Болмыстың екі сигналдық жүйесі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

5. 10. 2. Болмыстың екі сигналдық жүйесі

Бізге белгілі, жануарлардың нерв жүйесінің жоғары бөліміне келіп, сыртқы орта мен оргаиизмнің өзіндегі езгерістер мен құбылыстарды сигналдайтын импульстердің көзі сол өзгерістер меи құбылыстардың өздері болып табылады. Бұл - болмысты тікелеи сигншдаужүйесі. Ол адамға да тән. БіраҚ болмысты сигнадцаудың тағі. і бір ерекше, адамға ғана тән жүйесі бар. Ол 2 ші сигналдық жүйе. Бүл арқылы сыртқы және ішкі ортада болып жатқан құбылыстар, өзгерістер сөз аркылы хабарланады. Мүны Павлов "бірінші сигналдың сигналы"-деп атады. Екі сигнаддық жүйеге сай адамныі і 2түрлі: тікелей жәнесшдік. Сөздіңөзі кез ауыстыра алады, сондыктан оларға сай реакцияларды тудыра алады 2-ші сигналдық жүйе аркылы адам болмысты толығырақ, аныгыра к бейнелейді, одан дерексіздене де алады, тольш жатқан тікелей тітіркендіргіштерді жинақтай алады. Осы жаңа, жинақталғам сигналдарды анализдеу мен синтездеу ерекше адамдық жогары ойды қүрайды. 2-ші сигналдық жүйенің таңкаларлық ерекшелігі шартгы байланыстар жасалуының жылдамдығы: адам бір ретестіо не кітаптан оқыса болғаны, оның ми қыртысында жаца байланыстар гіайда болады. Олардыңмықтылығы соншалық, кейде ешқандай бекітусіз көітгеген жылдар бойы сақталады. Саналы ойлау сөз, сөйлеу арқылы көрінісін, мазмұнын білдіреді, яғни тіліс байланысты.

5. 10. 3. Тіл қызметі рефлекторлык сипатта

Бізге белгілі, жануарлардыңжоғары нерв әрекетінің 1 -сигналді. і і жүйесінің бірінші және негізгі заңы - үлкен жарты шарлар қыртысында жүретін процестердің рефлекторлық сигіаты болын табылады. Бүл заңньщ күші екінші сигналдык, жүйе үшін до жоғалмайды. Сез рефлекторлык сипатының болатьшдығы туралы пікірді кезінде И. М. Сеченов айтқаі і болатын. Дыбыс сіңірлеріне, тілге және бүкіл сөйлеу аппараты ім келетін эфференттік импульстер осы органдардың жүмысын қамтамасыз етеді. Сойтіп сөз сейленеді. Ал бұл кезде туатым афференттік импульстер ағыны ми қыртысынатүсіп, сез сейлеудп әрбір сатысын сигаалдап отырады.

Егер де адамға белгілі бір қимыл актысын ойла десе, сол сәтіг осы қимыл актысына қатысы бар еттердің функциональдық қалл ы өзгереді, соларға сәйкес органдардың қанмен жабдықталум жақсарады, кейдетіптісолактының де көрінеді. Кевде адам өзі _{Нше (іцггей)} ойлағанның өзінде, екінші сөзоен аигқанда, іштеи сөйлегенде де жоғарыдағы айтқанымызға үқсас кұбылыстар байқалады. Бұл кездерде эфференттік импульстер естілетін сөз _{дерді; сөйлеуді} туғызбаса да, кейде адамның ерш жыбырлад, _{хілі аздап ҚО} зғалады, тіпті кей жағдаиларда эфференттік Импу _ЛЬ стердің күшею салдарынан біраз дыбыс шығарып, сөилеп те кетеді

Фйзиологиялық көзкарас түрғысынан ойлау актысының өзі, Г1ПТ1 ол сөзарқылы берілмесе _Де , күрделі тізбекті рефлекс болып таоылады. Сөилеу органыца келетін импульстер онда өзгерістер туғызып, соның нөтижесінде _{үлкен жарТ} ы шарлар қыртысына баратын афферентпк жау _ап сигналдары пайда болып, ал олар қайтадан жаңа эфференпік импульстер туғызады. Сондықтан уздіксіз, бірш-б. рі тудь, р _{ЬП) отыратьш} афференттік және зфференттік импульст _{ер 0} йлаудың негізінде жататын физиологаялық процестщ Иегізгі бір компонент! дсп қаралу ксрек.

С өилеу негізп үш түрлі _{Қьізмет}

атқарады: коммуникативтік (өзара қарым-қатынас орцату _Щы ) _{түсіндіруші

және

рет} теуші.

Коммуникативтж қызметте субъектпі. ң екі жағы қатысады: бір жаіынан тиісті акдаратты сө ₃ а _Ркылы айтатын, хабарлаушы субъект болады (экспрессивті фор _{Мадаеы сөз) >} _{ал екінші жағьшан С} ол

сөиленген сезді қабылд _{аушЫ; ТЫ} ндаушы субъект (сөздің тпрессивт формат) болад _ы . Сейлеудіңтүсіңдіруші қызмегі тиісті гүсінік, абстракциялық ошіау тудырады. Бүл үшін түскен ақпарат лнализденіп - синтездедеді, түжырым-корытынды, үғымдар қалыптасады. Сейлеудщ ре _{1теуші қызметі а ы оргаН} измдегі әр і үрлі жүиелердщ (жүрек, асқ _аза н, екпе, бүйрек, зат алмасу, т. б. ) ; >рекеп езгереді. Бір сөздің _{өзі Қалай айтылғанына} карай адамның көңіл-күйін өр түрлі бағытга, деңгейде, түрде өзгерте алатыны омірден белгілі.

Сөйлеудің үш формасьін ажыратады: акустикаяЫқ (дыбыстық сигналдар түрінде көріне _д і) _{) оптикалық (әр} іптік симіюлдарды

анализдеу-) және кинествзияяық (сөздің

дыбыстык формасын үйымдастырушы артикуляциялық органдардағы ет аппаратының жүмысынан керінеді) .

Сөйлеуді іске асыруға үш анализатор қатысады: сойлеу қшгалыс, wwiey-ecmy, сөилеу-көру анализаторлары. Бұлармен катар аса үжен рөлді ми кыртысының маңдай бөлімі атқарады. Сөйлеу-козғалыс анализаторы тілден, ауыз куысынан, көмекейден, диафрагмадан шығатын сигналдарды кабыддайды _{да сөзді құрауга жоие} айтуға катысады. Ми қыртысы яд _{р0сы манда} йдағы екінші және үшінші иректер облысында (Бро _к орталыгы), Бродманның 44, 45, 46- аландарында орналасады. С _ө йц _еу _ _есту анализаторы сол жактағы ми

ыңарл арынын, жогаргы самай облысында (Вернике орталыгы), ^ойлеу-көру анализаторы шуйде облысында жатады. Аталған ^елімдердің қатысуында акустикалық, символдық сөздердің ^сүрделі декодылануы жүреді.

5. 10. 4. Екі сигнаддық жүйенің функциональдық бірлігі

Адамның қалыптасу барысында екінші сигналдық жүйе бірінш і ^игналдық жүйе негізінде, қоғаңцык-еңбек нәтижесінде пайда болды '^сәне біртіндеп омірлік қатынастардың ең түрақты, негізгі ' реттеушісіне айналады. Бірақ, бұдан 1-ші сигналдық жүйе енді 2-ші (іланға кошті деген үғым тумауы тиіс. 2-ші сигналдық жүйе 1-шінің (-іегізінде, сонымен байланысты болып қана қызмет атқара алады £кі сигналдық жүйе әр уақытта функциональдық бірлікте болады, ^ондықтан болмысты толық және терең бейнелеу ге мүмкіндігі бар. Давловтың айтуынша: "Адам болмысты ен алдымен бірінші сигналдық жүйе арқылы сезеді (қабылдайды), содан-соң екінші сигналдық жүйе арқылы сол болмыстың қожасына айналады (со ; сөйлеу, ғылыми ойлау) ".

Сипіалдык жүйелерді11 бірінде пайда болған шартты байланыс екіншісінде де пайда бола алады. Мысалы, қызыл жарықка жасалған шартты қимыл рефлексін қызыл жарықтың озіп корсетпей, бірақ оның әсерін созбен ауыстырса да алуға болады және керісінше. Осындай жүйенің бір-біріне байланысты қызмет атқаруының негізінде қозудың бір жүйеден екіншіге тандаи иррадиациялануы (таралуы) жатады. Тандаудың шамасы меи дөрежесіне қарай екі сигналдык жүйенің бір-біріне әсері де түрлішс болады.

Кейде адам шартты кимыл рефлексін жасайды, ол туралы айтады да, бірақ тікелей тітіркендіргіштердің әсерін жоққ; і шығарады ("Баллонды бастым, неге екенін өзім де білмеймін") . Кейде адамның жауап реакциясы 2-ші сигналдық жүйедс- байқалмайды: ол тітіркендіргішті коргендігін жоққа шығармайды. бірақ қимыл реакциясын жасаған жоқпын дейді, расында ол, ^ /^ймұщ-щбасады. Мүндай жа^Цайлардың болатын себебі, кыргысқа ^ъ ' келетін импульстердің бәрінің күші бірдей емес болу керек, яғн 11 нерв клеткасын бәрі бірдей жеткілікті қоздыра алмайды. Адам ө и де байқамайтын, автоматты қимылдар, бірінші сигналдык жүйедеп болып жатқандардың 2-де толық керінісінің жоқтығымем түсіндіріледі. Қозудың бірінші сигналдык жүйеден екіншілерн шектеліп берілуі адамның үлкен жарты шарлар кыртысы қызметінің негізгі бір ерекшелігі болып табылады, осығап байланысты санаға шамадан тыс көп тітіркендірулер ағыны кел<

алмайды. Мұның негізінде екінші сигналдык жүйенің кыртыстағы белгілі пункттеріндегі тежелу жатады.

Адам көпшілік жағдайда бір затты, мысалы, алманы көрмей-ак, бірак оныңтүсін, дәмін, иісін көз алдына елестете алады. Бұл кезде кыртыстағы процесс I сигналдык жүйеге тереңірек қозғау салады, сүйтіп зат туралы толық мағлүмат туып, сілекей ағады. Түрліше адамдарда ойлау процесі кезінде 1 сигналдық жүйенің катысуы іүрліше болады. Осыған байланысты Павлов жалпы типтермен қатар адамдарда кейбір жекетиптердің болатынын көрсетгі: көркем, ойшыл және ортаиіа. Кәркем типте 1 сигналдықжүйе көбірек қатысады. Ал ойшыл тип кобінесе болмыстан жекеленген, аулактатылған абстракциялық ойға ыңғайлы келеді. Ондайлар кейде болмыстагы қалыпты катынасты бұрмалап корсетуі мүмкін. Адамдардың кепшілігі орташа типке жатады, олардағы ойлаудың айрыкша басым көрінген көркемдік те, ойшылдық та сипаты болмайды.

5. 10. 5. Баланың жоғары нерв әрекетінің дамуынын негізгі белгілері

Баланың жоғары нерв әрекетінің дамуы ол туа салысымен басталады. Туған сәтте бала сапа жағынан өзгеше, жаңа орта жағдайына кошеді. Ол сыртқы және ішкі ортаныңтолып жаткан тітіркендіргіштеріне кездеседі жене соңғылардың әсері адамның бүкіл өмірі бойында тоқтамайды. Жаңажағдайға бейімделуге бала iurre жатып-ақ дайын болады. Оған дәлел: мерзімінен бүрын туған балада да қорғану және тамак шартты рефлекстерін жасауға болады. Дегенмен біріиші шартты рефлекстер баяу жасаладыжәне олар алғашқы кезде оте тұрақсыз келеді. Мұнын себебі, жаңа туған балаларда козу мен тежелу процестерінің ми қыртысындагы иррадиациясы айқын болады.

Туғаннан кейінгі екінші айдыц басында шартты гамак және корғану және оларды кез- келген рецепторлардан алуға болады. Осылармен қатар бұл кезде дифференцировканың түрақтылығы мен нәзіктігі де көбейеді.

Адамнын жоғары нерв өрекетінде ерекше мацызы бар рефлекстер қатарына жөн білу (бағдарлау) - зерттеу рефлскстері жатады.

Шартсыз бағдарлау рефлекстерінін маңызы олардың шартты бағдарлау рефлекстеріментығыз байланыста болатындындығынан арта түседі.

Балаларда ең қарапайым бағдарлау рефлекстері олар туғанның І-күндерінде-ақ байқалады. Ал шартты бағдарлау рефлекстері кешірек, туғаннан кейін 3-4 ай еткен сон пайда болады. Бұдан кейін олардың жасалуы өте жеңілдейді жөне балянын, жүріс-тұрысында елеулі рөл атқара бастайды. Балалар үшін бағдарлау рефлексін тудыратын маңызды шарггы тітіркендіргіш - адамның барлығын хабарлайтын сөз болып табылады. Сөйлеу балаларда біртіндегі дамиды. Туғаннан кейінгі І-жылдыңорта шенівде айтылған сөздік тітіркендіргіштерге шартты рефлекстер байқалады. Ол алғашқыда түрлі шартсыз тітіркендіргіштерді сигналдайтын сөздерге белгілі жауап реакцияларын қайтара бастайды, ал кейін шартты тітіркендіргіштерді сигналдайтын сөздерді де түсіне алатын халге жетеді. Біртіндеп сөз белгілі бір әрекеттің, күбылыстың және сол құбьшыстар арасывдағы айналады.

Балаларда олар туғаннан кейінгі бірінші айлардың өзіндс байқалатын еліктеу рефлекстерінің нәтижесінде олар айналадығылардың түрлі мимикалық қимылдарын және олардын сөздерінің дыбыстарын қайталауға үйрене бастайды. Содан соң бірінші сөздік шуылдар (жутқыншақтық, кеңірдектік, тандайлык, еріндік, т. б. ) байқалады. Соңғылар кейін сөздік дыбыстардьщ (фонем) пайда болуына әкеліп соғады.

Баланың айтатын әрбір сөзі есту органынан жене сөйлеу аппаратынан кететін афференттік импульстардың көзі болыи есептеледі. Бұл импульстер қыртысқа барғаннан кейін онда создік шартты байланыстар орнатуда ең маңызды сигналдарға айналады. Баланың тілінің шығуы оның айтқан жеке фонемдері мен олардыі і комбинациялары ересек адамдардағы сияқты тікелеіі тітіркендіргіштерді сигналдайтын шартты тітіркендіргіштер рөліи атқара алатындай халге жетуінен басталады.

Туғаннан кейінгі бірінші жылдың аяғында немесе екінші жыдды 11 басында балалар кейбір жеке сөздерді айта алмаса да, өздерініи сөйлеу реакциясында кейбір 2 немесе 3 созді байланыстыра алады Сөйтіп сөздердің ен бірінші комбинациясы пайда болады. Бүл комбинациялар негізінде баланын өзін қоршаған ортада айтылгап фразаларды кайталауы жатады. Баска сөзбен айтқанда, баладайын сөздер стереотипін үйреніп алады.

Екі жаста гіл грамматикасын үйрену, сөздерді сөйлемдерге күра\ одістерін үйрепу басталады. 2-жылдың аяғьщда баланыңсөздік корм 200-400 созге дсйін жетеді. Еліктсу арқылы бала ең қарапайым сөзді к стереотиптерді де үйренеді. М іне осы жастан бастап создік сигнал; ш р баланың мінез-құлқын ұйымдастыруда маңызды рел атқар. і бастайды. Бүдан арғы жерде бала созінің дүрыс дамуы, яғни оғаіі дұрыс грамматикалық сипат беру оны қоршаған ересек кісілерді 11 сөздерінің дұрыс қүрылу-қүрылмауына байланысты. Еліктеу арқьшы бала айналадағы адамдар қандай сөздер айтса, сондай создс і < айтуға тырысады. 3 жастан бастап балалар тек үйреніп, жатгап ал п 111 сездерін ғана айтып қоймайды, сонымен қатар бұрынғы таныс сөздерден өзінше жаңа сөйлем комбинацияларын құра алады, септік жалғауларын да жалғауға мүмкіңдік алады.

Жаңа жағдайларға байланысты жаңа комбинаңиялар құрауға тілдің сөздік құрамын және оның грамматикалық қүрылысын пайдалану, мидың сөйлеу функцияларының негізінде жататын шартты байланыстардың кебеюімен түсіндіріледі. Осы шартты сөздік байланыстардың көп болғандығынан жөне олардын бір- бірімен өзара қатынастары күрделі болғандыктан, сөздердің сансыз көп комбинацияларының жасалуына мүмкіндік бар. Адамның үйреніп, жаттап алған сөйлемдері, сөздік стереотиптері әруақта өз мағыналарын сақтағанмен олар оньщ тіршілік етуі барысында тілдің сөздік қүрамымен бірге белгілі жаңа мағынадагы пікірлер кұрауға материал ретінде жұмсалады.

Әрбір нақты жағдайда дұрыс сөйлеуге керек болатын баланың сөздік шартты байланыстарының кебеюі естілетін сөздің өсерінен болады. Жас бала оны қоршағандар не айтса, соны қайгалайды. Ертегілер мен олендерді кайталап тындау арқылы алғашқыда оларды жеке-жеке болімдермен, кейін тіпті бәрін жаттап алады. Бұл жағдайда сөздердің әрбір жеке комбинациясы, сойлемдер жас баланың екінші сигкалдық шартты байланыстарын байытады. Сойтіп, бар сөз қорын еркін және түрліше қолдануға мүмкіндік туады. Осыған байланысты түрлі әңгімелерді оқудың, олеңдерді жаттаудың бала тілін дамыту үшін қаншалықты маңызының барлығы айтпаса да түсінікті.

Баланың жоғары нерв өрекетінің дамуындағы елеулі кезең - жеке сөздік тітіркендіргішітерді жииақтау жене түрлік жоне дерексізденген үғымдарды көрсететін соідсріе і-шдік шартты байланыстардың жасалуы болып табыллды Жиімк uvnn. t үғымдардың пайда болуынын негізінде қозудыц імм. і. ім і п. і иррадиациясы жатады. Біртіндеп баланыц үлкен *. ірп. і пі ір ¹ ч' кыртысының анализдеу-синтездеу ерскои II. ш . . пи. ін

айтканындай, абстракциялык ойлауды іуді. ір. і іып ч і> inn

кашықтаған жаңа жинақтаулардыц коіінг . шп і м т I• vtі• кебінесе жазу мен оқуға үйрену ді'ктцч <-і

Шарттырефлекстер теориясыш. щ іуріиіыним тянш

1. Емшектегі балада козу ж. чі< u iipoiMCffpi «щей иррадиацияланады. Сондықтан ко іу м ші. ии и», іг»му Й датезкелеалады. Баланыңкыріън I ' и м^м у акыт қозуға жарамайды. ол ш с к і г м и. н к м- ; . и'кыИ >тщЫМн Ссылай пайда болған тежелу б ¹ » к I і > мри. ». > і і4мНлм І МИМІИ Оаланың тәуліктің кез келіен у. ікм и. іп і <, іммяй бфИМЯМШ • юымен түсіндіріледі.