеріне сүйенсек қазіргі уақытта дамыған елдерде банктік салымдардың
отыздан аса түрі бар екен. Олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар
болғандықтаг тұтынушы өз қызығушылығын қанағаттандыратын шарттар бойынша
ақша салымы түрін, қызметін таңдай алады [14; б. 64].
Жоғарыда айтылған мәліметтер банк тартатын салымдар арасында депозиттер
қордың негізгі көзі екенін көрсетеді. Бірақ, депозиттер секілді банктің
негізгі қорларын құрайтын негізгі көздердің өзіндік кемшіліктері де жоқ
емес. Ең алдымен банктің сол салымдарды тартуға жұмсайтын материалдық және
ақшалай шығындары, кейбір аймақтарда ақша айналымының шектеулі болуы жайлы
айтылады. Дегенмен несиелік қорлар нарығындағы банктер арасындағы
бәсекелестік күрес депозиттерді тартуға ықпал ететін қызмет түрлерінің
барлығын дамытуға әкеледі.
1.3 Банк қаржысын құру кезіндегі депозит саясатының рөлі
Өз қызметіне қорларды тарту мақсатында коммерциялық банктің жарғыда
бекітілген барынша жоғары пайда табу және банктік өтімділікті сақтау
қажеттілігінің мақсаты мен міндетіне қарай коммерциялық банктердің
депозиттік саясат стратегиясын дұрыс құруы маңызды шара.
Депозиттік саясат ең алдымен келесі талаптарды қанағаттандыруы тиіс:
- экономикалық жағынан мақсатының бар болуы;
- бәсекеге қабілетті;
- ішкі қарама- қайшылықтың болмауы.
Экономикалық жағынан мақсатының бар болуы деп тұрғындардың қорды
қолдануының рентабельді болуын түсінеміз. Бұл мәселе жалпы түрде белсенді-
пассивті басқармада қарастырылуы тиіс. Жеке тұлғалардың депозиттік қорын
тартудың тиімділігін есептеу кезінде олармен байланысты болатын
кешіктірілулер, оның ішінде қорлық алулар сонымен қатар олардың қандайда
бір деңгейдегі өтімділігі мен таза пайдасы назардан тыс қалдырылмауы керек.
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының мәнін қарастыра келе
депозиттік саясаттың объектілері мен суъектілері, олардың құрылу
принциптері, сонымен бірге депозиттік саясаттың шекаралары деген
мәселелерді қарастыра кету керек. Коммерциялық банктердің депозиттік
саясатының субъектілері құрамына банк тұтынушылары, коммерциялық банктер
және мемлекеттік мекемелер енгізілген. Коммерциялық банктердің депозиттік
саясатының объектілері құрамына банк тартқан қаражаттар және банктің
қосымша қызметтері (кешенді қызмет көрсету) енгізілген. 3 суретте
коммерциялық банктердің объектілері мен субъектілерінің жіктелуі жалпыланып
көрсетілген [15; б. 28].
Сурет 3. Коммерциялық банктің депозиттік саясатының субъектілері мен
объектілерінің құрамы
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатын құрудың негізінде 3 суретте
анық көрсетілген жалпы және арнайы принциптер бар [15; б. 29].
Банктің депозиттік саясатын жалпы банктік саясаттың элементі ретінде
қарастыра келе депозиттік саясаттың негізгі мақсаты төменгі бағамен барынша
көп ақшалай қор жинау екенін түсінуге болады.
Банктің осылайша сипатталған көпжақты депозиттік саясаты оны жүзеге
асыруды құру кезінде төмендегідей міндеттерді шешуге мүмкіндік туғызады:
- депозиттік амалдарды жүзеге асыру кезінде банктің пайда табуына
немесе келешекте пайда табуға жағдай жасауына ықпал етеді;
- банктік өтімділіктің қажетті деңгейіне қолдау жасау;
- депозиттік амалдар субъектілерінің диверсификациясын және
депозиттің басқа түрлерінің үйлесімін қамтамасыз ету;
- депозиттік амалдар, соммалар және мерзімдер бойынша несие беру
амалдары арасындағы өзара келісімді оған қоса өзара байланысты
қолдау;
- депозиттік шоттардағы бос қаражаттарды мейлінше азайту;
- икемді пайыздық саясат жүргізу;
- тартылған қаражаттар бойынша пайыздық шығындарды азайту мақсатында
үздіксіз амалдар және құралдар іздестіру;
- банктік қызметтерді жетілдіру, тұтынушыларға көрсетілетін қызмет
сапасы мен мәдениетін арттыру.
Бұл мәселеге қатысты 4 суретте сызбалық түрде жасалып көрсетілген
коммерциялық банктің депозит саясатын құру механизмін қарастыра кету де
орынды [15; 32].
Сурет 4. Коммерциялық банктің депозиттік саясатын құру сызбасы
Аталған механизмнің дұрыс жүзеге асырылуынан депозиттік саясатты құру
және орындау кезінде банк алдына қойған мақсаттар мен міндеттердің
орындалуы көп деңгейде тәуелді болады.
Бұл мәселе аясында банктің өтімділігін анықтайтын маңызды фактор
ретінді оның депозиттік қорының сапасы екенін баса назарға ала отырып айта
кету керек.
Тұрақтылық депозиттердің сапа критериі болып табылады. Депозиттердің
банк қорында сақталатын тұрақты бөлігі көп болған сайын, банктің өтімділігі
артық болмақ. Депозиттердің тұрақты бөлігінің артуы банктің міндеттерін
жаңартатын өтімді активтерге деген сұранысын төмендетеді [15; б. 45].
Депозит түрлерінің жағдайына талдау жасауға шетелдік зерттеушілер
жүргізген жұмыстар нәтижесі талап қылуға дейінгі депозиттердің тұрақтылығы
артық екенін көрсетті. Депозиттердің бұл түрі пайыздық мөлшер деңгейінен
тәуелсіз. Басқа банкке деген оның тәуелділігі көп жағдайда қызмет ету
жылдамдығы мен сапасына, банк сенімділігіне, салымшыларға көрсетілетін
қызметтердің алуан түрлілігіне, банктің тұтынушыға мекені бойынша жақын
орналасуына негізделген.
Шетелдік зерттеушілер жүргізген жұмыстар нәтижесіне тағы да назар
аударатын болсақ шұғыл және жинақтау депозииттері аз тұрақтылыққа ие болады
екен. Олардың белгілі бір банкке бекітілуі пайыздық мөлшер деңгейіне өз
әсерін тигізеді. Сондықтан да депозиттік пайыз деңгейінің қандайда бір
өзгеруі болған жағдайда олар әртүрлі банктер бекіткен өзгерістерге жақын
болады.
Қалыптасқан тәжірибелердің талдаулары кез келген коммерциялық банктің
депозиттік қорын құру объективті және субъективті тұрғыдан туындайтын
мәселелермен байланысты болатын күрделі де көп еңбекті талап ететін процесс
екенін көрсетеді.
Субъективті мәселелерге жататындар:
- Қазақстандық коммерциялық банктердің қызмет көрсету аясының тарлығы
және капиталдық қордың әлсіздігі;
- тұтынушылар қаражаттарын тартуға банк жетекшілігі тарапынан
қызығушылықтың болмауы;
- жоғары және орта менеджмент деңгейі және сапасының жеткіліксіз
болуы;
- көптеген банктерде депозиттік саясатты жүргізудің ғылыми
негізделген концепцияларының болмауы;
- депозиттік процесті ұйымдастыру процесіндегі кемшіліктер: банкте
сәйкес бөлімшенің болмауы; депозиттік нарықта маркетингтік
зерттеулер қойылуының төмен деңгейде болуы; ұсынылатын депозиттік
қызметтер аясының шектеулі болуы және т.б.
Объективті факторлар арасынан төмендегілер ерекшеленеді:
- коммерциялық банктерге мемлекет пен мемлекеттік мекемелердің
тікелей және жанама түрде әсер етуі;
- ақша нарығының күйіне әлемдік қаржы нарығы мен макроэкономиканың
әсері;
- банктер аралығындағы бәсекелестік;
- Қазақстаннның ақша және қаржы нарығының қалыпы.
Жоғарыда айтылған ақпараттарға байланысты депозиттік саясатты құру
процесі банктің пайыздық саясатымен өзара тікелей тығыз байланысты екенін
айта кету керек. Себебі депозиттік пайыз банкке қорлар тарту саласындағы ең
тиімді құрал. Мемлекеттік реттеулер кезінде пайыздың шектеулі нормасын
заңды түрде салымдардың мерзіміне қарай бекітілетін, ал қазіргі кезде
банктер Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің есеп мөлшеріне, ақша
нарығы мен өзіндік депозит саясатына қарай отыра бәсекеге қабілетті
пайыздық мөлшерлерді өздері орната алады. Депозиттік шоттардың кейбір жеке
түрлері бойынша табыс мөлшері салым мерзіміне, соммасына, шотты басқару
ерекшелігіне, көрсетілетін қызметтердің түрі мен көлеміне, тұтынушының
келісім- шартты орындауына байланысты анықталады [16; б. 15].
Қаржылық амалдардың барлық түрлері бойынша пайыздық мөлшерлер деңгейі
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бекіткен қаржыландыру мөлшеріне
қарай анықталады. Әртүрлі несиелер бойынша төленген пайыздық мөлшерлер
бірнеше негізгі белгілер бойынша өзара ерекшеленеді. Олардың арасынан
қарыздардың ұзақтылық мерзімін, төлену уақыты бойынша әртүрлілігін,
пайыздардың төленбеуімен байланысты болатын тәуекелділік дәрежесінің
әртүрлілігін, сонымен қатар пайыздық мөлшердің ауысу мүмкіндігін ерекшелеп
айтуға болады.
Пайыздарды қосу төменде аталатын әдістердің бірі бойынша іске
асырылады:
- қарапайым пайыздар;
- күрделі пайыздар;
- тұрақты пайыздық мөлшермен;
- ауыспалы пайыздық мөлшермен.
Қаражаттардың салымда болу уақытына тікелей байланысты болатын
прогрессивті өспелі пайыздық мөлшер қолданылады. Табыс қосудың мұндай реті
қаражаттарды сақтау мерзімін арттыруға және салымдарды инфляциядан сақтауға
ынталандырады.
Осы мәселені аяқтай келе пайыздық саясат коммерциялық банктің
депозиттік саясатын құрудың айырмайтын бөлігі екенін баса айту керек. Ол
банктің тиімді пайыздық саясаты сүйенетін бірнеше принциптердің орындалуына
әкеледі. Олардың арасынан ең алдымен пайыздарды сақталатын қаражаттардың
сақталу мерзімі мен көлемін дифференциациялау принципін, салым бойынша
пайызды әлеуметтік дифференциациялау принципін, салушылар қорын сақтау
және қорғау принципін атауға болады. Тиімді депозиттік және пайыздық
саясатты құру кезінде осы принциптердің барлығы үйлесімді болуы керек.
Депозиттік саясаттың қалыптасуы келесі үш кезеңде жүзеге асырылуы тиіс:
1) зерттеу кезеңі;
2) жоспарлау кезеңі.
Зерттеу кезеңінде банк клиенттердің қажеттіліктерін зерттейді, яғни
депозиттердің қандай түрлері аса тартымды, қандай пайыздық мөлшерлемелерді
депозиттің қай түріне орнату керек. Бұның барлығын жүзеге асырғанда
операцияларды жүргізү бойынша банк мүмкіндіктерін ескеру керек. Бұл кезеңде
сондай-ақ банк нарықты талдау мен зерттеуді жүзеге асырады, оған нарықтың
қоршаған ортасын және бұл нарықта банктің орны рөлін талдау жүзеге
асырылады. Яғни банктің географиялық орнын, клиенттерге жақындығын,
филиалдық желістің жеткіліктігін, қала немесе ауылдық жер, бәсекелестердің
болуын зерттеу және оларды депозиттік саясатты жасаудың бастапқы кезеңінде
ескеру қажет [17; 75].
Жоспарлау кезеңінде банк депозиттік операциялар бойынша пайданы бағалау
және талдау жүргізеді, мүмкін болатын тәуәкелтерді жоспарлайды, көрсететін
қызмет ассортиментін кеңейтеді т.с.с.
Шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру кезеңі – аса маңызды әрі жауапты
кезең, өйткені бұл кезеңде жоспарланған кезеңде депозиттер қандай көлемде
тартылатындығы шешіледі. Мұнда депозитке құралдарды тарту процедурасы банк
персоналының клиенттермен ойдағыдай жұмысы: депозиттердің түрлері, мерзімі
және артықшылықтары бойынша анықтаушылық жұмысы маңызды рөл ойнайды. Бұл
кезеңде тағы маңызды рөлді жарнама және жарнамалық компанияның өндірісі
атқарады және соңғысы қаржылық құралдарды аса рационалды пайдалану үшін
активтер мен пассивтерді дұрыс әрі тиімді басқару және тартылатын құралдар
мен салынатын құралдар арасында дисбаланстың қысқаруы банкке тәуелді.
Депозиттік саясатқалыптасуындағы кезеңдер негізінде коммерциялық
банктерде депозиттік саясаттың қалыптасу стратегиясы ұсынылады.
Ұсынылатын стратегия депозиттік нарық мәселелерін зерттеунегізінде
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерге енгізу үшін жасалған. Банк
А мысалында қарастырайық, бұл стратегия барлық банктерге қолданылыста
бола алады. Стратегия негізгі үш кезеңдерде қолданылады және өзіне
бірнеше блоктарды қосады. Оны нақты түрде келесі сурет 5-тен көруге болады
[18; 32].
Депозиттік ісметтер нарығында Банк рөлінде басты әрі маңызды мәселе
болып Банк ісметтері нарығында Банк рөлін анықтау болып табылады. Банк
жуйесінде Банк қандай орынды алатынды анықтауға байланысты оған әрі қарай
қойылған тапсырмалардың орындалуы тәуелді. Бұл кезеңде бәрінен бұрын банк
қарекет концепциясын жасап, өзін көрсету керек. Бәсекелестер, салымшылар
және банктің қызметкерлері бұл үрдістің тікелей қатысушылары болып
табылады. Яғни олардың көзқарастарын және ойлаған келешектегі мақсаттарды
анықтау үшін басшылыққа алу керек
Сурет 5. Шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру кезеңі
Депозиттерді тарту бойынша Банктің негізгі мақсаттары:
- халық пен кәсіпорындардан депозиттерді тарту;
- халыққа қызмет көрсету жүйесін жетілдіру;
- депозиттерді сақтандыру жүйесін жетілдіру;
- дапозиттермен жұмыс істеу бойынша әріптестерге кәсіби білім
беру;
- банктік технологияларды жетілдіру және т.с.с..
- Банктегі негізгі мәселелер.
Кете 1. Депозиттік саясаттың қалыптасу стратегиясы (А банкінің
мысалында)
А Банкі
1. Депозиттік ісметтер нарығында А банкінің рөлі.
2. Депозиттерді тарту бойынша А банкінің негізгі мақсаттары.
3. А банкіндегі негізгі мәселелер.
4. Депозиттік операциялар бойынша бар және мүмкін болатын тәуеклдердің
талдау.
5. Банкке әлуетті және жеңа клиенттерді тарту мүмкіндіктерін талдау.
6. А банкінің депозиттік портфелінің қалыптасуы.
7. Қаржылық нәтижелерді талдау.
Жоғарыдағы кестеде көріп отырғанымыздай депозиттік саясаттың қалыптасу
стратегиясы көрсетілген [18; 34].
Банктерде депозиттік операциялар жұмысы бойынша кездесетін мәселелер.
Ішкі мәселелерге:
- депозиттік операциялар бойынша тәуеклдерге;
- кадр менеджментінің жеткіліксіз дамуы;
- жарнаманың жеткіліксіз болуы.
- Сыртқы мәселелерге:
- депозиттік нарықта бәсекелестің жоғары болуы;
- шетел валютасының курстық айырмасының өзгеруі;
- өндірістік сектордың дамуының жеткіліксіздігі;
- халықтың әлеуметтік қорғануының жеткіліксіздігі.
Депозиттік операциялар бойынша бар және мүмкін болатын тәуеклдерді
талдау.
Банкке жаңа клиенттерді тарту мүмкіндіктер мен әлуетті клиенттерді
талдау.
Банк жеке және заңды тұлғалар депозиттері нарығында қандай позицияларды
алатынын талдауы қажет. Азаматтардың салымдары өзінің экономикалық табиғаты
жағынан және банктің өзі мен тұтастай несиелік жүйені несиелік ресурстар
қамтамасыз етуде рөлі бойынша біртекті емес.
Банктің депозиттік портфелінің қалыптасуы үшін банк үшін құралдарды
тартудың негізгі көзі болып клиенттер депозиты табылады, олар барлық
міндеттемелер сомасының үлкен бөлігін құрайды. Осыдан тыс банк қаржыландыру
көздерін ұлғайту бойынша адымдар немесе амалдар жасауға борышты [18; 37].
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының құрамдас бөлігі – бұл
тарифтік (пайыздық) саясат, өйткені депозиттік пайыз ресурстарды тартудың
тиімді құралы болып саналады. Депозиттер бойынша пайыздар тіркелген және
қалқымалы болып жіктеледі. Әлемдік тәжірибеде пайыздық мөлшерлеменің ең
тараған түрлері LIBOR, PIBOR, NIBOR және MIBOR. Бұл нарықтық конъюктура
ыпалынан құрылатын базистік пайыздық мөлшерлемелер. Ең көп қолданылатын
мөлшерлеме – LIBOR, өйткені ол халықаралық Пассивті операциялар бойынша
пайыздық мөлшерлемелердің саралануы жүргізіледі, соның ішінде халықтың
төмен деңгейін әлеуметтік экономикалық қорғауды күшейту мақсатында
салымшылардың топтары бойынша сараланады. Депозиттерге пайыздық
мөлшерлемелердің қалыптасуында банк өзіне алатын тәуекел дәрежесі мен
маркетинг стратегиясы және банк міндеттері маңызды рөл ойнайды. Банктер
пассивтеріндегі депозиттер үлесін түсіргісі келсе, пайыздық төлемдер
деңгейін түсіреді, және керісінше көлемі бойынша үлкен депозиттерді және
ұзақ мерзімге тартуға мүдделі банктер клиенттерге пайыздың жоғары
мөлшерлемесін ұсынады, өйткені банк ресурстарының қалыптасуындағы мерзімдік
депозиттердің басымдылығы өтімділік пен төлемқабілеттіліктітиімді басқаруға
мүмкіндік береді. Жинақтық пассивтерде мерзімдік депозиттердің ұсынбалы
үлесін – 60% құрайды. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының
1999жылы 20 қазанда бекітілген №293 ережеге сай несиелер мен депозиттер
бойынша сыйақылар қалқымалы және тіркелген бола алады.
Тіркелген сыйақы мөлшерлемелері келісімнің мерзімінде өзгермейді.
Қалқымалы сыйақы мөлшерлемелері келісімнің кез келген уақытында онда
қарастырылған шарттарына тәуелді өзгере алады.
Сыйақыны есептегенде сыйақы есептеудің келесідей әдістері
пайдаланылады.
1) қарапайым әдіс – депозит бойынша негізгі қарыз сомасына сыйақы мына
формуламен есептеледі:
,
(1)
мұндағы: і – пайыздардың жылдық мөлшерлемесі,
р – депозит қалдығы,
n – пайыздар есептелетін кезеңдегі күндер саны;
2) күрделі әдіс – сыйақы депозиттің тек қана негізгі қарыз сомасына
емес, сонымен қатароған қосылған табыстарға сыйақы есептеледі:
,
(2)
мұндағы: i- пайыздардың жылдық мөлшерлемесі;
n- айлардағы депозиттің ұзақтылығы;
p – депозиттің алғашқы сомасы;
I – салымның барлық мерзіміндегі есептелген пайыздар
сомасы.
Коммерциялық банктердің пайыздық саясаты келесі негізгі ұстанымдарда
базаланады: белсеңді әрі икемді коммерциялық құралы ретінде сараланған және
экономикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бүгінгі таңда елбасы жолдауда атап өткендей ішкі ресурстарды банк
саласына жиылдыру қажетт екенін атап өтеді. Яғни сырты мемлекеттердің
қаржыларының әкелуін бәсендету қажеттігін атап өтеді [1].
Банктер әртүрлі функциялар атқара отырып өзара және басқа да шаруашылық
субъектілерімен күрделі қарым-қатынастарға түседі. Сәйкесінше осындай
тәсілге банктердің ақшалай-несиелік функциялары қоғамдық өндіріс процесіне
тікелей және кері байланысты бола отырып ашылады және де банктер жүйелері
мен банк қызметі элементтері құрылымына талдау беріледі. Бүгінгі таңда
коммерциялық банк өз тұтынушыларына екі жүзге дейін әртүрлі өнімдер мен
қызметтер ұсынуға қабілетті. Осыншама үлкен амалдар диверсификациясы
коммерциялық банктерге өз тұтынушыларын сақтауға және барынша жағдайсыз
конъюнктура кезінде де пайдада болуына мүмкіндік береді.
Бір амалдың шығыны сол уақытта орындалу шарттары жақсы басқа амалдар
пайдасымен жабылады, нарықтық экономикадағы барлық елдерде коммерциялық
банктер несиелік жүйенің негізгі амал буыны болуы жайдан жай емес. Олар
несиелік–ақшалай нарықтың өзгермелі шарттарына тез үйренуі жағынан
таңғаларлық бейімдік көрсетеді. Қазіргі нарықтық экономикада коммерциялық
банктер қызметі экономиканың барлық секторларымен байланыста болуы
арқасында үлкен мағынаға ие болып отыр. Банктің міндеті үзіліссіз ақша
айналымы мен капитал айналымын қамтамасыз ету, өндірістік кәсіпорындарды,
мемлекет пен тұрғындарды несиелендіру және де халық шарушылығы қорына
жағдай жасау болып табылады. Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалдары
рөлін атқара отырып, ақша капиталының сала аралық және аймақ аралық қайта
таратылуын қамтамасыз ету арқылы халық шаруашылығының маңызды функциясын
орындайды. Сала, сфера бойынша капиталдарды тарату және қайта таратудың
банктік механизмі шаруашылықты
өндірістің объектівтік тұтынушылығы бойынша дамытуға мүмкіндік береді,
сонымен қатар экономиканың құрылымы жағынан қайта құрылуына ықпалын
тигізеді. Коммерциялық банктер кәсіпорындардың, мекемелердің, тұрғындардың,
басқа банктердің қаражаттарын салым түрінде (депозиттер) өзіне тартуға және
де оларға сәйкесінше шот ашу мүмкіндігіне ие. Банктің өзіне тартқан
қаражаттары құрылымы жағынан әртүрлі. Олардың негізі түрі болып
клиентурамен жұмыс кезінде банк алған қаражаттар (депозиттер), өзіндік ұзақ
мерзімді міндеттілік шығару арқылы алынған қаражаттар (депозиттік және
жинақтау сертификаттары) саналады. Банк саясатын құраушылардың барлығының
арасындағы маңыздысы болып ресурстік база құру саясаты есептеледі.
Пассивтік амалдарды орындау кезінде ресурстік база құру активті амалдарға
қарағанда үнемі алғашқы және негізгі рөлді атқарды. Банктік ресурстардың
негізгі бөлігі банктің депозиттік амалдарды тиімді де дұрыс ұйымдастыруды
орындау кезінде жиналатыны белгілі. Осыған байланысты ресурс потенциалын
өсіру және пассивтерді тиімді басқару арқылы оның тұрақтылығын қамтамасыз
ету мәселесі ерекше маңыздылыққа ие болып отыр. Біздің елімізде депозиттік
саясатты құру мәселесіне назар қажетті деңгейде аударылмай отырғанын айта
кету керек. Бұл банктік қызметтерге сұраныс жоғары инфляция және арзан
ресурстардың пайда болуы кезінде айтарлықтай өсіп кетуіне байланысты. Осы
шарттардың барлығы тәуекелділік табиғатын өзгерте отырып банктік амалдардың
жоғары пайда қалыпын қамтамасыз етті. Пайда нормасының төмендеуі мен
банкаралық несие, шұғыл валюталық нарықтағы амалдар секілді табыстың
қалыптасқан көзінің жоғалуы коммерциялық банктердің депозиттік саясатының
құрылуын өздері тартқан қаражаттар құрылымын тиімді ету және пайыздық
шығындарды төмендету мәселесі жағынан бірінші етіп шығарды.
Дипломдық зерттеудің мақсаты коммерциялық банктердің депозиттік
саясатының экономикалық тұрақтылық жүйесінде бекуін жетілдіру бойынша
ұсыныстар құру болып табылады.
Алға қойылған мақсат бойынша жұмыста төмендегідей міндеттер шешілген:
1) коммерциялық банк түсінігі беріліп, оның негізгі функциялары мен
амалдары қарастырылды;
2) банктік ресурстар классифиациясы зерттелді;
3) коммерциялық банктің депозиттік амалдарына классификация беріліп,
олардың ерекшеліктері қарастырылды;
4) коммерциялық банк депозиттік саясатының теориялық негізі зерттеліп,
құрылу принциптері мен мәні, мақсаты мен міндеттері ашылды;
5) жеке және заңды тұлғалардан қаражаттар тарту жағынан банктік жүйенің
қызметіне талдау жасалды;
6) тұрақтылығын бекіту мақсатында коммерциялық банктердің депозиттік
саясатын тиімді етудің перспективті бағыттары құрылды.
Жұмыста зерттеу объектілері болып коммерциялық банктің депозиттік
саясатын ұйымдастыру кезіндегі экономикалық қарым – қатынастар алынды.
Зерттеу субъектісі ретінде екінші деңгейлі банктердің амалдары
қарастырылды.
Дипломдық жұмысты жазудың әдістемелік негізі ретінде қазақстандық және
шет елдік экономист-оқымыстыларының монографиялары, ағымдық баспа
материалдары, заңдық – инструктивтік актілер және екінші деңгейлі банктер
жайлы ақпараттар алынды.
Дипломдық жұмысым кіріспеден, үш бөлімне және қорытындан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен құралған. Сонымен қатар дипломдық жұмыста 21 сурет,
23 кесте келтірілген.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасы басылым беттеріне шыққан Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің және статистика бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық Агенттігінің мәліметтері және қазақстандық және
шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері, сонымен қатар БТА Банк АҚ – ның
жылдық есебі қолданылған.
1 Коммерциялық банктің қызметін жүзеге асыру кезінде депозит
операцияларының орны мен рөлі
1.1 Депозит – коммерциялық банктерде ресурстар базасын құрудағы негізгі
көзі ретінде
Нарықтық экономика жағдайында коммерциялық банктердің қызметі – бұл
барлық мемлекеттердің банк жүйесінде ерекше орын алады. Коммерциялық
банктер ақша нарығындағы әмбебап кәсіпорын ретінде қарастыруға болады.
Біздің ойымызша коммерциялық банктін негізгі қызметі айналымдағы бос
ақша қаражаттарын мобилизациялау және аккумуляциялау, яғни жинақтау және
сақтау (салымдар және депозит операциялары). .
Банк ресурстарын құру кезінде ерекеше рөлді пассивтік операциялар
алады. Банк ресурстарын құру үшін банк қаржылаыр қарастырылатын, содан
кейін актив бойынша пайдаланылатын коммерциялық банктің операциялары пассив
операциялары ретінде түсіндіріледі. Ал банк активтерінің көлемін мен
құрылымы олардың құрылған көздері есебінен, яғни пассивтермен анықталады.
Банк пассивтерін құру процесі, олардың құрылымдарын оңтайландыру, соған
орай ақша қаражаттарының бүкіл көздерін басқару сапасының ресурстық
мүмкіндіктерді құруы банк қызметінің негізгі кезендерінің бірі болып
саналады. Тұрақты ресурстық базасының болуы банктің активтік операцияларды
табысты жүргізуіне мүмкіндік береді.
Коммерциялық банктің пассивтік операцияларды жүргізуі нәтижесінде банк
капиталы мен қатыстырылған қаржылардан тұратын банк ресурсы пайда болады
[3; 54].
Коммерциялық банктің пассивтік операциясының 4 формасы бар:
1) коммерциялық банктің бағалы қағаздарды біріншілік эмиссиялауы;
2) қорды ұлғайту үшін табыстан аударымдар жасап отыру;
3) басқа заңды тұлғалардан несие алу;
4) депозиттік операциялары.
Коммерциялық банктің бағалы қағаздарды біріншілік эмиссиялау және
банктің қорын ұлғайту үшін жасалған аударымдары арқылы бірінші ірі топ,
яғни меншік қаржысы құрылады.
Басқа заңды тұлғалардан несие алу және депозит операциялары арқылы
тартылған несие қаражаттарының екінші тобы құрылады.
Сондықтан, банк қаржысы активті операцияларын іске асыру үшін меншікті
және тартылған қаражаттардан құралады.
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктері әртүрлі қаржылық
ресурстарды қолданады. Банк балансынталдау кезінде, банк міндеттемелерінің
ішінде келесідей қаржы түрлерін көрсетуге болады:
1) меншік капиталы;
2) депозиттер;
3) банк аралық міндеттемелер.
Көптеген Қазақстандық банктер үшін міндеттемелер қоржының
оптимизациялау актуалды мәселе болып отыр. Бұл банктің қаржы базасының
түбегейлі өзгеруімен, әр қаржы құның өзгерумен және банктер арасындағы
бәсеке қабілеттілігінің өсімен байланысты.
Меншік капиталы – бұл кез – келген банктің қаржы ресурстарының маңызды
бөлігі және қызмет ету кезіндегі экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз
етеді.
Банктің меншікті капиталына келесілер кіреді:
1) жарғылық капитал;
2) резервтік капитал;
3) арнайы қор;
4) бір жыл ішіндегі бөлінбеген табыс.
Коммерциялық каптила құрамындағы меншік капиталының көлемі мен рөлі
ерекше құрылымнан тұрады басқа қызмет түрлерімен айналысатын шаруашылық
субъектілерінен ерекше. Ерекшелігі коммерциялық банктер барлық қаржы
қажеттілікті меншік каптиталының есебінен 10% - ын алса, ал басқа
субъектілер 40 – 50% -ды алған. Меншік каптиталы банктін қызмет ету шегін
анықтайды және қаржылық тұрақтылық деңгейін көрсетеді.
Меншік капиталының қызметтері әртүрлі ғалымдардың талқылау бойнша әр
түрлі.
Меншік капиталының негізгі қызметтері:
1) қорғау қызметі. Банк активтерінің елеулі үлесі (88 пайыз
жобасында) салушылар арқылы қаржыландырылады. Сондықтан банктің
акционерлік капиталының және оған теңестірілген қаражаттардың
негізгі функциясы салушылар қызығушылығын қорғау. Өзіндік
қаражаттарды қорғау функциясы банктің банкрот жариялауы болған
жағдайда компенсация төлеу мүмкіндігі бар екенін білдіреді. Банк
капиталын қорғау функциясы тақырыбы біздің елімізде бірнеше
мәселелер болғандықтан әсіресе қазіргі кезде өте маңызды. Біздің
еліміз үшін өзіндік капиталдың бар болуы банк сенімділігін көрсету
шарты болып табылады.
2) оперативтік қызметі. Банкке нәтижелі жұмыс бастау үшін жер,
мекеме, құралдар алу, сонымен қатар шығын болған жағдай үшін
қаржылай резервті қамтамасыз етуге бастапқы капитал қажет. Осы
мақсаттарға да өзіндік капитал қолданылады.
3) реттеушілік қызметі. Салушылардың қызығушылығын қорғау және
амалдарға қажет қаржылық негізді қамтамасыз етуден басқа банктің
өзіндік қаражаттары реттеуші амалдарды орындайды. Банктер
қызметінің нәтижелі жұмыс жасауына қоғам қызығушылық танытуына,
сонымен қатар мемлекеттік органдарға банк жүргізген амалдарға
бақылау жасауға мүмкіндік беретін заңдар мен тәртіптерді
қадағалауда да банктің өзіндік қаражаттары реттеуші функциясын
атқарады [4; 47].
Келесі сурет 1 – де республикамыздың жетекші банктерінің меншік
капиталының үлесін көруге болды [5; 25].
Сурет 1. 2008 жылдың 1 қаңтарындағы республикамыздың жетекші
банктерінің меншік капиталының үлесі
Банк ашар алдында лицензия алар және бөлімін ашу үшін ең алдымен
талапқа сай минималды капиталы ережеге сәйкес болуы тиіс және қарыз және
инвестициялауға байланысты шек болуы тиіс, сонымен қатар басқа банктердің
активтерін сатып алу шарттарына сәйкес болуы тиіс.
Меншік каптитал бұл банктің қаржы ресурсы ретінде акционерлерге
төленетін дивиденттердің құны формасында көрсетіледі.
Меншік капиталын екі әдіс арқылы өсіруге болады:
1) акционерлік капиталды ұлғайту арқылы;
2) банктін табысын ұлғайту арқылы.
Жарғылық капитал банктің міндеттемелерін қамтамасыз ету үшін және
негізгі банктік операцияларды іске асыру көзі болып табылады. жарғылық
капитал ең алдымен акцияларды сату арқылы немесе құралтайшылардың алғашқы
жарнасы арқылы құрылады [6; 234].
Президенттің бекіткен Қазақстан Республикасының банк және банк қызметі
туралы 1995 жылғы бекіткен заңына сәйкес бактің акционерлері және
құрылтайшылары иеленген акциялары ақшалай түрде төлеуге міндетті.
Жарғылық каптитал көлемін ұлғайту келесі жолман жүргізілуі мүмкін:
1) қосымша акцияларды шығару, сонымен қатар банктің табысын
каптитализациялау арқылы;
2) акцияның комиссиондық құнын ұлғайту арқылы.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің пайымдауы бойынша банк
секторындағы капитализациялау қазіргі кезде жеткіліксіз деңгейде. Сонымен
байланысты Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің 2001 жылы 1 тамызда
меншік капиталының минималды мөлшері 2 млрд.теңге деп бекітілген. Бұрынғы
кезде ол 300 млн.теңгені ғана құраған. Меншік капиталының ұлғайтылуы немен
байланысты болады? Бұл меншік капиталының деңгейінің төмендігімен
байланысты болған, яғни банктер осы кезде оңай құрыла бастағанына
байланысты ұлғайтылу себеп болды.
2001 жылы 1 маусымда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің
басқармасының бекіткен меншік капиталының минималды көлемі келесідей:
1) Ұлттық Банктің лицензиясы бар банк операциясын жүргізетін банк
үшін 1 млрд.теңге.
2) Алматы және Астана қалаларынан тыс орналасқан аудандардағы банктер
үшін 500 млн.тнңге;
3) бірінші филиалды ашу үшін 1 млрд.теңге;
4) келесі филиалдарды ашу үшін 300 млн,теңгеге ұлғайтылады.
Резервтік капитал – бұл банктің негізгі қызметін жүзеге асыру кезіндегі
тәуекелден пайда болатын шығындарды жабу үішн банк табысының бір бөлігінен
құралады. Резервтік капиталдың минималды деңгейін Қазақстан республикасының
Ұлттық Банкі бекітеді және ол жарғылық капиталдың 25% - ын құрауы тиіс [7;
85].
Бөлінбеген табыс – дивидендтерді төлегеннен кейінгі және резервтік
қорға аударымдарды жасағаннан кейінгі табыстар.
Коммерциялық банктің қаржы ресурстарының ішніде меншік капиталы 10 –
15% - дан көп емес бөлікті құрайды және қаржы ресурстарының негізгі бөлігін
тартылған қаражаттар құрайды.
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаржылар ерекше орын алады
және ол актив операциясын іске асыру кезінде ақша қаражаттарына деген
сұраныстын 85 – 90%-ын құрайды. Банк тәжірибесінде барлық тартылған
қаражаттар аккумуляциялау әдісіне байланысты депозиттік және депозиттік
емес қаржы көздеріне бөлінеді.
Банктік міндеттемелер құрамында депозиттік емес тартылған қаражаттар 20
– 25%-ды құрайды.
Көп таралған депозиттік емес қаржы көздеріне келесілер жатады:
1) банк аралық нарықтағы несиелер;
2) олрталық банктен алынған қарыздар;
3) қарыздық міндеттемелер шығару.
Тартылған қаражаттардың ішінде негізгі бөлігін депозиттер құрайды.
Депозит – бұл ақашалай сома, яғни бір тұлғадан екінші тұлғаға алдын –
ала келісілген шарт бойынша қайтарымды және сыйақының атаулы түрін алады.
Депозиттік операция – бұл қайтарымдылық және сыйақы төлеу жағдайында
заңды және жеке тұлғалардан ақша қаражаттарын тарту бойынша жүзеге
асырылатын банктік операция.
Экономикалық мазмұны бойынша депозиттердің мынандай 4 топқа
топтастыруға болады:
1) шұғыл депозиттер;
2) талап еткенге дейінгі депозиттер;
3) сақтық кассалары;
4) бағалы қағаздарға салымдар.
Талап еткенге дейінгі депозиттер – бұл қайтарылатын мерзімі көрсетілген
депозиттер, яғни мерзмі шектелмеген, депозиттердің бірінші талап етуі
бойынша толық немесе жартылай қайтарылады. Талап еткенге дейінгі депозиттер
ағымдағы есеп айырысуларға арналған. Мұнда шотты ашу клиенттің
қажеттілігімен яғни банк делдалдық көмегімен есеп айрысуға, төлемдер, ақаша
қаражаттырын алу үшін ыңғайлы болып келеді. Бұл шоттар бойынща ақша
қаражаттарын қолма – қол, чек, аударым және т.б. формасында есеп айрысу
құжаттарымен қолдануға болады [8; 65].
Шұғыл депозиттер – бұл қайтарылытын белгілі мерзімі көрсетілген
депозит.
Сақтық салымдары – бұл салымшыға сақтық (жинақ) кітапщаларын жазып беру
арқылы жүзеге асырылатын, жеке тұлғалардың салымдары.
1.2 Депозит операциясының класификациясы
Коммерциялық банктің пассивтік амалдары банк байланысы мен
қаражаттардың көзін сипаттайды. Дәл осылар шарттарды, қалыпты және банктік
қорларды т.б. қолдану бағыттарын уақытынан бұрын қайндайда бір жоғары
мөлшерде анықтайды.
Коммерциялық банктің депозиттік (салым) амалдары дегеніміз бұл заңды
және жеке тұлғалардың белгілі бір уақытқа салған салымдарын, сонымен бірге
тұтынушылардың есеп шоттарында қалған қаражаттарын несиелік қор және
инвестициялық қызметке тарту. Салым (депозит) бұл белгілі бір шарттар
бойынша банкке анықталған мерзімге қаражат иесінің сақтауға берілген
ақшалай (ұлттық немесе шет елдік валюта түрінде, қолма-қол ақшалай немесе
қолма-қол ақшасыз есеп айырысу) қаражаттары.
Депозиттік амалдарды ұйымдастыру кейбір принциптерді сақтау арқылы
жүзеге асырылуы тиіс:
1) салымға ақша орналастырылу ерікті түрде және де оларды қайтару
қабылданған ережеге сай болуы керек;
2) салымның кепілді болуы;
3) салушылардың барлық категориялары үшін салымды жинақтауға қол
жетімділікті қамтамасыз ету үшін салымдардың бірнеше түрлері болуы
тиіс;
4) банк үшін нарық сегменттерінде тұтынушылардың жинақтаушы
белсенділігін ынталандыру;
5) нарық конъектурасы өзгерген жағдайда салымдарды тарту шартын бәсекеге
қабілетті ету;
6) салым түрлерінің құрылымдық қатынасын және көлемін жетілдіру;
7) Қазақстан Республикасының күші бар заңын қатал сақтай отырып салымдар
бойынша амалдар жүргізу.
Депозиттік шоттар әртүрлі болуы мүмкін және де олардың
классификациясының негізі ретінде салым көздері, олардың мақсаты, табыс
деңгейі т.б. секілді критерийлер алынған. Дегенмен, көп жағдайда критерий
ретінде салушы категориясы және салымды алу түрі ұсынылады.
Депозиттік амалдар төмендегідей болып жіктеледі:
1) салушылар категориясына қарай:
- заңды тұлғалар депозиті (кәсіпорындар, мекемелер, т.б.);
- жеке тұлғалар депозиті.
2) экономикалық мазмұны бойынша:
- салушылар категориясын ескеру арқылы;
- алу түрлеріне қарай;
- сақталушы қаражаттарды қолдану ретіне қарай.
3) қаражаттарды алу түріне қарай:
- шұғыл депозиттер;
- талап қылуға дейінгі депозиттер (до востребования);
- тұрғындардың сақтау салымдары.
Алу түрлеріне қарай депозиттерді жіктеуді түсініктірек етіп сызба
түрінде 2 суреттегідей көрсетуге болады [9; б. 25]. Батыс банктерінің
тәжірибесінде депозиттер алыну мүмкіндігіне қарай төмендегідей
категорияларға бөлінеді:
- ыстық ақшалар үлкен ықтималдылықпен алынуы мүмкін (мысалы,
пайыздық мөлшерлердің ауыспалылығына сезімтал депозиттер);
- сенімсіз, өзінің мөлшерінен 25 - 30 пайыз шамасында алынуы мүмкін;
- тұрақты қаражаттар (негізгі депозиттер), алу ықтималдылығы ең
төмен.
Дегенмен қазақстандық банктерге оралып, алыну түрлеріне қарай
депозиттердің жіктелуін толығырақ қарастырамыз.
Талап етуге дейінгі депозиттерден бастаймыз. Талап қылуға дейінгі
депозиттер тұтынушы жағынан банкті алдын ала ескертусіз түрде кез- келген
уақытта қажет болуы мүмкін қаражаттардан құралады. Оларға қаражаттарды
белгілі бір мақсатқа қолдану үшін алынатын ағымдағы шоттағы, есеп шоттағы,
бюджеттік шоттағы қаражаттар жатқызылады.
Талап қылуға дейінгі депозиттер өз негізі бойынша тұрақты емес, олардың
қолданылу аймағын коммерциялық банктер шектейді. Сол себепті шот иелеріне
төмен пайыздар төленеді немесе ол мүлдем төленбейді. Бәсеке өскен жағдайда
салымды жинау мақсатында коммерциялық банктер тұтынушыларды өзіне тартуға
және талап қылуға дейінгі депозит бойынша шот иелеріне қосымша қызметтер
көрсету арқылы және де оларға көрсетілетін қызметтер түрлерінің сапасын
жоғарылату арқылы салымдарды өсіруге тырысады. Талап қылуға дейінгі
депозиттертік пайыздар тәртіп бойынша әдетте жаңа күнтізбелік жыл басында
бір рет салушы есебіне ескеріледі [9; б. 36].
ЛОРО 3 айға дейін Шұғыл
3 – 6 ай Шұғыл қосымша
салымды
Контокоррент 6 – 9 ай Шартты
Овердрафт Ұсынушыға
НОСТРО 9 – 12 ай
12 айдан жоғары
Талап қылуға дейін
Ағымдағы шотта
Сурет 2. Коммерциялық банк депозиттерінің алыну түрлеріне қарай
жіктелуі
Осылайынша, талап қылғанға дейінгі депозиттік шоттың келесі түрде
сипаттауға болады:
- ешқандай шектеусіз кез – келген уақытта ақшаны алу немесе ақша қосу
жүзеге асырылады;
- шот иегері айлық қатаң мөлшер түрінде шотты қолданғаны үшін
банкке комиссия төлейді;
- талап қылғанға дейінгі шотта ақшаны сақтағаны үшін банк жоғары емес
пайыз төлейді немесе мүлдем төлемейді;
- талап қылғанға дейінгі депозит бойынша Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкінің міндетті қорына өте жоғары нормалар аударады.
Талап қылғанға дейінгі шоттардағы қаражаттардың жоғары икемді болуына
байланысты қалдықтар тұрақты емес, кейде тез өзгермелі болады. Бірақ, талап
қылғанға дейінгі шоттардағы қаражаттардың жоғары ауыспалы болуына
қарамастан олардың ең төменгі құлдырамайтын қалдығын анықтауға және де оны
тұрақты несиелік қор ретінді қолдануға мүмкіндік бар болады.
Талап қылғанға дейінгі салымдар ең арзан қор болғандықтан осы салымдар
көмегімен банк табатын пайда мәселесі шешіледі, ал есет айырысу және
ағымдағы шоттар бойынша тұтынушыларға қызмет көрсету шығындары өте төмен.
Коммерциялық банктердің көпшілігінде талап қылғанға дейінгі депозиттер
қаражаттарды тарту құрылымында үлестің ең көп бөлігін алады. Бірақ, бұл
қаражаттардың үлесі банк қорында 30 -36 пайыз болғанда ең тиімді болып
саналады [10; б. 78].
Шұғыл салымдар тұрақты және банкке салушылар қаражаттарын ұзақ уақыт
бойы қолдануға мүмкіндік береді. Шұғыл салымдар дегеніміз депозиттік
шоттарға алдын ала қатаң бекітілген мерзімге пайыз төлеу үшін салынатын
ақшалай қаражаттар. Олар бойынша пайыз төлеу салымның көлемі мен салынған
мерзімінен тәуелді болады. Шұғыл салымның иесі өз қаражатын тек бекітілген
мерзім аяқталғанда ғана ала алады, дегенмен салым иесі өз қаражатын
мерзімінен бұрын алу құқығы да қарастырылған. Бірақ мұндай жағдайда
тұтынушының салым бойынша пайыз алуы төмендейді.
Шұғыл депозиттер мерзіміне қарай келесі түрде жіктеледі:
- 3 ай мерзімге дейінгі депозиттер;
- 3 айдан 6 айға дейінгі мерзімді депозиттер;
- 6 айдан 9 айға дейінгі мерзімді депозиттер;
- 9 айдан 12 айға дейінгі мерзімді депозиттер;
- 12 айдан жоғары мерзімді депозиттер.
Шұғыл депозиттердің тұтынушы үшін артықшылығы сол пайыздық мөлшер
жоғары, ал банк үшін артықшылығы - өтімділікті төмен оперативтік қормен
ұстау мүмкіндігі. Шұғыл депозиттертік шоттардың тұтынушы үшін кемшілігі деп
өтімділіктің төмендігін атауға болады, ал банк үшін кемшілік деп салым
бойынша төленетін пайыздық мөлшердің жоғары болуы соның нәтижесінде
маржаның төмендеуін көрсетеміз.
Шұғыл салымдардың екі түрі бар:
- белгіленген мерзімді шұғыл салым;
- алынуы туралы алдын – ала хабарлайтын шұғыл салымдар.
Шұғыл салымдар қаражаттарды банк құзырына келісім шарт бойынша белгілі
бір мерзімге толық беруді қамтамасыз етеді, ал белгіленген мерзім
аяқталғаннан кейін шұғыл салымды иесі кез – келген уақытта ала алады. Шұғыл
салым бойынша тұтынушыға төленетін сый ақы көлемі шұғыл салымның
мерзімінен, депозит сомасынан және салушының келісім шартты орындауынан
тәуелді болады. Салым мерзімі ұзағырақ және сомасы үлкен болған сайын сый
ақы көлемі артады. Осындай градация салушыларды өз қаражаттарын тиімді етіп
ұйымдастыруға талаптандырады да банкке ол қаражаттарды басқаруға мүмкіндік
береді.
Алынуы туралы алдын – ала хабарлайтын шұғыл салымдар салушы өз
қаражатын алатындығын банкке келісім шарт бойынша ерте хабарлайтынын
білдіреді (тәртіп бойынша 1 айдан 3 айға дейін, 3 айдан 6 айға дейін, 6
айдан 12 айға дейін және 12 айдан жоғары). Хабарлау мерзіміне байланысты
салым бойынша пайыздық мөлшерлеме анықталады.
Шұғыл салымдар бойынша пайыздық мөлшерді бекіту кезінде негізгі фактор
ретінде салым орналастырылатын уақыт алынады. Салым уақыты ұзағырақ болған
сайын пайыз мөлшері де жоғары болады. Салым бойынша қосымша тағы бір
ақпарат табыстың төлену жиілігі, төлем аралығы ұзақ болған сайын пайыздық
мөлшер артық болмақ. Сонымен бірге пайыздарды төлеудің бірнеше әдістері
қолданылады.
Шұғыл депозиттерді тарту әдістеріне қарай банк балансының өтімділігін
қамтамасыз ету мәселесі шешіледі.
Әлемдік банк тәжірибесінде шұғыл депозиттермен талап қылуға дейінгі
депозиттердің аралық жағдайын жинақтаушы депозиттер алады. Олар банк
қорында үлкен орын алады, оның ішінде мақсаттық бағытта алар орны ерекше.
Тұрғындардың жинақтаушы салымдары салымның мерзімі мен салым амалдарының
шарттарына қарай жіктеледі:
- шұғыл;
- қосымша салымды шұғыл;
- шартты;
- ұсынушылыққа;
- ағымдағы шотқа және басқа.
Олар салу және алыну кезінде толық сомма немесе бөлігі бойынша жүзеге
асырылады да жинақтау кітапшасының берілуі арқылы сендіріледі. Банктер
төлемдері кезекті еңбек демалыстарына, туған күндерге және т.б.
байланыстырылатын мақсаттық салымдар қабылдайды. Жинақтаушы салымдарға
жинақтау немесе ақшаны қандайда бір уақытқа сақтау мақсатында ашылған
салымдар жатады. Олардың жалпы сипаты жоғары табыстылық, мақсаттың бар
болуы, сақталынуы болмақ [11; б. 93].
Жинақтаушы салымдардың банк үшін өзіндік пайдасы және кемшіліктері бар.
Банк үшін жинақтаушы салымдардың мәні сол олардың көмегімен тұрғындардың
қолданылмаған табысы анықталып, өндірістік капиталға айналдырылады. Ал банк
үшін болатын кемшілігіне келсек салымдар бойынша жоғары пайыздар төлеу және
де ол салымдарды саяси, экономикалық, психологиялық жайттармен нақтылау.
Бұл жағдайлар өз кезегінде шоттардан қаражаттардың тез алынып банк
өтімділігін жоғалту қауіпін төндіреді.
Сертификаттарды депозиттік және жинақтаушы деп бөлуден басқа
салушылардың категориясына қарай сертификаттарды басқа да белгілері бойынша
жіктеуге болады:
1) шығарылу әдісіне қарай;
- бір ретке шығару;
- сериялармен шығару;
2) безендіру әдісіне қарай:
- атаулық;
- ұсынушылыққа.
Сертификат иесі сертификат бойынша талап етуді өзге адамға беруге
құқылы. Сертификат бойынша ұсынушыға бұл қызмет қарапайым түрде тапсыру
арқылы жүзеге асырылса, атаулық сертификаттар бойынша сертификаттың екінші
жағында екіжақтық келісім жазу арқылы орындалады.
Атаулық сертификаттардың иесі басқа адамдарға жазбаша түрде (цессия)
бере алады. Ақшалай сомманы талап ету мерзімі жеткен кезде сертификат иесі
банкке өтінішпен бірге сертификатты өтеу әдісін беруі тиіс.
Сонымен, берілген теориялық материалдарға талдау жасай келе
коммерциялық банктер үшін салымтар ең негізгі және қорлар түрінің арасында
бағасы бойынша тиімдісі болып табылатынын айтуға болады. Бұл элементтің
қордағы үлесінің артуы пайыздық шығындарды реттейді, сонымен қатар олардың
жоғары үлесі банк өтімділігін арттырады [12; б. 32].
Банктің өз тұтынушыларынан алған қаражаттары ағымды, депозиттік және
жинақтау шоттарыда жиналады. Осы шоттарда қалған қаражаттар өзара қосылады
және де баланста бір көрсеткіште беріледі. Талдау кезінде депозит арқылы
тартылған қаражаттар мерзімдері бойынша топталады. Мұндай талдау
қаражаттардың банк құзырына қандай мерзімге өткізілгенін білу үшін керек.
Талап қылғанға дейінгі салымдар үлесінің артуы банктің пайыздық шығындарын
төмендетеді және де пайыз бойынша жоғары пайда табуға мүмкіндік береді.
Алайда, бір жағдайды ескеру керек: бұл салымдар ең ауыспалы қаржылық
құрал, сондықтан қорда олардың үлесінің жоғары болуы банктің өтімділігін
төмендетуі мүмкін. Шұғыл депозиттер тартылатын қорлар арасындағы ең
тұрақтысы болып есептеледі. Қорда шұғыл депозиттер үлесінің өсуі банк
тұрақтылығының артуына ықпал етеді және де банктің төлемге қабілетті болуын
қамтамасыз етіп, өтімділікті басқаруды тиімді етеді.
Тұтынушыдан салымға қаражаттар тарту кезінде тұтынушы мен банк арасында
депозиттік келісім шарт жасалады (В қосымшасы. Г қосымшасы). Банктер
депозиттік келісім – шарттарды өз еріктерінше құрайды. Әрбір салым түрі өз
алдына типтік сипатқа ие.
Келісім- шарт екеу болып жасалады да оның бірі салымшы қолында,
екіншісі банктің несиелік немесе депозиттік (бұл іспен банкте қай бөлім
айналысатынына байланысты) бөлімінде сақталады. Келісім-шартта салым
соммасы, оның әрекет етуі, келісім шарт мерзімі аяқталғанда салушы алатын
пайыздық мөлшердің көлемі, салымшының міндеттері мен құқығы, банктің
міндеттері мен құқығы, келіміс шартты сақтаудағы екі жақтың жауапкершілігі,
сұрақтар туындағанда шеші реті айтылады.
Салымдарды қолма- қол ақшалай жүргізу мүмкіндігі тек жеке тұлғаларға
беріледі. Заңды тұлғалардан депозиттік шоттарға салым тек ақшаны аудару
арқылы жүзеге асырылады [13; б. 95].
Салымды жабу кезінде тұтынушы банкке салым туралы келісім – шартты және
салым кітапшасын өткізуі тиіс. Бұл құжаттарды өз кезегінде банк жоюға
міндетті. Банк өз тұтынушысына салым сомасы және ол бойынша жинақталған
пайыздық мөлшерге шығыс кассалық ордерін жасайды.
Депозиттік амалдарды басқару бойынша банктің негізгі мақсаттары деп
төмендегілерді атауға болады:
- банкке тартылған және қарызға алынған қаражаттар арасынан банк үшін
пайда әкелмейтін түрлерге рұқсат етпеу, тек негізі қорды қамтамасыз
ететін бөлікке ғана рұқсат беріледі;
- белсенді амалдарды дамыту және тұтынушы алдына банк қойған
міндеттерін орындау үшін қажет несиелік қорды іздеу;
- арзан қорларды тарту есебінен банктің пайда табуын қамтамасыз
ету.
Қазіргі кездегі экономикалық жағдайлар депозиттік амалдарды
диверсификациялау арқылы пассивті амалдар аумағындағы саясатты ауыстыруға
әкеліп отыр.
Банктер және басқа да қаржылық құрылымдар арасындағы жеке және заңды
тұлғалардың салымдарына деген бәсекелестіктің артуы нәтижесінде қазіргі
кезде депозиттердің көптеген түрлері, олардың алуан түрлі бағалары және
бірнеше қызмет көрсету әдістері пайда болды. Кейбір шетелдік мамандардың
мәліметтеріне сүйенсек қазіргі уақытта дамыған елдерде банктік салымдардың
отыздан аса түрі бар екен. Олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар
болғандықтаг тұтынушы өз қызығушылығын қанағаттандыратын шарттар бойынша
ақша салымы түрін, қызметін таңдай алады [14; б. 64].
Жоғарыда айтылған мәліметтер банк тартатын салымдар арасында депозиттер
қордың негізгі көзі екенін көрсетеді. Бірақ, депозиттер секілді банктің
негізгі қорларын құрайтын негізгі көздердің өзіндік кемшіліктері де жоқ
емес. Ең алдымен банктің сол салымдарды тартуға жұмсайтын материалдық және
ақшалай шығындары, кейбір аймақтарда ақша айналымының шектеулі болуы жайлы
айтылады. Дегенмен несиелік қорлар нарығындағы банктер арасындағы
бәсекелестік күрес депозиттерді тартуға ықпал ететін қызмет түрлерінің
барлығын дамытуға әкеледі.
1.3 Банк қаржысын құру кезіндегі депозит саясатының рөлі
Өз қызметіне қорларды тарту мақсатында коммерциялық банктің жарғыда
бекітілген барынша жоғары пайда табу және банктік өтімділікті сақтау
қажеттілігінің мақсаты мен міндетіне қарай коммерциялық банктердің
депозиттік саясат стратегиясын дұрыс құруы маңызды шара.
Депозиттік саясат ең алдымен келесі талаптарды қанағаттандыруы тиіс:
- экономикалық жағынан мақсатының бар болуы;
- бәсекеге қабілетті;
- ішкі қарама- қайшылықтың болмауы.
Экономикалық жағынан мақсатының бар болуы деп тұрғындардың қорды
қолдануының рентабельді болуын түсінеміз. Бұл мәселе жалпы түрде белсенді-
пассивті басқармада қарастырылуы тиіс. Жеке тұлғалардың депозиттік қорын
тартудың тиімділігін есептеу кезінде олармен байланысты болатын
кешіктірілулер, оның ішінде қорлық алулар сонымен қатар олардың қандайда
бір деңгейдегі өтімділігі мен таза пайдасы назардан тыс қалдырылмауы керек.
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының мәнін қарастыра келе
депозиттік саясаттың объектілері мен суъектілері, олардың құрылу
принциптері, сонымен бірге депозиттік саясаттың шекаралары деген
мәселелерді қарастыра кету керек. Коммерциялық банктердің депозиттік
саясатының субъектілері құрамына банк тұтынушылары, коммерциялық банктер
және мемлекеттік мекемелер енгізілген. Коммерциялық банктердің депозиттік
саясатының объектілері құрамына банк тартқан қаражаттар және банктің
қосымша қызметтері (кешенді қызмет көрсету) енгізілген. 3 суретте
коммерциялық банктердің объектілері мен субъектілерінің жіктелуі жалпыланып
көрсетілген [15; б. 28].
Сурет 3. Коммерциялық банктің депозиттік саясатының субъектілері мен
объектілерінің құрамы
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатын құрудың негізінде 3 суретте
анық көрсетілген жалпы және арнайы принциптер бар [15; б. 29].
Банктің депозиттік саясатын жалпы банктік саясаттың элементі ретінде
қарастыра келе депозиттік саясаттың негізгі мақсаты төменгі бағамен барынша
көп ақшалай қор жинау екенін түсінуге болады.
Банктің осылайша сипатталған көпжақты депозиттік саясаты оны жүзеге
асыруды құру кезінде төмендегідей міндеттерді шешуге мүмкіндік туғызады:
- депозиттік амалдарды жүзеге асыру кезінде банктің пайда табуына
немесе келешекте пайда табуға жағдай жасауына ықпал етеді;
- банктік өтімділіктің қажетті деңгейіне қолдау жасау;
- депозиттік амалдар субъектілерінің диверсификациясын және
депозиттің басқа түрлерінің үйлесімін қамтамасыз ету;
- депозиттік амалдар, соммалар және мерзімдер бойынша несие беру
амалдары арасындағы өзара келісімді оған қоса өзара байланысты
қолдау;
- депозиттік шоттардағы бос қаражаттарды мейлінше азайту;
- икемді пайыздық саясат жүргізу;
- тартылған қаражаттар бойынша пайыздық шығындарды азайту мақсатында
үздіксіз амалдар және құралдар іздестіру;
- банктік қызметтерді жетілдіру, тұтынушыларға көрсетілетін қызмет
сапасы мен мәдениетін арттыру.
Бұл мәселеге қатысты 4 суретте сызбалық түрде жасалып көрсетілген
коммерциялық банктің депозит саясатын құру механизмін қарастыра кету де
орынды [15; 32].
Сурет 4. Коммерциялық банктің депозиттік саясатын құру сызбасы
Аталған механизмнің дұрыс жүзеге асырылуынан депозиттік саясатты құру
және орындау кезінде банк алдына қойған мақсаттар мен міндеттердің
орындалуы көп деңгейде тәуелді болады.
Бұл мәселе аясында банктің өтімділігін анықтайтын маңызды фактор
ретінді оның депозиттік қорының сапасы екенін баса назарға ала отырып айта
кету керек.
Тұрақтылық депозиттердің сапа критериі болып табылады. Депозиттердің
банк қорында сақталатын тұрақты бөлігі көп болған сайын, банктің өтімділігі
артық болмақ. Депозиттердің тұрақты бөлігінің артуы банктің міндеттерін
жаңартатын өтімді активтерге деген сұранысын төмендетеді [15; б. 45].
Депозит түрлерінің жағдайына талдау жасауға шетелдік зерттеушілер
жүргізген жұмыстар нәтижесі талап қылуға дейінгі депозиттердің тұрақтылығы
артық екенін көрсетті. Депозиттердің бұл түрі пайыздық мөлшер деңгейінен
тәуелсіз. Басқа банкке деген оның тәуелділігі көп жағдайда қызмет ету
жылдамдығы мен сапасына, банк сенімділігіне, салымшыларға көрсетілетін
қызметтердің алуан түрлілігіне, банктің тұтынушыға мекені бойынша жақын
орналасуына негізделген.
Шетелдік зерттеушілер жүргізген жұмыстар нәтижесіне тағы да назар
аударатын болсақ шұғыл және жинақтау депозииттері аз тұрақтылыққа ие болады
екен. Олардың белгілі бір банкке бекітілуі пайыздық мөлшер деңгейіне өз
әсерін тигізеді. Сондықтан да депозиттік пайыз деңгейінің қандайда бір
өзгеруі болған жағдайда олар әртүрлі банктер бекіткен өзгерістерге жақын
болады.
Қалыптасқан тәжірибелердің талдаулары кез келген коммерциялық банктің
депозиттік қорын құру объективті және субъективті тұрғыдан туындайтын
мәселелермен байланысты болатын күрделі де көп еңбекті талап ететін процесс
екенін көрсетеді.
Субъективті мәселелерге жататындар:
- Қазақстандық коммерциялық банктердің қызмет көрсету аясының тарлығы
және капиталдық қордың әлсіздігі;
- тұтынушылар қаражаттарын тартуға банк жетекшілігі тарапынан
қызығушылықтың болмауы;
- жоғары және орта менеджмент деңгейі және сапасының жеткіліксіз
болуы;
- көптеген банктерде депозиттік саясатты жүргізудің ғылыми
негізделген концепцияларының болмауы;
- депозиттік процесті ұйымдастыру процесіндегі кемшіліктер: банкте
сәйкес бөлімшенің болмауы; депозиттік нарықта маркетингтік
зерттеулер қойылуының төмен деңгейде болуы; ұсынылатын депозиттік
қызметтер аясының шектеулі болуы және т.б.
Объективті факторлар арасынан төмендегілер ерекшеленеді:
- коммерциялық банктерге мемлекет пен мемлекеттік мекемелердің
тікелей және жанама түрде әсер етуі;
- ақша нарығының күйіне әлемдік қаржы нарығы мен макроэкономиканың
әсері;
- банктер аралығындағы бәсекелестік;
- Қазақстаннның ақша және қаржы нарығының қалыпы.
Жоғарыда айтылған ақпараттарға байланысты депозиттік саясатты құру
процесі банктің пайыздық саясатымен өзара тікелей тығыз байланысты екенін
айта кету керек. Себебі депозиттік пайыз банкке қорлар тарту саласындағы ең
тиімді құрал. Мемлекеттік реттеулер кезінде пайыздың шектеулі нормасын
заңды түрде салымдардың мерзіміне қарай бекітілетін, ал қазіргі кезде
банктер Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің есеп мөлшеріне, ақша
нарығы мен өзіндік депозит саясатына қарай отыра бәсекеге қабілетті
пайыздық мөлшерлерді өздері орната алады. Депозиттік шоттардың кейбір жеке
түрлері бойынша табыс мөлшері салым мерзіміне, соммасына, шотты басқару
ерекшелігіне, көрсетілетін қызметтердің түрі мен көлеміне, тұтынушының
келісім- шартты орындауына байланысты анықталады [16; б. 15].
Қаржылық амалдардың барлық түрлері бойынша пайыздық мөлшерлер деңгейі
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бекіткен қаржыландыру мөлшеріне
қарай анықталады. Әртүрлі несиелер бойынша төленген пайыздық мөлшерлер
бірнеше негізгі белгілер бойынша өзара ерекшеленеді. Олардың арасынан
қарыздардың ұзақтылық мерзімін, төлену уақыты бойынша әртүрлілігін,
пайыздардың төленбеуімен байланысты болатын тәуекелділік дәрежесінің
әртүрлілігін, сонымен қатар пайыздық мөлшердің ауысу мүмкіндігін ерекшелеп
айтуға болады.
Пайыздарды қосу төменде аталатын әдістердің бірі бойынша іске
асырылады:
- қарапайым пайыздар;
- күрделі пайыздар;
- тұрақты пайыздық мөлшермен;
- ауыспалы пайыздық мөлшермен.
Қаражаттардың салымда болу уақытына тікелей байланысты болатын
прогрессивті өспелі пайыздық мөлшер қолданылады. Табыс қосудың мұндай реті
қаражаттарды сақтау мерзімін арттыруға және салымдарды инфляциядан сақтауға
ынталандырады.
Осы мәселені аяқтай келе пайыздық саясат коммерциялық банктің
депозиттік саясатын құрудың айырмайтын бөлігі екенін баса айту керек. Ол
банктің тиімді пайыздық саясаты сүйенетін бірнеше принциптердің орындалуына
әкеледі. Олардың арасынан ең алдымен пайыздарды сақталатын қаражаттардың
сақталу мерзімі мен көлемін дифференциациялау принципін, салым бойынша
пайызды әлеуметтік дифференциациялау принципін, салушылар қорын сақтау
және қорғау принципін атауға болады. Тиімді депозиттік және пайыздық
саясатты құру кезінде осы принциптердің барлығы үйлесімді болуы керек.
Депозиттік саясаттың қалыптасуы келесі үш кезеңде жүзеге асырылуы тиіс:
1) зерттеу кезеңі;
2) жоспарлау кезеңі.
Зерттеу кезеңінде банк клиенттердің қажеттіліктерін зерттейді, яғни
депозиттердің қандай түрлері аса тартымды, қандай пайыздық мөлшерлемелерді
депозиттің қай түріне орнату керек. Бұның барлығын жүзеге асырғанда
операцияларды жүргізү бойынша банк мүмкіндіктерін ескеру керек. Бұл кезеңде
сондай-ақ банк нарықты талдау мен зерттеуді жүзеге асырады, оған нарықтың
қоршаған ортасын және бұл нарықта банктің орны рөлін талдау жүзеге
асырылады. Яғни банктің географиялық орнын, клиенттерге жақындығын,
филиалдық желістің жеткіліктігін, қала немесе ауылдық жер, бәсекелестердің
болуын зерттеу және оларды депозиттік саясатты жасаудың бастапқы кезеңінде
ескеру қажет [17; 75].
Жоспарлау кезеңінде банк депозиттік операциялар бойынша пайданы бағалау
және талдау жүргізеді, мүмкін болатын тәуәкелтерді жоспарлайды, көрсететін
қызмет ассортиментін кеңейтеді т.с.с.
Шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру кезеңі – аса маңызды әрі жауапты
кезең, өйткені бұл кезеңде жоспарланған кезеңде депозиттер қандай көлемде
тартылатындығы шешіледі. Мұнда депозитке құралдарды тарту процедурасы банк
персоналының клиенттермен ойдағыдай жұмысы: депозиттердің түрлері, мерзімі
және артықшылықтары бойынша анықтаушылық жұмысы маңызды рөл ойнайды. Бұл
кезеңде тағы маңызды рөлді жарнама және жарнамалық компанияның өндірісі
атқарады және соңғысы қаржылық құралдарды аса рационалды пайдалану үшін
активтер мен пассивтерді дұрыс әрі тиімді басқару және тартылатын құралдар
мен салынатын құралдар арасында дисбаланстың қысқаруы банкке тәуелді.
Депозиттік саясатқалыптасуындағы кезеңдер негізінде коммерциялық
банктерде депозиттік саясаттың қалыптасу стратегиясы ұсынылады.
Ұсынылатын стратегия депозиттік нарық мәселелерін зерттеунегізінде
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерге енгізу үшін жасалған. Банк
А мысалында қарастырайық, бұл стратегия барлық банктерге қолданылыста
бола алады. Стратегия негізгі үш кезеңдерде қолданылады және өзіне
бірнеше блоктарды қосады. Оны нақты түрде келесі сурет 5-тен көруге болады
[18; 32].
Депозиттік ісметтер нарығында Банк рөлінде басты әрі маңызды мәселе
болып Банк ісметтері нарығында Банк рөлін анықтау болып табылады. Банк
жуйесінде Банк қандай орынды алатынды анықтауға байланысты оған әрі қарай
қойылған тапсырмалардың орындалуы тәуелді. Бұл кезеңде бәрінен бұрын банк
қарекет концепциясын жасап, өзін көрсету керек. Бәсекелестер, салымшылар
және банктің қызметкерлері бұл үрдістің тікелей қатысушылары болып
табылады. Яғни олардың көзқарастарын және ойлаған келешектегі мақсаттарды
анықтау үшін басшылыққа алу керек
Сурет 5. Шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру кезеңі
Депозиттерді тарту бойынша Банктің негізгі мақсаттары:
- халық пен кәсіпорындардан депозиттерді тарту;
- халыққа қызмет көрсету жүйесін жетілдіру;
- депозиттерді сақтандыру жүйесін жетілдіру;
- дапозиттермен жұмыс істеу бойынша әріптестерге кәсіби білім
беру;
- банктік технологияларды жетілдіру және т.с.с..
- Банктегі негізгі мәселелер.
Кете 1. Депозиттік саясаттың қалыптасу стратегиясы (А банкінің
мысалында)
А Банкі
1. Депозиттік ісметтер нарығында А банкінің рөлі.
2. Депозиттерді тарту бойынша А банкінің негізгі мақсаттары.
3. А банкіндегі негізгі мәселелер.
4. Депозиттік операциялар бойынша бар және мүмкін болатын тәуеклдердің
талдау.
5. Банкке әлуетті және жеңа клиенттерді тарту мүмкіндіктерін талдау.
6. А банкінің депозиттік портфелінің қалыптасуы.
7. Қаржылық нәтижелерді талдау.
Жоғарыдағы кестеде көріп отырғанымыздай депозиттік саясаттың қалыптасу
стратегиясы көрсетілген [18; 34].
Банктерде депозиттік операциялар жұмысы бойынша кездесетін мәселелер.
Ішкі мәселелерге:
- депозиттік операциялар бойынша тәуеклдерге;
- кадр менеджментінің жеткіліксіз дамуы;
- жарнаманың жеткіліксіз болуы.
- Сыртқы мәселелерге:
- депозиттік нарықта бәсекелестің жоғары болуы;
- шетел валютасының курстық айырмасының өзгеруі;
- өндірістік сектордың дамуының жеткіліксіздігі;
- халықтың әлеуметтік қорғануының жеткіліксіздігі.
Депозиттік операциялар бойынша бар және мүмкін болатын тәуеклдерді
талдау.
Банкке жаңа клиенттерді тарту мүмкіндіктер мен әлуетті клиенттерді
талдау.
Банк жеке және заңды тұлғалар депозиттері нарығында қандай позицияларды
алатынын талдауы қажет. Азаматтардың салымдары өзінің экономикалық табиғаты
жағынан және банктің өзі мен тұтастай несиелік жүйені несиелік ресурстар
қамтамасыз етуде рөлі бойынша біртекті емес.
Банктің депозиттік портфелінің қалыптасуы үшін банк үшін құралдарды
тартудың негізгі көзі болып клиенттер депозиты табылады, олар барлық
міндеттемелер сомасының үлкен бөлігін құрайды. Осыдан тыс банк қаржыландыру
көздерін ұлғайту бойынша адымдар немесе амалдар жасауға борышты [18; 37].
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының құрамдас бөлігі – бұл
тарифтік (пайыздық) саясат, өйткені депозиттік пайыз ресурстарды тартудың
тиімді құралы болып саналады. Депозиттер бойынша пайыздар тіркелген және
қалқымалы болып жіктеледі. Әлемдік тәжірибеде пайыздық мөлшерлеменің ең
тараған түрлері LIBOR, PIBOR, NIBOR және MIBOR. Бұл нарықтық конъюктура
ыпалынан құрылатын базистік пайыздық мөлшерлемелер. Ең көп қолданылатын
мөлшерлеме – LIBOR, өйткені ол халықаралық Пассивті операциялар бойынша
пайыздық мөлшерлемелердің саралануы жүргізіледі, соның ішінде халықтың
төмен деңгейін әлеуметтік экономикалық қорғауды күшейту мақсатында
салымшылардың топтары бойынша сараланады. Депозиттерге пайыздық
мөлшерлемелердің қалыптасуында банк өзіне алатын тәуекел дәрежесі мен
маркетинг стратегиясы және банк міндеттері маңызды рөл ойнайды. Банктер
пассивтеріндегі депозиттер үлесін түсіргісі келсе, пайыздық төлемдер
деңгейін түсіреді, және керісінше көлемі бойынша үлкен депозиттерді және
ұзақ мерзімге тартуға мүдделі банктер клиенттерге пайыздың жоғары
мөлшерлемесін ұсынады, өйткені банк ресурстарының қалыптасуындағы мерзімдік
депозиттердің басымдылығы өтімділік пен төлемқабілеттіліктітиімді басқаруға
мүмкіндік береді. Жинақтық пассивтерде мерзімдік депозиттердің ұсынбалы
үлесін – 60% құрайды. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының
1999жылы 20 қазанда бекітілген №293 ережеге сай несиелер мен депозиттер
бойынша сыйақылар қалқымалы және тіркелген бола алады.
Тіркелген сыйақы мөлшерлемелері келісімнің мерзімінде өзгермейді.
Қалқымалы сыйақы мөлшерлемелері келісімнің кез келген уақытында онда
қарастырылған шарттарына тәуелді өзгере алады.
Сыйақыны есептегенде сыйақы есептеудің келесідей әдістері
пайдаланылады.
1) қарапайым әдіс – депозит бойынша негізгі қарыз сомасына сыйақы мына
формуламен есептеледі:
,
(1)
мұндағы: і – пайыздардың жылдық мөлшерлемесі,
р – депозит қалдығы,
n – пайыздар есептелетін кезеңдегі күндер саны;
2) күрделі әдіс – сыйақы депозиттің тек қана негізгі қарыз сомасына
емес, сонымен қатароған қосылған табыстарға сыйақы есептеледі:
,
(2)
мұндағы: i- пайыздардың жылдық мөлшерлемесі;
n- айлардағы депозиттің ұзақтылығы;
p – депозиттің алғашқы сомасы;
I – салымның барлық мерзіміндегі есептелген пайыздар
сомасы.
Коммерциялық банктердің пайыздық саясаты келесі негізгі ұстанымдарда
базаланады: белсеңді әрі икемді коммерциялық құралы ретінде сараланған және
экономикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz