Ұлы жасақ — Шыңғысхан тағайындаған заңдар кодексі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:

Ұлы жасақ -- Шыңғысхан тағайындаған заңдар кодексі.
Ұлы жасақтың кейбір баптары:
1. Нәпсіқұмар, оның әйелі бар-жоқтығына қарамастан, ешбір ерекшеліксіз өлім жазасына кесіледі.
2. Кімде-кім қасақана өтірік айтса, біреудің ізіне түсіп аңдыса немесе келіспей тұрған екеуінің біреуіне барып жақтасса, ол өлім жазасына кесіледі.
3. Кім суға немесе күлге дәрет алса, ол да өлім жазасына кесіледі.
4. Кім тауар алып, ақысын қайтара алмаса, тағы да тауар алып, ақысын қайтара алмаса, ол үш мәртеден соң өлім жазасына кесіледі.
5. Кім тұтқынға рұқсатсыз тамақ пен киім берсе, ол өлім жазасына кесіледі.
6. Кім қашқан құлды немесе тұтқынды тауып алып тұрып, иесіне қайтармаса, өлімге бұйырылады.
7. Кімде-кім ас ішіп жатқан адамдардың қасынан өтсе, аттан түсіп, олармен бірге ауқаттануы тиіс, ал аналар бұған қарсылық көрсетпеуге міндетті.
8. Әбу Әлидің ұрпақтары мен үрім-бұтағы, сол сияқты Құран оқушы факирлер және заңгерлер, емшілер, ғұлама ғалымдар, дәрәуіш-кезбелер, азаншылар алым-салықтардан азат етіледі.
9. Әскерлер соғысқа кеткенде, әйелдер ерлердің жұмысын істеуі міндетті.
10. Егер әмірлердің бірі кінәлі болып, қаған жаза қолдану үшін оған шені ең төменгі қызметкерді жіберген күннің өзінде ол қарсыласпай, хан бұйырған жазаны құлдық ұра қабыл алуы тиіс.
11. Әрбір адам діндердің кез-келгенін құрметтей білуге тиісті.
12. Мемлекет ішіндегі жай-жағдаяттардан дер кезінде хабардар болып отыру үшін нояндар мен сұлтандар байланыс жүйесін жолға қоюға міндетті.
13. Кісі өлтірген қылмысы үшін мұсылманға қырық алтын теңге (балаш), қытайлыққа бір есек түрінен құн төлеп құтылуға рұқсат етіледі.
14. Кімнен ұрланған жылқы табылар болса, ол атты иесіне тоғыз жылқы қосып қайтаруға міндетті.
15. Кәнизактан туған балалар заңды болып есептелінеді һәм әкесінің бұйрығы болған жағдайда дүние-мүліктен енші алуға құқылы. Дүние, мүлікті бөлу былайша жүзеге асырылады: жасы үлкеннің үлесі де үлкен, кішісі әке шаруашылығын иемденіп қалады. Балалардың үлкенді-кішілі жолдары олардың шешелерінің жол-жоралғысына қарай анықталады. Әйелдердің жол реті некеге тұру уақытына орай белгіленеді.
16. Әкесі өлген жағдайда оның мұрасына баласынан басқа адамның қақысы жоқ.
17. Ешкімнің де нояндар мен сұлтандар және басқа да шонжарлардың Жалпы кеңесте алдын-ала сайлауынсыз қаған жариялануға құқы жоқ. Мұндайда өлім жазасына бұйырылады.
18. Хан тұқымынан бөтен былайғы жұрттың құрметті лауазымға ие болуға қақысы жоқ.

Ұлттық тарихымыздың бастау көздері

"Күлтегін" баспасынан шыққан "Орхон ескерткіштерінің толық атласы" атты кітап туралы толғаныс
Соңғы 15-20 жыл көле - мінде идео - логиялық өктем - дік - тен ада, жаңа ұста - ным - дар мен құжаттарға бай тарихи ең - бектерге деген сұраныс жоғары дең - гей - де қалып отыр. Бүгінгі күнде де тия - - нақты тарихи зерттеулерге қызығу - шы - лық бәсеңсіген жоқ. Әсіресе, халқы - мыз - дың көне тарихына арналған жұ - мыс - тарға деген көпшіліктің ынтасы ерек - ше. Мұндай қызығушылықтың сы - рын немен түсіндіруге болады? Көне дәуір тарихынан кеңестік жылдары да Ә.Марғұланның, К.Ақышевтың, О.Ыс - мағұловтың іргелі зерттеулері жарық көріп еді ғой. Біздің ойымызша, бұл ын - та - қоғамымыздың, мемлекетіміз - дің дәл бүгінгі түбегейлі өзгеру кезеңі - нен туындап отырған рухани құбылыс. Яғни, біріншіден, еркін ойлау мүмкін - дігіне ие қоғам шынайы өткенін білгісі келеді. Бұған дейінгі саяси жүйеде ұлт - тың өткен тарихы, оның барлық ке - зеңдері мен іргелі мәселелері бұрма - лауға ұшырағаны құпия емес. Мәсе - лен, мектеп оқулықтары мен зерттеу еңбектерінде жас буын мен көпшілік оқырман санасына қазақ халқының арғы тегі - "түркі тайпалары бұл жер - дің автохтонды (жергілікті) тұрғын - дары болған емес, ал сақтар болса өзге мәдениет пен текке тән жұрт" деген мағынадағы тұжырымдар сіңірілді. Қазақ тарихын, әсіресе оның көне кезеңдерін баяндау мен түсіндіруде тарихи сабақтастыққа негізделген нанымды логикалық жүйе болмады, керісінше, өзара байланысы жоқ, үзік-үзік баяндауларға басымдылық берілді. Ұлттың өзін-өзі өткен тарихы арқылы тану ісіне жол бермейтін мұндай "ғы - лыми" әдістер отарлаушы империяға, оның идеологиялық аппаратын бас - қарып отырған күштерге қажет-ақ еді.
Ғылымдағы түрлі концепцияларды қалыптастыруға тікелей ықпалы бол - ған бұл идеологиялық ұстанымның сал - дары қазақ ұлтының тарихи таны - мы - нан анық байқалды: ұлт өзін өрке - ниеттік құндылықтар жаратқан субъект ретінде сезінуден қалды, оның көңіліне өзінің этностық болмысына қатысты күдікті ойлар ұя сала бастады.
Ал мемлекеттік тәуелсіздіктің арқа - - сында қазақ қоғамында мүлдем жаңа жағдай қалыптасты. Оны біз "жаңа рухани ахуал" немесе "жаңа ру - хани күй" деп атаған болар едік. Тұжы - рымдап айтқанда, оның мағынасы мынаған саяды. Заман талабына сай кезекті сапалы өзгерістерге мұқтаж ұлт өз өткенін қайта қорытуға ден қойды.
2005 жылы "Күлтегін" баспасынан Мырзатай Жолдасбеков пен Қаржау - бай Сартқожаұлы - ның "Орхон ескерт - кіштерінің толық атласы" аталатын көлемді (45,0 б.т.) кітабы жарық көрді. Оның ізін ала Қытай Халық Респуб - ликасындағы Шыңжаң халық баспа - сы - нан (Үрімжі) "Ежелгі Үйсін елі" ат - ты еңбек (24,5 б.т.) дүниеге келді. Бұл екі басылым тұтастай алғанда жоға - рыда айтылған пікіріміздің, яғни өт - кен тарихымызды рухани игілік ре - тінде қайта қорыту жолында тұрған - ды - ғымыздың нақты айғағы бола алады.
Мәселенің басын ашып қоялық, аталған кітаптардың соңғысы б.з.б. ІІ ғасырда өзегі Іле өзені сағасында орын теуіп, өзін қалыптасқан өркениетті қоғам ретінде көрші Хан империясына және басқа жұрттарға мойындатқан Үйсін мемлекетінің тарихына арнал - ған. Кітапта көне қытайлық тарихи дерек мәтіндерімен (түпнұсқа және аударма) қатар бүгінгі қытай ғалым - дарының зерттеу жұмыстары берілген. Ал алдыңғы кітапта б.з. VІ-VІІІ ғасыр - ларында бүкіл әлемге Түрік қағанаты, яғни империясы ретінде танылған қоғамның тасқа қашалып жазылған мұраларының мәтіндері, олардың жаңа транскрипциясы мен аудармасы, ескерткіштердің археологиялық сипат - тамасы, фото және сызба суреттері тұңғыш рет толық күйінде жарияла - нып отыр.
Көтерген жүгі соншама салмақты да мәнді бұл екі іргелі еңбек мазмұн - дық тұрғыдан өзара жақын, тіптен ортақ өзекті мәселеге арналған десе де болады. Өйткені, Үйсін мемлекеті мен Түрік қағанаты түрлі тарихи мезгілдер мен өзара іргелес кеңістіктерде өмір сү - ріп, артында терең із қалдырған бір - тұтас түрік этносының дамуы болып табылады. Аталған басылымдар, сөз жоқ, осы бүтін бір тарихи құбылысты өзара сабақтастықта әрі жаңа сапада қорытуға көмектеспек. Бұл еңбектер - дің бүгінгі тарихи таным үшін ең не - гіз - гі маңызы да осы атқарар міндетінде.
Осы екі басылымға бірдей қатысы бар тағы да бір мынадай жағдайды айта кетелік. Осыдан ғасыр астам мез - гіл бұрын орта ғасырдағы түрік жазба ескерткіштері жөнінде пікір алысу басталғанда, олардың түрік этносына тәндігіне еуропалық ғалым - дар сенімсіздік танытты. Ол жөнінде академик В.В.Бартольд: "Бүгін түрік - тік төркіні дәлелденген бұл жазулар - дың (сөз Енисей және Минусинск жаз - ба - лары жөнінде - авт.) кілті табы - лар мез - - гілдің сәл алдында ғана ең таңдау - лы түріктанушылардың бірі Радлов тас балбалдар түріктерге тән еместігіне иландыруға тырысты" деген пікірді білдіре келіп, кейінірек Моң - ғолиядағы Орхоннан табылған түрік ескерткіште - р - індегі тура сол әріптер - мен тасқа қа - шал - ған жазуларды дат ғалымы В.Том - сеннің қытай жылнама - лары арқылы оқығандығын, сөйтіп ғалымдар қауым - дас - тығы бұл жағдайды ғылыми факті ретінде мойындауға мәжбүр болған - дығын жазады (Акад. Бартольд В.В. Сочинения. Т. 5. М., 1968, с. 426.). Аны - ғы - рақ айтқанда, қытай дерек көз - дерінде Түрік қаған - дығының қайрат - керлері Білге Қаған (734 ж. көз жұмған) мен оның бауыры Күлтегіннің (731 ж. көз жұмған) есім - дері аталып, қызметі баяндалғаны мәлім болған соң түрік өркениетіне, оның жазба ескерткіштеріне көзқарас түбегейлі өзгеріске ұшырай бастайды.
Тарих тағылымы тағы алдымыздан шығып отыр. Осы баяндалған үрдіске ұқсас жағдай енді, міне, б.з.б. соңғы мыңжылдықтың екінші жартысы мен б.з. ІV ғасыры аралығында өмір сүрген Үйсін мемлекеті мен бүгінгі қазақ этно - сы арасындағы сабақтастық байла - ныс мәселесіне орай қайталанғандай сыңай танытуда. Б.з.б. Хань империя - сының батыс бетіндегі Орталық Азия кеңістігін мекен еткен халықтар жөнін - дегі қытай жазба мәліметтерінде Ала - таудың солтүстік етегі мен Іле бойына қоныстанған у-сунь жұрты жөнінде айтылады. Соңғы жылдарға дейін осы көне халықтың этностық тегі жөнінде айтыс толастамай келеді. Дискуссияға қатысушы ғалымдардың бір жағында - ғы - лары усундарды индоеуропалық иран тілді халықтар тобына жатқызуға бейімділік танытса, екінші жағындағы - лары түрік тілді жергілікті жұрт ретінде тануға басымдылық береді.
ХХ ғасырда Қытай Халық Респуб - ли - касындағы гуманитарлық ғылымдар саласында қалыптасқан "үйсінтану" бағытының бүгінгі аяқ алысы жоға - рыда баяндалған ғылыми пікірталас - қа нүкте қоятын сыңайы бар. Осы бағыт - тағы ғылыми ізденістердің бүгінгі күн - ге дейінгі жиынтығы есебінде жарық көрген "Ежелгі Үйсін елі" кітабында қытай жылнамаларындағы "усун" мен қазақ тіліндегі үйсін этнонимінің бір мағына беретіндігі, үйсіндердің бір халық, ал көне үйсіндермен бүгінгі қа - зақ халқы арасында тікелей сабақ - тас - тық байланыс бар екендігі нақты фак - тілік негізде әрі дәлелді баяндалады.
Енді осы "Орхон атласы" мен "Ежел - - гі Үйсін еліне" ортақ тағы да мы - - на - дай бір жағдайға тоқталайық. Ор - хон-Енисей жазба ескерткіштерін оқу ісінде ұзақ жылдар бойы еуропа - лық және ресейлік ғалымдар белсен - ділік та - нытып келді. Бұл ретте біз еуропа - лық ғылымға қарыздармыз. Сонымен бірге "Орхон атласы" көне түрік ес - керт - - кіштерін оқу және бұл ескерт - кіш - тердің түрік өркениеті мен мәдение - тінде алатын орнын байыптау ісінде отандық мамандардың ғылыми таным - дық жаңа сапаға көтерілгендігін айғақтайды.
Өз ретінде көне тарихи ескерт - кіштерді оқу ісіндегі сапалық тұрғыдан жаңа бұл кезең не үшін керектігін тү - сіндіре кетейік. Томсен, Малов сияқты ғалымдар түрік жәдігерліктерін оқуда тыңнан жол салды. Бұл шынымен де ежелгі түрік мәдениетін тануда теңдесі жоқ ғылыми ерлік болатын. Сонымен бірге аталмыш ескерткіштерді оқу жә - не қорыту ісінде сол ескерткіш - тердің заң - ды мұрагері болып табылатын бү - гінгі түрік халықтарынан шыққан ға - лымдардың бұл мәселені зерттеу ісіне араласып, пікір білдіруі қажет-ақ еді. Өйткені, түрлі тарихи дәуірлерде өмір сүрген бір этносқа тән буындар ара - сын - да жалпыэтностық мәселелерді ұғынуда генетикалық жад арқылы бері - летін ішкі тылсым байланыстың болуы ғылымда мойындалған табиғи құбылыс.
Тарихи ескерткіштерге байланысты осы мазмұндағы қатынас Үйсін ке - зеңіне тиесілі тарихи мұраларды түсіну үшін де қажет екендігі даусыз. Өткен ХХ ғ. 80-ші жылдарынан "26 тарих" аталатын қытай жылнама - ла - рындағы жалпы түрік және қазақ тари - хына қатысы бар деректік мате - риалдарды қазақ тіліне аудару ісі қолға алынды. Оған көне және жаңа қытай тілдерін - дегі жәдігерліктерді оқу ісінде маман - данған қандас бауырларымыз - дың кәсіби қалыптасып шығуы негіз болды. 2006 жылдан бастап "Жұңго тарих - намаларындағы қазаққа қатысты деректер" деген атпен даярланған көп томдық еңбектердің алғашқы екі томы қазақ тілінде елімізде жарық көрмек.
Жоғарыда Үйсін мемлекеті мен Түрік қағанаты өзара ішкі байланысы бар тұтас этностық мәдениеттің түрлі тарихи кітаптарда көрінісі екендігі айтылды. Олай болса біз пікір білдіріп отырған еңбектерде осы тарихи байла - ныс қандай деңгей және мазмұнда көрініс тапқан, енді осы тақырыпқа көңіл аударайық. Мақала көлемінің шектеулілігіне байланысты мәселенің көзге ұрып тұрған кейбір қырларына ғана тоқталуды жөн көрдік.
1. Ең алдымен, әрине, бұл аталған екі қоғамның да шаруашылық негізі бір болғандығы анық және ол дау туғыз - байды. Б.з.б. ғасырдағы үйсін ау - қат - тыларының мал басы 4-5 мың жыл - қы - мен саналады. "Тарихи жазбалар" атты дерек көзінде: "...Үйсін елі -- жыл - қылы еді. Байларында 4-5 мың жылқы бар" - делінеді (Ежелгі Үйсін елі. Қытай деректері мен зерттеулер. Үрімжі, 2005, 189-б.). Ал Күлтегінге ас берілгенде оның төрт мың жылқысын, қазынасын, дүние мүлкін таратқан екен. Күлтегін кешенінде: "Күлтегін - нің алтынын, күмісін, ақығын, дүние-мүлкін, төрт мың жылқысын, (ірі) қарасын (қаған - ның) айтуы бойынша Тұйғындар тарат - ты ...", -- делінген (М.Жол - - дасбеков, Қ.Сартқожаұлы, "Ор - хон ескерт - кіштерінің толық ат - ласы". "Күлтегін" бас - пасы, 2005, 191-б.).
Бір ғажабы, арасында сегіз ғасырға жуық мер - зім бар бұл екі қоғамда да жыл - қы малы, арғымақ ат, тұлпар -- бай - лық - тың, ерліктің, сұлулықтың, мәңгі - лік - тің символы. Хан патшасына үй - сіндер қалың малға мың жылқы айда - та - ды. Ал қытай би - леушісі үйсін жыл - қы - сын "Тәңір тау сәйгү - лігі" атай - ды. Күл - тегін жа - зуын - да "Күлтегін Бай - ыр - - қудың ақ айғы - рын мініп опыра шап - ты", "Күл - тегін боз қас - қа ат мініп шап - ты" деген ғажап тіркестер кезде - седі ("Ежелгі Үйсін елі", 251-б.; "Ор - хон ес - керт - кіш - те - рінің толық атла - сы", 188-б.).
2. Үйсін қоғамы мен Түрік қағана - тының шаруашылықтағы өзара сабақ - тастығы олардың материалдық және ру - хани мәдениетінен де анық байқалады. Үйсін - дерде билеуші әулет қа - лыптасқан. Нығмет Мыңжан - ұлы "Ежел - гі Үйсін елінде" деген көлем - ді мақаласында "Үйсін елінде бүкіл елді басқаратын өкіметтік ұйымы болды" деген тұжырым жасап, оның негізгі лауазым атауларын келтіріп, соңынан алғашқы күнбилер әулеті жөнінде мол мәлімет береді. Үйсін - дерде жоғары билікте билер әулеті тұр. Би, билеу (властвовать) ұғымы осы үйсіндер заманында қалыптасқан. Сондай-ақ елін жинап, басын бірік - тіріп жақсы басқарған жоғарғы билік иесіне "ел" деген ұғымды тіркеп айту дәс - түрі де осы тарихи мезгілде қалып - тасуы әбден мүмкін. Мәселен, үйсін - дер Нәнді бидің (б.з.б. 177 жылдан бұрын) баласын Елжау би (б.з.б. 177-б.з.б. 104 жылдар аралығы шамасында) атаған ("Ежелгі Үйсін елі", 31-б.).
Аталмыш екі қоғамдағы ақсүйек - тер - ді жерлеу рәсімінде де ұқсастықтар байқалады. Үйсіндерде опат болған ақсүйекке Египет пирамидаларын еске салатын алып обалар тұрғызу салты қалыптасқан. Түрік қағанаты зама - нында алып обаларды алып тастарға қашалып жазылған жазулар (ұстындар) мен балбалдар ауыстырды. Соңғысы, әрине, негізі бір мәдениеттің жаңа тарихи сатыдағы көрінісі еді. Сондай-ақ бұл екі тарихи кезеңдердегі ескерт - кіштердің айтар ойы да өзектес бола - тын, яғни ішіне сауытты жасырған алып обалар мен мағыналы да астарлы сөздер қашалған алып ұстындар бұл екі дәуірдегі қоғамдардың жасампаз өмірге, болашаққа, тұтастыққа ұмты - лысын айғақтауға тиіс болды. Араға мыңдаған жылдар салып біз де бүгін олардың ішкі сырын осы тұрғыдан қабылдаймыз.
3. Бұл екі қоғамның дүниетаны - мын - да да ортақ өзек анық байқалады. Күлтегін мәтінінде "Күлтегін қой жылы (731 - авт.) тоғызыншы айдың он жетісі ұшты", ал Білге қаған мәтінінде "Әкем-қаған елін (төрін) орнатып, ұша барды", "Әкем - қаған ит жылы оныншы айдың жиырма алтысында ұша барды" деген сөздер бар ("Орхон ескерткіштерінің толық атласы", 190, 191, 257, 261-б.б.).
Кітап авторлары мәтіндерде беріл - ген бұл көрсетулерге байланысты "бұл айғақтар байырғы түріктер түсінігінде адамның тәні Жер-Анада қалып, жаны ұшып кетеді дегеннің дәлеліне саяды" деген тұжырымға келеді (сонда, 29-б.).
Адам өмірі мен өліміне қатысты осы көзқарас үйсіндерде де болғанды - ғы байқалады. Үйсіндерден біз бұл көзқарастың, дүниетанымның бастап - қы қалыптасу сәтін аңғарамыз. Жарық дүниеден қайтқан адаммен бірге оның мінер атының, жұмсар құлының, киер киім-кешегінің, сәнді бұйымдарының, тіптен ас ішер ыдыс-аяғының бірге жер - ленуі соның дәлелді көрінісі болса ке - рек. Адам өмірден озды, бірақ бір - жола кеткен жоқ, яғни оның жаны ғана тәнін тастап, ұшып ғайып болған. Ұшып кеткен жанның о дүниеде тәнге қайта оралуы әбден ықтимал. Олай болса, опат болған құрметті кісінің екінші өмірінде керек болуы мүмкін көлігі, құлы мен қажетті түрлі заттары бірге жерленгені жөн.
4. Бұл екі қоғамның дүниетаны - мын - дағы ұқсастық, ортақ түсініктер олардың тотемдік сенімдерінен де көрінеді. Мәселен, Орхондағы Бұғыты ке - шеніндегі ұстынның бас жағына қас - қырды еміп тұрған баланың кескіні бей - неленген. Бұл сюжет, әрине, үй - сінд - ер заманынан, тіптен одан да арғы мезгілден келе жатқандығы даусыз (сонда, 48,49-б.б.). Қытайдың "Хәнна - ма" жылнамасындағы 61-бума 31 ғұ - мырнамадан мынадай көріністі оқи - мыз. "Ұлы нүкістер шапқыншылық жасап, Нәнді биді өлтіріп, олардың жерін тартып алыпты, халқы босып, ғұндарды паналапты. Жаңа туған нәресте күнбиді аталық Бозоқ ябғұ қа - лың шөптің арасына апарып жасырып қойыпты. Бозоқ оған азық алып қайтып келсе, сәбиді көк құртқа емізіп жатыр екен, ал ет тістеген қарғалар оны төңіректеп ұшып жүр екен" (Ежелгі Үйсін елі, 201-б.).
Көне түркілер қоғамын зерттеуші Ю.А.Зуевтің қытай дерек көздері мен зерттеушілерінің көрсетуіне сүйеніп 647 жылы Батыс Түрік қағаны Тан императорына алтыннан құйылған қарғаның мүсінін сыйлыққа тартады, ал б.з.б. 31 жылы Хан сарайы өзінің өкі - лі арқылы үйсіндерге Алтын Адам - ды (әрине, оның мүсінін - авт.) сый - лады деген фактілерді келтіре отырып, "Подобное изображение найдено в районе города Иссык, Алма-Атинской области и приобрело теперь мировую известность", -- деп тұжырым - дайды (Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки ис - тории и идеологии. А, 2002, с. 25, 29).
Тарихи деректердің көрсетуіне сүйенсек, Алтын сауытты адам бейнесі негізіне алынған тарихи тұлға - түрік жұртын ауыр сәтте біржола жоқ болудан сақтап қалған аса ірі саяси қайраткер Елжау би. Өйткені, көне түрік аңызында аналық қасқырды еміп аман қалып, есейгенде елін қайта жинап, оны жаңа жайлы қонысқа жет - кізген қайраткерлік іс осы қайраткер - дің қызметімен байланыстырылады.
5. "Орхон атласы" авторлары ке - зін - де С.Г.Кляшторный мен В.А.Лив - шиц - тің "соғды жазуы алғашқы Түрік қағанатының ресми алфавиті болған" деген тұжырымына қосыла алмайтын - дықтарын білдіріп, байырғы түріктер өздері құрған мемлекет пен оның та - ри - хи тұлғалары жөнінде мәліметтерді кейінгі ұрпақтарына төл әліпбиі ар - қылы қалдырғандығына назар ау - дарады. Сондай-ақ байырғы түрік жа - зуы өзге мәдениеттерге тән әліпбидің көшірмесі емес, қайта байырғы түрік тілінің фонетикалық ерекшелігін негізге ала отырып жасалынған төл - тума әліпби екендігіне тоқталады. Кі - тап авторлары "баба түріктердің философиялық жүйесінің қалыбына салсақ, олар амал мен биліктің тізгінін тең ұстап, бірін-бірімен үйлестіре білген. Байырғы түрік графикасының ерекшелігі - осы" деген қорытынды жасайды ("Орхон ескерткіштерінің толық атласы". 30-б.).
Ал осы Орхон ескерткіштеріндегі тү - рік әліпбиі қай мезгілде дүниеге кел - ген? Бұл сұрауға әзірге жауап жоқ. Де - ген - мен Атласта берілген Онгин кеше - ніндегі балбал тастағы жазу мен Есік қорғанынан табылған тостаған - дағы 26 әріптен тұратын жазудың өзара ұқсас, жақын екендігін аңғару тіптен қиын емес. Есік жазуына бай - ланысты белгілі түріктанушы А.Аман - жолов: "Бұл жазу, негізінде, көне түркі руни - ка - лық таңба - ларымен көне түркі тілінде жасалды деген пікірдеміз", - деп жазады (Аман - - жолов А. Түрік фило - логиясы және жазу тарихы. А., 1996, 78-79-б.б.).
Басқаша айтқанда, Есік қорғанын - дағы жазу Үйсін жә - не Түрік қаға - наты қоғам - дары арасындағы өзара ішкі бай - ланыстың бар екендігінің тағы бір айғағы.
М.Жолдас - беков пен Қ.Сарт - қо - жа - ұлы - ның "Ор - хон ескерткіш - терінің толық атласы" ақиқа - тын әрі асыра сілтеусіз айтсақ, түріктану ғы - лымының жаңа белесін ай - қын - дайтын ең - бек. Кітап мемле - кеттік "Мәдени мұра" бағдар - ла - - ма - сын орын - дау ісіне қосыл - ған үлкен үлес және қоғамда бүгінгі күні жүріп жатқан тарихты қайта игеру үрдісіне жағымды ықпал жасайтын құн - ды дүние.
Сонымен бірге еңбек авторларына мынадай сипаттағы өз пікірлерімізді білдіре кеткенді жөн көрдік. Орта ғасыр - Орталық Азия кеңістігінде түрлі тайпалық одақтардың бірін-бірі алмастыру кезеңі болды. Осынау тынымсыз жүрген өте күрделі үдерісті талдауға алудың және оны түсіндірудің өз ерекшеліктері және ғылыми әдіс-тәсілдері бар. Егер осы тарихи кезеңге тән жазба ескерткіштердің мәтінін оқу ісіндегі бастапқы кезеңде басымдылық алдымен тілші ғалымдарға берілетіндігі түсінікті табиғи құбылыс болса, ал ол жазба ескерткіштер арқылы қоғамдық қатынастарды, жалпы тарихи ахуалды танып білу, талдауға алу тарихшы ма - мандарға тиесілі. Кітапта, мәселен, ал - ты оғыз, сегіз оғыз, тоғыз оғыз тай - палар одағын кейінгі тарихи кезең - дердегі жеке рулық құрылымдарға телу, Түрік қағанатын құру және оның тілдік ерекшелігін анықтауда белгілі бір тайпалық одаққа және оның тіліне басымдылық беру байқалады.
Бұл айтылған пікірлер, әрине, бо - ла - шақта Атлас сияқты іргелі де кең ау - қымды еңбектерді даярлау ісінде еске - рілер деген ойдамыз. Қорыта айт - қанда, "Орхон ескерткіштерінің толық атласы" Түрік қағанатының бүгінгі толық құқылы мұрагерлерінің бірі Қазақстан елінің, оның ғалымдарының өз тарихын қорыту және игеру ісіндегі тамаша жетістігі. "Өзіңді өзің жаттай сыйла, жат жанынан түңілсін" дейді халық мақалы.

Майқы би (ХII-ХIII ғғ.) - әділ билігімен, тапқыр шешендігімен бүкіл қазақ қауымының арасында атағы шыққан адам. Халық арасында: "Түгел сөздің түбі бір, түп атасы - Майқы би" деген ескі сөз бар. Шежіре деректері бойынша Ұлы жүздің түп атасы Ақарыстан Ұзынсақал Ыбрайым, одан Кейкі, одан Төбе би, одан Қойылдыр, Қоғам, Майқы, Мекре тарайды.

Бүгінгі ұрпағымыздың құлағына анық жетіп, көкейіне қонған: Түгел сөздің түбі - бір, түп атасы - Майқы би деген ұлы сөздің мағынасы тым тереңде жатыр.

Майқы би қазақ ұысын құра отырып, кейінгі ұрпақтарына: "Хан ақылды, әділ болса, қарашасы ынтымақты, батыл болса, қара жерден су ағызып, кеме жүргізеді... Ақ білектің күшімен, ақ найзаның ұшымен қорғап, ел болуды ойлаңдар" деп өсиет қалдырған.
Қазақтың танымал кемеңгерi Майқы би қазақ ұлысын құра отырып, кейiнгi ұрпақтарына: Хан ақылды, әдiл болса, қарашасы ынтымақты, батыл болса, қара жерден су ағызып, кеме жүргiзедi. Ақ бiлектiң күшiмен, ақ найзаның ұшымен қорғап, ел болуды ойлаңдар деп, өсиет қалдырған екен. Жүздеген жылдық тарихы, мәйегi майысқан мәдениетi бар қасиеттi ұлттың бүгiнгi ұрпағы қазақтың өркендеген ел болуын аңсаған ата-баба өсиетiн қадiр тұтып, сол үдеден шығуға тырысуы заңдылық болса керек.Шежіре деректері бойынша Ұлы жүздің түп атасы Ақарыстан Ұзынсақал Ыбрайым, одан Кейкі, одан Төбе би, одан Қойылдыр, Қоғам, Майқы, Мекре тарайды.Әділ билігімен, тапқыр шешендігімен бүкіл қазақ қауымының арасында атағы шыққан адам. Халық арасында: Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би деген ескі сөз бар.Шыңғыс ханның ел бастау ісіне көмектесіп, ақылшысы, өзі жорыққа аттанғанда орнына қалдыратын биі болғаны, Жошы ханның Батысқа жасаған жорығында моңғол әскерінің оң қанатын басқарғаны айтылады. Осыған қарағанда, Майқы би жас жағынан Шыңғысханмен қарайлас, болмаса ептеп үлкен болуы мүмкін.

1. Сақ тайпалық одақтары. Сарматтар.
2. Үйсін және Қаңлы тайпаларының одағы.
3. Ғұн тайпалары.

Біздің заманымыздан бұрынғы V ғасырдың 40-жылдар аяғында грек тарихшысы Геродоттың Тарих деп аталатын еңбегінде және басқа қол жазбаларда біздің заманымыздан бұрынғы I мың жылдың орта шенінде Орта Азия мен Қазақстан жерінде сақ деп аталатын бірнеше тайпалардың қуатты жауынгер одақтары болғаны айтылады. Ол одақтар массагеттер, каспийші- лер, есседондар, кейініректе алаңдар, сарматтардан тұрған. Персия патшасы I Дарийдің Накширустамдағы (Персополға жақын) тас жазуларында Сақ тайпалары үш топқа:сақ-хаумаваргаларға (хаома сусынын дайындайтын сақтар), Сақ-тиграхаудаларға (төбесі шошақ бас киімдері бар сақтар), Сақ-парадараяндарға (теңіздің арғы бетіндегі сақтар) бөлінеді делінген. Бірінші топтоғы сақтар Ферғана жерінде мекендесе, екіншілері Сырдарияның орта аймағы және Жетісу жерін жайлап, үскифтер немесе Арал теңізі және Сырдарияның арғы жағындағылар болған.
Геродоттың айтуынша: Сақтар скиф тайпалары, бастарына тік тұратын төбесі шошақ тығыз киізден іселінген бөрік және шалбар киген. Олар садақ, қысқа семсер және айбалтамен қаруланған. Тамаша атқыш жауынгерлер.
Сақ әулетінің іргесін қалаушы Алып Ер Тұлға (Афрасиаб) болған деген деректер бар. Сақтар көк тәңіріне табынған. Археологиялық қазбаларға қарағанда, сақ тайпалары темірден зат жасай білседе, мыс пен қоланы пайдалануды артық көрген. Оларда жабайы аңдардың суреттері салынған қоладан құйылған үлкен тай қазандар болған. Сақтардың дүние жүзіне аңдарды өрнектеумен әйгілі болған даналық өнері жалпы адамзаттық мәдениетті дамытуға елеулі әсерін тигізді.
Сақ тайпаларында көпке дейін матриархаттық ел билеу тәртібі сақталып, әйелдер ерекше жағдайда болған. Мәселен, олардың көсемдерігнің бірі-тамаша сұлу, әрі жігерлі, елге әйгілі патша ханум Заррине ел билеп, қалаларды салуға және жорықтарға қатысқан.
Персия мемлекетінің патшасы Кир, Мидия патшасы Крезбен б.з.б. 558-529 жж. соғысқан кезде, сақтармен одақ жасасып, олардан әжептәуір көмек алған. Кейін Кир сақтар мен массагеттерді өзіне бағындаруды ұйғарды. Сөйтіп, Мидия патшалығын жеңгеннен кейін Кирдің әскерлері Сақтардың жеріне басып кіреді. Кирдің әскерлері өздерінің жеңісін тойлап жатқан кезде, сақтарлың жауынгерлері тұтқиылдан лап қойып, парсыларды қырып салады.Осы шайқаста олар Кирдің өзін де өлтіреді.
Кирдің Орта Азиядағы басқыншылық жорықтарын I Дарий (б.з.б. 521-486 жылдар) жалғастырды. Жеке-жеке отырған Сақ тайпаларын бір-бірлеп бағындырған ол аз уақыт болса да оларды басып алды. Сақ тайпаларының біраз бөлігі оларға салық төледі және парсы патшасына жасаққа жігіттер беріп тұрды. Тіпті сақтардың біразы парсы патшасының өлмейтін он мың деп аталатын ұланының құрамына кіріп қызмет етті.
Б.з.б. IV ғасырдың 30-жылдарында македониялық гректер Александр Македонскийдің басшылығымен соңғы Ахеменид. III Дарий Кодоманның армиясын талқандап, Орта Азияға баса көктеп кірді. Олар Маракандты (Самаркандты) алып, Сырдарияға бет алды. Сырдария бойына бекініп алу үшін кіші-гірім "Александар Крайный" немесе "Шеткі Александр" деген қала салдырды.
Александр Македонскийдің басқыншылық әрекетіне қарсы көшпелі Сақ тайпалары асқан ерлікпен, табан тіресе соғысты, кескілескен ұрыстарды катапультпен қаруланған гректер оқтың күшімен сақтарды кейін шегіндірді. Соғыста сақтар мыңдаған адамынан айырылды. Гректер сақтардың біраз жерін басып алды. Бірақ Алексендар Македонскийдің әскерлері сақтардың жерінде көп тұра алмады. Ыстық күн, жолсыз шөл дала, ержүрек сақтардың тынымысыз шабуылы, Александр Македонскийдің сырқаттанып қалуы гректерді қашуға мәжбүр етті. Олар Сыр бойындағы "Шеткі Александрді" тастап, Самарканд қаласына шегінді. Сөйтіп Сырдария сыртындағы Сақ тай- палары грек басқыншылығына қарсы күресте өз тәуелсіздігін сақтап қалды.
Сақ тайпалары көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен байланысты. Оның себебі, біріншіден, бұл тұста климат жағдайы өзгеріп, құрғақшылық болып, күн ысып, өзен, көл сулары тартылып, шөп шықпайтын шөлейт жерлер пайда бола бастаған еді. Екіншіден, бұл жерлер бұрынғы теңіздің табаны болғандықтан оның біраз бөлігі құнарсыз, сусыз, сортаң болып келді. Мұндай жерлерге өсімдік, шөп шықпайды, егін егуге де болмайды. Сондықтан бұл жердегі адамдар мал өсірумен шұғылданып, оны өзінің тұрақты кәсібіне айналдырды. Малдың жайылымына қарай олар көшіп қонып жүрді.
Сақтардың мал шаруашылығын негізгі бағыты қой шаруашылығы еді. Оның еті мен сүті ғана емес, сонымен бірге киіз басу, арқан есу үшін жүні де іске асты. Сақтардың тұрмысында жылқы да үлкен рөль атқарады. Өйткені ол мінсе көлік, жесе тамақ, ім-шсе сүті сусын қымыз.
Сақтардың заманында жылжымалы арба да болған. Иппократ скифтер- дің тұрмысын суреттей келіп, былай деп көрсетеді: Арбалар өте шағын, төрт доңғалақты. Басқа бір алты доңғалақты арбалар киізбен жабылатын үйге ұқсас екі және үш қабат киіз жабылған арбалар жасалып, олар жаңбыр мен желден пана болды... бұл арбаларда балаларымен әйелдер отырып, ал ерлер қашанда ат үстінде жүретін. Оңтүстік Қазақстан жеріндегі (Сырдария аңғары, Арыс, Келес т.б. өзендер бойы) сақ тайпалары егіншілікпен де айналысқан. Олар тары, арпа, бидай еккен. Кейбір жерлерде (Сырдария) суармалы егін шаруашылығы дамыған.
Сақ тайпалары мал шаруашылығы мен егіншіліктен басқа аңшылық пен балық аулау кәсіптерімен де шұғылданған. Олар тау теке, арқар, қабан, бұғы, бұлан, дуадақ аулайтын. Жартастағы суреттер таулы-далалық тайпалардың аңды салт атпен қоршалып аулайтыны бейнеленген.
Б.з.б. I мың жылдықтың орта шенінде, яғни сақ заманында өндірістің мамандырылған түрлері болды. Бұлар руданы өндіру және өңдеу, темір ұсталығы, темірді құю және зергерлік істер еді. Сақтар темірден үзеңгі, ауыздық жасауды үйреніп, соғыс құралдарын, қару-жарақтарды, жебенің ұштарын, қысқа семсерлер-ақинақ, қанжар, ұзын семсерлер, найза, түрлі балталар жасады. Металл өңдеумен бірге қолөнердің тұрмыстық ыдыс-аяқ жасау, тас қашау, суйек ою, тері илеу, жіп иіру және тоқымашылықтың түрлері де болды. Темірден пышақ, металдан ыдыс, балта, темір ілгектер, шоттар, қашаулар т.б. заттар жасалынды.
Сақтар Алтай, Сібір, Шығыс және Батыс Еуропа халықтарымен тығыз байланыс жасап тұрды. Бұл жөніндегі қазылған ескі молалардан табылған заттар сақтардың өмірі туралы көптеген мағлұматтар береді. Сақтардың әлеуметтік қоғамы жөніндегі айтқанда, олардың басты үш топқа бөлінгенін көрсетуге болады. Бірінші-әскери топтар, екіншілері-ауқатты бай топтар, діни адамдар, жрецтер, үшіншілері-жай қатардағы сақтар, бұлар кедейлер, оларға соқа және екі өгіз тән болған.

Алтын адамға тереңірек үңілсек...
"Мәдени мұра" бағдарламасы шеңберінде Есік қорық-мұра - жа - йын ашуға байланысты былтыр күз - де Президент Әкімшілігі Бас - шысының орынбасары, "Мәдени мұра" бағдарламасын іске асыру жөніндегі Қоғамдық кеңес төр - аға - сы Мәулен Әшімбаевтың ар - на - йы келіп, Алтын адам табыл - ған өңірде отырыс өткізіп, жер жағдайын өз көзімен көріп қайт - қанын біліп, шынымды айтсам, аса қатты қуандым. Бұл мәселе, меніңше, әлдеқашан көтерілуі керек еді. "Мәдени мұра" бағ - дар - ламасына байланысты Пре - зидент Н.Ә.Назарбаев: "Тарихи ескерт - кіш - терді жаңғырту жұ - мысы ерек - ше ыждаһаттылықты талап етеді. Бұл - құрылыс емес, ғылыми жұмыс... Ол жұмыстар - дың біт - кен - - нен кейінгі тағдыры қандай бол - мақ? Отырар сияқты ашық аспан астында ашық-ша - шық тас - тап кетеміз бе?", - деп, қын - жыла ескерткен болатын.
Президенттің бұл сөзінен, жасыратыны жоқ, бұған дейін жүр - гізілген археологиялық жұ - мыс - - тарға көңілі толмайтыны ай - қын аңғарылады. Алайда Елба - сы - ның сол ескертпесін қатаң бас - шы - лыққа алған-алмағанымыз әлі белгісіз. Академик Досмұха - мед Кішібеков: "1969 жылы Ал - маты облысының Есік қаласы - на жа - қын жерден бұдан екі жарым мың жыл бұрын өмір сүрген "Ал - тын адам" табылды. Бұл, әлем ғалымдарының пікірінше, Еги - пет - тегі Тутанхамоннан кейін - гі екінші үлкен ғылыми жетістікке жататын жаңалық еді", - дейді ("ЕҚ". 31.10.07). Бірақ, өкінішке қарай, біз әлі күнге дейін сол "екін - ші үлкен ғылыми жаңалық - қа" лайық ұлттық шара жасай ал - ған жоқ едік. Енді, міне, "Мә - дени мұраның" шарапаты бұған да тиіп, ол шара екі жыл көле - мінде жүзеге асатын болып жатса және газет: "Бұл істе әрбір ұсақ-түйекке дейін мән берілуі тиіс", - деп, қамқор болып жатса, қалай қуанбассың!
Бірақ, соның жақсы бітуін де осы бастан жан-жақты ойлас - тыр - ған жөн. Ол үшін ең әуелі, ме - ніңше, Президент айтқандай, мұ - ның "құрылыс емес, ғылыми жұ - мыс" екенін есте ұстау қажет. Сон - дықтан, қорық-мұражайды са - лу жұмысымен қабат оның ғы - лы - ми-зерттеу жағын да тереңде - туге тиіспіз. Сонда ғана әлемдік мәні бар тарихи мұражайымызды өзгелерге лайықты дәрежеде таны - тып, өз деңгейінде дәріптей аламыз. Сол іске азды-көпті кө - мегі тие ме деген ниетпен бірер пікір айтпақпыз.
Президент "Мәдени мұраға" қатысты Отырарды мысалға кел - тірсе, мен Бесшатырды мысалға келтірмекпін. Алтын адам Іленің бір жағалауынан табылса, Бес - шатыр келесі жағында жатыр. Қа - зір ғалымдар екеуін де сақ дәуі - рі - нің ескерткіші дейді. Бес - ша - тырда ғалым К.Ақышевтың ай - туынша, 26 шаршы километр жерді алып жатқан 31 оба бар. Соның он сегізін 1957-1961 жыл ара - лығында ғалым Кемал Ақы - шев қазып, зерттеген. "Бесшатыр қабірі өз заманында ағаштан салынған күрделі құрылыстардың бірінен саналған. Ол үш бөлімнен тұра - ды: дәліз, ауызғы бөлме, қа - бір", - дей келіп ( "Ертедегі ес - керт - - кіштер елесі". Алматы, 1976. 31-бет)., "Бесшатыр ескерткіші Іле аңғарын мекендеген сак-тиг - ра - хаудалар тобына жататын тай - па - лардың қасиетті герросы бол - ған - дығына (патшалары мен кө - сем - дерін жерлейтін арнайы орын - Б.Н.) ешқандай дау жоқ", - деп тұжырымдайды (Сонда, 38-бет). Алайда, ол обаларда зерт - тейтін қазір ешқандай кейіп те, зат та жоқ, тек ашық-шашық жат - қан тастар мен топырақ қана қалған. К.Ақышев айтқан 6-оба - ның түбіндегі "жалпы жиынтығы 55 метр" жер асты жолын қазір еш - кім көрсете де, түсіндіре де ал - майды, өйткені ол арада обаның өңкиген сыртқы үйіндісінен өзге ештеңе де қалмаған. Ал студент кезінде сол Бесшатыр обаларын қазуға қатысқан, кейін Есік ма - ңы - - нан Алтын адамды тапқан Бе - кен Нұрмұханбетовтің диплом жұ - мысында сол 6-обаның ішкі жа - ғын көрсететін фотосуреттер сақталған.
Ал енді өзі көрмеген, білме - ген адам обаның ішкі құрылысын дәл осындай етіп қазір қалпына келтіре ала ма? Келтірген күнде де, көне бөренелерді қайдан таба - ды? К.Ақышев бұл обаларды б.д.д.VІІ-V ғасырдан ертеректе салынған деп ұйғарады (Сонда, 43-бет). "Сақтардың тастан, то - пы - рақтан тұрғызылған кішігірім обаларының Іле аңғарындағы толып жатқан үйсіндердің оба - ларынан айырмашылығы жоқ", - ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.