Қазіргі экономикадағы бағалы қағаздар нарығының ролі
1 Бағалы қағаздар нарығының қызмет етуінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ..8
1.1 Бағалы қағаздардың сипаттамасы мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Бағалы қағаздар нарығы: функциялары және экономикадағы атқаратын ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
1.3 Бағалы қағаздар нарығындағы бастапқы және қайталама нарықтардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2 Қазақстан республикасының бағалы қағаздар нарығының даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.1 Қазақстанның бағалы қағаздар нарығындағы мамандандырылған қызметтің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.2 Қазақстанның корпоративтік бағалы қағаздар нарығының қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.3 Қазақстанның мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының жағдайын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығын дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
1.1 Бағалы қағаздардың сипаттамасы мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Бағалы қағаздар нарығы: функциялары және экономикадағы атқаратын ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
1.3 Бағалы қағаздар нарығындағы бастапқы және қайталама нарықтардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2 Қазақстан республикасының бағалы қағаздар нарығының даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.1 Қазақстанның бағалы қағаздар нарығындағы мамандандырылған қызметтің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.2 Қазақстанның корпоративтік бағалы қағаздар нарығының қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.3 Қазақстанның мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының жағдайын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығын дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
1 Бағалы қағаздар нарығының қызмет етуінің теориялық негіздері
1.1 Бағалы қағаздардың сипаттамасы мен ерекшеліктері
Бағалы қағаз - онымен байланысты мүліктік құқықты көрсететін, нарықта өз бетімен айналым жасайтын, сатып алу-сату объектісі бола алатын, тұрақты және бір жолғы кіріс алу көзі болып қызмет ететін, ақша капиталының бір түрі болып қатысатын құжатты білдіреді.
Бағалы қағаздар - бұл өзінің негізімен ерекшеленетін, тіпті меншікті материалдық формаға ие ресурстарға құқық.
Келесідей негізгі талаптарға жауап беретін ресурстарға құқық қана бағалы қағаздар түрінде танылады:
1) айналымдылық - нарықта бағалы қағаздардың сатылып алушылық және сатушылық, сондай-ақ көптеген жағдайларда басқа тауарлардың қозғалысын жеңілдететін дербес төлем құралы түрінде қатысу қабілеті;
2) азаматтық айналым үшін түсініктілік - бағалы қағаздардың тек сатып алушылық және сатушылық қана емес, сонымен бірге барлық мәмілелерді өзіне енгізе отырып, басқа азаматтық қатынастардың объектісі бола білу қабілеті;
3) стандарттылық - бағалы қағаздың стандарттық мазмұны болуы тиіс (бағалы қағаздар беретін, құқықтардың стандарттылығы, қатысушылардың стандарттылығы, сауданың мерзімдері мен орындары, есеп жүргізу ережесі, бағалы қағаздарды бір қолдан бір қолға өткізумен байланысты мәмілелердің стандарттылығы, бағалы қағаздар формаларының стандарттылығы), стандарттылық қана, бағалы қағаздарды айналым жасауға қабілетті тауар жасайды;
4) сериялық - бірыңғай сериялармен, кластармен шығару мүмкіндігі;
5) бағалы қағаздардың құжаттылығы - бұл қағаз сертификаты формасында немесе шоттар бойынша аударымдар формасындағы жазбалар түрінде өмір сүретіндігіне қатыссыз, әрқашанда құжат болып табылады. Бағалы қағаздың құжат ретінде міндетті түрде реквизиттері болуы тиіс. Олардың тым болмағанда біреуінің болмауы бағалы қағаздардың жарамсыздығына әкеледі;
6) реттелгіштігі және мемлекеттің тануы - бағалы қағаздар мәртебесіне таласушы (үміткер) қор құралы, оның жақсы реттелушілігі мен халықтың сенімін қамтамасыз ететіндей түрде мемлекет таныған болуы тиіс;
7) нарықтылық - егер айналымдылық-бағалы қағаздардың тек айрықша тауар екендігін көрсететін болса, онда тауар сол бойынша жұмыс ережесі мен өзіне тән ұйымдастыру белгісі бар өз нарығы болуы тиіс.;
8) өтімдік - нарық құнының көп ауытқымауы мен өткізуге жұмсалатын шығындардың көп болмауы жағдайында, оның иелері үшін түбегейлі шығындарсыз, бағалы қағаздардың ақшаға тез айналушылығы мен тез сатылушылық қабілеті [1,90].
Бағалы қағаз бірқатар міндетті реквизиттерге ие және тараптар арасындағы мүліктік қатынастарды білдіретін, қандайда бір мүлікке немесе ақша сомасына құқығын бекітетін, тиісті түрде ресімделген құжат болып саналады.
Осы құқықтарды жүзеге асыру мүмкіндіктерін айқындайтын қандайда бір жағдайларға қатысты, бағалы қағаздардың әралуан түрлері шығарылады.
Бағалы қағаздардың алуан түрлері жіктеу өлшемдерінің көптігін айқындайды. Бұл кесте 1 көрсетілген. [1, 96].
Кесте 1. Қазақстандағы бағалы қағаздардың жіктелінуі
Сипаттамасы
Бағалы қағаздың түрлері
1
2
Эмитенті бойынша
- мемлекеттік
- корпорациялық
- жекеменшіктік
- шетелдік
Эмитент міндеттемелері бойынша
- үлестік
- борыштық
- тауарды иелену құжаты
Айналыс аумақтары бойынша
- аймақтық
- ұлттық
- халықаралық
Құқықты жүзеге асыратын формалары бойынша
- атаулы
- ұсынбалы
- ордерлік
Шығарылатын формалары бойынша
- құжаттандырылған
- құжаттаңцырылмаған
Айналыс мерзімі бойынша
- мерзімсіз
- мерзімді
- қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
- орта мерзімді (1 жыддан 10 жылға дейін)
- ұзақ мерзімді (10 жылдан жоғары)
Базистік активі бойынша
- негізгі
- туынды
Табысты төлеу тәсілдері бойынша
* - ұдайы төлеммен
* - біржолғы төлеммен
* - тіркелген % мөлшерлемесімен
* - өзгермелі % мөлшерлемесімен
Табысты алу тәсілдері бойынша
* - инвестициялық
* - нарықтық
Эмиссия тәсілдері бойынша
* - эмиссиялық
* - эмиссиялық емес
1 кестенің соңы
1
* 2
Валюта бойынша номинал
* ұлттық валютаның номинал құнымен
* шетелдік валютаның номинал құнымен
* қос номиналмен
* номиналсыз
Айналыс шарттары бойынша
* қайтарымды
* қайтарымсыз
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес бағалы қағаздың мынадай түрлері айналысқа түседі:
oo мемлекеттік бағалы қағаздар;
oo акциялар;
oo облигациялар;
oo коносаменттер;
oo ипотекалық куәліктер;
oo туынды бағалы қағаздар;
oo жай қоймалық куәліктер;
oo қосарлы қоймалық куәліктер;
oo Қазақстан Республикасындағы айналысқа жіберілген шетелдік эмитент бағалы қағазы;
oo Заң актілерімен белгіленген тәртіпте бағалы қағазда қатарына жатқызылған басқа да құжаттар.
Бағалы қағаздардың Қазақстан нарығындағы қаржылық құралдарына карай оның құрылымын былайша көрсетуге болады:
Сурет 1. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының негізгі сегменттері
Бағалы қағаздар - ең алдымен мүлікті иемденуге құқық беретін ақшалы құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі. Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрі болуы мүмкін: заң жүзінде бекітілген жеке құлжат түрі, немесе есепшотқа енгізілген жазу түрі. Жалпы бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері бар. Негізгі түрлеріне акциялар мен облигациялар жатады.
Акциялар - Әдетте, акция түрінде, оны құру кезінде, кәсіпорынның немесе ұйымның акционерлік қоғамға айналуы немесе екі яки оданда көп акционерлік қоғамдардың қосылуы негізінде, сондай-ақ жарғылық капиталдың көбеюі кезінде ақша қаражаттарын жұмылдыру үшін шығаратын бағалы қағаздар түсіндіріледі. Сондықтан акцияны акционерлік қоғамның жарғылық капиталынан белгілі бір үлесін салғандығы туралы куәлік деп санауға болады.
Сонымен акция дегеніміз, бұл - оның иесінің дивидендтер алуға, акционерлік қоғамды таратудан кейін қалған мүліктің бөлігін басқаруға қатысуға оның құқығын бекітетін бағалы эмиссиялық қағаз.
Оның иелерін:
- жеке (жеке меншік);
- ұжымдық (институционалдық);
- корпоративтікке бөлуге болады.
Эмитент акцияларын шығаруға келесідей ережелер қолданылады:
1) акционерлік қоғам акцияларды сатып алуға салынған олардың капиталын инвесторларға қайтаруға міндетті емес. Олардың акцияларды сатып алуы акцияларды ұстаушылардың эмитент шығындарын ұзақ мерзімдік қаржыландыруы ретінде қаралады;
2) дивиденттерді төлеуге кепілдік берілмейді;
3) дивидендтердің көлемі пайдаға қатысты емес түрде еркін белгіленеді. Тіпті өндірісті дамытуға бағытталатын таза пайда болғанның өзінде дивидендтер төленбейді.
Инвесторды акцияларға төмендегілер тартады:
1) акцияларға салынған капиталды айырбастауға дауыс құқығы. Акционер басқаруға қатысу үшін мүмкіндік алады;
2) кіріс алуға, яғни дивидендтер түрінде акционерлік қоғамның таза пайдасының бір бөлігін алуға құқығы;
3) нарықтағы акциялар бағасының өсуімен байланысты капиталдың өсуі. Бұл, негізі бойынша, акцияларды сатып алудың негізгі себебі болып саналады;
4) акционерлік қоғам өзінің акционерлеріне бере алатын қосымша жеңілдіктер. Олар акционерлік қоғам өндіретін өнімдерді сатып алу кезінде немесе қызметтерді пайдалану кезінде (жеңілдікті жол жүру ақылары, қонақ үйде тұруға жеңілдікті бағалар) шегерімдер (жеңілдіктер) формасын қабылдайды;
5) акциялардың жаңа шығарылымдарын басым түрде сатып алу құқығы;
6) барлық несие берушілермен есеп айырысқаннан және оны таратқаннан кейін қалған акционерлік қоғамның мүлкіне құқығы.
Акциялар келесідей қасиеттерге ие:
а) акция - бұл меншік титулы, яғни акцияларды ұстаушы осы құқық арқылы акционерлік қоғамның қосалқы иегері болып саналады;
ә) оның өмір сүруінің белгілі мерзімі жоқ, яғни акцияларды ұстау құқығы акционерлік қоғам өмір сүріп тұрған кезде сақталатын болады;
б) жауапкершіліктің шектеулі болуы оған тән болып саналады, яғни акционер акционерлік қоғам міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Сондықтан инвестор банкроттыққа ұшыраған кезде акцияға салған салымдарынан артық ештеме жоғалтпайды;
в) акцияларға бөлінбеушілік тән болып саналады, акцияларға бірлесіп иелік ету меншік иелері арасындағы құқықтардың бөлінуімен байланысты емес, олардың бүкілі бір тұлға ретінде қатысады;
г) акциялар бірігуі мүмкін.
Бір акция бірнеше акцияға айналуы мүмкін. Эмитент акциялардың бұл қасиетін акциялардың аталған түріне деген ұсынысты азайту үшін пайдалана алады. Оның қозғалуы кезінде жарғылық капиталдың көлемі өзгермейді. Яғни, егер көрсетілген құны 1000 теңге кезінде 4 жаңа акция шығарылады, сондықтанда жаңа акциялардың көрсетілген құны 250 теңгеге тең болады. Акционерлерден ескі сертификаттар алынып, олар акциялардың көп санына ие екендігін көрсететін жаңа сертификаттар беріледі.
Акциялардың санын біріктірген кезде олардың саны азаяды, бұл жағдай өз кезегінде акциялардың нарықтық бағасын өсіруге әкеліп соғуы мүмкін. Сонымен бірге көрсетілген құнның өсуі мүмкін, ал жарғылық капиталдың көлемі сол бұрынғы қалпында қалады. Акциялардың иегерлері сондай-ақ қайтарып алынған сертификаттарға айырбасқа жаңа сертификаттар алады, онда жаңа акциялардың аз саны көрсетілетін болады.
Акцияларға иелік ету (легитимациялау тәсілі) тәртібіне қатысты:
а) атаулы;
ә) ұсынушыға арналып шығарылған акциялар болуы мүмкін;
а) атаулы акциялар акционерлік қоғамда жүргізілетін арнаулы тіркеу журналында жазылады. Онда әрбір атаулы акциялардың деректері, оны сатып алу уақыты, жекелеген акционерлердің осындай акцияларының саны көрсетіледі. Атаулы акциялардың қозғалысы міндетті тіркеуге жатады, акцияларды басқа қожайынға беру нотариалдық ресімдеуді талап етеді.
ә) ұсынушыға акциялар, тіркеу журналында оның жалпы саны ғана белгіленеді. Бұл акциялардың қозғалысы тіркеуге жатпайды және оны басқа қожайынға беру нотариалдық ресімдеуді талап етпейді.
Акциялардың құқық көлеміне қатысты:
а) қарапайым;
ә) артықшылық берілген (префернциалды) акциялар болып бөлінеді;
а) кәдімгі (жай) акциялар бойынша эмитенттің пайдасына қатысты олардың иегерлеріне дивидендтер төленеді. Мұндай акциялардың иегерлері акционерлердің жалпы жиналысында дауыс құқығына ие, басқару органы мен тексеру комиссиясын сайлауға, бақылауды жүзеге асыру мен іскерлік саясатын бекітуге қатысады.
Кәдімгі акцияларды ұстаушылар арасында таза пайдаларды бөлу артықшылық берілген акциялар бойынша дивидендтер төлеп және құрылтайшылық құжаттар мен акционерлер жиналысының шешімімен қараған резервтерді толықтырғаннан кейін жүзеге асырылады.
Артықшылық берілген акция акционерлердің жалпы жиналысында дауыс құқығын бермейді, ал мұндай акциялар иегерлерінің артықшылықтары қоғам таратылған кезде төленетін, тұрақты ақша сомасында немесе артықшылық берілген акциялардың көрсетілген құнына пайыздар түрінде анықталатын дивидендтер көлемінің жарғыда айқындалғандығынан тұрады. Пайданың жеткіліксіздігі жағдайында артықшылық берілген акциялар бойынша дивидендтер төлеу резервтік қор есебінен жүргізіледі.
Артықшылық берілген акциялар эмитенттің жарғылық қорының сомасынан 25% асып кеткен жағдайда шығарылмайды.
Мұндай акциялар бойынша дивидендтер эмитент қызметінің нәтижелеріне қатыссыз түрде төленеді. Сонымен бірге артықшылық берілген акциялар тәуекелі салыстырмалы түрде алып қарағанда төмен болады; сонымен бір мезгілде бұл негізінен, кәдімгі (жай) акциялар бойынша төленетін дивидендтер деңгейімен салыстырғанда неғұрлым төмен және дивидендтердің көлемі бойынша орта деңгейде көрінеді.
Сонымен бірге артықшылық берілген акциялар иегерлерінің дауыс құқығынан айырылуын сөзбе сөз түрде түсіну көзделмейді. Заң мұндай акциялардың иегерлері:
- қоғамды қайта құру және тарату туралы;
- артықшылық берілген акциялар иегерлерінің, акционерлердің құқығын шектейтін немесе өзгертетін қоғамның жарғысына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы мәселелерді шешу кезінде дауыс құқығымен акционерлердің жалпы жиналысына қатысу құқығын алатын кездегі жағдайды айқындайды.
Акционерлердің жылдық жиналысында белгіленген дивидендтерді төлеу немесе толық төлемеу туралы шешім қабылданған жағдайда артықшылық берілген акциялардың иегерлері дауыс құқығын алады.
Акционерлік қоғамдар туралы артықшылық берілген акциялардың кумулятивті немесе өзге валютаға еркін айналатын бір немесе бірнеше типтерін шығаруды қарайды.
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексіне сәйкес акционерлік қоғам құрылтайшылары жарғылық қорды қалыптастыруға және дивидендтер алуға қатыспайтын Алтын акцияны енгізуі мүмкін. Алтын акция иесі жарғымен айқындалатын мәселелер бойынша жалпы жиналысты, басқарма мен қадағалау кеңесін шешуге вето құқығына ғана ие. Сату және оған иелік етуден айырылу кезінде Алтын акция кәдімгі акцияға айналады, ал оның иесіне берілген айрықша құқық тоқтатылады.
Жекешелендіру процесінде сондай-ақ еңбек ұжымының акциялары және кәсіпорындардың акциялары шығарылуы мүмкін; бірінші акция, айрықша түрде, аталған кәсіпорынның жұмысшыларына, ал екінші акциялар заңды тұлғалардың арасында таратылады. Бұл акциялар акция иесіне кәсіпорынды басқаруға қатысу құқығын бермейді, құқықтық жағдайы мен кәсіпорынның меншік нысанын өзгертпейді, оған қатысушылар, негізі бойынша, бар болғаны қосымша қаржы ресурстарын жұмылдыру құралы ғана болып саналады. Келесі сурет 2 акциялардың жіктелу тәртібін көруге болады.
акция
Басқаға беру тәсілі бойынша
Басқаруға қатынасу құығы бойынша
Атаулы - иесі міндетті түрде корпорацияның реесрінде тіркелуі тиіс
Ұсынушы - иесінің аты-жөні корпорация кітабында тіркелген акция
Жай - кәсіпорынның табысына сәйкес дивиденд құқық береді
Артықшылықты - АҚ-ң табыс шамасы белгілі болғанға дейін төленеді.
Сурет 2. Акцияның жіктелу негізі
Бағалы қағаздардың келесі негізгі түрі бұл - Облигация. Оның иесі мен оны шығарушы тұлға арасындағы қатынасты куәландыратын бағалы қағаз [2,21].
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі оған иелік етушінің облигацияларының көрсетілген құнының мерзімі немесе басқа мүлікпен эквивалентте қаралған, облигацияны шығар - ған тұлғадан оны алу құқығын куәландыратын бағалы қағаз танылады деген анықтама береді. Облигация оның иесіне сондай-ақ облигацияның көрсетілген құнынан одан белгіленген пайыз алуға құқық немесе басқадай құқық береді.
Сонымен, облигация - бұл екі маңызды элементті сөзсіз түрде өзіне енгізетін борыштық міндеттеме болып саналады. Олар:
1) облигацияның сыртқы бетінде көрсетілген соманы белгіленген мерзімінің өтуі бойынша облигациялардың иесіне қайтару жөніндегі эмитенттің міндеттемесі;
2) облигациялардың иесіне көрсетілген құннан пайыз түрінде немесе басқалай мүліктік эквивалентпен белгіленген кірісті төлеу жөніндегі эмитенттің міндеттемесі.
Акциялар мен облигациялар арасындағы принципті айырмашылық келесілерден тұрады. Инвестор акцияны сатып ала отырып, компания-эмитенттің меншік иелерінің біріне айналады. Сондай-ақ инвестор компания-эмитенттің олбигациясын сатып алу арқылы оның несие берушісіне айналады. Бұлардан басқа облигациялардың акциялардан өзгешелігі, уақыты өткеннен кейін өшірілетін шектелген айналым жасау мерзіміне ие екендігі. Облигациялар олардың иелерінің мүліктік құқықтарын жүзеге асыру кезінде акциялар алдында басымдыққа ие болады; бірінші кезекте облигациялар бойынша пайыздар төленеді және содан кейін ғана барып дивидендтер төленеді; оның таратылған жағдайында компания-эмитенттің мүлігін бөлу кезінде акционерлер барлық қарыздарды, оның ішінде облигация зайымдары бойынша қарыздарды төлеп болғаннан кейін қалатын мүліктің сол бөлігін ғана есепке алады. Егер акциялар меншік титулы болып санала отырып, олардың иелеріне компания-эмитентті басқаруға қатысуға құқық беретін болса, ал займның құралы облигациялар ондай құқық бермейді.
Облигациялар үкіметтің, әртүрлі мемлекеттік органдардың және муниципалитеттердің қаржыларын жұмылдырудың басты құралы болып қатысады. Қосымша қаржы құралдарына қажеттілік пайда болған кезде компаниялар да облигациялық займдарды ұйымдастыру мен орналастыруға ұмтылыс танытады.
Облигацияларды шығару эмитент үшін бірқатар тартымды белгілерден тұрады: шаруашылық ұйымдар ды оларды орналастыру арқылы, қарыз алушының қаржы-шаруашылық қызметін басқаруға олардың несие беруші иелерінің араласу қаупінсіз қосымша ресурстарды жұмылдыра алады.
Дегенмен банк несиелері түрінде алынатын компаниялардың облигациялық займдарын қосымша заемдық құралдар ретінде қарау көзделеді. Тіпті дамыған қор нарығы бар елдердің өзінде компаниялар облигацияларды шығару арқылы заемдық қаржыларға деген қажеттіліктердің барлығын жаба бермейді. Өйткені облигациялық займ пайдаланған құнның кері қайту қозғалысы қатынастарын білдіреді, ол өзінің негізі мен белгіленуі бойынша банк ссудаларына ұқсас. Осымен байланысты мынаны атап өту көзделеді: облигациялар эмиссиясына құқық несие төлеу қабілеттілік талаптарына жауап беретін компанияларға ғана берілуі мүмкін.
Акционерлік қоғамдар облигацияларды шығару кезінде келесідей жағдайларды сақтауы тиіс:
- қоғамның барлық шығарған облигацияларының көрсетілген құны қоғамның жарғылық мөлшерінен немесе шығару мақсатымен, үшінші жақтың қоғамға қамтамасыз етуге берген мөлшерінен асып кетпеуі тиіс;
- жарғылық капиталды толық төлеп болғаннан кейін облигациялар шығаруға рұқсат етіледі;
- қоғамның үшінші жыл өмір сүруі кезінде және осы уақытта қоғамның екі жылдық балансы бекітілуге жатқан жағдайда қамтамасыз етусіз облигациялар шығаруға рұқсат етіледі;
- егер қоғамның хабарланған акцияларының саны сатып алуға құқық беретін акциялардың санынан аз болатын болса, қоғамның акцияларына еркін айналатын облигацияларды орналастыруына қоғамның құқығы жоқ.
Облигациялардың өте көп түрі өмір сүреді, сондықтан да олардың түрлерін сипаттау үшін облигацияларды бірқатар белгілері бойынша жіктейміз. Облигацияларды неғұрлым толықтай түрде жіктеу үшін Қазақстанның облигация нарығындағы аздаған тәжірибесін ғана емес, сонымен бірге облигациялық займдарды ұйымдастырудың аса бай шетелдік тәжірибесін де пайдаланамыз.
Келесідей жіктеуді ұсынуға болады:
1) эмитентке қатысты облигациялар мынадай түрге ажыратылады:
а) мемлекеттік;
б) муниципалды;
в) корпорациялық;
г) шет елдік.
2) займдардың мерзімдеріне қатысты облигациялардың барлық алуан түрлілігін екі үлкен топқа бөлуге болады:
а) өз кезегінде келесідей түрлерге бөлінетін, кейбір өтеу уақыты көрсетілген облигациялар:
- қысқа мерзімдік;
- орта мерзімдік;
- ұзақ мерзімдік.
б) өтеу мерзімі көрсетілмеген облигацияларға мыналар кіреді:
- мерзімі шектеусіз немесе өтелмейтін;
- шақыртылған облигацияларды эмитент өтеу мерзімі келгенге дейін талап етуі мүмкін. Оның үстіне эмитент облигацияларды шығару кезінде нақтылы көрсетілген бағасын немесе сыйлық төлеу жағдайларын белгілейді;
-өтеу құқығымен берілген облигациялар инвесторға өтеу мерзімі келгенге дейін эмитентке облигацияларды қайтару және ол үшін көрсетілген құнын алуға құқық береді;
-мерзімі ұзартылатын облигациялар инвесторға өтеу мерзімін ұзартуға және осы мерзім ішінде пайыздар алуын жалғастыруға құқық береді;
-мерзімі кейінге шегерілген облигациялар эмитентке өтеуді кейінге шегеруге құқық береді.
3) облигацияларға иелік ету тәртібіне қатысты олар мынадай болуы мүмкін:
а) иелік ету құқығы эмитент жүргізетін тіркеу кітабы мен облигациялардың мәтініне оның иесінің атын енгізумен бекітілетін атаулы облигациялар;
б) иелік ету құқығы облигацияларды қарапайым түрде ұсынумен бекітілетін ұсыныс білдірушіге облигациялар.
4) мақсаттары бойынша облигациялық займдар мынадай түрге бөлінеді:
а) эмитенттегі берешектерді қайта қаржыландыру немесе алуан түрлі шараларға пайдаланылатын қосымша қаржы ресурстарын тарту үшін шығарылатын әдеттегі облигациялар;
б) сатудан түскен қаржылар нақтылы инвестициялық жобаларды немесе нақтылы шараларды (мысалы, көпір құрылысы, телефон желісін тарту және т.б.) қаржыландыруға бағытталатын, мақсатты облигациялар.
5) орналыстыру тәсілі бойынша облигациялар мынадай түрде ажыратылады:
а) еркін орналасатын облигациялық займдар;
б) күштеп орналастыру тәртібін болжайтын займдар. Мемлекеттік облигациялар ең алдымен күштеп орналастырылатын облигациялар болып саналады.
6) өзара қарызға алып пайдаланған сомаларды өтеу формаларына қатысты облигациялар келесідей түрлерге бөлінеді:
а) ақшалай түрде өтелетін;
б) затпен өтелетін, заттай
7) пайыздар түрінде облигациялар бойынша кірістерді мерзімді төлеу купондар бойынша жүргізіледі.
Купон онда сандық цифрлы купондық ставкалар көрсетілген кесілген талонды білдіреді. Облигациялардың купондық кірістерін төлеу тәсілдері бойынша олар мынадай облигацияларға бөлінеді:
а) купондық ставкалары белгіленген облигациялар;
б) купон ставкасы ссудалық пайыздың деңгейіне қатысты болған кездегі купон ставкалары өзгеріп отыратын облигациялар;
в) займдардың шыққан жылдары бойынша купон ставкасымен теңдей өсіп отыратын облигациялар. Мұндай облигациялар индекстелетін облигациялар деп аталады, әдетте инфляция кезінде шығарылады.
г) ең аз немесе купоны жоққа тән облигациялар. Мұндай облигациялар бойынша нарықтық баға белгіленген бағадан төмен болып белгіленеді, яғни жеңілдік беруді болжайды. Бұл облигациялар бойынша кіріс белгіленген құнмен оны өтеу сәтінде төленеді, сонымен бірге белгіленген және нарықтық құны арасындағы айырманы білдіреді;
д) таңдауы бойынша төленетін облигациялар. Мұндай облигациялардың иелері кірісті жаңа шығарылған облигациялардан, сондай-ақ купондық кіріс түрінде алуы мүмкін;
е) аралас типтегі облигациялар. Облигацияның иегері облигациялық займ мерзімінің бір бөлігінен кірісті белгіленген купон ставкасы бойынша, ал мерзімінің бір бөлігінен - өзгеріп отыратын ставкалар бойынша алады.
8) облигациялар айналым жасау сипаты бойынша келесідей болады:
а) өтімді емес (еркін айналмайтын);
б) өтімді, оның иесіне оларды сол эмитенттің акциясына айырбастауға құқық береді.
в) конверсиялық коэффициент пен конверсиялық баға өтімді облигациялардың иелері үшін маңызы жоғары болып саналады.
г) конверсиялық коэффициент осындай облигацияларға айырбас арқылы қанша акция алуға болатындығын көрсетеді.
д) конверсиялық коэффициенті, конверсия кезінде бір облигацияға 10 акция алуға болатындығын білдіреді.
Облигациялардың белгіленген құны және нарықтық бағасы болады.
Облигациялардың белгіленген құны облигацияның өзіне басылған және займ алынатын соманы білдіреді, сондай-ақ облигациялық займ мерзімінің өтуі бойынша қайтаруға жатады. Белгіленген баға облигациялар арқылы алынған кірісті есептеу үшін базалық шама болып саналады. Облигациялар бойынша пайыз белгіленген пайызбен, ал тиісті кезеңдегі облигациялар құнының өсуі облигацияны сол арқылы өтейтін белгіленген құн мен облигацияларды сатып алу бағасы арасындағы айырма ретінде есептеліп шығарылады. Облигациялар негізінен, жоғары белгіленген құнмен шығарылады. Олар жеке, сол сияқты институционалдық бай инвесторларға бағдарланған. Олар осы арқылы акциялардан өзгешеленеді, яғни эмитент құнды инвесторлардың аса кең қабаты сатып алатындығын есепке ала отырып белгілейді. Осыған орай мынаны атап өту көзделеді, егер акциялар үшін белгіленген құн мөлшері барынша шартты болып, акциялар көрсетілген құнға таңылмаған баға бойынша басым түрде сатылса және сатып алынса, онда облигациялар үшін белгіленген құн облигациялық займның барлық мерзімі ішінде мәні өзгермейтін өте маңызды параметр болып саналады.
Облигациялар дәл осы алғашқы бетте белгіленген баға мөлшерінде, олардың айналым жасау мерзімі біткеннен соң өшірілетін болады.
Жоғарыда атап өткендей, облигациялар сатып алушылар үшін тартымды инвестициялау объектісі, яғни қайта сатылатын тауар, зат болып саналады. Олардың эмиссиясынан бастап, оларды өтеген сәтке дейін нарықта белгіленген баға бойынша сатылады және сатып алынады. Эмиссия сәтіндегі нарықтық баға белгіленген бағадан төмен, баға тең және белгіленген бағадан жоғары болуы мүмкін. Облигациялардың нарықтық бағасы одан әрі қарай тұтастай сату кезеңінде облигациялар нарығы мен қаржы нарығында қалыптасқан ахуалдан, сондай-ақ облигациялық займның өзінің басты екі элементінен шығарыла отырып анықталады. Бұл екі элемент мыналар болып саналады:
1) өтеу кезінде облигациялардың белгіленген құнын алудың болашағы (облигацияларды сатып алу мерзіміне неғұрлым оны өтеу мерзімі жақын болса, оның нарықтық бағасы соғұрлым жоғары болады);
2) тұрақты белгіленген кіріс алуға құқық (облигациялар арқылы алынатын кіріс неғұрлым жоғары болса, оның нарықтық құныда соғұрлым жоғары болады).
Облигациялардың нарықтық құны бірқатар басқадай жағдайларға қатысты болып саналады, солардың ішіндегі маңыздысы - салымдардың (тәуекел дәрежесі) сенімділігі.
Өйткені, әртүрлі облигациялардың өзара белгіленген бағалары бір-бірінен түбегейлі түрде өзгешеленеді немесе облигациялардың нарықтық бағаларын салыстырмалы түрде өлшеудің қажеттілігі туындайды. Бағам осындай көрсеткіш болып саналады.
Белгіленген бағаға пайыздар түрінде білдірілген нарықтық бағаның мәні облигациялар бағамы деп аталады.
Облигациялар басқа бағалы қағаздар сияқты қор нарығында инвестициялау объектісі болып санала отырып, өзінің иегерлеріне кіріс әкеледі.
Облигациядан түсетін жалпы кіріс келесі элементтерден қалыптасады:
- мерзімді төленетін пайыздар;
- тиісті кезең ішінде облигациялар құнының өзгеруі;
- алынған пайыздарды реинвестициялаудан алынатын кіріс.
Кірістің жоғарыда атап өткен әрбір элементін төменде жеке-жеке қарастырып көреміз. Бұл кіріс бірсыпыра жылдар қатарынан жыл сайын белгіленген соманы алуға тұрақты-аннуитет құқық береді.
Аннуитет сондай-ақ белгілі бір уақыт кезеңінде белгіленген уақыт аралығында жүргізілген төлемдердің сериясын анықтайды.
Облигациялар бойынша, пайыздар негізінен, жылына 1-2 рет төленеді. Осыған орай, пайыздық төлемдер неғұрлым жиі жүргізілсе, облигация соғұрлым көп табыс әкеледі, өйткені алынған пайыздық төлемдер реиквестициялануы мүмкін.
Облигациялар бойынша купондық кірістің мөлшері, ең алдымен облигациялардың сенімділігіне яғни басқалай айтқанда оның эмитенті кім болып саналады, соған қатысты болады. Компания-эмитент неғұрлым тұрақты, облигациялары сенімді болса, болжанатын пайыз соғұрлым төмен болады. Одан басқа, пайыздық кіріс пен облигациялардың айналым жасау мерзімдері арасында тәуелділік өмір сүреді: өтеу мерзімі неғұрлым алыс болса, соғұрлым пайыз жоғары немесе керісінше болуы мүмкін.
Белгіленгеннен төмен баға бойынша, яғни дисконтпен сатып алынған облигациялар әкелетін кірістер оның кіріс көзін құрайтын екінші негіз болып саналады. Бұдан бұрын айтып өткеніміздей нөлдік купонды облигациялар осындай облигациялардың мысалы болып қызмет етеді. Ол бойынша кіріс облигациялардың белгіленген бағасы мен сатылу бағасы арасындағы айырма ретінде құралады. Дисконтпен облигацияларды сатып алу және сату кезінде облигациялардың сату бағасын анықтау оның маңызды сәті болып саналады. Басқалай түрде айтсақ: егер келешекте алынатын сома мен кірістіліктің базалық нормасы белгілі болса, бүгін облигацияны қандай бағамен сатқан дұрыс.
Жиынтық кірістің соңғы элементі - реинвестициядан пайыздармен алынған кіріс - облигациялар бойынша пайыздар түрінде алынған ағымдағы кіріс тұрақты реинвестицияланған жағдайда ғана қатысады. Кірістің аталған түрі ұзақ мерзімдік облигацияларды сатып алу кезінде айрықша маңызға ие болуы мүмкін.
Облигациялар бойынша жалпы немесе жиынтық кіріс әдетте басқа бағалы қағаздарға қарағанда төмен болады.
Бұл ең алдымен, облигациялар басқа бағалы қағаздармен салыстырғанда жоғары сенімділікке ие екендігімен түсіндіріледі. Облигациялар бойынша кірістер циклдік ауытқуларға аз түрде тартылады және акциялар бойынша мысалы, нарық конъюнктурасына соншалықты тәуелді емес.
Тәжірибе жүзіндегі қызметке жиі түрде, мысалы үшін, эмитент шығаратын облигациялық займдардың параметрлерін айқындау, инвестордың сатып алу кезінде қандайда бір облигацияларды таңдау және нарықтағы кәсіби қатысушылардың оңтайлы инвестициялық қоржынын қалыптастыру кезінде облигациялық займның қаржылық тиімділігін анықтау қажеттілігі туындайды. Соңғы, облигациялардың кірістілігін анықтауды білдіреді.
Жалпы түрде алғанда кірістілік салыстырмалы көрсеткіш болып саналады және шығындардың көлеміне келетін кірісті білдіреді.
Вексель - қарыз берушінің несие берушіге міндеттемесін білдіреді. Аталған борыштық міндеттеме несие берушіге қарыз алушыдан белгілі бір мерзімде вексельде көрсетілген ақша сомасын талап ете алу талассыз құқығын береді.
Вексельдің келесідей ерекшеліктері бар:
- абстрактылық, яғни ақшалай қарыздың туындау себебі бойынша қандайда бір түсіндірулердің жоқтығы;
- талассыздық, яғни аталған вексельмен дәл сәйкестікте төлеу міндеттілігі;
- айналымдылық, яғни вексель өткізіп беру қысқа жазбалары арқылы клиенттердің шектелмеген саны арасында айналым жасай алады.
Вексель екі қызметті атқарады:
1) несие құралы болып саналады, яғни вексель арқылы әр түрлі несие міндеттемелерін ресімдеуге болады (сатып алынған тауарға төлем жасауға, алынған ссуданы қайтаруға және т.б.);
1) несие ақшаларының бір түрі болып санала отырып, ақшамен есеп айырысу құралы болып қызмет етеді. Сөйтіп вексель - бұл қандай да бір тұлға белгілі бір жерде белгілі бір мерзімде, белгілі бір ақша сомасын төлеу тұрғыдағы сөзсіз міндеттеме болып саналады. Вексель - бұл абстрактылы борыштық міндеттеме, яғни ол ешқандай жағдайға қатысты емес.
Қолдану өрісіне қарай вексель жай және аудармалы болып екіге бөлінеді. Жай вексельді төлеуші, яғни вексель беруші жазады. Аудармалы вексель - несие берушінің қарыз алушыға вексельде көрсетілген соманы үшінші кісіге төлеу жөнініде берген жазбаша үкімін айтады.
Бағалы қағаздардың туынды түрлері:
1) опцион - контрактіде көрсетілген мерзім ішінде ғана әрекет ететін, тұрақты бағада белгілі бір акциялар санын сатып алу немесе сатуға құқық беретін контрактіні айтады,. контракт сатып алушы оны сатуға опциондық сыйақы төлейді, оны опцион бағасы ретінде қарайды.
сатып алу опционы кез келген контрактідегі мерзімде, контрактіде көрсетілген акциялар санын белгілі бір бағада сатып алуға құқық береді. Қорыта келгенде, опцион - шарт, оған сәйкес бiр тарап (опционды сатушы) осы шартта аталған мүлiктiң (базалық активтiң) белгiлi бiр санын осы шартта келiсiлген баға бойынша сатуға немесе сатып алуға мiндеттенедi, ал екiншi тарап (опционды сатып алушы) сатып алу немесе сату құқығына ие болады; сауда-саттықты ұйымдастырушылар мұндай шартты стандарттаған жағдайда ол туынды бағалы қағаз ретiнде пайдаланылуы мүмкiн;
2) фьючерс - тұрақты табыс бағалы қағаздарды тұрақты бағада алдағы уақытта жабдықтау контрактісін айтады. фьючерспен мәмілені жүзеге асырушы клиенттер екі категорияға бөлінеді: алыпсатарлар және сақтаушылар. Сонымен, фьючерс бұл белгiленген нысандағы стандарттық саны мен орындалу мерзiмi бар және ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногында айналыста жүретiн туынды бағалы қағаз, оны сатушы сатуға немесе сатып алуға мiндеттенедi, ал сатып алушы мүлiктiң (базалық активтiң) белгiленген санын келiсiлген баға бойынша және белгiлi бiр мерзiм өткеннен кейiн сатып алуға немесе сатуға мiндеттенеді;
3) варрант - ерекше бағалы қағаз. Ол корпорацияның айналымдағы бағалы қағаздарына сатушының сатып алушыға меншік құқын беретін міндеттемесі. Варрант иемденушісі қолындағы варрантты белгілі бір уақыт аралығында тұрақты бағамен онда белігленген жай акциялар санына айырбасталынады. Варрант - бұл ұзақ мерзімді бағалы қағаз. Әдетте, оны корпорация облигациялармен және артықшылықты акциялармен қоса шығарады. Ол компанияның жарғысында көрсетілген болуы керек [3].
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай олардың нарығы бастапқы және қайталама болып бөлінеді. Бастапқы нарықта бағалы қааздардың бастапқы иемденушілерінің жаңа шығарылған бағалы қағаздары сатылады. Қайталама нарықта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың иелерінің ауысуы болады. Бағалы қағаздардың номиналдық, эмиссиялық және нарықтық бағасы болады. Қайталама нарық екі бөліктен тұрады:
1) ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығы - мәмілелер сауда-саттықта ұйымдастырушының ішкі құжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын эмиссиондық бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдарының айналыс сферасы;
2) ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар нарығы - бағалы қағаздар айналысының бағалы қағаздармен жасалатын мәмілер қаржы құралдарымен сауда-саттықта ұйымдастырушының ішкі құжаттарында мәміле объектісіне және оның қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын сферасы.
Биржадан тыс айналым нарығының ұйымдастырылған нарықтан айырмашылығы, онда операцияларды жүзеге асыратын бірыңғай орталық жоқ, мәмілелерді олардың офистерінде диллер мен брокерлер жүргізеді. Ұйымдастырылған нарықта операциялар қатаң регламенттелінген, ал ұйымдастырылман нарықта операциялар шамасы қатаң ережелер бойынша жүргізіледі.
Бұдан басқа қаржы нарықтарын басқа критерийлер бойынша ажыратады:
Эмитенттер бойынша :
- кәсіпорындардың бағалы қағаздар нарығы;
- мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы.
Аумақтық критерийлер бойынша:
- ұлттық;
- халықаралық;
- нарықтық.
Мезгілдері бойынша:
- қысқа мерзімді;
- орта мерзімді;
- ұзақ мерзімді.
Мәмілелердің түрлері бойынша:
- кассалық;
- форвардтық;
- салық критерийлері бойынша.
Инвестициялық бағалы қағаздар - капиталды жұмсаудың объектісі болып табылатын бағалы қағаздар.
Инвестициялық емес бағалы қағаздар - бұл тауар немесе басқа нарықтарда ақшалай есеп-қисаптарға қызмет көрсететін бағалы қағаздар.
Бағалы қағаздар нарығы туралы заңда туынды бағалы қағаздар осы қағаздардың барлық активтеріне қатынасы бойынша құқықтарды кәуландыратын бағалы қағаздар делінген. Туынды бағалы қағаздарға фьючерстер, опциондар, форвардтар, варранттар, кәуліктер, жазылыс құқықтары және басқалары жатады.
Негізгі бағалы қағаздарға акциялар мен облигациялар жатады.
Туынды бағалы қағаздар нарықта айналыста жүрген корпорациялық бағалы қағаздардың тізбесін аяқтайды.
Туынды бағалы қағаздардың пайдалану белгілі бір қажеттіліктерге: қаржы және баға тәуекелділіктерін сақтандыруға, өтімділіктің артуына, қарыз алу құнының төмендеуіне, қажетті нарыққы шығу мүмкіндігін алуға байланысты.
Сонымен қатар, бағалы қағаздар: ұсынбалы, ордерлік және атаулы болуы мүмкін. Атаулы бағалы қағазбен кәуландырылған құқықтыр ондағы аталған адамға тиесілі болады. Ұсынбалы бағалы қағазбен кәуландырылатын құқықтар бағалы қағазды ұсынушыға тисілі болады. Ордерлік бағалы қағаз бен кәуландырылған құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады.
Оны иемдену құқын беретін құжатты сертификат деп атайды. Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар, нарықтық және нарықтан тыс болып та екіге бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағаздар - әлеуметтік-нарықтық қатынастардың дамуы негізінде пайда болған қағаздардың ерекше түрі. Оларға жинақ облигациялары, зейнетақы қорларының облигациялары депозиттік (салым) облигациялар және с.с. жатады. Жинақ облигациялары негізінен жеке тұлғалар арасында орналастырылады. Зейнетақы қорларының облигяциялары және зейнетақы облигациялары, оларға, мысалы, АҚШ-та жалданбай-ақ өз алдына қызмет істейтін адамдардың ақшасына шығарылған облигациялар жатады. Ал депозиторлы облигациялар қысқа мерзімді, орта мерзіді, ұзақ мерзімді болып үшке бөініп, тек жергілікті басқару органдарында ғана сатылады. Бұл ұйымдар шамалы болса да табыс әкелетін, бірақ салық телеуден босатылған өздерінің облигацияларын шығаруы мүмкін.
Нарықтан тыс бағалы қағаздар әр түрлі қорларға немесе банктерге, оның ішінде шетел банктеріне және кәсіпорындарға, ұйымдарға салған капиталдан түскен табыс иемденуге құқық береді. Бұл бағалы қағаздардың шарты бойынша иемденушіге заңды немесе жеке тұлғаларды басқа иемденушіге беруге құқығы жоқ. Сондықтан бұл қағаздар нарықта еркін айналымға түсе алмайды.
Сонымен қатар, нарықтан тыс бағалы қағаздар (мысалы, АҚШ-та және кейбір басқа елдерде тараған) басқа Мемлекеттердің Орталық банктерінде орналастыру үшін шығарылуы кең өрістеген облигациялар жатады. Соңғы кездерде барлық дамыған елдерде нарықтан тыс бағалы қағаздарды шығаруды кеңейту және олардың түрлері мен санын көбейту тенденциялары байқалуда.
Ал айналымға түсетін бағалы қағаздарды нарықтағы бағалы қағаздар деп атайды. Бағалы қағаздар айналымы деп оларды сатып алу сатуды және заң жүзінде оларды иемденушісін өзгерту әрекеттерін айтады. Бағалы қағаздарды шығарып, оны айналымға түсіруші тұлғаны эмитент деп атайды. Сонымен, эмитент дегеніміз - эмиссиялық бағалы қағаздарды шығаруды жүзеге асыратын тұлға. [4,33].
Бағалы қағаздарды шығарып, оларды бірінші иемденушілерге (инвесторларға) сату мына түрде жүзеге асырылады (инвесторлар жеке және заңды тұлғалаpға бөлінуі мүмкін):
Біріншіден, қоғам құрып, олардың акцияларын құрылтайшылар арасында орналастырғанда;
Екіншіден, қоғамның алғашқы жарлық капиталының көлемін жаңадан акция шығарып ұлғайтқанда;
Үшіншіден, заңды тұлғалардың, яғни мемлекеттің, мемлекеттік органдардың немесе жергілікті әкімшіліктердің облигация және басқа қаржы міндеттемелерін шығару арқылы қарыз капиталын пайдаланғанда.
Сонымен, қоғам құрылғанда оның жарғылық капиталы құылтайшылар арасында толығынан үлестірілуі қажет.
Эмитент және сонымен қатар эмитенттің келісімімен бағалы қағаздарды алғашқы иемденуші инвестициялық институттар әрбір бағалы қағаздарды сатып алушыға сату тәртібін түсіндіретін эмиссия проспектісін алдын ала шығаруы тиіс. Оны ақпарат құралдарында жариялау міндетті.
Эмиссия проспектісінің бірінші тарауында эмитент туралы жалпы деректер, яғни эмитенттің атауы мен ұйымдық құқықтық формасы және эмиссия проспектісіндегі деректердің дұрыстығына жауапты адамның аты-жөні көрсетiлдi. Ал екінші тарауында инвестициялық мәліметтер жарияланып, онда инвестицияның маңызы және инвестициялық саясаттың бағыты немесе бағалы қағаздар нарығындағы эмитенттің қысқаша жұмысы баяндалады. Үшінші тарауында бағалы қағаздар шығару жөнінде міліметтер жарияланады.
Ол мәліметтердің арасында:
- кәсіпорын құрылған кездегі оның жарғылық капиталының мөлшері;
- шығарылатын бағалы қағаздардың түрі, оның номиналы, жазылу бағасы;
- акция сатуды бастау және аяқтау күндері;
- бip инвестор сатып алуға рұқсат етілген акциялар саны;
- бағалы қағаздарды сату түрі (қолма-қол ақшаға немесе қолма-қол ақшасыз есеп арқылы сату);
- кейбір инвесторларға сатып алуды шектеу;
- эмитенттің мекен-жайы мен телефоны.
Эмиссия проспектісінің келесі тарауларында бұдан бұрынғы эмиссия туралы, эмитенттің құрылтайшысы, басқарушылардың аты-жөні және олардың қоғамның жарғылық капиталындағы үлесі, сонымен қатар басқарушылардың казіргі уақыттағы жұмыс лауазымы мен соңғы 5 жыл ішіндегі қызмет орны, оның ішінде басқару органынан тыс жердегі қызметі туралы мәліметтер көрсетіледі. Бұдан басқа проспектіні тіркеу кезінде болған (егер ондай болса) эмитент пен оның басшыларына сотқа берілген арыз және жазалық шаралары көрсетіліп, қоғамның қаржылық жағдайы жөніндегі есеп пен қызмет нәтижесі баяндалады.
Ал қорытынды тарауларында бағалы қағаздарды сатып алу шарттары, иемденушінің құқығы және сол сияқты инвесторларды қызықтыратын баска да хабарлар орын алады қорыта айтқанда, эмиссия проспектісін шығару эмитенттің сенімділгін, инвесторлар мүддесінің қорғалуын, алып келгенде, бағалы қағаздар нарығы қызметін бақылауға көмектеседі.
Эмитент пен инвестиция институттары, яғни акцияларды алғашқы иемденушілерге сатушылар акциянын бағасын сатып алушыларға бірдей белгілеулері міндетті. Бұл жағдайда бip уақытта шығарылған акциялардың бағасы бірдей болуы шарт.
Бағалы қағаздарды шығаруды мемлекет органдары қатаң бақылап отырады. Оларды шығарушылардың барлығы Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі жанындағы қағаздар жөніндегі тіркеуден мемлекеттік тіркеу номерін алуы қажет.
Бағалы қағазлар нарығын реттеу мемлекеттің ең маңызды міндеті. Ондағы мақсаты бағалы қағаздармен келісімге қатысушылардың заңды мүделері мен құқығын сақтауды қамтамасыз ету. Бағалы қағаздар нарығында қызмет атқаратын қаржы институттарының ісін бағыттау мен реттеу мемлекеттік органдарға жүктелген. Республикада ондай органдар бойынша Бағалы қағаздар жөніндегі комиссия, Қаржы министрлігі, Ұлттық банк Мүлікті басқару жөнігі Мемлекеттік комитет және Жекеменшіктендіру жөніндегі Мемлекетік комитеті саналады. Осы бағалы қағаздар нарғының реттейтін мемлекеттік органдардың ең негізгісі - Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссияның құрамы 1995 жылдың қаңтарында анықталып, сол жылғы 21-дегі Республика Президентінің Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы жарлығына сәйкес оның құқықтық статусы, қызметі және өкілеттігі бекітлді.
Дүниежүзілік тәжірбиеде бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу екi түрлі жолмен жүрізіледі: мемлекеттік органдар уәкілеттігі қалыпатасуымен тікелей араласу, сонымен қатар ic-шаралар арқылы нарыққа жанама араласу. Тікелей араласу шараларына мыналар жатады:
- бағалы қағаздар нарығы мәселелері жөнінде заң шығаратын өкілетті органдардың жұмысы;
- осы мәселелер бойынша атқарушы үкімет органдарының қаулылары мен бұйрықтары;
- бағалы қағаздар нарығығының жұмысына жаңа ережелер енгізетін немесе ескілерін өзгертетін басқа да мемлекеттік органдардың ic-шаралары. Негізінен бұл бағалы қағаздар нарығына қатысушыларға лицензия беру, бағалы қағаздардың кейбір түрлерінің айналуына шек қою немесе оны тоқтату, бағалы қағаздарды тіркеу және с.с. жұмыстар.
Жанама араласу тетіктеріне мыналар жатады:
- несие үшін пайыз мөлшерін өзгерту арқылы айналымдағы ақша массасын және несие көлемін мемлекеттік бақылау;
- мемлекеттің салық саясаты;
- депозиттерге, несиелерге, қарыздарға үкімет кепілдігі;
- қарыз капиталы нарығына мемлекеттің араласуы (қазыналық облигациялар, вексельдер, орта және ұзақ мерзімді бағалы қағаздар, мемлекеттік органдардың міндеттемелерін және т.б. шығару) арқылы мемлекет пен корпорациялардың арасында несие үшін тікелей бәсекенің тууы;
- мемлекеттің сыртқы экономикалық саясаты (шетел валютасы мен алтын операцияларын, экспорт шараларын ынталандыру және т.б. жұмыстарды реттеу);
-мемлекеттің сыртқы экономикалық,іс-шаралары (саяси байланыстарды ұлғайту немесе шектеу және т.б.).
Бағалы қағаздар нaрығын реттеу мемлекеттік органдарға, не арнаулы ұйымға, не қaржы министрлігіне, не мемлекеттік (орталық) банкке жүктеледі. Мысалы, АҚШ-та тиісті заңдар шығарылып олардың орындалуын тексерумен конгрессте құрылған бағалы қағаздар және қор биржалары туралы комиссия шұғылданса, Жапонияда бұл сұрақтар Қаржы Министрлігінде қаралады. Реттеушi органдар инвесторлардың қаржысын қорғауға бағытталған негізінен үш қызмет атқарады. Олар:
Біріншіден, нарықта шаруашылық субъекттілер ретінде қызмет істейтін барлық бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды, сонымен қатap, бағалы қағаздарға тікелей қатысы бар қызметкерлерді тіркеуі. Тіркеуден өтетін барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Бағалы қағаздардың сипаттамасы мен ерекшеліктері
Бағалы қағаз - онымен байланысты мүліктік құқықты көрсететін, нарықта өз бетімен айналым жасайтын, сатып алу-сату объектісі бола алатын, тұрақты және бір жолғы кіріс алу көзі болып қызмет ететін, ақша капиталының бір түрі болып қатысатын құжатты білдіреді.
Бағалы қағаздар - бұл өзінің негізімен ерекшеленетін, тіпті меншікті материалдық формаға ие ресурстарға құқық.
Келесідей негізгі талаптарға жауап беретін ресурстарға құқық қана бағалы қағаздар түрінде танылады:
1) айналымдылық - нарықта бағалы қағаздардың сатылып алушылық және сатушылық, сондай-ақ көптеген жағдайларда басқа тауарлардың қозғалысын жеңілдететін дербес төлем құралы түрінде қатысу қабілеті;
2) азаматтық айналым үшін түсініктілік - бағалы қағаздардың тек сатып алушылық және сатушылық қана емес, сонымен бірге барлық мәмілелерді өзіне енгізе отырып, басқа азаматтық қатынастардың объектісі бола білу қабілеті;
3) стандарттылық - бағалы қағаздың стандарттық мазмұны болуы тиіс (бағалы қағаздар беретін, құқықтардың стандарттылығы, қатысушылардың стандарттылығы, сауданың мерзімдері мен орындары, есеп жүргізу ережесі, бағалы қағаздарды бір қолдан бір қолға өткізумен байланысты мәмілелердің стандарттылығы, бағалы қағаздар формаларының стандарттылығы), стандарттылық қана, бағалы қағаздарды айналым жасауға қабілетті тауар жасайды;
4) сериялық - бірыңғай сериялармен, кластармен шығару мүмкіндігі;
5) бағалы қағаздардың құжаттылығы - бұл қағаз сертификаты формасында немесе шоттар бойынша аударымдар формасындағы жазбалар түрінде өмір сүретіндігіне қатыссыз, әрқашанда құжат болып табылады. Бағалы қағаздың құжат ретінде міндетті түрде реквизиттері болуы тиіс. Олардың тым болмағанда біреуінің болмауы бағалы қағаздардың жарамсыздығына әкеледі;
6) реттелгіштігі және мемлекеттің тануы - бағалы қағаздар мәртебесіне таласушы (үміткер) қор құралы, оның жақсы реттелушілігі мен халықтың сенімін қамтамасыз ететіндей түрде мемлекет таныған болуы тиіс;
7) нарықтылық - егер айналымдылық-бағалы қағаздардың тек айрықша тауар екендігін көрсететін болса, онда тауар сол бойынша жұмыс ережесі мен өзіне тән ұйымдастыру белгісі бар өз нарығы болуы тиіс.;
8) өтімдік - нарық құнының көп ауытқымауы мен өткізуге жұмсалатын шығындардың көп болмауы жағдайында, оның иелері үшін түбегейлі шығындарсыз, бағалы қағаздардың ақшаға тез айналушылығы мен тез сатылушылық қабілеті [1,90].
Бағалы қағаз бірқатар міндетті реквизиттерге ие және тараптар арасындағы мүліктік қатынастарды білдіретін, қандайда бір мүлікке немесе ақша сомасына құқығын бекітетін, тиісті түрде ресімделген құжат болып саналады.
Осы құқықтарды жүзеге асыру мүмкіндіктерін айқындайтын қандайда бір жағдайларға қатысты, бағалы қағаздардың әралуан түрлері шығарылады.
Бағалы қағаздардың алуан түрлері жіктеу өлшемдерінің көптігін айқындайды. Бұл кесте 1 көрсетілген. [1, 96].
Кесте 1. Қазақстандағы бағалы қағаздардың жіктелінуі
Сипаттамасы
Бағалы қағаздың түрлері
1
2
Эмитенті бойынша
- мемлекеттік
- корпорациялық
- жекеменшіктік
- шетелдік
Эмитент міндеттемелері бойынша
- үлестік
- борыштық
- тауарды иелену құжаты
Айналыс аумақтары бойынша
- аймақтық
- ұлттық
- халықаралық
Құқықты жүзеге асыратын формалары бойынша
- атаулы
- ұсынбалы
- ордерлік
Шығарылатын формалары бойынша
- құжаттандырылған
- құжаттаңцырылмаған
Айналыс мерзімі бойынша
- мерзімсіз
- мерзімді
- қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
- орта мерзімді (1 жыддан 10 жылға дейін)
- ұзақ мерзімді (10 жылдан жоғары)
Базистік активі бойынша
- негізгі
- туынды
Табысты төлеу тәсілдері бойынша
* - ұдайы төлеммен
* - біржолғы төлеммен
* - тіркелген % мөлшерлемесімен
* - өзгермелі % мөлшерлемесімен
Табысты алу тәсілдері бойынша
* - инвестициялық
* - нарықтық
Эмиссия тәсілдері бойынша
* - эмиссиялық
* - эмиссиялық емес
1 кестенің соңы
1
* 2
Валюта бойынша номинал
* ұлттық валютаның номинал құнымен
* шетелдік валютаның номинал құнымен
* қос номиналмен
* номиналсыз
Айналыс шарттары бойынша
* қайтарымды
* қайтарымсыз
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес бағалы қағаздың мынадай түрлері айналысқа түседі:
oo мемлекеттік бағалы қағаздар;
oo акциялар;
oo облигациялар;
oo коносаменттер;
oo ипотекалық куәліктер;
oo туынды бағалы қағаздар;
oo жай қоймалық куәліктер;
oo қосарлы қоймалық куәліктер;
oo Қазақстан Республикасындағы айналысқа жіберілген шетелдік эмитент бағалы қағазы;
oo Заң актілерімен белгіленген тәртіпте бағалы қағазда қатарына жатқызылған басқа да құжаттар.
Бағалы қағаздардың Қазақстан нарығындағы қаржылық құралдарына карай оның құрылымын былайша көрсетуге болады:
Сурет 1. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының негізгі сегменттері
Бағалы қағаздар - ең алдымен мүлікті иемденуге құқық беретін ақшалы құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі. Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрі болуы мүмкін: заң жүзінде бекітілген жеке құлжат түрі, немесе есепшотқа енгізілген жазу түрі. Жалпы бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері бар. Негізгі түрлеріне акциялар мен облигациялар жатады.
Акциялар - Әдетте, акция түрінде, оны құру кезінде, кәсіпорынның немесе ұйымның акционерлік қоғамға айналуы немесе екі яки оданда көп акционерлік қоғамдардың қосылуы негізінде, сондай-ақ жарғылық капиталдың көбеюі кезінде ақша қаражаттарын жұмылдыру үшін шығаратын бағалы қағаздар түсіндіріледі. Сондықтан акцияны акционерлік қоғамның жарғылық капиталынан белгілі бір үлесін салғандығы туралы куәлік деп санауға болады.
Сонымен акция дегеніміз, бұл - оның иесінің дивидендтер алуға, акционерлік қоғамды таратудан кейін қалған мүліктің бөлігін басқаруға қатысуға оның құқығын бекітетін бағалы эмиссиялық қағаз.
Оның иелерін:
- жеке (жеке меншік);
- ұжымдық (институционалдық);
- корпоративтікке бөлуге болады.
Эмитент акцияларын шығаруға келесідей ережелер қолданылады:
1) акционерлік қоғам акцияларды сатып алуға салынған олардың капиталын инвесторларға қайтаруға міндетті емес. Олардың акцияларды сатып алуы акцияларды ұстаушылардың эмитент шығындарын ұзақ мерзімдік қаржыландыруы ретінде қаралады;
2) дивиденттерді төлеуге кепілдік берілмейді;
3) дивидендтердің көлемі пайдаға қатысты емес түрде еркін белгіленеді. Тіпті өндірісті дамытуға бағытталатын таза пайда болғанның өзінде дивидендтер төленбейді.
Инвесторды акцияларға төмендегілер тартады:
1) акцияларға салынған капиталды айырбастауға дауыс құқығы. Акционер басқаруға қатысу үшін мүмкіндік алады;
2) кіріс алуға, яғни дивидендтер түрінде акционерлік қоғамның таза пайдасының бір бөлігін алуға құқығы;
3) нарықтағы акциялар бағасының өсуімен байланысты капиталдың өсуі. Бұл, негізі бойынша, акцияларды сатып алудың негізгі себебі болып саналады;
4) акционерлік қоғам өзінің акционерлеріне бере алатын қосымша жеңілдіктер. Олар акционерлік қоғам өндіретін өнімдерді сатып алу кезінде немесе қызметтерді пайдалану кезінде (жеңілдікті жол жүру ақылары, қонақ үйде тұруға жеңілдікті бағалар) шегерімдер (жеңілдіктер) формасын қабылдайды;
5) акциялардың жаңа шығарылымдарын басым түрде сатып алу құқығы;
6) барлық несие берушілермен есеп айырысқаннан және оны таратқаннан кейін қалған акционерлік қоғамның мүлкіне құқығы.
Акциялар келесідей қасиеттерге ие:
а) акция - бұл меншік титулы, яғни акцияларды ұстаушы осы құқық арқылы акционерлік қоғамның қосалқы иегері болып саналады;
ә) оның өмір сүруінің белгілі мерзімі жоқ, яғни акцияларды ұстау құқығы акционерлік қоғам өмір сүріп тұрған кезде сақталатын болады;
б) жауапкершіліктің шектеулі болуы оған тән болып саналады, яғни акционер акционерлік қоғам міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Сондықтан инвестор банкроттыққа ұшыраған кезде акцияға салған салымдарынан артық ештеме жоғалтпайды;
в) акцияларға бөлінбеушілік тән болып саналады, акцияларға бірлесіп иелік ету меншік иелері арасындағы құқықтардың бөлінуімен байланысты емес, олардың бүкілі бір тұлға ретінде қатысады;
г) акциялар бірігуі мүмкін.
Бір акция бірнеше акцияға айналуы мүмкін. Эмитент акциялардың бұл қасиетін акциялардың аталған түріне деген ұсынысты азайту үшін пайдалана алады. Оның қозғалуы кезінде жарғылық капиталдың көлемі өзгермейді. Яғни, егер көрсетілген құны 1000 теңге кезінде 4 жаңа акция шығарылады, сондықтанда жаңа акциялардың көрсетілген құны 250 теңгеге тең болады. Акционерлерден ескі сертификаттар алынып, олар акциялардың көп санына ие екендігін көрсететін жаңа сертификаттар беріледі.
Акциялардың санын біріктірген кезде олардың саны азаяды, бұл жағдай өз кезегінде акциялардың нарықтық бағасын өсіруге әкеліп соғуы мүмкін. Сонымен бірге көрсетілген құнның өсуі мүмкін, ал жарғылық капиталдың көлемі сол бұрынғы қалпында қалады. Акциялардың иегерлері сондай-ақ қайтарып алынған сертификаттарға айырбасқа жаңа сертификаттар алады, онда жаңа акциялардың аз саны көрсетілетін болады.
Акцияларға иелік ету (легитимациялау тәсілі) тәртібіне қатысты:
а) атаулы;
ә) ұсынушыға арналып шығарылған акциялар болуы мүмкін;
а) атаулы акциялар акционерлік қоғамда жүргізілетін арнаулы тіркеу журналында жазылады. Онда әрбір атаулы акциялардың деректері, оны сатып алу уақыты, жекелеген акционерлердің осындай акцияларының саны көрсетіледі. Атаулы акциялардың қозғалысы міндетті тіркеуге жатады, акцияларды басқа қожайынға беру нотариалдық ресімдеуді талап етеді.
ә) ұсынушыға акциялар, тіркеу журналында оның жалпы саны ғана белгіленеді. Бұл акциялардың қозғалысы тіркеуге жатпайды және оны басқа қожайынға беру нотариалдық ресімдеуді талап етпейді.
Акциялардың құқық көлеміне қатысты:
а) қарапайым;
ә) артықшылық берілген (префернциалды) акциялар болып бөлінеді;
а) кәдімгі (жай) акциялар бойынша эмитенттің пайдасына қатысты олардың иегерлеріне дивидендтер төленеді. Мұндай акциялардың иегерлері акционерлердің жалпы жиналысында дауыс құқығына ие, басқару органы мен тексеру комиссиясын сайлауға, бақылауды жүзеге асыру мен іскерлік саясатын бекітуге қатысады.
Кәдімгі акцияларды ұстаушылар арасында таза пайдаларды бөлу артықшылық берілген акциялар бойынша дивидендтер төлеп және құрылтайшылық құжаттар мен акционерлер жиналысының шешімімен қараған резервтерді толықтырғаннан кейін жүзеге асырылады.
Артықшылық берілген акция акционерлердің жалпы жиналысында дауыс құқығын бермейді, ал мұндай акциялар иегерлерінің артықшылықтары қоғам таратылған кезде төленетін, тұрақты ақша сомасында немесе артықшылық берілген акциялардың көрсетілген құнына пайыздар түрінде анықталатын дивидендтер көлемінің жарғыда айқындалғандығынан тұрады. Пайданың жеткіліксіздігі жағдайында артықшылық берілген акциялар бойынша дивидендтер төлеу резервтік қор есебінен жүргізіледі.
Артықшылық берілген акциялар эмитенттің жарғылық қорының сомасынан 25% асып кеткен жағдайда шығарылмайды.
Мұндай акциялар бойынша дивидендтер эмитент қызметінің нәтижелеріне қатыссыз түрде төленеді. Сонымен бірге артықшылық берілген акциялар тәуекелі салыстырмалы түрде алып қарағанда төмен болады; сонымен бір мезгілде бұл негізінен, кәдімгі (жай) акциялар бойынша төленетін дивидендтер деңгейімен салыстырғанда неғұрлым төмен және дивидендтердің көлемі бойынша орта деңгейде көрінеді.
Сонымен бірге артықшылық берілген акциялар иегерлерінің дауыс құқығынан айырылуын сөзбе сөз түрде түсіну көзделмейді. Заң мұндай акциялардың иегерлері:
- қоғамды қайта құру және тарату туралы;
- артықшылық берілген акциялар иегерлерінің, акционерлердің құқығын шектейтін немесе өзгертетін қоғамның жарғысына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы мәселелерді шешу кезінде дауыс құқығымен акционерлердің жалпы жиналысына қатысу құқығын алатын кездегі жағдайды айқындайды.
Акционерлердің жылдық жиналысында белгіленген дивидендтерді төлеу немесе толық төлемеу туралы шешім қабылданған жағдайда артықшылық берілген акциялардың иегерлері дауыс құқығын алады.
Акционерлік қоғамдар туралы артықшылық берілген акциялардың кумулятивті немесе өзге валютаға еркін айналатын бір немесе бірнеше типтерін шығаруды қарайды.
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексіне сәйкес акционерлік қоғам құрылтайшылары жарғылық қорды қалыптастыруға және дивидендтер алуға қатыспайтын Алтын акцияны енгізуі мүмкін. Алтын акция иесі жарғымен айқындалатын мәселелер бойынша жалпы жиналысты, басқарма мен қадағалау кеңесін шешуге вето құқығына ғана ие. Сату және оған иелік етуден айырылу кезінде Алтын акция кәдімгі акцияға айналады, ал оның иесіне берілген айрықша құқық тоқтатылады.
Жекешелендіру процесінде сондай-ақ еңбек ұжымының акциялары және кәсіпорындардың акциялары шығарылуы мүмкін; бірінші акция, айрықша түрде, аталған кәсіпорынның жұмысшыларына, ал екінші акциялар заңды тұлғалардың арасында таратылады. Бұл акциялар акция иесіне кәсіпорынды басқаруға қатысу құқығын бермейді, құқықтық жағдайы мен кәсіпорынның меншік нысанын өзгертпейді, оған қатысушылар, негізі бойынша, бар болғаны қосымша қаржы ресурстарын жұмылдыру құралы ғана болып саналады. Келесі сурет 2 акциялардың жіктелу тәртібін көруге болады.
акция
Басқаға беру тәсілі бойынша
Басқаруға қатынасу құығы бойынша
Атаулы - иесі міндетті түрде корпорацияның реесрінде тіркелуі тиіс
Ұсынушы - иесінің аты-жөні корпорация кітабында тіркелген акция
Жай - кәсіпорынның табысына сәйкес дивиденд құқық береді
Артықшылықты - АҚ-ң табыс шамасы белгілі болғанға дейін төленеді.
Сурет 2. Акцияның жіктелу негізі
Бағалы қағаздардың келесі негізгі түрі бұл - Облигация. Оның иесі мен оны шығарушы тұлға арасындағы қатынасты куәландыратын бағалы қағаз [2,21].
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі оған иелік етушінің облигацияларының көрсетілген құнының мерзімі немесе басқа мүлікпен эквивалентте қаралған, облигацияны шығар - ған тұлғадан оны алу құқығын куәландыратын бағалы қағаз танылады деген анықтама береді. Облигация оның иесіне сондай-ақ облигацияның көрсетілген құнынан одан белгіленген пайыз алуға құқық немесе басқадай құқық береді.
Сонымен, облигация - бұл екі маңызды элементті сөзсіз түрде өзіне енгізетін борыштық міндеттеме болып саналады. Олар:
1) облигацияның сыртқы бетінде көрсетілген соманы белгіленген мерзімінің өтуі бойынша облигациялардың иесіне қайтару жөніндегі эмитенттің міндеттемесі;
2) облигациялардың иесіне көрсетілген құннан пайыз түрінде немесе басқалай мүліктік эквивалентпен белгіленген кірісті төлеу жөніндегі эмитенттің міндеттемесі.
Акциялар мен облигациялар арасындағы принципті айырмашылық келесілерден тұрады. Инвестор акцияны сатып ала отырып, компания-эмитенттің меншік иелерінің біріне айналады. Сондай-ақ инвестор компания-эмитенттің олбигациясын сатып алу арқылы оның несие берушісіне айналады. Бұлардан басқа облигациялардың акциялардан өзгешелігі, уақыты өткеннен кейін өшірілетін шектелген айналым жасау мерзіміне ие екендігі. Облигациялар олардың иелерінің мүліктік құқықтарын жүзеге асыру кезінде акциялар алдында басымдыққа ие болады; бірінші кезекте облигациялар бойынша пайыздар төленеді және содан кейін ғана барып дивидендтер төленеді; оның таратылған жағдайында компания-эмитенттің мүлігін бөлу кезінде акционерлер барлық қарыздарды, оның ішінде облигация зайымдары бойынша қарыздарды төлеп болғаннан кейін қалатын мүліктің сол бөлігін ғана есепке алады. Егер акциялар меншік титулы болып санала отырып, олардың иелеріне компания-эмитентті басқаруға қатысуға құқық беретін болса, ал займның құралы облигациялар ондай құқық бермейді.
Облигациялар үкіметтің, әртүрлі мемлекеттік органдардың және муниципалитеттердің қаржыларын жұмылдырудың басты құралы болып қатысады. Қосымша қаржы құралдарына қажеттілік пайда болған кезде компаниялар да облигациялық займдарды ұйымдастыру мен орналастыруға ұмтылыс танытады.
Облигацияларды шығару эмитент үшін бірқатар тартымды белгілерден тұрады: шаруашылық ұйымдар ды оларды орналастыру арқылы, қарыз алушының қаржы-шаруашылық қызметін басқаруға олардың несие беруші иелерінің араласу қаупінсіз қосымша ресурстарды жұмылдыра алады.
Дегенмен банк несиелері түрінде алынатын компаниялардың облигациялық займдарын қосымша заемдық құралдар ретінде қарау көзделеді. Тіпті дамыған қор нарығы бар елдердің өзінде компаниялар облигацияларды шығару арқылы заемдық қаржыларға деген қажеттіліктердің барлығын жаба бермейді. Өйткені облигациялық займ пайдаланған құнның кері қайту қозғалысы қатынастарын білдіреді, ол өзінің негізі мен белгіленуі бойынша банк ссудаларына ұқсас. Осымен байланысты мынаны атап өту көзделеді: облигациялар эмиссиясына құқық несие төлеу қабілеттілік талаптарына жауап беретін компанияларға ғана берілуі мүмкін.
Акционерлік қоғамдар облигацияларды шығару кезінде келесідей жағдайларды сақтауы тиіс:
- қоғамның барлық шығарған облигацияларының көрсетілген құны қоғамның жарғылық мөлшерінен немесе шығару мақсатымен, үшінші жақтың қоғамға қамтамасыз етуге берген мөлшерінен асып кетпеуі тиіс;
- жарғылық капиталды толық төлеп болғаннан кейін облигациялар шығаруға рұқсат етіледі;
- қоғамның үшінші жыл өмір сүруі кезінде және осы уақытта қоғамның екі жылдық балансы бекітілуге жатқан жағдайда қамтамасыз етусіз облигациялар шығаруға рұқсат етіледі;
- егер қоғамның хабарланған акцияларының саны сатып алуға құқық беретін акциялардың санынан аз болатын болса, қоғамның акцияларына еркін айналатын облигацияларды орналастыруына қоғамның құқығы жоқ.
Облигациялардың өте көп түрі өмір сүреді, сондықтан да олардың түрлерін сипаттау үшін облигацияларды бірқатар белгілері бойынша жіктейміз. Облигацияларды неғұрлым толықтай түрде жіктеу үшін Қазақстанның облигация нарығындағы аздаған тәжірибесін ғана емес, сонымен бірге облигациялық займдарды ұйымдастырудың аса бай шетелдік тәжірибесін де пайдаланамыз.
Келесідей жіктеуді ұсынуға болады:
1) эмитентке қатысты облигациялар мынадай түрге ажыратылады:
а) мемлекеттік;
б) муниципалды;
в) корпорациялық;
г) шет елдік.
2) займдардың мерзімдеріне қатысты облигациялардың барлық алуан түрлілігін екі үлкен топқа бөлуге болады:
а) өз кезегінде келесідей түрлерге бөлінетін, кейбір өтеу уақыты көрсетілген облигациялар:
- қысқа мерзімдік;
- орта мерзімдік;
- ұзақ мерзімдік.
б) өтеу мерзімі көрсетілмеген облигацияларға мыналар кіреді:
- мерзімі шектеусіз немесе өтелмейтін;
- шақыртылған облигацияларды эмитент өтеу мерзімі келгенге дейін талап етуі мүмкін. Оның үстіне эмитент облигацияларды шығару кезінде нақтылы көрсетілген бағасын немесе сыйлық төлеу жағдайларын белгілейді;
-өтеу құқығымен берілген облигациялар инвесторға өтеу мерзімі келгенге дейін эмитентке облигацияларды қайтару және ол үшін көрсетілген құнын алуға құқық береді;
-мерзімі ұзартылатын облигациялар инвесторға өтеу мерзімін ұзартуға және осы мерзім ішінде пайыздар алуын жалғастыруға құқық береді;
-мерзімі кейінге шегерілген облигациялар эмитентке өтеуді кейінге шегеруге құқық береді.
3) облигацияларға иелік ету тәртібіне қатысты олар мынадай болуы мүмкін:
а) иелік ету құқығы эмитент жүргізетін тіркеу кітабы мен облигациялардың мәтініне оның иесінің атын енгізумен бекітілетін атаулы облигациялар;
б) иелік ету құқығы облигацияларды қарапайым түрде ұсынумен бекітілетін ұсыныс білдірушіге облигациялар.
4) мақсаттары бойынша облигациялық займдар мынадай түрге бөлінеді:
а) эмитенттегі берешектерді қайта қаржыландыру немесе алуан түрлі шараларға пайдаланылатын қосымша қаржы ресурстарын тарту үшін шығарылатын әдеттегі облигациялар;
б) сатудан түскен қаржылар нақтылы инвестициялық жобаларды немесе нақтылы шараларды (мысалы, көпір құрылысы, телефон желісін тарту және т.б.) қаржыландыруға бағытталатын, мақсатты облигациялар.
5) орналыстыру тәсілі бойынша облигациялар мынадай түрде ажыратылады:
а) еркін орналасатын облигациялық займдар;
б) күштеп орналастыру тәртібін болжайтын займдар. Мемлекеттік облигациялар ең алдымен күштеп орналастырылатын облигациялар болып саналады.
6) өзара қарызға алып пайдаланған сомаларды өтеу формаларына қатысты облигациялар келесідей түрлерге бөлінеді:
а) ақшалай түрде өтелетін;
б) затпен өтелетін, заттай
7) пайыздар түрінде облигациялар бойынша кірістерді мерзімді төлеу купондар бойынша жүргізіледі.
Купон онда сандық цифрлы купондық ставкалар көрсетілген кесілген талонды білдіреді. Облигациялардың купондық кірістерін төлеу тәсілдері бойынша олар мынадай облигацияларға бөлінеді:
а) купондық ставкалары белгіленген облигациялар;
б) купон ставкасы ссудалық пайыздың деңгейіне қатысты болған кездегі купон ставкалары өзгеріп отыратын облигациялар;
в) займдардың шыққан жылдары бойынша купон ставкасымен теңдей өсіп отыратын облигациялар. Мұндай облигациялар индекстелетін облигациялар деп аталады, әдетте инфляция кезінде шығарылады.
г) ең аз немесе купоны жоққа тән облигациялар. Мұндай облигациялар бойынша нарықтық баға белгіленген бағадан төмен болып белгіленеді, яғни жеңілдік беруді болжайды. Бұл облигациялар бойынша кіріс белгіленген құнмен оны өтеу сәтінде төленеді, сонымен бірге белгіленген және нарықтық құны арасындағы айырманы білдіреді;
д) таңдауы бойынша төленетін облигациялар. Мұндай облигациялардың иелері кірісті жаңа шығарылған облигациялардан, сондай-ақ купондық кіріс түрінде алуы мүмкін;
е) аралас типтегі облигациялар. Облигацияның иегері облигациялық займ мерзімінің бір бөлігінен кірісті белгіленген купон ставкасы бойынша, ал мерзімінің бір бөлігінен - өзгеріп отыратын ставкалар бойынша алады.
8) облигациялар айналым жасау сипаты бойынша келесідей болады:
а) өтімді емес (еркін айналмайтын);
б) өтімді, оның иесіне оларды сол эмитенттің акциясына айырбастауға құқық береді.
в) конверсиялық коэффициент пен конверсиялық баға өтімді облигациялардың иелері үшін маңызы жоғары болып саналады.
г) конверсиялық коэффициент осындай облигацияларға айырбас арқылы қанша акция алуға болатындығын көрсетеді.
д) конверсиялық коэффициенті, конверсия кезінде бір облигацияға 10 акция алуға болатындығын білдіреді.
Облигациялардың белгіленген құны және нарықтық бағасы болады.
Облигациялардың белгіленген құны облигацияның өзіне басылған және займ алынатын соманы білдіреді, сондай-ақ облигациялық займ мерзімінің өтуі бойынша қайтаруға жатады. Белгіленген баға облигациялар арқылы алынған кірісті есептеу үшін базалық шама болып саналады. Облигациялар бойынша пайыз белгіленген пайызбен, ал тиісті кезеңдегі облигациялар құнының өсуі облигацияны сол арқылы өтейтін белгіленген құн мен облигацияларды сатып алу бағасы арасындағы айырма ретінде есептеліп шығарылады. Облигациялар негізінен, жоғары белгіленген құнмен шығарылады. Олар жеке, сол сияқты институционалдық бай инвесторларға бағдарланған. Олар осы арқылы акциялардан өзгешеленеді, яғни эмитент құнды инвесторлардың аса кең қабаты сатып алатындығын есепке ала отырып белгілейді. Осыған орай мынаны атап өту көзделеді, егер акциялар үшін белгіленген құн мөлшері барынша шартты болып, акциялар көрсетілген құнға таңылмаған баға бойынша басым түрде сатылса және сатып алынса, онда облигациялар үшін белгіленген құн облигациялық займның барлық мерзімі ішінде мәні өзгермейтін өте маңызды параметр болып саналады.
Облигациялар дәл осы алғашқы бетте белгіленген баға мөлшерінде, олардың айналым жасау мерзімі біткеннен соң өшірілетін болады.
Жоғарыда атап өткендей, облигациялар сатып алушылар үшін тартымды инвестициялау объектісі, яғни қайта сатылатын тауар, зат болып саналады. Олардың эмиссиясынан бастап, оларды өтеген сәтке дейін нарықта белгіленген баға бойынша сатылады және сатып алынады. Эмиссия сәтіндегі нарықтық баға белгіленген бағадан төмен, баға тең және белгіленген бағадан жоғары болуы мүмкін. Облигациялардың нарықтық бағасы одан әрі қарай тұтастай сату кезеңінде облигациялар нарығы мен қаржы нарығында қалыптасқан ахуалдан, сондай-ақ облигациялық займның өзінің басты екі элементінен шығарыла отырып анықталады. Бұл екі элемент мыналар болып саналады:
1) өтеу кезінде облигациялардың белгіленген құнын алудың болашағы (облигацияларды сатып алу мерзіміне неғұрлым оны өтеу мерзімі жақын болса, оның нарықтық бағасы соғұрлым жоғары болады);
2) тұрақты белгіленген кіріс алуға құқық (облигациялар арқылы алынатын кіріс неғұрлым жоғары болса, оның нарықтық құныда соғұрлым жоғары болады).
Облигациялардың нарықтық құны бірқатар басқадай жағдайларға қатысты болып саналады, солардың ішіндегі маңыздысы - салымдардың (тәуекел дәрежесі) сенімділігі.
Өйткені, әртүрлі облигациялардың өзара белгіленген бағалары бір-бірінен түбегейлі түрде өзгешеленеді немесе облигациялардың нарықтық бағаларын салыстырмалы түрде өлшеудің қажеттілігі туындайды. Бағам осындай көрсеткіш болып саналады.
Белгіленген бағаға пайыздар түрінде білдірілген нарықтық бағаның мәні облигациялар бағамы деп аталады.
Облигациялар басқа бағалы қағаздар сияқты қор нарығында инвестициялау объектісі болып санала отырып, өзінің иегерлеріне кіріс әкеледі.
Облигациядан түсетін жалпы кіріс келесі элементтерден қалыптасады:
- мерзімді төленетін пайыздар;
- тиісті кезең ішінде облигациялар құнының өзгеруі;
- алынған пайыздарды реинвестициялаудан алынатын кіріс.
Кірістің жоғарыда атап өткен әрбір элементін төменде жеке-жеке қарастырып көреміз. Бұл кіріс бірсыпыра жылдар қатарынан жыл сайын белгіленген соманы алуға тұрақты-аннуитет құқық береді.
Аннуитет сондай-ақ белгілі бір уақыт кезеңінде белгіленген уақыт аралығында жүргізілген төлемдердің сериясын анықтайды.
Облигациялар бойынша, пайыздар негізінен, жылына 1-2 рет төленеді. Осыған орай, пайыздық төлемдер неғұрлым жиі жүргізілсе, облигация соғұрлым көп табыс әкеледі, өйткені алынған пайыздық төлемдер реиквестициялануы мүмкін.
Облигациялар бойынша купондық кірістің мөлшері, ең алдымен облигациялардың сенімділігіне яғни басқалай айтқанда оның эмитенті кім болып саналады, соған қатысты болады. Компания-эмитент неғұрлым тұрақты, облигациялары сенімді болса, болжанатын пайыз соғұрлым төмен болады. Одан басқа, пайыздық кіріс пен облигациялардың айналым жасау мерзімдері арасында тәуелділік өмір сүреді: өтеу мерзімі неғұрлым алыс болса, соғұрлым пайыз жоғары немесе керісінше болуы мүмкін.
Белгіленгеннен төмен баға бойынша, яғни дисконтпен сатып алынған облигациялар әкелетін кірістер оның кіріс көзін құрайтын екінші негіз болып саналады. Бұдан бұрын айтып өткеніміздей нөлдік купонды облигациялар осындай облигациялардың мысалы болып қызмет етеді. Ол бойынша кіріс облигациялардың белгіленген бағасы мен сатылу бағасы арасындағы айырма ретінде құралады. Дисконтпен облигацияларды сатып алу және сату кезінде облигациялардың сату бағасын анықтау оның маңызды сәті болып саналады. Басқалай түрде айтсақ: егер келешекте алынатын сома мен кірістіліктің базалық нормасы белгілі болса, бүгін облигацияны қандай бағамен сатқан дұрыс.
Жиынтық кірістің соңғы элементі - реинвестициядан пайыздармен алынған кіріс - облигациялар бойынша пайыздар түрінде алынған ағымдағы кіріс тұрақты реинвестицияланған жағдайда ғана қатысады. Кірістің аталған түрі ұзақ мерзімдік облигацияларды сатып алу кезінде айрықша маңызға ие болуы мүмкін.
Облигациялар бойынша жалпы немесе жиынтық кіріс әдетте басқа бағалы қағаздарға қарағанда төмен болады.
Бұл ең алдымен, облигациялар басқа бағалы қағаздармен салыстырғанда жоғары сенімділікке ие екендігімен түсіндіріледі. Облигациялар бойынша кірістер циклдік ауытқуларға аз түрде тартылады және акциялар бойынша мысалы, нарық конъюнктурасына соншалықты тәуелді емес.
Тәжірибе жүзіндегі қызметке жиі түрде, мысалы үшін, эмитент шығаратын облигациялық займдардың параметрлерін айқындау, инвестордың сатып алу кезінде қандайда бір облигацияларды таңдау және нарықтағы кәсіби қатысушылардың оңтайлы инвестициялық қоржынын қалыптастыру кезінде облигациялық займның қаржылық тиімділігін анықтау қажеттілігі туындайды. Соңғы, облигациялардың кірістілігін анықтауды білдіреді.
Жалпы түрде алғанда кірістілік салыстырмалы көрсеткіш болып саналады және шығындардың көлеміне келетін кірісті білдіреді.
Вексель - қарыз берушінің несие берушіге міндеттемесін білдіреді. Аталған борыштық міндеттеме несие берушіге қарыз алушыдан белгілі бір мерзімде вексельде көрсетілген ақша сомасын талап ете алу талассыз құқығын береді.
Вексельдің келесідей ерекшеліктері бар:
- абстрактылық, яғни ақшалай қарыздың туындау себебі бойынша қандайда бір түсіндірулердің жоқтығы;
- талассыздық, яғни аталған вексельмен дәл сәйкестікте төлеу міндеттілігі;
- айналымдылық, яғни вексель өткізіп беру қысқа жазбалары арқылы клиенттердің шектелмеген саны арасында айналым жасай алады.
Вексель екі қызметті атқарады:
1) несие құралы болып саналады, яғни вексель арқылы әр түрлі несие міндеттемелерін ресімдеуге болады (сатып алынған тауарға төлем жасауға, алынған ссуданы қайтаруға және т.б.);
1) несие ақшаларының бір түрі болып санала отырып, ақшамен есеп айырысу құралы болып қызмет етеді. Сөйтіп вексель - бұл қандай да бір тұлға белгілі бір жерде белгілі бір мерзімде, белгілі бір ақша сомасын төлеу тұрғыдағы сөзсіз міндеттеме болып саналады. Вексель - бұл абстрактылы борыштық міндеттеме, яғни ол ешқандай жағдайға қатысты емес.
Қолдану өрісіне қарай вексель жай және аудармалы болып екіге бөлінеді. Жай вексельді төлеуші, яғни вексель беруші жазады. Аудармалы вексель - несие берушінің қарыз алушыға вексельде көрсетілген соманы үшінші кісіге төлеу жөнініде берген жазбаша үкімін айтады.
Бағалы қағаздардың туынды түрлері:
1) опцион - контрактіде көрсетілген мерзім ішінде ғана әрекет ететін, тұрақты бағада белгілі бір акциялар санын сатып алу немесе сатуға құқық беретін контрактіні айтады,. контракт сатып алушы оны сатуға опциондық сыйақы төлейді, оны опцион бағасы ретінде қарайды.
сатып алу опционы кез келген контрактідегі мерзімде, контрактіде көрсетілген акциялар санын белгілі бір бағада сатып алуға құқық береді. Қорыта келгенде, опцион - шарт, оған сәйкес бiр тарап (опционды сатушы) осы шартта аталған мүлiктiң (базалық активтiң) белгiлi бiр санын осы шартта келiсiлген баға бойынша сатуға немесе сатып алуға мiндеттенедi, ал екiншi тарап (опционды сатып алушы) сатып алу немесе сату құқығына ие болады; сауда-саттықты ұйымдастырушылар мұндай шартты стандарттаған жағдайда ол туынды бағалы қағаз ретiнде пайдаланылуы мүмкiн;
2) фьючерс - тұрақты табыс бағалы қағаздарды тұрақты бағада алдағы уақытта жабдықтау контрактісін айтады. фьючерспен мәмілені жүзеге асырушы клиенттер екі категорияға бөлінеді: алыпсатарлар және сақтаушылар. Сонымен, фьючерс бұл белгiленген нысандағы стандарттық саны мен орындалу мерзiмi бар және ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногында айналыста жүретiн туынды бағалы қағаз, оны сатушы сатуға немесе сатып алуға мiндеттенедi, ал сатып алушы мүлiктiң (базалық активтiң) белгiленген санын келiсiлген баға бойынша және белгiлi бiр мерзiм өткеннен кейiн сатып алуға немесе сатуға мiндеттенеді;
3) варрант - ерекше бағалы қағаз. Ол корпорацияның айналымдағы бағалы қағаздарына сатушының сатып алушыға меншік құқын беретін міндеттемесі. Варрант иемденушісі қолындағы варрантты белгілі бір уақыт аралығында тұрақты бағамен онда белігленген жай акциялар санына айырбасталынады. Варрант - бұл ұзақ мерзімді бағалы қағаз. Әдетте, оны корпорация облигациялармен және артықшылықты акциялармен қоса шығарады. Ол компанияның жарғысында көрсетілген болуы керек [3].
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай олардың нарығы бастапқы және қайталама болып бөлінеді. Бастапқы нарықта бағалы қааздардың бастапқы иемденушілерінің жаңа шығарылған бағалы қағаздары сатылады. Қайталама нарықта бағалы қағаздардың айналысы, яғни олардың иелерінің ауысуы болады. Бағалы қағаздардың номиналдық, эмиссиялық және нарықтық бағасы болады. Қайталама нарық екі бөліктен тұрады:
1) ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығы - мәмілелер сауда-саттықта ұйымдастырушының ішкі құжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын эмиссиондық бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдарының айналыс сферасы;
2) ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар нарығы - бағалы қағаздар айналысының бағалы қағаздармен жасалатын мәмілер қаржы құралдарымен сауда-саттықта ұйымдастырушының ішкі құжаттарында мәміле объектісіне және оның қатысушыларына белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын сферасы.
Биржадан тыс айналым нарығының ұйымдастырылған нарықтан айырмашылығы, онда операцияларды жүзеге асыратын бірыңғай орталық жоқ, мәмілелерді олардың офистерінде диллер мен брокерлер жүргізеді. Ұйымдастырылған нарықта операциялар қатаң регламенттелінген, ал ұйымдастырылман нарықта операциялар шамасы қатаң ережелер бойынша жүргізіледі.
Бұдан басқа қаржы нарықтарын басқа критерийлер бойынша ажыратады:
Эмитенттер бойынша :
- кәсіпорындардың бағалы қағаздар нарығы;
- мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы.
Аумақтық критерийлер бойынша:
- ұлттық;
- халықаралық;
- нарықтық.
Мезгілдері бойынша:
- қысқа мерзімді;
- орта мерзімді;
- ұзақ мерзімді.
Мәмілелердің түрлері бойынша:
- кассалық;
- форвардтық;
- салық критерийлері бойынша.
Инвестициялық бағалы қағаздар - капиталды жұмсаудың объектісі болып табылатын бағалы қағаздар.
Инвестициялық емес бағалы қағаздар - бұл тауар немесе басқа нарықтарда ақшалай есеп-қисаптарға қызмет көрсететін бағалы қағаздар.
Бағалы қағаздар нарығы туралы заңда туынды бағалы қағаздар осы қағаздардың барлық активтеріне қатынасы бойынша құқықтарды кәуландыратын бағалы қағаздар делінген. Туынды бағалы қағаздарға фьючерстер, опциондар, форвардтар, варранттар, кәуліктер, жазылыс құқықтары және басқалары жатады.
Негізгі бағалы қағаздарға акциялар мен облигациялар жатады.
Туынды бағалы қағаздар нарықта айналыста жүрген корпорациялық бағалы қағаздардың тізбесін аяқтайды.
Туынды бағалы қағаздардың пайдалану белгілі бір қажеттіліктерге: қаржы және баға тәуекелділіктерін сақтандыруға, өтімділіктің артуына, қарыз алу құнының төмендеуіне, қажетті нарыққы шығу мүмкіндігін алуға байланысты.
Сонымен қатар, бағалы қағаздар: ұсынбалы, ордерлік және атаулы болуы мүмкін. Атаулы бағалы қағазбен кәуландырылған құқықтыр ондағы аталған адамға тиесілі болады. Ұсынбалы бағалы қағазбен кәуландырылатын құқықтар бағалы қағазды ұсынушыға тисілі болады. Ордерлік бағалы қағаз бен кәуландырылған құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады.
Оны иемдену құқын беретін құжатты сертификат деп атайды. Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар, нарықтық және нарықтан тыс болып та екіге бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағаздар - әлеуметтік-нарықтық қатынастардың дамуы негізінде пайда болған қағаздардың ерекше түрі. Оларға жинақ облигациялары, зейнетақы қорларының облигациялары депозиттік (салым) облигациялар және с.с. жатады. Жинақ облигациялары негізінен жеке тұлғалар арасында орналастырылады. Зейнетақы қорларының облигяциялары және зейнетақы облигациялары, оларға, мысалы, АҚШ-та жалданбай-ақ өз алдына қызмет істейтін адамдардың ақшасына шығарылған облигациялар жатады. Ал депозиторлы облигациялар қысқа мерзімді, орта мерзіді, ұзақ мерзімді болып үшке бөініп, тек жергілікті басқару органдарында ғана сатылады. Бұл ұйымдар шамалы болса да табыс әкелетін, бірақ салық телеуден босатылған өздерінің облигацияларын шығаруы мүмкін.
Нарықтан тыс бағалы қағаздар әр түрлі қорларға немесе банктерге, оның ішінде шетел банктеріне және кәсіпорындарға, ұйымдарға салған капиталдан түскен табыс иемденуге құқық береді. Бұл бағалы қағаздардың шарты бойынша иемденушіге заңды немесе жеке тұлғаларды басқа иемденушіге беруге құқығы жоқ. Сондықтан бұл қағаздар нарықта еркін айналымға түсе алмайды.
Сонымен қатар, нарықтан тыс бағалы қағаздар (мысалы, АҚШ-та және кейбір басқа елдерде тараған) басқа Мемлекеттердің Орталық банктерінде орналастыру үшін шығарылуы кең өрістеген облигациялар жатады. Соңғы кездерде барлық дамыған елдерде нарықтан тыс бағалы қағаздарды шығаруды кеңейту және олардың түрлері мен санын көбейту тенденциялары байқалуда.
Ал айналымға түсетін бағалы қағаздарды нарықтағы бағалы қағаздар деп атайды. Бағалы қағаздар айналымы деп оларды сатып алу сатуды және заң жүзінде оларды иемденушісін өзгерту әрекеттерін айтады. Бағалы қағаздарды шығарып, оны айналымға түсіруші тұлғаны эмитент деп атайды. Сонымен, эмитент дегеніміз - эмиссиялық бағалы қағаздарды шығаруды жүзеге асыратын тұлға. [4,33].
Бағалы қағаздарды шығарып, оларды бірінші иемденушілерге (инвесторларға) сату мына түрде жүзеге асырылады (инвесторлар жеке және заңды тұлғалаpға бөлінуі мүмкін):
Біріншіден, қоғам құрып, олардың акцияларын құрылтайшылар арасында орналастырғанда;
Екіншіден, қоғамның алғашқы жарлық капиталының көлемін жаңадан акция шығарып ұлғайтқанда;
Үшіншіден, заңды тұлғалардың, яғни мемлекеттің, мемлекеттік органдардың немесе жергілікті әкімшіліктердің облигация және басқа қаржы міндеттемелерін шығару арқылы қарыз капиталын пайдаланғанда.
Сонымен, қоғам құрылғанда оның жарғылық капиталы құылтайшылар арасында толығынан үлестірілуі қажет.
Эмитент және сонымен қатар эмитенттің келісімімен бағалы қағаздарды алғашқы иемденуші инвестициялық институттар әрбір бағалы қағаздарды сатып алушыға сату тәртібін түсіндіретін эмиссия проспектісін алдын ала шығаруы тиіс. Оны ақпарат құралдарында жариялау міндетті.
Эмиссия проспектісінің бірінші тарауында эмитент туралы жалпы деректер, яғни эмитенттің атауы мен ұйымдық құқықтық формасы және эмиссия проспектісіндегі деректердің дұрыстығына жауапты адамның аты-жөні көрсетiлдi. Ал екінші тарауында инвестициялық мәліметтер жарияланып, онда инвестицияның маңызы және инвестициялық саясаттың бағыты немесе бағалы қағаздар нарығындағы эмитенттің қысқаша жұмысы баяндалады. Үшінші тарауында бағалы қағаздар шығару жөнінде міліметтер жарияланады.
Ол мәліметтердің арасында:
- кәсіпорын құрылған кездегі оның жарғылық капиталының мөлшері;
- шығарылатын бағалы қағаздардың түрі, оның номиналы, жазылу бағасы;
- акция сатуды бастау және аяқтау күндері;
- бip инвестор сатып алуға рұқсат етілген акциялар саны;
- бағалы қағаздарды сату түрі (қолма-қол ақшаға немесе қолма-қол ақшасыз есеп арқылы сату);
- кейбір инвесторларға сатып алуды шектеу;
- эмитенттің мекен-жайы мен телефоны.
Эмиссия проспектісінің келесі тарауларында бұдан бұрынғы эмиссия туралы, эмитенттің құрылтайшысы, басқарушылардың аты-жөні және олардың қоғамның жарғылық капиталындағы үлесі, сонымен қатар басқарушылардың казіргі уақыттағы жұмыс лауазымы мен соңғы 5 жыл ішіндегі қызмет орны, оның ішінде басқару органынан тыс жердегі қызметі туралы мәліметтер көрсетіледі. Бұдан басқа проспектіні тіркеу кезінде болған (егер ондай болса) эмитент пен оның басшыларына сотқа берілген арыз және жазалық шаралары көрсетіліп, қоғамның қаржылық жағдайы жөніндегі есеп пен қызмет нәтижесі баяндалады.
Ал қорытынды тарауларында бағалы қағаздарды сатып алу шарттары, иемденушінің құқығы және сол сияқты инвесторларды қызықтыратын баска да хабарлар орын алады қорыта айтқанда, эмиссия проспектісін шығару эмитенттің сенімділгін, инвесторлар мүддесінің қорғалуын, алып келгенде, бағалы қағаздар нарығы қызметін бақылауға көмектеседі.
Эмитент пен инвестиция институттары, яғни акцияларды алғашқы иемденушілерге сатушылар акциянын бағасын сатып алушыларға бірдей белгілеулері міндетті. Бұл жағдайда бip уақытта шығарылған акциялардың бағасы бірдей болуы шарт.
Бағалы қағаздарды шығаруды мемлекет органдары қатаң бақылап отырады. Оларды шығарушылардың барлығы Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі жанындағы қағаздар жөніндегі тіркеуден мемлекеттік тіркеу номерін алуы қажет.
Бағалы қағазлар нарығын реттеу мемлекеттің ең маңызды міндеті. Ондағы мақсаты бағалы қағаздармен келісімге қатысушылардың заңды мүделері мен құқығын сақтауды қамтамасыз ету. Бағалы қағаздар нарығында қызмет атқаратын қаржы институттарының ісін бағыттау мен реттеу мемлекеттік органдарға жүктелген. Республикада ондай органдар бойынша Бағалы қағаздар жөніндегі комиссия, Қаржы министрлігі, Ұлттық банк Мүлікті басқару жөнігі Мемлекеттік комитет және Жекеменшіктендіру жөніндегі Мемлекетік комитеті саналады. Осы бағалы қағаздар нарғының реттейтін мемлекеттік органдардың ең негізгісі - Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссияның құрамы 1995 жылдың қаңтарында анықталып, сол жылғы 21-дегі Республика Президентінің Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы жарлығына сәйкес оның құқықтық статусы, қызметі және өкілеттігі бекітлді.
Дүниежүзілік тәжірбиеде бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу екi түрлі жолмен жүрізіледі: мемлекеттік органдар уәкілеттігі қалыпатасуымен тікелей араласу, сонымен қатар ic-шаралар арқылы нарыққа жанама араласу. Тікелей араласу шараларына мыналар жатады:
- бағалы қағаздар нарығы мәселелері жөнінде заң шығаратын өкілетті органдардың жұмысы;
- осы мәселелер бойынша атқарушы үкімет органдарының қаулылары мен бұйрықтары;
- бағалы қағаздар нарығығының жұмысына жаңа ережелер енгізетін немесе ескілерін өзгертетін басқа да мемлекеттік органдардың ic-шаралары. Негізінен бұл бағалы қағаздар нарығына қатысушыларға лицензия беру, бағалы қағаздардың кейбір түрлерінің айналуына шек қою немесе оны тоқтату, бағалы қағаздарды тіркеу және с.с. жұмыстар.
Жанама араласу тетіктеріне мыналар жатады:
- несие үшін пайыз мөлшерін өзгерту арқылы айналымдағы ақша массасын және несие көлемін мемлекеттік бақылау;
- мемлекеттің салық саясаты;
- депозиттерге, несиелерге, қарыздарға үкімет кепілдігі;
- қарыз капиталы нарығына мемлекеттің араласуы (қазыналық облигациялар, вексельдер, орта және ұзақ мерзімді бағалы қағаздар, мемлекеттік органдардың міндеттемелерін және т.б. шығару) арқылы мемлекет пен корпорациялардың арасында несие үшін тікелей бәсекенің тууы;
- мемлекеттің сыртқы экономикалық саясаты (шетел валютасы мен алтын операцияларын, экспорт шараларын ынталандыру және т.б. жұмыстарды реттеу);
-мемлекеттің сыртқы экономикалық,іс-шаралары (саяси байланыстарды ұлғайту немесе шектеу және т.б.).
Бағалы қағаздар нaрығын реттеу мемлекеттік органдарға, не арнаулы ұйымға, не қaржы министрлігіне, не мемлекеттік (орталық) банкке жүктеледі. Мысалы, АҚШ-та тиісті заңдар шығарылып олардың орындалуын тексерумен конгрессте құрылған бағалы қағаздар және қор биржалары туралы комиссия шұғылданса, Жапонияда бұл сұрақтар Қаржы Министрлігінде қаралады. Реттеушi органдар инвесторлардың қаржысын қорғауға бағытталған негізінен үш қызмет атқарады. Олар:
Біріншіден, нарықта шаруашылық субъекттілер ретінде қызмет істейтін барлық бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды, сонымен қатap, бағалы қағаздарға тікелей қатысы бар қызметкерлерді тіркеуі. Тіркеуден өтетін барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz