Қазақ сөзінің этимологиясы (мәселенің тарихнамасы)

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Халқымыздың өз алдына отау тігіп,тарих сахнасына шығуы,этникалық бастауларын зерттеудің бүгінгі таңда ғылыми практикалық маңызы зор.
Ұзақ уақыт бойы орталық билік пен тоталитарлық өкімет қазақ халқының өткенін манұқтап, ұлттық болмысын бұрмалап, бірлігі мен тұтастығын жоққа шығару арқылы оны болашағынан айыруды көздеді. Көшпелілер қоғамындағы мемлекеттіліктің әлсіздігі, оның негізгі нышандарының пісіп жетілмегендігі, халқының құрамалық" сипаты, Қазақстан аумағындағы этногенеткалық процестерде кірме" элементтердің басымдылығы сияқты бұрынғы ұлы державалық, евроцентристиктік концепциялардың жалғасы болып таблатын құйтыртқы ара қатынасы, қазақтардың түркілік сипаты жөнінде де түрлі пікірлер айтылуда.
Осының өзінен-ақ қазақ мемлекеттілігінің тарихын жан жақты, бүгігі күнгі таным талаптар тұрғысынан зерттеуге мүмкіндіктер туғызатын тарихнамалық ізденістердің қажеттілігін, ғылыми-практикалық маңыздылығы түсінікті. Себебі зерттеу нысаны ретінде алынып отырған қазақ халқының қалыптасуы қоғамдығ санаға, оның ішінде халқының этномәдени санасына ықпал жасайтын тақырыптар қатарына жатады. Қазақ халқының қалыптасуы тарихы тәжірибесін объективті шындық тұрғысынан зерделеу қоғамдық дамудың жолын дұрыс таңдауда ерекше маңызды роль атқарады. Ол тек мемлекеттеліктің іргетасының бірі болып табылатын Қазақстандық патриотизмді тәрбиелеу үшін ғана емес, сонымен бірге тәелсіздігіміздің қазіргі таңдағы ахуалы мен сипатын, республиканың дамуына болашағын анықтау үшін қажет.
Жұмыстың негізгі мақсаты қазақ халқының қалыптасуы отандық тарихнамада пайымдалуының негізгі бағыттарын, мазмұны мен көзқасар эвцисын жетітектері мен кемшіктерін қа боып табылады.

Қазақ халқының қалыптасуының негізгі факторлары
Қазақ халқының шығу тегін, бұл процестің заңдылықтары мен ерекшеліктері анықтауға бағытталған ғылыми талпыныстар 18 ғасырда орта кезінен басталды. Бұл мәселемен И.Г.Андреев, В.Н. Татищев, П.И. Рычков, Т.Ф. Миллер, И.Е. Фишер, М. Тефкелев тағы басқа тарихшылар мен орыс орталық әкімшілігінің қызметкерлері айналысты.
18-19 ғасырлар ширегінде И.П. Фальктың, П.С.Палластың, И.Г. Георгидің, И.Г. Андреевтің; А.И. Левшиннің еңбектері жарық көрді. Бұл авторлардың қай халық болсада өзінің қалыптасу тарихында әр алуан ассимилияцияға ұшырап отырғаны жөнінде методолгиялық тұрғыдан дұрыс принципті ұстанғанымен олардың қазақ халқын қырғыздармен шатастыруы, тіпті қазақтардың Енисей қырғыздарынан таралғандығы жөнінде пікірде болуы аталмыш проблеманың тарихи шындық тұрғысынан зерттелуіне мүмкіндік бермеді. 19 ғасырдың бас кезінде Гавердовский скифтермен қазақтардың туыстығы жөнінде алғаш реет пікір білдіреді. Н.Я. Бичурин қазақтарды ежелгі замандағы кангюлердің мұрагері деп жазды. Тарихи шындыққа бір табан жақындай түскен А.И. Левшин қазақтар көне халық түрік тайпаларының бір бұтағы деген ойда алға тартты. Оның пікірі бойынша қазақ халқының негізін бір бірімен ұзақ уақыт араласып бүтін бір халыққа біріккен бірнеше түрік, моңғол тайпалары құрайды.
Я.Гавердовский, Н.Я.Бичурин, А.Н.Лефгиннің бұл тұжырымдары қазақтардың шығу тегі жөніндегі автохтондық концепцияның негізін қалады деуге болады, яғни қазақтар этно гинезия негізінен автохтонды және бұл процесс көне дауірлерден 15-16 ғ дейін жалғасты, ол Қазақстан аумағында феодалдық қоғамның қалыптасып, нығайуына байланысты деген схемалық көзқарас орнықты.
60-70 ж көне дәуірі мен орта ғасырлардағы Қазақстан аумағындағы этоногинетикалық процестердің орта Азиялық осы тәріздес құбылыстармен байланыстылығы туралы қортыныды жасалды (Б.Д.Джангерчинов, Т.А. Жданко, Б.А.Ахмедов, К.И. Шаниязов т.б.).
Осы кезеңде жарық көрген В.П. Юдиннің, Ю.А. Зуевтің, В.В. Востровтың, М.С. Мұқаноытың, О.Ысмағұлов, Т.И.Пмщулина және бақа да зерттеушілердің еңбектерінде Қазақстан аумағын мекендеген ежелгі тұрғындар мен қазақ халқының арасындағы сабақтастық тақырыбы, генетикалық байланыстар, сонымен бірге бұл процестегі шығыстан келген тайпалар мен халықтардың алатын орны сияқты мәселелер бойынша қол жеткен таным деңгейі нақтылы көрініс тапты.
К.А.Пищулинаның ойынша, Қазақстан аумағындағы этникалық прцестің бағыт-бағдары мен сипаты төмендегіше болған:1) Ақ Ордада этникалық прцестер, Моғолстанға қарағанда, тереңірек жүрді. Себебі Ақ Ордаға бұл прцестің негізін қыпшақ бірлестігінің этникалық жағынан рулары мен тайпалары қалады. Ал, Моғолстанда ол екі қауымдстықтың (қазақ және қырғыз), ал кейде Шығыс Түркістанның ұйғыр халқын қосқанда үш қауымдастықтың саяси бірлестігіне негізделді. Бұл олардың этникалық дамуын тежеді. 2) Моғолстан тарихының жете зерттелмеуіне байланысты қазақтардың мұнда көшіп келіп қоныстанғандығы жөнінде қате пікірдіңорыналып келе жатқандығы. 3) Ақ Орда мен Моғолстанның саяси жағынан бөлініп шығуы Қазақстан аумағындағы этникалық прцестерді тездетті деген қорытынды жасады.
Қазақстан этногенезі тарихының күрделі проблемаларының бірі этносты түзуші әлеуметтік, экономикалық және саяси факторлардың рөлін анықтау болып табылады. Н.Н.Козымин алғашқылардың бірі болып этногенез процесіндегі шаруашылық үрдісі мен өмір салтының шешуші рөлі жөніндегі ой-пікірін теориялық тұрғыдан баяндады. Қазақстанның құрғақшылық өнірлерінде материалдық өндірісін бірден-бір тиімді тәсілі көшпелі мал шаруашылығы болғандығы, осыған байланысты көшпелі шаруашылық-мәдени типтің этноинтеграциялық функциясы, жалпы түрік халықтары этногенезінің көшпелі мал шаруашылығымен органикалық байланысы жөніндегі идея Ж.Әбілғожиннің, Н.Э.Масанов, Н.Әлімбаев,Х.Арғынбаев тағы басқа ғаылмдардың еңбектерінде жан-жақты қарастырылды.
Н.Э.Масановң пікірінше б.з.д. 1мыңжылдықтан бастап Қазақстанда үстем болған жінеи адамдардың құрғақшылық өңірдің табиғат жағдайына бейңмделгендігінің ерекше формасы болып табылатын шаруашылық жүргізудің көшпелі түрі қазақ халқының тарихында осы этносты түзеуші фактор.
80-90 жылдарғы Оандық тарихнамада қазақ халқының қалыптасу процесінің автохтондық және миграциялық сипаты деген екі ағым арасындағы күрес жалғасты. Осы екі көзқарас шеңберінде қазаұ этногенезінің негізгі сатылары, оның қозғаушы күштері, яғни шешуші формалары зерттеледі.
Сонымен қазақтардың шығу тегі мен қалыптасуын зерттеу негізінен автохтондық концепция шеңберінде дамыды. Осы негізле олардың кірме элементтердің басым рөл атқаратындығы жөніндегі ғылыми негізі жоқ қағидалар жоққа шығарылды. Бірақ қазақтар этногенезін біртұтас проблема ретінде зерттеу отандық тарих ғылымының алдында тұрған аса маңызды міндет.

Қазақ сөзінің этимологиясы (мәселенің тарихнамасы)
Халық, ұлт аты саналатын қазақ сөзінің шығуы, пайда болуы, мән-мағынасы тұманды, қай-қашанда тарихнамада сан алуан жорамалдарды жарыққа шығаратын және бірауызды шешімге келе қоюы қиын күрделі мәселе. Тарихшы, әдебиетші, тілші және басқа да мамандық иелері тарапынан әркез айтылған пікір-болжамдар саны қыруар көп-ақ. Көпшілік тарапынан мәселеге мұндай жіті назар аударылуы-өркениеттіліктің талабы.
Қазақ сөзінің қашан пайда болғандығы хақында әр түрлі қарама-қайшы пікірлердің көптігіне байланысты мынадай кезеңдерге бөліп, топтастырып қарастыруды жөн көрдік:
1)1Х-ХІІІ ғғ. деп танитындар араб және парсы тіліндегі жазба деректерден, К.Богряно-родныіі мен Ә.Фирдоусидін. мәліметін және орыс жылнамаларындағы "касаг"(касог) атауларымен түсіндірсе; екіншілері Шығыс Дешті Қыпшақты мекендеген түркі тайпалары арасынан іздейді;
2)ҮІІ-ҮІІІ ғғ. кезеңі, атап айтатын болсақ Орчон-Енисей
боііындағы көне түрік ескерткіштеріндегі жазулардан және Қытай жылнамаларынан;
3) Соңғысы, б.з.д. ҮІІ ғасырдан б.з.Үғасыр аралы^ында
Қазақстан территориясын мекен еткен сақ, үйсін.каңлы тайпалары кезеңінен бастайды.
Алғашкы кезеңге жататын пікірдің иесі, "казак." терминіне байланысты қүнды ғылыми түжырым жасаған А.Н.Самойлович болатын. Ол "қазак" терминінің пайда болу аймағын Шығыс Дешті Қыпшақпен байланыстыруды қолдайды. Онын кандай жағдайда болмасын "...түріктайпа-лары арасында, сонын. ішінде қыпшақ тайпалары үстемдік еткен кезенде пайда болғанын, яғни XI ғ. басталғанын "(1) нақты дәлелдер арқылы көрсетті.
Зерттеуші мәселені қарастыру барысында, 1894 ж. Лейден қаласында М.Т.Хоутсмонын. редакторлығымен шыққан, 1245 жылы мам-лүктер мемлекеті Мысырда жазылған авторы белгісіз "Араб-қыпшақ сөздігі"("Китаб маджму тарджуман тюрки ва аджами ва мугули ва фарси" )деп аталатын шығармадағы "қазақ" сөзіне жүгінеді. Жазбада адамнын, әр алуан қасиеттеріне банланысты, Ә.Қүрышжановтын. айтуынша, мынадам сөздер келтірген: "...еркін, қазак, (жеке жүрген кісі). башдак, (жалғыз басты адам)...кдзақ сөзі араб тіліне ал-мужаррадин деген сөзбен аударылған. Бұл араб тілінде "сыбайы салтаң", "салт басты", "жеке басты" немесе "окшау жүрген адам" деген мағынаны білдіру үшін жұмсала-ды" (2).Осы сөздіктен баск.а оған дейінгі кезең-дердегі шығармаларда, тіпті ен. беделді М.Қаш-қаридың езінде аталмыш сөздің үшыраспай-тындығын атап өтеді. Сонымен "казак," сөзі алғашында әлеуметтік мәнде қолданылғанын, ал кейіннен бір үлттын. атына айналып этникалық мазіиүнға ие болған деп пайымдайды.
А.Н.Самойловичтіңаталмыш мақаласы, оның "қазак." сөзіне байланысты айткан түжырымы талантты зерттеуші С.К.Ибрагимов тарапынан жоғары бағаланды. С.К.Ибрагимовтын. осы мәселеге байланысты ой-пікірі аталған зерттеу-шінін. пікірімен үқсас және соның негізінде ламытты.
"Еше раз о термине "казах"" -- деген ғылыми мақаласында, автор, терминнің Шығыс Дешті Қыпшақта, Орта Азияда немесе түркі тайпалары жайлаған аумақтың барлығында пайда болған-дығын айта келіп "..."казақ" сөзінің мынадай эволюциялық жолын қадағалауға болады: XIII-
ХҮғғ. әлеуметтік. ХҮғ. аяғынан "өзбек" терми-ніне қарсы саяси мәнге ие болды,...ХҮІ ғ. басында этникалык. мазмүнға айналды" (3) - деп қорытындылайды. Әлбетте. зерттеушінін ойынан "к,азақ" термині ХІІІғ. тарік сахнасына шык-қанын және одан кенінгі эволюииясына дұрыс түсіндірме жасағанын байкдймыз. С.К.Ибраги-мовтың "қазак." терминіне катысты айткан тұжы-рымы зертгеушілер тарапьшан да зор кызығу-шылық тудырды.
"Қазак" термині туралы ен соны пікір Б.Е.Көмековтың "О термнне "казак." " аттты мақаласында айтылды. БҮЛ макаіа бірнеше рет: 1997 ж. шыкқан 5 томдык. "Қазакстан тарихы-ның" 2-ші томында. М.Х-ДулатІІдың 500 жылдық мерейтойына байланысты 1997 ж. Таразда өткен халыкаралық ғылыми-теорнялык конферен-цияның материялдары жинағында. "Абай" жур-налында басылып, жарияланды4).
Б.Е.Көмеков "к.азак," терминін оғыз ханзадасы Балқиқ ибн Жабғ-дын айткан әңгімесін баян-даған, X ғ. өмір сүрген араб географы Ибн әл-Факихтың "Китаб ал-булдан" шығармасынан іздестіреді. Түсінікті болу үшін оғыз ханзада-сынын. әңгімесін келтіруді жөн көрдік: "Менің аталарымның бірі, -- дейді Баікик.. -- сол кезде патша болған әкесіне ашлланып. одан бөлініп кетіпті. Ол өзіне келгендерді. жасактарды және талап-тонауды ұнататын басқа да адамдарды серік етіп алыпты. Ол елдің шығыс жағына бет алып, адамдарға шабуыл жасап, өзінің және өз серіктерінің жолында кездескендерін қолға түсір-ген" (5). Б.Е.Көмеков IX ғ. жататын к.азак.қа айналудын осы қүбылысын. ибн әл-Факих "қазақ" терминінін синонимі ретінде арабтын "сулук" сөзін алса керек деп топшылайды. "Салақа"("сулуқ" )атымен әрекет жасайтындар бәдәуйлер арасында. тайпада өзіне орын таба алмаған, талап-тонау арк.ььіы бак.ытын іздеуге аттанған алғыр адамдарды білдіргенін айта келіп, зерттеуші: "Терминдегі айырмашылыктарына қарамастан, екі түрлі көшпелі коғамдардағы кдзаққа айналу институтының мазмұны жағынан сәйкес келуі айкын аңғарьиады"(6)- деген пікір айтады.
Ибн әл-Факихта арабтың "сулук." терминінін. оғыз синонимі келтіримесе де, оғыздарда мұндай үғым сол кездін өзінде-ақ Ічыпшақтар ортасынан қабылдап алған "кдзак." термині болуы мүмкін. Себебі оғыздар мен кьшшактардың сан ғасырларға созылған аса тығыз этникалық-саяси және этникалык-мәдени өзара байланыстарының сайьш келгеңде генетикалык.. тілдік, әлеуметтік шаруашылык және мәденм жакындығы тығыз қалыптаскан болатын.
Ортағасырлык. араб және т.б. жазба деректер негізінде қарастырған Б.Е.Көмеков. "қазак," сөзінің пайда болған уак.ытын, одан кейінгі кезендерде кандай маңызға ие болды, кашан
этникалық мазмұнға айналды деген мәселені балай деп к,орытындылайды:"ҮІХ-Х ғғ. Шығыс Дешті Қыпшақ кыпшак,тарының қоғамында әлеуметтік, ал ХІ-ХІІ ғғ. этно-әлеуметтік Ү ХҮ ғ. екінші жартысында этникалық маңызға ие болды"(7).
Мүсылман деректемелерінде, тұрік халықта-рында қазақка айналу "казақлык институттың" кен. тарағанын ескерсек, Б.Е.Көмековтын. ғылыми түжырымы шындыққа жақын. ьйткені соңғы шык.к.ан 5 томдық "Қазақстан тарихы" жмнағына басқа емес, нак, осы зерттеушінің макаласынын, кіргізілуі көп нәрсенің бетін ашады. Яғни көптеген болжамдардың ішіндегі ғылымилығы қүнды болғанын мойындауымыз керек.
Сонымен жоғарыда есімдері аталған А. Н.Самойлович, С.К.Ибрагимов және Б.Е.Көмеков "к,азақ" сөзінің түп-төркінін "казакылык, институттан" іздейді.
XX ғ. 50-ші жылдары казақ халкының шығу тегі жөнінде В.Ф.Шахматов және Х.М.Әділ-гереевтің мақалалары жарык көрді. Онда "кдзақ" сөзіне көңіл аударылып, терминнің пайда болу уақытына байланысты өз пікірлерін білдірді.
Х.М.Әділгереев "казақ" терминінің пайда болу уакытын XI ғ. жатқызады. БҮЛ атау "Орта Азия мен Қазақстандағы халықтардың көшпелі
::^мір бемнесін көрсетті... Алтын Орданын, ыдырау кезінде қазақ халқы өз тәуелсіздігі үшін күрес кезеи.інде жоғарғы сословиеге жататын әскер -- Члан" және "мырзадан" бөлек, "қазақ" -- қара-пайым әскерді білдірді" (8).
Зерттеушінің пікіріндегі "тәуелсіздігі үшін" жене "қарапайым сословие" мәселелерін көтеруі, Іфпне. орыстарға жалтақтау және таптык, идея гфғысынан екендігі айқын байқалады. Өйткені орыстар -- Алтын Орда дәуірін "моңғол ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.