Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен дамуы

Жоспар

1 Бағалы қағаздар нарығының қызмет етуінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ..8
1.1 Бағалы қағаздар нарығының пайда болу тарихы, мәні
және экономикалық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Бағалы қағаздар нарығының негізгі қаржылық құралдары және
олардың жіктелінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Бағалы қағаздар нарығының туынды қаржылық құралдары ... ... ... ... ... ...26
2 Бағалы қағаздар нарығының даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар
нарығының инфрақұрылымының сегменттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Қазіргі кезеңдегі Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының жағдайын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 Қор нарығындағы кейбір бағалы қағаздар түрлеріне талдау жүргізу ... ... .39
3 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығын дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:

1 Бағалы қағаздар нарығының қызмет етуінің теориялық негіздері

1.1 Бағалы қағаздар нарығының пайда болу тарихы, мәні және экономикалық
аспектілері

Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталақтандырылған жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынын реттелініп отырат ын
нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық
институттармен бірге қаржы нарыңының құрылуын талап етті.
Қаржы нарығы – бұл ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде
бағалы қағаздарды с ату мен қайта сату жөнріндегі операцияларды жүзеге
асыру жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы
зейнретақы қорларының, сақтық институттарының, мемлекеттің және халықтың
уақытша бос ақша қаражаттарын жұмылдыруды, бөлуді жәнре қайта бөлуді
қамтамасыз ететін нарықтық қатынастардың жиынтығы.
Демократиялық ұйымдасқан қаржылық институттары бар қазіргі заманғы
нарық – адамзат өркениетінің тамаша жетістігі болып саналады. Нарықтық
экономикаға өту меншік қатынастарын, шаруашылық жүргізуші субъектілер
қызметінің құрылымы мен механизмін, олардың арасындағы қаржылық байланыс
формаларын, шаруашылық қызметінің нәтижелеріне деген қоғамның барлық
қабатының мүдделік дәрежелерін өзгертеді.
Бағалы қағаздар нарығы қазіргі нарықтық экономика жағдайында өте
маңызды экономикалық инфақұрылымдардың дамуындағы экономикалық
қатынастардың жиынтығын сипаттайды. Өз кезегінде бағалы қағаздардың пайда
болуы қаржы ресурстарының, қаржыландыру мәселесінде өзінің үлкен маңызды
рөлін көрсетті. Инвестициялық қаржыландырудың басқа да бағыттарының
қалыптасуы, қазіргі таңдағы бағалы қағаздар нарығының өркендеп дамуымен
сипатталады.[1, 91].
Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар-ақша қатынастары мен меншік
қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мелекеттік меншікті жаңа нарықтық
қатынастарға сай өзгерту тек оны жекешелендіру арқылы ғана іске асады.
Соңғы 10 жылдықта дүниежүзінің көптеген елдерінде жекешелендіру жүрді.
Әсіресе, Англияда ол шапшаң қарқынмен өтті. Бірақ Батыс Еуропа елдерінде
өркендеген нарық экономикасы жағдайында жүрді. Сондықтан жекеменшіктірілген
кәсіпорындардың акция саны қанша көп болса да өркендеген нарық жағдайында
оларды орналастыру өте оңай болды. Ал тәуелсіз мемлекеттер достастығында
елдердің жайы өзгеше.
Бұл елдерде бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан
жағдайда мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру оларды анкцияландыру
арқылы жүргізілді. Себебі, көптеген кәсіпорындарда, халық та осындай жаңа
құбылыстар арқылы нарыққа кең көлемде қатынасуға мүмкіндік алады.
Жекешелендіру бағалы қағаздардың жаңа түрі – жекешелендіру чектерін
(купондарын) өмірге келтірді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздардың бір түрі,
олар өз иесіне мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншіктің
бір бөлігін қайтарымсыз пайлануына құқық береді.
Ірі және орта кәсіпорындардың жекешелендіру оларды акционерлік қоғам
ретінде қайта құрудан басталады. Акционерлік қоғамның иесі – акционерлер,
олардың меншік құқы акция берумен кәуландырады.
Бағалы қағаздар нарығы қазіргі нарықтық экономика жағдайында өте
маңызды экономикалық инфақұрылымдардың дамуындағы экономикалық
қатынастардың жиынтығын сипаттайды.
Нарық экономикасы дамыған елдердің тәжірбиесі көрсеткендей, адамның
еңбек етуге деген ынтасы, яғни адамның жұмыс істегісі және ақша тапқысы
келуі, нарықтың роліне сенуі, тауар өндірушілерлдің мемлекеттен
тәуелсіздігі болған жағдайда ғана жүзеге асырылады, экономиканың бір
қалыпты қызмет етуі үшін мемлекеттік сектордың үлесі 25-30%-дан аспауға
тиіс. Тек осындай үйлесімділік болғанда ғана халық шаруашылығының бүгінгі
құрылымын қалпына келтіріп тауар өндірушілер арасындағы бәсекені дамытуға,
сонда-ақ өркениетті нарықтың қатынастарын жоюға болады.
Қазақстан Республикасының үкіметі нарық эконмикасы стратегиясын
жарияланғаннан бастап мемлекеттік меншікті түрлендіруді біртіндеп
жүргізуде. 1991 жылдың ортасында сарапшылардың бағалауы бойынша негізгі
өндірістік қорлардың 90 %-дан астамы мемлекеттік меншікте болған. Қалған
мүліктің біршама санын мемлекеттік емес ұйымдар, кеңшаралар мен
кооперативтер иеленеді. [2, 13].
Алдағы уақытта мемлекеттік меншікте ұлттық экономиканың үштен бір
бөлігі қалды деп күтілуде. Бұл экономика өзегіне, мемлекет меншігін
құрайтын қазба байлықтарға негізделген салаларға байланысты болып келеді.
Меншіктің монополиялану көлемі мен ауқымын сол сияқты экономиканың
өзіндік ерекшелігін ескере отырып Қазақстан Республикасы Үкіметі ұзақ
уақытқа мемлекет иелігінен алудың және жекешелендірудің ұлттық
бағдарламасын жасады. 1991-1992 жылдарға есептелген бағдарламаның бipншi
кезеңінде шағын жекешелендіруді жүргізу мен халық шаруашылығының әр түрлі
салаларынын орта және кіші кәсіпорындарың мемлекет иелігінен алуды бастау
қарастырылған.
Бұл процесс өте баяу жүрді. 1992 жылы көктемде меншік қатынастарын
түрлендіру процессін жеделдету мақсатында Қазақстан Республикасы
Президентінің №728 Материалдық өндіріс салаларындағы меншікті мемлекет
иеленуінен алу және жекешелендіру бойынша жұмысты жандандыруға байланысты
шаралары туралы Жарлығының қабылдануы ірі және орта кәсіпорындарды
мемлекет иелігінен алудың негізгі тәсілі, оларды ашық типтеп акционерлік
қоғамға айналдыруға бағытталды. Алайда бұл басқа формаларда да жеңілдіктер
шығармады, керісінше Жарғы әр объектінің түрлендірілуімен ықшамды формасын
таңдауға мүмкіндік жасады. Кәсіпорындарға өздерінің шаруашылықтану
формаларын таңдауға және жекешелендіруді жүргізуге байланысты шараларды
жасауға құқық берілді. Бұл кәсіпорындардың жұмыс жасау ерекшелігіне,
олардың негізгі қорларының әр түрлі құндарына еңбекшілердің санына,
рентабельділігіне және т.б. негізделдi.
Қазақстанда мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің бірінші
кезенінде 6-9 мың объект қайта түрлендірілді. Мемлекеттік сектордан 18%
негізгі қорлар сатылып жекешелендірілген кәсіпорындарда республикада жұмыс
жасайтын жұмысшылардың тізім бойынша орташа саны 12% жұмыспен қамтылды.
Қайта түрлендірілген объектіліердің жартысынан көбі ұжымдық меншікке
берілді. Бірақ меншктің ұжамдық формасына берілгенімен, ондағы
жұмыскерлердің еңбегінің нәтижелерінде өзгеріс болған жоқ.
Сатып алудың бұл формасы мемлекет және халық үшін күткен нәтижені бере
алмады. Талдау көрсеткендей, ұжымдық кәсіпорындардың 25% нашар жұмыс жасап,
өндірістің 24% қысқарды немесе мүлдем жабылды. 30 % ғана өз өнімдеріне
бағаның өсуі есебінен ісі жақсара түсті. 01.01.1993 ж. Қазақстандағы қайта
түрлендірген 6198 кәсіпорын ішінде жеке меншікке берілгендер саны 1461 –
ді құрды. Меншіктің көп түрлілігі мен құқылы тең формаларын жасау мемлекет
иелігінен алу және жекешелендіру арқылы жүзеге асырылады. Мемлекеттік
меншікті қайта түрлендіру процесінде республика үкіметі екі негізгі
қағиданы жетекшілікке алады.
Бірінші, бұл қағида еңбекшілірдің қатысуымен олардың мүдделерін ескере
отырып жүргізілуден тұрады.
Екінші қағида, меншіктің көп түрлілігі мен тең құқылығын барлық
сфераларда пайдалану болып табылады.
1993 жылы көктемде елімізде1995 жылдарға (2 кезең) арналған мемлекет
иелігінен алу және жекешелендіру ұлттық бағдарламасы қабылданды. Ұлттық
бағдарламаның басты мақсаты мемлекеттік кәспорындарды жекешелендіру
купондарының иелеріне акционердің жолыменен меншікке біртіндеп беру болып
табылды.
Жаппай жекешелендіру тұжырымының алатын ерекшелігі. Біріншіден, ол
республиканың барлық тұрғындарының мүдделерін толық қамтиды, ал екіншіден,
оның басқа елдердегі тұржырымдамалармен сәйкес келмейтін ерекшеліктері
бар.
Акционерлік қоғамдар меншіктің басқа формаларымен салыстырғанда,
бірқатар ерекшеліктерге ие. Кәсіпорындарды ашық акционерлік қоғам
формасында қайта түрлендіру арқасында, жедел түрде ірі қаржы ресурстарын
жұмылдыру мүмкіндігі туындайды. Акцияларды сатудан түскен түсімдер эмитент-
компанияның шотына түсіп және бизнесті жаңғыру диверсификациялауға және
т.б. қызмет етеді.
Акционерлеудің басты пайдасы-бұл алдағы уақтта әр түрлi қаржы көздеріне
кең көлемде қол жеткізуді қамтамасыз ету болып табылады. Акционерлік қоғам
облигацияларды эмиссиялаудан басқа да, яғни қосымша акцияларды шығару
нәтижесінде біршама қаражат тарта алады.
Акционерлеу процесінің қолайлы жақтарымен қоса теріс жақтары да бар.
Дегенменде, сол компанияның акцияларын сатып алу-сату объектісіне айналдыру
туралы шешім қабылдау, бұл шешімді іске асырумен байланысты бір шама
материялдық шығындардың жұмсалуын қажет етеді.
Сонымен қатар, акционерлік меншік формасы қосарланған салық салуға,
яғни салықты корпорацияның пайдасынан үлестipyгe, корпорацияның салық
төлегеннен кейінгі қалатын және акционерлер арасында бөлінетін пайдадан
алуға мүмкіндік жасайды. Шаруашылық қызметті ұйымдастырудың акционерлік
формасы, әcipece ipi немесе орта кәсіпорындар үшiн тиімді, ceбeбi ондай
кәсіпорындарда мүлік құқының өте жоғары болуына байланысты бір немесе
бірнеше тұлғаның капиталы жеткіліксіз болатындықтан заңды және жеке
тұлғалардың қаражаттарын тарту талап етіледі.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталын анықтау үшін кәсіпорынның
мүлкінен келесідей баланс пассивінің баптары шығарылып тасталады:
- басқада кәсіпорындардан алынған мақсатты қаржыландыру қаражаттары;
- несие және заемдық қаражаттар - қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
несиелер;
- есеп айырысулар және баланс пассивінің басқадай, яғни заемдық және
уақытша тартылған қаражаттар бөлігі.
Сондай-ақ заңдағы жекешелендірудің ерекше режимінде белгіленген мүлікің
құны, сол сияқты мемлекеттік меншік туралы Мемлекеттік мүлік комитетінің
қабылдаған шешiмiнe қатасты әлеуметтік-тұрмыстық және әлеуметтік-мәдени
объектілер құны да шығарылып тасталынады.
Акционерлік қоғамның жарғылық қоры компанияның меншікті қаражаттарының
ішінде ерекше орын алады. Біріншіден, жарғылық қор акционерлік қоғамның
жарғысында бекітілген акционерлердің тәуелсіз кәсіпкерлік қызметін жүргізу
құқығын көрсетеді. Екіншіден, бұл қоғамның алдағы қызметіне қуат беретін
бастапқы капитал болып табылады. Акционерлік қоғамның жетістіктерімен жұмыс
жасауы негізінде алынған пайдасы есебіне жарғылық қордың шамасын бірнеше
рет көтеруге болады. Сонда жарғылық қор пассивтік біршама тұрақты формасы
болып қала береді.
Компанияның меншігін иелену құқығын заңды түрде бекіту, оны иемдену
және бастапқы капиталдың тұрықтылығы капиталды негізгі капитал ретінде және
акционерлік компанияның қорындағы белгілі бip үлесіне меншік құқығынын
кепілдігі ретінде де пайдалануға болады. Бұл құқық жарғылық қордың барлық
шамасын үлестерге бөлу жолымен және бұл үлестерді компанияның
акционерлерінің арасында белгілі бip шартпен орналастыруды қамтамасыз
етеді. Екінші жағынан, жарғылық қор қоғамның қарызы бойынша меншік
иелерінің жауапкершілігін қамтамасыз ететін кепілдік қоры ретінде қызмет
eтeдi. Мұндағы акционерлердің жауапкершілігі олардың жарғылық капиталға
қосқан салымдарымен шектеледі.
Жарғылық қор тек қана акционерлердің жалпы жиналысының шешімі мен
мынадай жағдайларда өзгеpтілуі мүмкін:
- қоғам қызметі қосымша акциялар шығару және пайданы қайта
инвестициялау жолымен кеңейеді;
- жарғылық қордың азаюы акциялардың бір бөлігін сатып алу есебінен
жүзеге асады;
- бір акцияның номиналдық бөлігінің өзгерісінен.
Меншікті капиталдың өсуінің маңызды көзінде акционерлік қоғам пайдасы
жатады. Бұл акционерлерге дивидент төлемейтін, сондай-ақ компанияның
қызметін қаржыландыруға жұмсалатын пайданың бір бөлігi болып табылады.
Жалпы компания пайдасы үш топқа бөлінеді: дивиденттер төлеуге,
капиталдандырылатын пайдаға, резервтік капиталға аударымдарға.
Акционерлік қоғам өз қызметінде заемдық капиталды (қарыз, банктік,
коммерциялық және басқа да несие түрлерін) кеңінен пайдаланады.

1.2 Бағалы қағаздар нарығының негізгі қаржылық құралдары және олардың
жіктелінуі

Бағалы қағаздар нарығының құралдарына бағалы қағаздар жатады. Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес формалар мен реквизиттерде
белгіленген мүліктік құқықты куәландыратын құжат бағалы қағаз болып
табылады. Бұл бағалы жүзеге асырылуы мен берілуі тек оны ұсынғанда ғана
мүмкін болады. Бұл оның заңды анықтамасы болып табылады. Ал оның
экономикалық мағынасы бүкіл тауар әлемінің екіге бөлінетініне байланысты
анықталады: тауарлар (материалдық игіліктер, өндіріс құралдары, қызмет
көрсетулер) және ақшалар. Ақша жай және жаңа ақшаны әкелетін капитал ақша
боп бөлінуі мүмкін. Заңды немесе жеке бір түлғадан екіншісіне ақша берудің
қажеттілігі ұдайы болып тұрады. Қаржы нарығының әлемдік іс-тәжірибесі ақша
берудің екі негізгі тәсілін - несиелеу процесін және бағалы қағаздарды
айналасқа шығаруды таңдап алды. Тауар нарығында да мұндай жағдайлар болып
тұрады: тауарды табыс ету сәтінде оның әлі жеткізілмегеніне немесе
өндірмегеніне байланысты тауар болмай калған жағдайда осындай жағдай орын
алады. Алайда бағалы қағаз - ақша немесе материалдық тауар емес. Оның
құндылығы - өз иесінің қандай да бір қажеттілігін қанағаттандыруына
мүмкіндік беретін құқықта. Сатып алушы өзінің ақшалай капиталын бағалы
қағаздарға айырбастай алады. Бұл арада оның меншік құқығы, сонымен бірге
қарызға берілген капиталдың пайыздары немесе дивидендтері түрінде нақты
жүйелі табысты алу құқығы сақталады.
Ақша да, тауар да осы заманғы жағдайда капиталдың әр түрлі формалары
болып табылады. Экономикалық тұрғыдан алғанда бағалы қағаздар - бұл
тауарлық, өндірушілік және ақшалай капитал формаларынан өзгеше болатын
капитал формасы. Оның өзгешелігі - оны басқа капитал формаларының орнына
беруге болады әрі нарықта тауар ретінде айналыста болып, табыс әкеледі.
Бағалы қағаздар - бағалы қағаздар нарығында айналыста болатын ерекше
тауар, алайда ол заттай тауар немесе қызмет немесе ақша болып табылмайды.
Оны ақшаға жақындататын бірқатар өз ерекшеліктері бар. Олардың ішіндегі ең
басты ерекшелігі - оны әр түрлі формадағы ақшаға айырбастауға (өтеу, сату-
сатып алу, эмитентті қайтару, құқықты қайта табыстау және т.б. жолдармен)
болады. Ол есеп айырысуда пайдаланылуы мүмкін, кепіл де бола алады, оны
бірнеше жыл сақтауға да немесе мұра бойынша мерзімсіз беруге де болады, оны
сыйлық ретінде біреуге ұсынуға да болады. [4, 545].
Осылайша бағалы қағаз өз иесіне біршама табыс әкелетін, құқығы мен
міндеттемесі үшінші тұлғаға жаңа келісімшартсыз берілетін, үлгісі қатаң
тәртіппен белгіленетін құжатты білдіреді. Оның құқығы мен міндетін жаңа
келісімшартсыз басқа біреуге табыс етуге болады. Сонымен бағалы қағаздардың
негізгі ерекшелігі, айрықша өзгешелігі осы болып табылады. Қолда бар
келісімшарт бойынша басқа тұлғаға құқық пен міндеттерді табыс ету үшін жаңа
келісімшартты әзірлеу керек. Ал бағалы қағаздар бойынша құқықты табыс етуде
жаңа келісімшартқа отырудың қажеті болмайды.
Бұл бір жағынан қолайлы, ал екінші жағынан трансакциялық шығындарды
азайтады.
Бағалы қағаздар қоғамдық маңызы бар бірқатар функцияларды орындайды:
- экономиканың салаларына, аумақтар мен елді мекендерге, халыққа,
мемлекетке және т.б. ақшалай қаражатты қайта бөледі;
- өз иесіне келесідей нақты қосымша құқықтар береді: капиталға,
ақпаратқа, ең алдымен, белгілі бір жағдайларға сәйкес келетін
басқару ісіне қатысуға;
- капиталдан табыс алуды және капиталдың өзін қайтаруды қамтамасыз
етеді.

Кесте 1. Қазақстандағы бағалы қағаздардың жіктелінуі

Сипаттамасы Бағалы қағаздың түрлері
1 2
Эмитенті бойынша - мемлекеттік
- корпорациялық
- жекеменшіктік
- шетелдік
Эмитент міндеттемелері бойынша- үлестік
- борыштық
- тауарды иелену құжаты
Айналыс аумақтары бойынша - аймақтық
- ұлттық
- халықаралық
Кесте 1- дің жалғасы
1 2
Құқықты жүзеге асыратын - атаулы
формалары бойынша - ұсынбалы
- ордерлік
Шығарылатын формалары бойынша - құжаттандырылған
- құжаттаңцырылмаған
Айналыс мерзімі бойынша - мерзімсіз
- мерзімді
- қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
- орта мерзімді (1 жыддан 10 жылға дейін)
- ұзақ мерзімді (10 жылдан жоғары)
Базистік активі бойынша - негізгі
- туынды
Табысты төлеу тәсілдері - ұдайы төлеммен
бойынша - біржолғы төлеммен
- тіркелген % мөлшерлемесімен
- өзгермелі % мөлшерлемесімен
Табысты алу тәсілдері бойынша - инвестициялық
- нарықтық
Эмиссия тәсілдері бойынша - эмиссиялық
- эмиссиялық емес
Валюта бойынша номинал - ұлттық валютаның номинал құнымен
- шетелдік валютаның номинал құнымен
- қос номиналмен
- номиналсыз
Айналыс шарттары бойынша - қайтарымды
- қайтарымсыз

Қазақстан Республикасында қолданылатын барлық бағалы қағаздар келесідей
санаттарға бөлінеді:
1) негізгі бағалы қағаз – олардың негізіне қандайда бір активке,
әдетте, тауарларға, ақшаға, капиталға, мүлікке әр түрлі
ресурстарға және т.б. берілген мүліктік құқық жатады;
2) туынды бағалы қағаз – бұл қандай да бір базиске активке арналған
бағалы қағаз: базистік активтер бағаларына пайыздық
мөлшерлемелер, индекстер жатады. Базистік активтерге тауарлар,
негізгі бағалы қағаздар жатады. Туынды бағалы қағаздарға:
фьючерстік келісімшарттар, варранттар, құқықтар және еркін
айналыста болатын опциондар жатады;
3) үлестік бағалы қағаздар – кәсіпорын таратылғанда өз иесінің
мүлікінің бір бөлігіне ие болу құқығын бекітіп береді, өз иесіне
жарғылық капиталды құруға қатысуына мүмкіндік береді, пайданың
бір бөлігін алуға және кәсіпорынды басқаруға қатысуына құқық
берді. Үлестік бағалы қағаздарға акциялардың барлық түрлері,
инвестициялық пайлар жатады;

4) борыштық бағалы қағаз - қарыз иелері мен эмитенттері арасындағы
қарыз қатынасын бейнелейді. Олар оны сатып алу және белгілі бір
пайыз төлеу міндеттерін өз мойындарына алады. Борыштық бағалы
қағаздың үлгілеріне облигацияларды, ипотекалық куәліктерді,
қазынашылық міндеттемелерді, Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкінің ноталарын жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес бағалы қағаздың мынадай түрлері
айналысқа түседі:
- мемлекеттік бағалы қағаздар;
- акциялар;
- облигациялар;
- коносаменттер;
- ипотекалық куәліктер;
- туынды бағалы қағаздар;
- жай қоймалық куәліктер;
- қосарлы қоймалық куәліктер (қоймалық және кепілдікті куәлік);
- Қазақстан Республикасындағы айналысқа жіберілген шетелдік эмитенттің
бағалы қағазы;
- заң актілерімен белгіленген тәртіпте бағалы қағазда қатарына
жатқызылған басқа да құжаттар.
Бағалы қағаздардың Қазақстан нарығындағы қаржылық құралдарына қарай
оның құрылымын былайша көрсетуге болады, яғни бұл келесі Қазақстан
Республикасының бағалы қағаздар нарығының негізгі сегменттерін бейнелейтін
суретте көрсетілген [4, 592].

Сурет 1. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының негізгі
сегменттері
Бағалы қағаздардың меншік құқығын жүзеге асыратын формалар бойынша
мыналарды бөліп көрсетуге болады:
1) атаулы бағалы қағаз - олардың барлық иелерін сәйкестендіруді
қарастырады. Иелері туралы ақпарат тізілімінде болады, ал осы
бағалы қағаздармен бекітілген меншік құқығының басқаға өтуі
оларды сәйкестендіруді қажет етеді;
2) ордерлік бағалы қағаздар - ол бойынша құқық бағалы қағазда
аталған тұлғаға тиесілі болады және осы бағалы қағазда табыстау
жазуын индоссаментті орындау жолымен беріледі. Оның үлгілеріне
вексельдер, ипотекалық куәлік жатады;
3) ұсынбалы бағалы қағаз - осы кағазбен куәландырылған құқық оны
ұсынатын адамға тиесілі болады. Осы бағалы қағазға бекітіліп
берілген құқықты жүзеге асыру үшін аталған бағалы қағазды ұсынса
жетіп жатыр;
4) құжаттандырылған - қағазбен тасымалдаушыға эмитенттеледі;
5) құжаттандырылмаған - шотқа жазу жолымен эмитенттеледі;
6) нарықтық бағалы қағаз - бағамдық айырмашылық ретінде одан табыс
алуға мүмкіндік береді;
7) инвестициялық бағалы қағаз - дивидеңдтер, купондар, пайыздар
түрінде осы бағалы қағаз бойынша ағымдағы табысты алу мақсатында
ұзақ мерзімге сатып алынады;
8) қайтарылымды бағалы қағаз - мерзімнен бұрын өтелуі мүмкін;
9) қайтарылымсыз - айналыс мерзімі біткенше айналыстан алынбайтын
бағалы қағаз.
Бағалы қағаздардың меншік құқығын жүзеге асыратын формалар бойынша
мыналарды бөліп көрсетуге болады:
1) атаулы бағалы қағаз - олардың барлық иелерін сәйкестендіруді
қарастырады. Иелері туралы ақпарат тізілімінде болады, ал осы бағалы
қағаздармен бекітілген меншік құқығының басқаға өтуі оларды
сәйкестендіруді қажет етеді;
2) ордерлік бағалы қағаздар - ол бойынша құқық бағалы қағазда аталған
тұлғаға тиесілі болады және осы бағалы қағазда табыстау жазуын
индоссаментті орындау жолымен беріледі. Оның үлгілеріне вексельдер,
ипотекалық куәлік жатады;
3) ұсынбалы бағалы қағаз - осы кағазбен куәландырылған құқық оны
ұсынатын адамға тиесілі болады. Осы бағалы қағазға бекітіліп
берілген құқықты жүзеге асыру үшін аталған бағалы қағазды ұсынса
жетіп жатыр;
4) құжаттандырылған - қағазбен тасымалдаушыға эмитенттеледі;
5) құжаттандырылмаған - шотқа жазу жолымен эмитенттеледі;
6) нарықтық бағалы қағаз - бағамдық айырмашылық ретінде одан табыс
алуға мүмкіндік береді;
7) инвестициялық бағалы қағаз - дивидеңдтер, купондар, пайыздар түрінде
осы бағалы қағаз бойынша ағымдағы табысты алу мақсатында ұзақ
мерзімге сатып алынады;
8) қайтарылымды бағалы қағаз - мерзімнен бұрын өтелуі мүмкін;
9) қайтарылымсыз - айналыс мерзімі біткенше айналыстан алынбайтын
бағалы қағаз.

Сурет 2. Бағалы қағаздардың жіктелу тәртібі
Жоғарыдағы суреттен бағалы қағаздардың жіктелу тәртібін көруге болады.
Бағалы қағаздардың негізгі түрлерінің бірі - акция. Оны ұстаушының
акционерлік қоғамға түскен пайданың бір бөлігін дивидендтер түрінде алу
кұқығын, оның істерін және мүліктің бір бөлігін акционерлік қоғам
таратылғаннан кейін де басқаруға қатысу құқығын куәландыратын бағалы қағаз
болып табылады.
Акция - акционерлік қоғамның капиталына қатысуға мүмкіндік беретін
бағалы қағаз. Оны мемлекеттік органдар емес, тек акционерлік қоғамдар ғана
шығарады. Бұл арада корпорациялар қалыптастыратын капитал корпорация
таратылғанда қарыз капиталы ретіндегі (оның ішінде облигация ретіндегі)
міндеттемелер төленбегеннен кейін екінші кезекте орны толтырылатын өзіндік
капиталының құрамдық бөлігі болып табылады. Акционерлер өздері салған акция
сомасының мөлшерінде ғана қоғам міндеттемелеріне жауап береді. Сондықтан
эмитент банкротқа ұшыраған жағдайда акцияға инвестицияланған ақшаны
қайтарып алудың кепілдігі болмайды.
Акцияларды былайша жіктеуге болады:
1) акция бір акционерден екіншісіне берілу тәсілі бойынша мыналарға
болінеді:
- атаулы - онын (атаулы акцияның) иелері міндетті түрде
акционерлердің тізіліміне тіркеледі;
- ұсынбалы - акционерлердің тізіміне тіркелмейді. Әдетте,
акционерлік қоғам олардың иелерін білмейді. Бұл акцияның нақты иесі ғана
акционердің меншік құқығын растай алады.
2) табысты алу құқығына қарай:
- жай;
- артықшылықты.
Бұлардың арасындағы негізгі айырмашылық мынада: артықшылықты акциялар
бойынша дивидендтер акционерлік қоғамның таза табысының мөлшеріне
қарамастан әрдайым төленеді. Қоғам таратылған жағдайда артықшылықты акция
ұстаушылар басқа акционерлерге қарағанда өздеріне тиесіліні алдымен алады,
алайда номинал құнының орнын олардың акциялары толтыратын дивидендтерді
толық алмайды. Сондай-ақ компания таратылғанда да артықшылықты акция
ұстаушыларының мүдделері несие берушілердің талаптары қанағаттандырылғаннан
кейін ескеріледі, алайда жай акция ұстаушыларының талаптары
қанағаттандырылмастан бұрын ескеріледі.
Өз кезегінде артықшылықты акцияларды мыналарға жіктеуге болады:
- кумулятивті - егер дивидендтер уақтылы теленбесе, онда олар
жинақталып, кейін толық көлемде төленуі мүмкін;
- қайтымды басқа акцияларға қарағанда олар өздеріне тән мерзімсіздік
секілді өзгешелігіне қайшы келетін эмитенттермен өтелуі мүмкін;
- дауыс кұқығы бар және ең аз шамадағы нақты дивидендтердің мөлшеріне
ие акциялар;
- дауыс құқығы болмайтын, ең аз шамадағы дивидендтердің нақты мөлшеріне
ие акциялар, бұл арада олар дивидендтерге қатысты артықшылықты құқықтарға
ие болады және оларға қоғам таратылғаннан кейін қалған мұліктің бір бөлігін
алуына мүмкіндік тудыратын артықшылықты құқық беріледі. Егер дивиденд
бұрынғы акция бойынша 3 айдың ішінде төленбесе, онда бұл акцияның иесіне
акционерлік қоғамды қайта құруға және таратуға, акционерлердің құқығын
шектейтін Жарғыға өзгерістер еңгізуге қатысты мәселелерді шешуде дауыс
құқығы беріледі.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес акционерлік қоғам
құжаттандырылған формадағы атаулы акцияны ғана шығара алады. Ал
артықшылықты акцияларға келсек, Қазақстанда оның екі түрі бар: дауыс құқығы
болмайтын, ең аз шамадағы дивидендтердің нақты мөлшеріне ие акциялар және
дауыс құқығы бар, ең аз шамадағы дивидендтердің нақты мөлшеріне ие
акциялар.
Бағалы қағаздардың келесі негізгі түрі болып облигациялар табылады-
бұл оны, номинал құны немесе басқадай мүліктік эквивалентті шығаратын
тұлғадан осыларды өз иесінің алу құқығын куәландыратын бағалы қағаз.
Облигация, сонымен бірге өз иесіне оған тіркелген номинал құнынан немесе
басқадай мүліктік құқықтан пайызды алуына мүмкіндік береді.
Қосымша қаражатты тарту үшін эмитент оны пайда болған уақытынан бастап
үшінші жылынан кешіктірмей оларды толық төлеу шартымен және жылдық
баланстың осы уақытына бекітуге жатқызу шартымен жарғылық қордың мөлшерінен
аспайтын сомада шығаруға құқылы.
Облигация - бұл эмитенттің қарыздық міндеттемесін растайтын құжат, ол
оның активтеріне қарсы қойылады. Оның көмегімен жұмылдырылған капитал
акционерлік капитал болмайды. Облигацияны шығару - капитал қарызының бір
формасы.
Мерзімді қарыздық міндеттеме ретінде облигацияны өтеудің кепілдігіне
эмитент тарапынан берілетін жалпылама кепілдік жатады. Ол облигация
ұстаушыға - эмитет банкротқа ұшыраға жағдайда өз міндеттемесін орындамаса
мүліктің бір бөлігін алуына мүмкіндік беретін құқығын береді.
Облигациялар акциялар секілді әр түрлі корпорацияға арналған
инвестицияның маңызды көзі ретінде қызмет етеді. Алайда бұл бағалы
кағаздардың бір-бірінен көп айырмашылығы бар:
облигациялардың иесі несие беруші болып табылады, ал акционерлер -
корпорация меншік иелерінің бірі;
облигациялардың иесі эмитенттің табысына қарамастан облигация бойынша пайыз
алады. Акционерлер дивидендтерді алуы мүмкін, бірақ олар жай акцияның
иелері үшін тіркелмейді әрі табыс болмаған жағдайда төленбейді;
облигация иелерінің дауыс құқығы болмайды, олар акционерлердің жиналысына
қатыспайды және корпорацияны басқаруға қатыстырылмайды. Акционер өзінің
мүліктік мүддесіне қатысты барлық мәселелерді шешуде дауыс құқығына ие
болады;
облигация бойынша төленген пайыздық төлемдер корпорацияның шығынына
жатқызылады және салық салынатын табысты кемітеді. Сонымен қатар салық
салынғаннан кейін корпорацияның алатын таза табысы дивидендтердің көзін
құрайды;
облигациялар, әдетте, белгілі бір мерзімге шығарылады, ал акциялар
мерзімсіз бағалы қағаз болып табылады.
Облигация жіктелімін былайша көрсетуге болады:
1) эмитентіне байланысты:
- мемлекеттік;
- муниципалдық;
- корпоративтік;
- шетелдік.
2) облигациялық қарыздың мерзіміне қарай:
- өтеу күні бойынша:
- қысқа мерзімді - 1 жылға дейін;
- орта мерзімді - 1 жылдан 3 жылға дейін;
- ұзақ мерзімді - 3 жылдан 25 жылға дейін;
- өтеу мерзімі тіркелмейтін облигациялық қарыз.
3) шығарылатын формаларына қарай:
- шотқа жазу түріндегі қолма-қол облигациясыз;
- қолма-қол облигация.
4) иелену тәртібіне қарай:
- ұсынбалы облигация;
- атаулы.
5) табыс алу тәсіліне қарай:
- табыстық, ол бойынша пайыз компанияда осыған жеткілікті пайда
болғанда ғана төленеді;
- пайызсыз, дисконтпен сатылады, яғни номинал құнынан арзан;
- өзгермелі пайызы бар облигация, мұңда облигация бойынша пайыздық
банк пайызының мелшерлемесіне тіркелсе, онда ол нақты шамадан төмен немесе
жоғары болмауы керек.
6) өтеу әдісіне қарай:
- сериадды;
- бір реттік.
7) айналыс сипаты бойынша:
- айырбасталатын;
- айырбасталмайтын.
8) қамтамасыз етілуіне қарай:
- кепілмен қамтамасыз етілген;
- үшінші тұлғаның кепілдігімен қамтамасыз етілген;
- қамтамасыз етілмеген.
9) айналысына қарай:
- еркін айналыста болады;
- айналыс шеңбері шектеулі.
Қазақстан Респулликасының экономикасында сонымен қатар мемлекеттік
бағалы қағаздардың да маңызы зор. Мемлекеттік бағалы қағаздар - орталық
және жергілікті үкімет органдары шығарған борыштық бағалы қағаздар. Олар
ішкі және сыртқы мемлекеттік қарыздың формалары болып табылады.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес акционерлік қоғам
құжаттандырылған формадағы атаулы акцияны ғана шығара алады. Ал
артықшылықты акцияларға келсек, Қазақстанда оның екі түрі бар: дауыс құқығы
болмайтын, ең аз шамадағы дивидендтердің нақты мөлшеріне ие акциялар және
дауыс құқығы бар, ең аз шамадағы дивидендтердің нақты мөлшеріне ие акциялар
[4, 545].
Мемлекеттік бағалы қағаздар - орталық және жергілікті үкімет органдары
шығарған борыштық бағалы қағаздар. Олар ішкі және сыртқы мемлекеттік
қарыздың формалары болып табылады. Құрамдастырылған - номинал құнынан
төмен бағамен шығарылады, біршама пайызды есептеумен номинал құны бойынша
өтеледі.
Мемлекеттік бағалы қағаздар әртүрлі әдістермен орналастырылады. Кез
келген заңды және жеке тұлғалар, сондай-ақ резиденттер еместер де оның
сатып алушылары болуы мүмкін. Негізгі инвесторларына тұрғындар, екінші
деңгейлі банктер, зейнетақы және инвестициялық қорлар, сақтандыру
компаниялары жатады.
Ішкі мемлекеттік бағалы қағаздар қарыз қатынасында оның ұстаушысының
мүліктік құқығын айғақтайды. Оның қарыз алушыларына Қазақстан
Республикасының Үкіметі, Ұлттық банкі, жергілікті атқару органдары жатады.
Сыртқы нарықта мемлекеттің еурооблигациясы айналыста болады.
Қазақстан Республикасында олардың алғашқы орналасуы әдетте Қазақстан
Республикасының Қаржы министрлігі немесе Ұлттық банкісі арқылы өтеді.
Барлық мемлекеттік бағалы қағаздар құжаттандырылмаған формада шығарылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздар әртүрлі әдістермен орналастырылады. Кез
келген заңды және жеке тұлғалар, сондай-ақ резиденттер еместер де оның
сатып алушылары болуы мүмкін.
Негізгі инвесторларына тұрғындар, екінші деңгейлі банктер, зейнетақы
және инвестициялық қорлар, сақтандыру компаниялары жатады [5, 102].

Кесте 2. Қазақстанда мемлекеттік бағалы қағаздардың жіктелінуі
Сипаттамалары Түрлері
1 2
Эмитент түрі бойынша үкіметтік
муниципалды
Қазақстан республикасының Ұлттық банкісі
Айналыс мерзімі бойынша қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
ұзақ мерзімді (1 жылдан жоғары)
2 кестенің жалғасы
1 2
Айналыс тәсілдері бойынша нарықтық
нарықтық емес
Табысты алу тәсілдері пайыздық
бойынша дисконттық
құрамдастырылған
инфляция бойынша индекстелген
девольвация бойынша индекстелген
Пайызды есептеу тәсілдері тіркелген пайыз мөлшерлмесі
бойынша өзгермелі пайыз мөлшерлемесі
Шығарылатын валютасы ұлттық валюта
бойынша шетелдік валюта

Бұл кесте бойынша кейбір жіктеулерге тоқталып талдап кетуге болады,
яғни:
1) нарықтық мемлекеттік бағалы қағаз дегеніміз – бұл алғашқы орналасуынан
кейін еркін қайта сатылады;
2) нарықтық емес – қайта сатылмайтын, белгілі бір мерзім өткеннен кейін
эмитентке қайтарылуы мүмкін мемлекеттің бағалы қағазы;
3) дисконттық – мемлекеттік бағалы қағаздар номинал құнынан төмен
бағамен шығарылады, бірақ номинал құны бойынша өтеледі. Нарықтық және
номинал құндардың арасындағы айырмашылық осы бағалы қағаз иесінің
табысын құрайды;
4) купондық - белгілі бір пайызды есептеумен номинал құны бойынша
шығарылады әрі өтеледі.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың ұлттық нарығын құрудың негізгі мақсаты
коммерциялық банктердің, қаржы компанияларының уақытша бос ақша
қаражаттарын тартудан және республикалық бюджеттің тапшылығын, инфляциялық
қаржыландыруды төмендету, қаржы министрлігі Ұлттық банкінің тікелей несие
беру көлемін маңызды түрде қысқартудан тұрады.
Мемлекеттік бағалы қағаздар – мемлекетпе шығарылған қарыздық бағалы
қағаздар. Мемлекеттік бағалы қағаздар қаржылық нарықтың тартымды
секторларының бірі болып табылады, себебі оларға қаражаттарды салу жоғары
сенімділікке ие, және олар жоғары өтімділікке ие. Мемлекеттік бағалы
қағаздар бойынша табыс мемлекетпен кепілдендірілген және салық салынбайды.
Сонымен мемлекеттік бағалы қағаздар дегеніміз – бұл мемлекеттік ішкі
борыштың өмір сүру формасы; эмитент болып мемлекет қатысатын борыштық
бағалы қағаздар.
Мемлекеттік бағалы қағаздар институтын құрудың тарихы айналымға
мемлекеттік бағалы қағаздар мен мемлекеттік қазынашылық векселді шығарудан
бастау алады. Қаржы министрлігі оның эмитенті болып қатысты. Мынаны атап
өту көзделеді: 1996 жылғы сәуірде №435 Үкімет Қаулысымен МҚВ мемлекеттік
қазынашылық міндеттемесі (МҚМ) болып атауын өзгертті, одан кейін МЕККАМ
Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемесі болды.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың эмитенттері Қазақстан Республикасының
Қаржы Министірлігі (Қазақстар Республикасының Үкіметі атынан) және
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі болуы мүмкін.
Мемлекеттік бағалы қағаздар құжатсыз түрде шығарылады. Мемлекеттік
бағалы қағаздарәр түрлі әдістермен орналасуы мүмкін (аукцион, сауда, ашық
сатылым)
Мемлекеттік бағалы қағаздардың сатушылары қандай да бір заңды және жеке
тұлғалар, соның ішінде резидентеместер болуы мүмкін.

Кесте 3. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығында айналысқа
түскен мемлекеттік бағалы қағаздардың кейбір түрлері
№ МемлекеттЭмитент Шығарылым жағдайы
ік бағалы
кағаздард
ың атауы
1 2 3 4
1 МЕККАМ ҚР ҚаржыБағалы қағаздар нарығын әртараптандыру, бюджет
министрлтапшылығын информациялық емес жабу көздері үлесінің
ігі ұлғаюы, мақсатты мемлекеттік бағдарламаларды
қаржыландыру. Номиналы - 100 теңге, дисконттық
болып табылады, бір жылға дейінгі мерзіммен
шығарылады.
2 МЕОКАМ ҚР ҚаржыБағалы қағаздар нарығын әртараптандыру, бюджет
министрлкатшылығын информациялық емес жабу көздері үлесінің
ігі ұлғаюы, мақсатты мемлекеттік бағдарламаларды
қаржыландыру. Номиналы — пайыз-дың тіркелген
мөлшерлемесімен 1000 теңге, 2-3 жылға айналысқа
шығады.

3 МЕАКАМ ҚР ҚаржыБағалы қагаздар нарығын әртараптандыру, бюджет
министрлқатшылығын информациялық емес жабу көздері үлесінің
ігі ұлғаюы, мақсатты мем-лекеттік бағдарламаларды
қаржы-ландыру. Номиналы - пайыздың тір-келген
мөлшерлемесімен 1000 теңге 10 жылға айналысқа
шығады.
4 АВМЕКАМ ҚР ҚаржыНарыққа 1999 жылдың 12 сәуірінде жинақтаушы
министрлзейнетақы қорларының салымшылары активтерінің
ігі девальвациясынан сақтану мақсатында шығарылды.
Айналым мерзімі 5 жыл, 6,14% жылдық купондық
молшерлемесі АҚШ-тың долларына ірілендірілген.
АВМЕКАМ айналысқа зейнетақы қорларының
портфельдеріндегі индекстелмеген МБҚ-ны айырбастау
арқылы енгізілген. Бұл міндеттердің негізгі бөлігі
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының портфеліне
тиесілі.
5 МЕКАВМ ҚР ҚаржыНоминалы АҚШ долларымен берілетін дисконттық қағаз
министрлболып табылады және қағаздар доллармен берілген
ігі дисконттық бағамен орналастырылады. Бастапқы
нарықта алған кезде инвесторлар эмитентке ақшаны
теңгемен алған күндегі ресми бағам бойынша қағаздың
атаулы құнын төлейді.
Кесте 3-тің жалғасы
1 2 3 4
6 МЕИКАМ ҚР ҚаржыНоминалы 1000 теңге индекстелген қазыналық
министрлміндеттеме. Инфляциядан сақтау мақсатында айналысқа
ігі шығады. Инфляцияның қарқынына байланысты, пайыздың
құбылмалы мөлшерлемесі бар пайыздық болып табылады.
7 НСО ҚР ҚаржыБюджет тапшылығын ифляциялық емес жабу үлгісінің
министрлартуы, халықтың жинаған инфляция барысындағы
ігі құнсызданудан сақтау. Номиналы – 1000 теңгн, МЕККАМ
3-тің кірістілігіне байланысты пайыздың құбылмалы
мөлшерлемесі бар пайыздық болып табылады.
8 Ұлттық ҚР ҚаржыАйналымдағы ақшаны реттеу, инфляциялық процестер
банкінің министрлмен бағаларға ықпал ету, төлем балансын реттеу,
ноталары ігі республикалық бюджеттің кассалық жүзеге асуын
қамтамасыз ету.

Кесте 3 Қазақстанның мемлекеттік бағалы қағаздарының түрлерін
сипаттайды. Онда барлық мемлекеттік бағалы қағаздардың айналым мерзімі,
номиналдық құны және осылармен қатар олар бойынша пайыздар төлеу мерзімі
көрсетілген [1, 99].

Кесте 4. Қазақстан республикасының еурооблигациялық қарыздарының
параметрлері
Параметрлері 2000 2003 2005 2008
1 2 3 4 5
Шығарылым 200000000 350000000 200000000 350000000
көлемі, АҚШ
дол.
Айналымның 20.12.1996 02.10.1997 18.10.1999 11.05.2000
басталған
күні
Өтеу күні 20.12.1999 02.10.2002 18.10.2004 11.05.2007
Купонның 9,25% 8,375% 13,625% 11,125%
мөлшерлемесі
(жылдық)
Купонның түріЖарты жылдық Жарты жылдық Жарты жылдық Жарты жылдық
Есеп айырысу 30Е360 30Е360 30Е360 30Е360
базасы
Орналастыру 99,880 99,779 98,870 98,347
кезіндегі
баға, АҚШ
доллары
Орналастыру 9,43 8,431 13,954 11,481
кезіндегі
өтеудің
табыстылығы
Бас менеджер JP Morgan JP Morgan ABN AMRO Bank Deutsche Bank
Securities LtdSecurities LtdBV Deutsche AG (London) JP
Bank AG Morgan
(London) Securities LTD
Кесте 4-тің жалғасы

Листинг Люксембург Люксембург Люксембург Люксембург
Амстердам Франкфурт
Есеп Euroclear Euroclear Euroclear Euroclear
айырысулар

Коносамент - тауар иесінің құжаты. Ол оның иесінің онда керсетілген
жүкке иелік ететін және оны тасымалданғаннан кейін алатын қүқығын
айғақтайды. Тауар күжаты да басқа бағалы қагаз түрлері секілді оның иесінің
мүліктік қүқын айғақтайды, яғни оның белгілі бір тауарға (мүлікке) қүқығы
барлығын біддіреді. Коносаментке жүктің сақтандыру полисі міндетті түрде
тіркеледі. Сондай-ақ оған жүкті тиеуге, (нп.і сақтауға әрі кедендік рәсімді
ресімдеуге және т.б. қажетті ор түрлі қосымша қүжаттар тіркеледі.
Коносамент - ешқандай озгеріс енгізілмейтін және бағалы қағаздар нарыгында
емес, тлуарлық нарықта айналысқа түсетін кұжат.
Коносаменттің негізгі реквизиттеріне мыналар жатады: жүк гисуші
фирмалардың атауы, жүктің қабылданатын орны, жүкті жонелтушінің атауы, оны
алушының атауы, жүктің атауы және опың негізгі сипаттамалары, коносаменттің
берілген уақыты мен орны.
Тұрғын үй сертификаттары - жалпы аудан бірлігіне нөмірленген, құны ақша
түрінде индекстелетін кез келген бағалы қағаз немесе міндеттеме. Ол эмиссия
проспектісінде анықталатын аталған бағалы қағазды немесе міндеттемені
орналастырудан алынған қаражаттың есебінен қаржыландырылатын құрылысты,
ғимаратты меншікке беру жолымен, оларды өтеуді эмитенттен талап етуде
анықталатын шарттарды сақтау және оларды иеленуге құқығы бар заңды тұлғалар
мен азаматтарға орналастырылады.
Тұрғын үй сертификаты - атаулы бағалы қағаз. Ол кұжаттандырылған немесе
кұжаттандырылмаған формада шығарылуы мүмкін. Олардың нақты әрекет ететін
мерзімі болады. Ол мерзім қаражатты тартатын құрылыс нысанының нормативтік
мерзімінің екі есесінен асырылмайтын болуы тиіс.
Тұрғын үй сертификаты иесінің құқығы пәтер жалпы ауданының 100%-на
сәйкес келетін облигацияны сатып алған жағдайда ғана жүзеге асады. Тек
осыдан кейін ғана пәтердің қалған құнын белгілі бір төлем шартымен сатып
алуға эмитентпен сату-сатып алудың келісімшартын бекіте алады. [6, 53].
Бағалы қағаздың эмиссиясынан оларды өтеуге дейін қозғалысының процесі
операцияларының белгілі бір тізбегін талап етеді, олардың әрқайсысы
нарықтың маманданған қатысушылардың формаларына айналады. Сәйкес кәсіпқой
істерді талап ететін келесі формаларды көрсетуге болады:
1) бағалы қағаздарға құқықтар есебі. Қағаздар қолма-қол емес формада
шығарылатындақтан, қаржылық құндылықтарға құқықтар есебінің арнайы
жүйесінің керектігі көрінеді;
2) сауда мен есеп айырысуды ұйымдастыру. Қаржылық құндылықтарды бір
ретті орналастыру мен екінші ретті олардың айналымын сауданың арнайы
формаларын көздейді, ол нақты тауарлар саудасынан өте айрықшаланады.

1.3 Бағалы қағаздар нарығының туынды қаржылық құралдары

Туынды бағалы қағаздар - болашақта базистік активтің баға ауытқуынан
пайда алуды көздейтін бағалы қағаз тобы. Туынды бағалы қағаздардың негізгі
ерекшеліктері:
- бағасы базистік актив негізіндегі бағаға құрылатын басқа бағалы
қағаздар (акция, облигация және т.б.);
- туынды бағалы қағаздардың айналысының формасы негізгі бағалы
қағаздардың формасынан сырттай айырмашылығы болмайды;
- базистік активпен (акциялар - мерзімсіз, облигациялар - жылдар мен
ондаған жылдарға созылады) салыстырғанда өмірлік кезеңі шектеулі болады;
- эмиссиялық емес бағалы қағаз болып табылады.
Туындыларға мыналар жатады: варранттар, фьючерстік келісімшарттар,
еркін айналыста болатын опциондар және т.б.
Варрант өз иесіне компания шығарған бағалы қағаздардың белгілі бір
мөлшерін алдын ала тіркелген бағамен нақты мерзім ішінде сатып алуына құқық
береді. Варранттың эмитенті - негізгі бағалы қағаздарды шығаратын компания.
Қоғам оны акцияның немесе облигацияның эмиссиясымен бірге шығаруға құқылы.
Варранттар шығарылғаннан кейін бағалы қағаздардан бөлінеді және варрантта
көрсетілген бағалы қағаздар сатылғанға дейін бағалы қағаздар нарығында
дербес айналыста болады. Варрант бөлініп алынғаннан кейін бағалы
қағаздардың сатылу құны варрант құнына кемітіледі.
Варранттың бағасы оны сатып алудың құқығын ғана бейнелейді және
варрантқа тіркелген құн мен бағамдық құнның арасындағы айырмашылыққа
тәуелді болады. Оның айналыс мерзімін, өтеу тәртібін және бағасын оны
шығару барысында коғам өзі анықтайды.
Варранттар әрекет ету механизмі жағынан және өзінің экономикалық
мазмұны жағынан құқықтарға ұқсас. Алайда әрекет ету кезеңі жағынан олардың
айырмашылығы бар: құқықтар - нарықта 3-4 апта жұмыс істейтін қысқа мерзімді
бағалы қағаз, ал варранттың әрекет ететін мерзімі - 3-5 жыл немесе одан да
көп.
Құқықтар бағалы қағаздарды инвесторларға тартымды етіп көрсету үшін
акциялармен және облигациялармен бірге шығарылады. Варрант дербес бағалы
қағаз ретінде шығарылады әрі оны өзі тіркелген акциядан немесе облигациядан
бөлек сатуға жөне сатып алуға болады және ол қосымша акцияны сатып алуға
құқық береді. Алайда ол көптеген жағдайларда басқа құңдылықтарды, атап
айтқанда бағасы жеңілдетілген облигацияларды, алтынды және т.б. алуға
мүмкіндік береді.
Фьючерс - тараптардың бекіту барысында белгіленген бағасы бойынша
келешекте сатылатын және сатып алынатын биржалық активтің стандартты
биржалық келісім-шартын білдіретін туынды бағалы қағаз.
Фьючерстік келісімшарттар көптеген елеулі ерекшеліктерімен
айрықшаланады. Ең алдымен оның әрбір нақты актив түріне стандартты болып
табылатын шартты әзірлейтін биржада ғана бекітілетінін атап айту керек. Бұл
шарт фьючерстердің өтімділігін жоғары етеді, олардың ауқымды қайталама
нарығы болады, өйткені ол өзінің шарты бойынша барлық инвесторларға бірдей.
Бұл арада биржа қайталамалы нарықты тиісті келісімшарт бойынша құруды, яғни
оларды тұрақты түрде сататын немесе сатып алатын дилерлер институты
негізінде ұйымдастырады. Осылайша, инвестор фьючерстік келісімшарттарды
әрдайым сатуға немесе сатып алуға және кейін өз ұстанымын офсеттік
мәмілелердің (кері операциялар арқылы ұстанымды жабу) көмегімен оңай жоюға
сенімді болады. Бұл фьючерстік келісім-шарттардың иесіне артықшылықтар
береді. Сонымен қатар келісімшарттағы шарттың стандартты сипаты
контрагенттер үшін қолайсыз болуы мүмкін. Мәселен, олар тауардың фьючерстік
келісімшарттарда қарастырылғандардан өзгеше басқа мөлшерде, басқа орында
және басқа уақытта тауардың өткізілуін қажет етеді. Оның үстіне, биржада
контрагенттер қызығушылық танытатын активке қатысты фьючерстік шарттың
мүлдем болмай қалуы да ықтимал. Демек, фьючерстік мәміледе нақты жеткізудің
мақсаты көзделмейді, онда контрагенттердің ұстанымын хеджирлеу немесе баға
айырмашылығынан ұту көзделеді. Фьючерстік келісімшарттар бойынша
инвесторлар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.