Кәсiпорындардың (ұйымдардың) тауарлық-материалдық қорларының есебi, талдауы мен аудитi
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәсiпорындардың (ұйымдардың) тауарлық-материалдық қорларының есебi, талдауы мен аудитi
Мазмұны:
беттер
Кiрiспе 3
I. Тауарлық-материалдық қорлардың бухгалтерлiк есебiн
ұйымдастырудың теориялық негiздерi 7
1.1. Тауарлық-материалдық құндылықтар жөнiнде түсiнiк,
олардың жiктелуi мен бағалануы 7
1.2. Тауарлық-материалдық қорлардың синтетикалық
және аналитикалық есептерi, үздiксiз және кезеңдiк
есеп жүйелерi 18
1.3. Тауарлық-материалдық қорлар қозғалысының құжатталуы,
қоймадағы және бухгалтериядағы материалдар есептерiнiң
ұйымдастырылуы 29
II. Тауарлық-материалдық қорлар есебiнiң аудитi
мен талдауы 39
2.1. Материалдық қорлар есебiнiң аудитi 39
2.2. Дайын өнiмдер мен аяқталмаған өндiрiс есебiнiң аудитi 48
2.3. Тауарлық-материалдық қорлармен қамтамасыз етiлу мен
олардың ұтымды пайдаланылуын талдау 57
III. Халықаралық стандарттарға көшу жағдайында
материалдық қорлар есебiнiң қаржылық нәтиженiң
қалыптасуына әсерi 68
3.1. Тауарлық-материалдық қорлар есебiнiң кәсiпорынның
қаржылық нәтижесiне әсер ету мәселелерi 68
Қорытынды 75
Пайдаланылған әдебиеттер 79
Қосымша беттер 82
Кiрiспе
Бүгiнгi күнi Қазақстан Республикасының экономикасы әртүрлi меншiктiк-құқықтық нысандарындағы қызмет атқарушы ұйымдардың көптүрлiлiгi ретiнде сипатталады. Кәсiпкерлiктiң жаңа түрлерiнiң пайда болуы жалпы халық шаруашылығының барлық салаларын қамтиды. Нарықтық қатынастардың дамып, нығая түсуi мен өзара бәсекелестiктiң ерекше қарқын алуы кәсiпкерлерге қойылатын талаптарды күрделендiруде. Қазiргi кезең талабына сәйкес ақпараттың уақыттылығы, сенiмдiлiгi, мәндiлiгi, маңыздылығы шешушi роль атқарып отыр. Кәсiпкерлiк қызметтiң жүзеге асырылуы мен оның нәтижелерi жөнiндегi мәлiметтердi жинап, өңдеп, пайдаланушылардың ақпараттық қажеттiлiгiн қамтамасыз етушi бiрден-бiр жүйе – бухгалтерлiк есеп.
Бухгалтерлiк есеп жүйесi дегенiмiз – кәсiпкерлер мен ұйымдардың операциялары мен жағдайлары жөнiндегi ақпаратты жинау, тiркеу және топтастыру жүйесi болып табылады1. Қазақстан Республикасының резиденттерi болатын мiндеттi тiркеуден өтуi қажет заңды тұлғалар мен жеке кәсiпкерлер және де Қазақстан Республикасында тiркелген, бiрақ резиденттер болып саналмайтын заңды тұлғалардың филиалдары мен өкiлеттiлiктерi бухгалтерлiк есеп жүргiзуге және қаржылық қорытынды есептi құрастырып, сәйкес орындарға тапсыруға мiндеттi. Бұл кәсiпкерлер мен ұйымдар бухгалтерлiк есептi жүргiзуде және қаржылық қорытынды есептi құрастыруда заңдық және әртүрлi нормативтiк-құқықтық негiздерге сүйенедi. Олардың қатарында Қазақстан Республикасының Бухгалтерлiк есеп және қаржылық қорытынды есеп жөнiндегi заңын, Халықаралық қорытынды есеп стандарттарын, Ұлттық есеп стандарттарын, Бухгалтерлiк есептің Типтiк шоттар жоспарын атауға болады.
Бухгалтерлiк есеп – экономикалық ғылымдар iшiндегi өз алдына бөлек зерттеу пәнi бар, оны зерттеп, талдайтын, даму жолдарын анықтайтын, шаруашылық есептің ұйымдастырылуы мен орындалуын жүйелендiретiн әдiс-тәсiлдерi бар ерекше ғылыми сала. Мұндағы зерттеудiң негiзгi объектiлерi – шаруашылық қорлары мен олардың қорлану көздерi. Яғни, бухгалтерлiк есеп жүйесiнiң негiзгi мiндеттерiнiң бiрi - әрбiр ұйымның шаруашылық қорлары мен қорлану көздерiнiң нақты қалдықтары мен олардың қозғалысының есебiн қажеттi талаптар көлемiнде ұйымдастыру. Ұйымдардың өнiмдер өндiрудегi (қызметтердi атқару, жұмыстарды орындаудағы) аса маңызды объектiлерi - шаруашылық қорлары болып табылады. Шаруашылық қорлар құрамына негiзгi құралдар, материалды емес активтер, тауарлық-материалдық игiлiктер, ақша қаражаттары, инвестициялар, дебиторлық қарыздар кiредi. Тауарлық-материалдық құндылықтар олардың iшiндегi ең бiр көлемдiсi болып табылады, себебi, бұл игiлiктер өндiрiлетiн өнiмнің материалдық негiзiн құрастырады, өндiрiлiп шығарылатын дайын өнiмдердің өзiндiк құнының басым бөлiгi ретiнде олардың бағасын анықтауға негiз болады.
Қазiргi нарықтық қатынастардың дамуы барысында халықаралық сауда қатынастарының жоғарғы деңгейде дамуына байланысты елiмiзге импортталынатын тауарлық-материалдық игiлiктердің түрлерi көбейе түстi. Өндiрiлетiн өнiмнің санына ғана емес, ендi бiрiншi кезекте сапасына көбiрек көңiл бөлiнедi. Мұның барлығы бүгiнгi күнi бухгалтерлiк есеп жүйесiнен тауарлық-материалдық құндылықтар есебiн ұйымдастыруда ерекше мұқияттылықты талап етедi.
Бухгалтерлiк есеп және есеп беру жүйесiнiң халықаралық стандарттарға сәйкестендiрiлуi бiрнеше кезеңдерге бөлiнiп жүзеге асырылатын болса да биылғы жылдың өзiнде бiрiншi кезекте халықаралық стандарттарға көшуге тиiстi шаруашылық субъектiлерi үшiн кезек күттiрмес мәселелер өте көп. Яғни, есеп жүесiнiң маңызды бiр бөлiгi ретiнде тауарлық-материалдық қорлар есебiн халықаралық талаптарға сәйкес жүргiзу қажеттiгi туындайды.
Жоғарыда аталған жағдайлардан тауарлық-материалдық құндылықтардың ұйымдарға негiзгi қызмет түрiн жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн қорлар болатыны көрiнедi. Яғни, тауарлық-материалдық игiлiктердің бухгалтерлiк есебiнiң дұрыс ұйымдастырылуы және олардың дұрыс бағаланылуы мен ұтымды қолданылуы мәселелерi тереңiрек зерттеудi талап ететiн өзектi тақырыптардың бiрi болады.
Кәсiпорындардың (ұйымдардың) тауарлық-материалдық қорларының есебi, талдауы мен аудитi тақырыбында дипломдық жұмыс жазудағы басты мақсатым тауарлық-материалдық құндылықтардың қолданылуының есебiн ұйымдастыру, оларды аудиторлық тексеру мен талдау мәселелерiнiң теориялық және практикалық негiздерiн зерттеу болып табылады.
Зерттеу жүргiзу мақсатында төмендегiдей мiндеттер қойдым:
• тауарлық-материалдық құндылықтардың есебiн жүргiзудi реттеушi нормативтiк-құқықтық негiздерге сәйкес тауарлық-материалдық қорлардың экономикалық мәнi мен маңызын ашу;
• тауарлық-материалдық игiлiктердің жiктелуi мен бағалануының ерекшелiктерiн қарастыру;
• ұйымдардың тауарлық-материалдық игiлiктермен қамтамасыз етiлуiн және олардың тиiмдi пайдаланылуын зерттеу;
• тауарлық-материалдық игiлiктер есебi бойынша аудиторлық тексеру жүргiзудiң маңызын қарастыру;
• материалдық қорлармен қамтамасыз ету мен ұтымды жұмсалуын талдау;
• дайын өнiмдер мен аяқталмаған өндiрiс есептерiн ұйымдастыру ерекшелiктерiн қарастыру;
• халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттарына көшуге байланысты тауарлық-материалдық құндылықтар есебiнiң ерекшелiктерiн зерттеу.
Бұл мақсаттарға қол жеткiзу үшiн негiзгi нормативтiк-құқықтық актiлермен қатар отандық және шет елдiк авторлар еңбектерiн пайдаланбақпын, мысалға, В.В. Радостовец, В.Ф. Палий, Б. Нидлз, Ч.Т. Хорнгрен және т.б.
Тауарлық-материалдық игiлiктер есебiнiң практикалық мәселелерiн қарастыру үшiн жұмысты жазу барысында Нур-ер жауапкершiлiгi шектелген серiктестiктiң нақты деректерiн пайдаланбақшымын.
Нур-ер жауапкершiлiгi шектелген серiктестiк Алматы облыстық заң мекемесiнде қайта тiркеудiн өткен, заңды тұлға ретiнде тiркелгендiгi жөнiнде 6420-1909 куәлiгi берiлген. Ұйымдық-меншiктiк нысаны бойынша жеке меншiктегi серiктестiк болып табылады. Негiзгi қызмет түрi – контейнерлер мен әртүрлi ыдыс-сиымдылықтарын бектiту-пломбалау мақсатында қолданылатын құрылғыларды өндiру.
I. Тауарлық-материалдық қорлардың бухгалтерлiк
есебiн ұйымдастырудың теориялық негiздерi
1.1. Тауарлық-материалдық құндылықтар жөнiнде түсiнiк,
олардың жiктелуi мен бағалануы
Өндiрiс процесiнiң басты объектiлерi еңбек құралдары мен еңбек заттары болып табылады. Еңбек заттарының еңбек құралдарынан айырмашылығы, олар өндiрiс процесiнде технологиялық өңдеуден өткiзiледi, яғни өндiрiске бiр рет ғана қатысып, өндiрiлетiн өнiмнің материалдық негiзiн құрайды және де олардың өзiндiк құнына қосылады. Сол себептi оларды айналымдағы активтер ретiнде есепке алады. Материалдық шығындардың сонымен қатар, өнiмнің өзiндiк құнынындағы үлес салмағы өте үлкен. Кейбiр өндiрiс салаларында олар жалпы шығындардың 90%-iн құрайды.
Материалдық қорлардың сатылып алынуы, сақталуы мен пайдаланылуының есебi ұйымдардың жалпы бухгалтерлiк есеп жүйесiнiң маңызды бөлшегi болады. Өндiрiлетiн өнiм түрлерiнiң жылдам өзгертiлуi, материалдық қорларды жеткiзiп берушiлердің тез алмасуы, экономикадағы тауарлық-материалдық қорлардың бағасының жиi құбылмалылығы олардың есебiн ұйымдастыру маңызын арттыра түседi.
Отандық есеп жүйесiнде тауарлық-материалдық игiлiктер есебi 7 Тауарлық-материалдық қорлар есебi стандартына сәйке жүзеге асырылды. Тауарлық-материалдық қорлар дегенiмiз – бiрiншiден, шикiзат қорлары, материалдар, сатылып алынған жартылай фабрикаттар мен құрастырушы бөлшектер,отын, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер, өндiрiсте пайдалануға, немесе қызмет көрсету мен жұмыстарды орындауда пайдалануға арналған басқа да материалдар түрiндегi; екiншiден, аяқталмаған өндiрiс түрiндегi; ұшiншiден, сатуға бағытталған дайын өнiмдер мен тауарлар түрiндегi активтер2.
Тауарлық-материалдық қорлар есебiн ұйымдастырудың негiзгi мiндеттерi төмендегiдей: қорлардың толық және уақыттылы кiрiске алынуы мен сақтау орындарындағы сақталуын бақылау; қорлардың қозғалысы бойынша барлық оперцияларды уақыттылы және толық құжаттарға тiркеу; дайындау-тасымалдау шығындары мен дайындалған қорлардың нақты өзiндiк құнының уақыттылы және дұрыс анықталуы; дайындау-тасымалдау шығындарының өндiрiс немесе айналыс шығындары құрамына дұрыс және бiрқалыпты қосылуын бақылау; қоймадағы қорлардың жағдайын бақылау; iшкi ресурстарды жұмылдыру мақсатында ұйымдарға қажет емес материалдық қорларды анықтау және сату; олардың қалдығы жөнiндегi және олардың сақталу орындарындағы қозғалыстары бойынша нақты мәлiметтердi алу.
Тауарлық-материалдық құндылықтардың есебiнiң тиiмдi ұйымдастырылуының басты шарттары олардың дұрыс жiктелуi мен бағалануы. Өндiрiс процесiндегi функционалдық ролi мен бағытталуына қарай барлық қорлар негiзгi және көмекшi болып екiге бөлiнедi. Негiзгi материалдар өндiрiлетiн өнiмге заттай кiрiп, оның материалдық негiзiн құрайды. Көмекшi материалдар өндiрiлетiн өнiмдер құрамына кiретiн, бiрақ негiзгi материалдармен салыстырғанда олардың материалдық негiзiн құрамайтын, керiсiнше, материалдарға қосымша бөлшектер ретiнде өнiмге тән сапалық сипат берушi материалдық қорлар болып табылады.
Тауарлық-материалдық қорлардың физикалық қасиеттерi мен экономикалық мақсатына байланысты, түрлерi мен өлшемдерiне байланысты әртүрлi топтарға, топшаларға бiрiктiруге болады. Олардың ұтымды топтастырылуы Типтiк шоттар жоспарында3 жеке шоттар бойынша көрсетiлген. Тауарлық-материалдық қорлардың Типтiк шоттар жоспарының 2-шi Тауарлық-материалдық қорлар бөлiмiнi 20-шы Материалдар, 21 Аяқталмаған өндiрiс және 22 Тауарлар бөлiмшелерiнде төмендегiдей қүндылықтар түрлерi есепке алынады: 1) 20-шы Материалдар бөлiмшесi бойынша:
201 Шикiзаттар мен материалдар шотында өндiрiлетiн өнiмнің негiзiн құрастыруға қажеттi шикiзаттар мен материалдар, сонымен қатар, өнiмге сапалық сипаттама берушi көмекшi материалдар есепке алынады.
202 Сатылып алынатын жартылай өнiмдер мен құрастырушы бұйымдар, конструкциялар мен бөлшектер шоты өндiрiлетiн өнiмдердi толық құрастыру мақсатында сатылып алынатын құрастыру бөлшектерi мен жартылай дайын өнiмдер есебiн жүргiзедi.
203 Отын шотында мұнай өнiмдерiнiң, қатты және басқа да отын түрлерiнiң есебi ұйымдастырылады.
204 Ыдыс және ыдыстық материалдар шоты барлық түрдегi ыдыстар есебiн жүргiзуге арналғанымен мұнда шаруашылық мүлiктерi болып табылатын (цистерналар, флягтар) жабдықтар және ыдыстарды дайындау мен жөндеуге арналған материалдар мен бөлшектер есепке алынбайды.
205 Қосалқы бөлшектер шоты машиналар мен жабдықтарды, көлiк құралдарының және басқа техника түрлерiнiң тозған бөлшектерiн алмастыруға және оларды жөндеуге арналған қосалқы бөлшектер есебiне арналған.
206 Басқа да материалдар шотында өндiрiс қалдықтары, жөнделмейтiн ақау, негiзгi құралдарды бұзып-бөлшектеуден алған материалдар есептеледi.
207 Өңдеуге берiлген материалдар шоты сырт жаққа өңдеуге жiберiлген материалдар есебiн жүргiзедi.
208 Құрылыс материалдары шотында тiкелей құрылыс және орнату процестерiнде пайдаланылатын, немесе құрылыстық бөлшектердi дайындауға қажеттi құрылыс материалдары есепке алынады. Бұл шотты негiзiнен құрылыс салумен айналысушы ұйымдар қолданады, және де осы шот бойынша субшоттарда олар құрылыс мақсатында қажеттi, мысалға, қопарғыш заттар түрiндегi басқа да құндылықтарды да есепке алады.
Бухгалтерлiк есеп жүйесiнiң қаржылық және басқару бухгалтериясы болып екiге бөлiнуiмен байланысты өндiрiстiк шығындар есебiн жүргiзудiң өзiндiк ерекшелiктерi бар. Басқару бухгалтериясы есептi кезеңдегi өндiрiстiк шығындарды және өндiрiске қызмет көрсету шығындарын есепке алумен, өнiмдердің өзiндiк құнын анықтау және жалпы жұмсалынған шығындардың дайын өнiмдер мен аяқталмаған өндiрiс ретiнде есепке алынуымен, сонымен қатар, өндiрiстi, жалпы шаруашылықты басқару шешiмдерiн қабылдаумен айналысады. Есептi кезең соңында өндiрiлген дайын өнiмдер және аяқталмаған өндiрiс жөнiндегi мәлiметтер өндiрiстiк бухгалтериядан қаржылық бухгалтерияға берiлiп, кәсiпорын балансында көрсетiледi. Аяқталмаған өндiрiс шығындары Типтiк шоттар жоспарының 21 Аяқталмаған өндiрiс бөлiмшесiнде есепке алынады. 2) 21 Аяқталмаған өндiрiс бөлiмшесi бойынша:
211 Негiзгi өндiрiс шотында кәсiпорынның негiзгi өндiрiсiнiң дайын өнiм ретiнде аяқталмаған шығындарының қалдығы есепке алынады;
212 Өз өндiрiсiндегi жартылай өнiмдер – шотында кәсiпорындағы негiзгi өндiрiске қосымша жартылай өнiмдер өндiрiсiнiң аяқталмаған шығындарының қалдығы көрсетiледi;
213 Көмекшi өндiрiс – бұл шотта негiзгi өндiрiске қызмет көрсетушi көмекшi цехтардың аяқталмаған шығындарының қалдықтары есепке алынады.
Тауарлар дегенiмiз – сатуға арналған дайын өнiмдер. Дайын өнiмдер негiзгi және көмекшi өндiрiстердің сатуға арналған өнiмдерi. Олар өндiрiлiп аяқталған, жинақталған, техникалық шарттар мен стандарттарға сәйкес, техникалық бақылау қызметтерiмен қабылданған, сапасын сипаттайтын паспорты, сертификаты бар, қоймаға, немесе тапсырыс берушiге өткiзiлген, қабылдау актiсiмен құжатталған болуы қажет. 3) 22 Тауарлар бөлiмшесi бойынша:
221 Дайын өнiмдер шотында негiзгi және көмекшi өндiрiстердің аяқталған дайын өнiмдерi есепке алынады;
222 Сатып алынған тауарлар шоты сату мақсатында сатылып алынған тауарлардың есебiн жүргiзедi;
223 Басқа тауарлар шотында сату мақсатындағы басқа да шоттар есептеледi.
Жоғарыда келтiрiлген тауарлық-материалдық құндылықтар өз iшiнде олардың түрлерi, сорты, маркiлерi, көлемдерiне байланысты жiктеледi. Олардың әрқайсысының атауына, сорты, өлшемiне қарай номенклатуралық реттiк сан берiледi және бұл реттiк сандарды номенклатуралық баға көрсеткiш деп аталатын арнайы реестрге жазады. Бұл реестрде олардың тұрақты есептi бағасы мен өлшем бiрлiгi де көрсетiледi. Есеп жүйесiнде электронды есептеу машинасы пайдаланылған жағдайда бұл реестрде көрсетiлетiн мәлiметтердi қосымша көрсеткiштермен толықтыруға болады, мысалы, олардың нормасын, жинақтамалы және талдамалы есеп шоттарын және басқа тұрақты көрсеткiштер келтiруге болады.
Тауарлық-материалдық қорлар есебiндегi ерекше маңызды мәселе олардың бағалануы. Бухгалтерлiк есепте материалдық қорлар нақты өзiндiк құны бойынша бағаланады. Сатылып алынған материалдық қорлардың нақты өзiндiк құны дегенiмiз қосылған құн салығы мен басқа да өтелетiн салықтарды есепке алмағандағы оларды сатып алуға жұмсалған нақты шығындар сомасы болып табылады. Кәсiпорынның өзiнде өндiрiлетiн материалдық қорлардың нақты өзiндiк құны сол материалдарды өндiруге жұмсалған нақты шығындар сомасын құрайды. Үлес қосушылардың кәсiпорынның жарғылық қорға қасқан үлесi ретiнде келген материалдық қорлар үлес қосушылардың шешiмдерiне сәйкес келiсiлген құны бойынша бағаланады. Кәсiпорынға тегiн, сый ретiнде келген тауарлық-матреиалдық қорлар оларды кiрiске алу мерзiмiндегi бекiтiлген нарықтық бағасы бойынша, ал басқа материалдар түрiне ауыстырылған игiлiктер айырбасталған материалдың құнына қатысты бағаланады.
Тауарлық-материалдық қорлар өзiндiк құны мен таза сату құны арасындағы ең төменгi мәнi бойынша бағаланады4. Олардың өзiндiк құны төмендегiдей шығындардан тұрады: тауарлық-материалдық қорлады сатып алу шығындары – сатып алу құны, өтелмейтiн кедендiк баж және басқа да өтелмейтiн салықтар сомасы, дайындау шығындары; өңдеу шығындары – дайын өнiмдердi өндiрумен байланысты шығындар, мұнда шикiзаттарды дайын өнiм ретiнде өңдеумен айналысушы жұмысшылардың еңбек ақы және әлеументтiк сақтандыру шығындары, өңдеу барысында орын алған тұрақты және айнымалы үстеме шығындардың жүйелi түрде бөлiнуi кiредi; тауарлық-материалдық қорларды тасымалдап жеткiзу мен оларды қажеттi қалыпқа келтiрумен байланысты шығындар.
Тауарлық-материалдық қорлардың өзiндiк құнына төмендегiдей шығындар түрлерi кiрмейдi: материалдар мен жұмысшы күшiнiң нормадан артық жұмсалған мөлшерi және басқа жоспарланбаған өндiрiс шығындары; технологиялық процесте көрсетiлмеген материалдық қорларды өндiрiс кезеңдерi арасындағы сақтаумен байланысты шығындар; әкiмшiлiк-басқару шығындары; сатумен байланысты шығындар.
Тауарлық-материалдық құндылықтарды өзiндiк құны бойынша бағалаудың төмендегiдей төрт әдiсi пайдаланылады;
1) тұтас идентификациялау әдiсi – нақты шығындарға негiзделген әдiс, материалдардың нақты мөлшерiнiң құнын анықтауға пайдаланылады;
2) орташа келтiрiлген құны бойынша бағалау әдiсi – әрбiр материал құны жалпы орташа құн бойынша бағаланады;
3) алғашқы сатылып алынған материалдар бағасы бойынша бағалау әдiсi – бiрiншi кезекте алынған қорлардың құны бiрiншi кезекте өзiндiк құнға қосылуы қажет;
4) соңғы кезекте алынған материалдар бағасы бойынша бағалау әдiсi – соңғы кезекте алынған материалдар құны бiрiншi кезекте өзiндiк құнға жатқзылуы қажет.
Осы келтiрiлген материалдардың өзiндiк құнын бағалаудың төрт әдiсiн Нур-ер жауапкершiлiгi шектелген серiктестiгi бойынша қарастырайық, мұндағы материалдық қорлардың мөлшерi төмендегi кестеде берiлген:
Кесте 1
2004 жылдың бiрiншi жарты жылы бойынша
таурлық-материалдық қорлар жөнiндегi деректер
Мерзiмi
Көрсеткiштер
Саны
Бағасы
(теңге есеб.)
Жалпы құны (теңге есеб.)
01.01.04.
Бастапқы қалдық:
250
230
57500
25.02.04
Сатып алынды:
100
260
26000
15.03.04.
400
280
112000
28.03.04.
100
260
26000
15.04.04.
300
280
84000
16.05.04.
200
300
60000
Барлық бостауға дайын материалдар:
1350
365000
Сатылған материалдар:
1000
Материалдар қалдығы:
350
1) Тұтас идентификация әдiсi (specific identification method) бойынша мынандай шарттарды қабылдайық: 15.03 – толығымен, ал 01.01; 15.04; 16.05. мерзiмдерiндегi сатылып алынған материалдардан - 200 данадан сатылған. Яғни, материалдардың қоймада қалған 350 данасының құны 91500 теңгеге тең болады, ол келесi түрде анықталады:
50*230+100*260+100*260+100*280 = 91500тг; ал сатылған материалдар құны 274000 теңгеге тең болады, себебi: 200*230+400*280+200*280+200*300 = 274000тг. Ал бұл екi соманың қосындысы жалпы сатуға дайын болған материалдардың құнын көрсетедi: 1350 дана материалдар 365500 теңге тұрады, яғни, 91500+274000 = 365500тг. Бұл әдiстi құны жоғары өнiмдердi сату барысында пайдаланған тиiмдi, мысалы, зергерлiк бұйымдар сатуда, автокөлiк құралдарын сатуда, ауыр машина жасау жабдықтарын сатуда қолданған тиiмдi. Тұтас идентификация әдiсiнiң кеңiнен пайдаланылмауының себептерi мынада: бұл әдiс сатылып алынып жатқан материалдар қорларына бақылау жасауға мүмкiндiк бермейдi; және де бiртиптес материалдар сатумен айналысатын кәсiпорындар үшiн қандай тауарлардың сатылғандығын, қайсыларының сатылмағандығын анықтау қиынға түседi.
2) Орташа келтiрiлген құн әдiсi (average-cost method) бойынша орташа құн сатуға дайын материалдардың жалпы өзiндiк құнын олардың санына бөлу арқылы анықталады. Жоғарыда қарастырып отырған мысал бойынша өнiм бiрлiгiнiң өзiндiк құны 270,74 теңгенi құрайды, (365500 мың тг.1350 дана өнiм). Яғни, сатылған материалдардың өзiндiк құны 1000*270,74 = 270740 тг. Ал қалған материалдар құны 350*270,74 = 94760 тг. Орташа келтiрiлген құн бойынша бағалау әдiсiнде барлық материалдардың бағалары есепке алынады да ол бағаның өсуi мен төмендеуiн өзара сәйкестендiредi.
3) ФИФО - алғашқы сатылып алынған материалдар бағасы бойынша бағалау әдiсi (first-in, first-out method – FIFO) бойынша алғашқы кезекте босатылған материалдар бiрiншi келген материалдар бағасымен бағаланады. Яғни, 1000 дана босатылған материалдар құны 250*230+100*260+400*280+100*260+150 *280 = 263500тг., материалдар қалдығының құны 150*280+200*300 = 102000тг. ФИФО әдiсiнiң қолданылуы бағаның тұрақты өсуi жағдайында таза табыстың ең жоғарғы мөлшерiне қол жеткiзуге мүмкiндiк бередi, ал бағаның кемуi жағдайында керiсiнше, табыс сомасы азаяды. Бұл әдiстiң негiзгi сипаттамасы бойынша бұл әдiс табыс мөлшерiне экономикалық даму жағдайының әсерiн жоғарылатады.
4) ЛИФО – соңғы кезекте сатылып алынған материалдар құны бойынша бағалау әдiсiне сәйкес (last-in, first-out method - LIFO) бiрiншi сатылған материалдардың құны соңғы кезекте келiп түскен материалдар бағасы бойынша бағаланады және ол 282000 тг. тең болады: {200*300+300*280+100*260+400*280}; ал қоймада қалған материалдар қалдығының құны 83500 тг. тең. ЛИФО әдiсiн пайдалану инфляциялық кезеңдерде аз мөлшердегi пайда сомасын, ал керiсiнше жағдайда пайданы жоғарылатып көрсетедi.
Тауарлық-матераилдық қорлардың екiншi бағалау нысаны таза сату құны бойынша бағалау деп аталады. Тауарлық-материалдық қорлардың зақымдалуы, толық немесе жартылай ескiруi, сату бағасы төмендеуi, ұйымдастыру шығындары жоғарылауы жғдайларына байланысты өздерiнiң өзiндiк құнынан төмен бағамен, яғни, таза сату құны бойынша бағаланады. Таза сату құны дегенiмiз тауарды сатудың, оны сатуға дайындау шығындарын есепке алмастан, мүмкiн болатын сату бағасы. Мысалы, өзiмiз қарастырып отырған Нур - ерң жауапкершiлiгi шектелген серiктестiгi бойынша төмендегiдей шарттарды қабылдайық: есептi кезеңде сатылып алынған 1000 дана материалдыардың құны 110000 теңге. Олардың 750 данасы әрқайсысы 150 теңгеден сатылды. Қоймада қалған 250 дананың 200 данасын 150 теңгеден сату мүмкiндiгi бар, ал 50 данасы материалдардың бүлiнуiне байланысты 50 теңгеден сатылуы мүмкiн. Кәсiпорын балансында 250 дана материалдар қалдығын көрсету үшiн олар дұрыс бағалануы керек. 200 дана зақымдалмаған материалдар өзiндiк құны мен таза сату құны арасындағы төмен мәнi бойынша, яғни өзiндiк құны бойынша бағаланады (200*110 = 22000тг.), ал зақымдалған материалдар өзiндiк құны мен таза сату құны арасындағы ең төменгi мәнi таза сату бағасымен бағаланады (50*50 = 2500тг.). Сонымен 250 дана материалдар қалдықтарының баланста көрсетiлетiн құны 22000+2500 = 24500 теңгеге тең болады.
Тауарлық-материалдық қорлардың ең төменгi мәнi бойынша бағалануын анықтаудың бiрнеше әдiстерi бар:
• әрбiр атаулары (баптары) бойынша анықтаған жағдайда тауарлардың әрқайсысының өзiндiк құны мен сату бағасы өзара салыстырылады;
• негiзгi тауарлық топтар бойынша бағалау әдiсiн пайдаланған жағдайда әр тауар тобының жалпы құны мен жалпы сату бағасы салыстырылып, ең төменгi мәнi бойынша бағаланады;
• қорлардың жалпы деңгейi бойынша бағалануы әдiсiне сәйкес барлық тауарлар өзiндiк құны бойынша және нарықтық сату бағалары бойынша бағаланады деп есептеледi, және де олардың ең төменгi мәнi тауарлық қорларды бағалауға пайдаланылады.
Бухгалтерлiк есепте дайын өнiмдер төмендегiде бағалары бойынша бағаланады: 1) өндiрiстiк (жоспарлы, нақты) өзiндiк құны бойынша бағасына дайын өнiмдi өндiруге жұмсалған барлық шығындар кiредi; 2) толық өзiндiк құны бойынша бағасы өндiрiстiк өзiндiк құны мен коммерциялық шығындарды қамтиды; 3) кәсiпорынның келiсiм бағасы бойынша; 4) босату (көтерме, бөлшек сауда) бағалары.
Тауарлық-материалдық құндылықтардың бухгалтерлiк есебiн ұйымдастырудағы маңызды мәселелердің екiншi кезеңi олардың синтетикалық және аналитикалық есеп шоттарында көрсетiлуi мен олардың есебiн ұйымдастыру жүйелерiн қарастыруды қажет етедi.
1.2. Тауарлық-материалдық қорлардың синтетикалық және аналитикалық есептерi, үздiксiз
және кезеңдiк есеп жүйелерi
Кәсiпорында бухгалтерлiк есептi жүзеге асырудың бiрнеше жүйелерi бар. Әсiресе бухгалтерлiк есептің синтетикалық және аналитикалық есеп жүйелерiне бөлiнуiнiң маңызы зор. Синтетикалық есеп кәсiпорындардың активтерiн, капиталын, мiндеттемелерiн, шығындары мен табыстарын жалпылама ақшалай өлшем бiрлiгiнде топтастыру жүйесi. Синтетикалық есеп мәлiметтерi қаржылық-шаруашылық қызмет нәтижесi жөнiндегi қорытынды есептi құрастырудың негiзгi ақпараттық көзi болады. Бухгалтерлiк есептің 20-шы Материалдар бөлiмшесiнiң шоттары активтi болғандықтан олардың дебетiнде тауарлық-материалдық құндылықтардың есептi кезең басы мен соңындағы қалдығы, есептi кезең бойында келiп түсуi, ал кредитiнде олардың босатылуы көрсетiледi. Бөлiмшенiң синтетикалық шоттары бойынша бiрнеше корреспонденцияларға мысал келтiрейiк:
Дт 201-206, 208 Кт 671 – жабдықтаушылардан келiп түскен тауарлық материалдық игiлiктердің кiрiске алынуы;
Дт 331 Кт 671 – жабдықтаушылардың салықтық счет-фактурасында көрсетiлген қосылған құн салығы сомасына;
Дт 201-206, 208 Кт 333 – материалдардың есеп беруге тиiстi адамдар есебiнен сатылып алынуы;
Дт 206 Кт 722 – негiзгi құралдарды бұзу-бөлшектеуге байланысты жарамды материалдардың кiрiске алынуы;
Дт 207 Кт 201-206, 208 – өңдеуге жiберiлген материалдар құнына;
Дт 901, 911, 921, 931 Кт 201-206, 208 – негiзгi, көмекшi және жартылай өнiмдер өндiрiсiне, бұл өндiрiстерге қызмет көрсетушi цехтар қажеттiлiгiне босатылған материалдар құнына;
Дт 811 Кт 204 – тауарларды сату операцияларына ыдыс пен ыдыстық материалдардың босатылуы;
Дт 821 Кт 201-206, 208 – әкiмшiлiк және жалпы басқару мақсатындағы қажеттiлiктерге босатылған материалдар құнына;
Сонымен қатар, бұл бөлiмше шоттары аналитикалық есеп жүргiзудi қажет ететiн күрделi шоттар болып табылады. Аналитикалық есеп синтетикалық шоттар көлемiндегi мәлiметтердi толық, жан-жақты, ақшалай өлшем бiрлiгiмен қосымша натуралды және еңбектiк өлшем бiрлiктерiн де пайдалана отырып топтастыру жүйесi болып табылады. Аналитикалық есептің қажеттiлiгi тауарлық-материалдық игiлiктердің түрлерiнiң, сорттарының, өлшемдерiнiң көп болуына, олардың бағаларының да әртүрлi болуына байланысты түсiндiрiледi. Мысалы, 203 Отын шоты бойынша тек отын түрлерi ғана емес отынды сатып алуға мүмкiндiк беретiн арнайы талондар бойынша да бөлек есеп жүргiзу қажет. Яғни, бұл шотқа Қоймадағы мұнай өнiмдерi және Талондар бойынша мұнай өнiмдерi деп аталатын аналитикалық есеп шоттарын ашуға болады.
Есеп шоттарының балансқа қатысты баланстық және баланстан тыс шоттар болып бөлiнедi. Типтiк шоттар жоспарының 10-шы Баланс сыртындағы шоттар бөлiмiнiң шоттарында, мысалға 002 Жауапты сақтауға алынған тауарлық-материалдық құндылықтар, 003 Өңдеуге қабылданған материалдарң, 004 Консигнацияға5 (комиссияға) қабылданған тауарлар, кәсiпорын балансында көрсетiлмейтiн, бiрақ сол кәсiпорын шегiнде орналасқан тауарлық-материалдық құндылықтар есебi жүргiзiледi.
206 Басқа да материалдарң және 207 Өңдеуге берiлген материалдар шоттары бойынша синтетикалық және аналитикалық есеп ұйымдастырумен қатар олардың өзiндiк ерекшелiктерi бар. 206-шы шотта басқа да материалдар қатарында жұмысшылармен есеп айырысу мақсатында пайдаланылатын талондар мен басқа да бланкiлер есебi жүргiзiледi. Олар нақты өзiндiк құны бойынша қоймада есепке алынса, номиналдық құны бойынша баланс сыртындағы 006 Қатаң есептегi бланкiлер шотында есепке алынады. Бұлардың аналитикалық есебi материалдық-жауапты адамдар (206 шот) бойынша және есеп беруге тиiстi адамдар (006 шот) бойынша жүргiзiледi. Бланкiлер қоймадан берiлген жағдайда олардың құны 206 шот кредитiнен сәйкес шоттардың (821,921 жәнет.б.) дебетiнде көрсетiледi. Нарықтық қатынастардың нығая түсуiне байланысты ұйымдар тек жоғары сапалы өнiм өндiруге ғана емес сонымен қатар, оларды өңдеу арқылы көбiрек пайда табуға ұмтылуда. 207 шотта әрбiр өңдеуге берiлген материалдар түрлерi жеке аналитикалық шоттарда есептеледi. Ал өңдеуге материалдарды алған ұйым олардың есебiн баланс сыртындағы шоттарда анық көрсетуi қажет. Бұл үшiн баланс сыртындағы 003 Өңдеуге қабылданған материалдар шоты қолданылады және материалды-жауапты адамдар бойынша аналитикалық есеп ұйымдастырылады.
211-213 Аяқталмаған өндiрiс есебiнiң шоттарының дебеттiк айналымында өндiрiстiк бухгалтериядан қаржылық бухгалтерияға берiлген өндiрiс шығындарының дайын өнiм болып аяқталмаған қалдығының мөлшерi көрсетiледi. Әр есептi кезеңнiң басында бұл қалдықтар керiсiнше өндiрiстiк бухгалтерияға есептi кезеңнiң дайын өнiмдерiнiң өзiндiк құнын калькуляциялау мақсатында берiледi. Шоттар корреспонденциясын қарастырайық:
Дт 211-213 Кт 900,910,920 – есептi кезең соңында аяқталмаған өндiрiс қалдықтарының қаржылық бухгалтерияға берiлуi;
Дт 900,910,920 Кт 211-213 – есептi кезең басында аяқталмаған өндiрiс қалдығының өндiрiстiк бухгалтерияға калькуляциялау мақсатында берiлуi.
Тауарлар есебiн жүргiзушi 22 Тауарлар бөлiмшенiң шоттары бойынша төмендегiдей бухгалтерлiк жазулар берiледi:
Дт 221 Кт 900,910,920 – дайын өнiмнің қоймаға келiп түсуiне байланысты кiрiске алынуы;
Дт 801 Кт 221 – сатылған дайын өнiмдердің өзiндiк құнын есептен шығару.
Синтетикалық есепте тауарлық-материалдық құндылықтар нақты өзiндiк құны бойынша бағаланады және баланста көрсетiледi. Аналитикалық есепте олар есептi бағасы бойынша бағаланады. Есептi баға ретiнде келiсiм бағасы немесе жоспарлы есептi бағасы алынуы мүмкiн. Материалдар есебi келiсiм бағасы бойынша жүргiзiлетiн болса олардың нақты өзiндiк құны осы материалдардың сатып алу құны мен дайындау-тасымалдау шығындарынан тұрады. Оның құрамына темiр жол тарифi, су жолы фрахты, автокөлiкпен, ұшақ және басқа көлiк құралдарымен тасымалдау тарифтерi кiредi. Сонымен қатар, әртүрлi алымдар мен баждар, тасымалдау шығындары, оларды жеткiзумен байланысты жол сапар шығындары, материалдық қорларды дайындау, тиеу және түсiру шығындары және тағы басқа шығындар сомалары да қосылады. Саудадағы кемiтулер, артық төленген сомалардың қайтарылған мөлшерлерi тасымалдау-дайындау шығындары құрамынан алынып тасталынады. Ал егер, материалдардың аналитикалық есебi жоспарлы-есептi бағасы бойынша жүргiзiлетiн болса, онда олардың нақты өзiндiк құны олардың сатып алу құны мен нақты өзiндiк құны және есептi бағасы арасындағы ауытқу сомасын қосу немесе шегеру арқылы анықталады. Есептi бағаны кәсiпорын өзi келiсiм бағасы мен тасымалдау-дайындау шығындарының жоспарлы мөлшерiне қатысты анықтайды. Тасымалдау-дайындау шығындары немесе ауытқулар (+,-) материалдар босатылған шоттарға есептен шығарылады, мысалы 901, 911, 921, 931, 126 және тағы басқа материалдық шығындар есебiн жүргiзу шоттарында белгiлi-бiр процент мөлшерiнде көрсетiледi. Дайындау-тасымалдау шығындарының анықталуын кесте құрастыру арқылы қарастыруға болады:
Кесте 2
Дайындау-тасымалдау шығындарын (ДТШ) немесе
ауытқуларды (+, -) есептеу
Рет
саны
Көрсеткiштер
201 шот (тг. ес.)
Нақты өзiндiк құны
Есептi бағасы
Келiп түскен материалдық құндылықтар жөнiндегi жиынтық мәлiметтер:
1.
671 шоттың кредитi, төленуге тиiстi шоттар
402000
375780
2.
641 шоттың кредитi, еншiлес серiктестiктерге қарыз
23400
-
3.
687 шоттың кредитi, басқа да крдиторлық қарыз
120000
123200
4.
441 шоттың кредитi, есеп айырысу шоты
56000
54120
5.
Келiп түскен материалдар жиыны:
601400
553100
6.
ДТШ немесе ауытқуларды есептеу (+,-):
7.
Өткен ай ведомостiнде көрсетiлген материалдық құндылықтардың қалдығы
2180300
1981000
8.
Қалдығымен қоса есептегендегi материалдар жиыны
(5жол + 7 жол)
2873700
2534100
9.
ДТШ немесе есептi бағасы арасындағы ауытқу (+,-) (8 жолдағы мәлiметтердің өзара айырымы)
249600
10.
Ауытқулар процентi (10жол9жол*100) – есептi баға бағаны бойынша
-
9,85
11.
Ай соңындағы материалдарға келетiн ДТШ немесе ауытқулар сомасы (1328810*9,85100)
-
130888
12.
Есептен шығарылуға тиiстi ДТШ немесе ауытқулар (+,-), (8жол – 10 жол)
-
118712
Кестеде көрсетiлгендей материалдардың босатылуы есептелген шоттарға есептен шығарылуға тиiстi ауытқулар сомасы 1181712 тг. құрайды.
Өндiрiлетiн өнiмдердің сапасын және бәсеке қабiлеттiлiгiн жоғарылату мен өндiрiс шығындарын төмендету үшiн көптеген Қазақстандық өндiрушiлер халықаралық сапа стандарттарына сәйкес келетiн жоғары сапалы шикiзаттар мен материалдарды, дайын өнiмдер мен тауарларды шет елдерден сатып алуда. Мұндай кәсiпорындарда шет елден әкелiнетiн шикiзаттардың өзiндiк құнын анықтау күрделi мәселе болып табылады. Шет елдiк жабдықтаушыдан алынған тауарлық-материалдық қорлардың өзiндiк құнын анықтаудың бiрқатар ерекшелiктерi бар. Бiрiншiден, шет елден алынған игiлiктердың құны шет ел валютасында болғандықтан, отандық есепте олардың құны операция жүзеге асырылған күнгi Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi бекiткен бағамы бойынша ұлттық валютада көрсетiлуi керек. Екiншiден, оларды тасымалдаумен байланысты шығындардың есепке алынуы келiсiмдерде көрсетiлген жеткiзу шарттарына тiкелей байланысты. Жеткiзу шарттарыныңң6 бiрқатар түрлерiн қарастырайық:
EXW (Ex Works) – франко-зауыт – жабдықтаушы тауарды зауытта өткiзiп бередi, сатып алушы тасымалдау, сақтандыру және жүктi кедендiк тексеруден өткiзу шығындарын өз үлесiне алады;
FCAFRC (free carriernamed point) – франко-жеткiзушi – жүк алмасу екi жақтың келiсiмi бойынша шешiледi, екi жақтың да құқықтары мен мiндеттерi айқындалады;
FORFOT (free of railtruck) – франко-вагон – жабдықтаушы жүктi темiр жолға немесе сатып алушының жүк машиналарының тұрағына дейiн жеткiзу шығындарын төлейдi;
FOAFOB (free of airport) – франко-аэропорт – жабдықтаушы жүктi аэропортқа дейiн жеткiзедi;
CFR (cost and freight) - құн және фрахт – сатушы тауар құны мен фрахтты сатып алушымен келiсiлген межеге дейiн жеткiзедi, ал тауарды сақтандыру шығындары мен оларды тасымалдау барысындағы тәуекел сатып алушы үлесiне берiледi;
GIF (cost, insurance, freight) - құн, сақтандыру және фрахт – жүктi жеткiзу, құнын төлеу, және бұзылудан сақтандыру шығындары толығымен жабдықтаушы есебiнен өтеледi.
Тауарлық-материалдық қорларды сатып алумен байланысты шығындар құнына сатып алу бағасы, баж салығы, жабдықтау ұйымдарына төленген комиссиондық төлемдер, тасымалдау-дайындау шығындары және басқа да қорларды сатып алумен тiкелей байланысты шығындар кiредi7. Тасымалдап жеткiзу шығындарын, оны уақытша сақтау қоймаларында орналастыру шығындарын барлық сатылып алынған қорлардың түрлерiне пропорционалды түрде бөлу қажет.
Тауарлық-материалдық қорлар есебiн ұйымдастырудағы ерекшелiктердің бiрi оларды есептеу жүйелерi болып табылады. Оларды есептеу жүйелерi екiге бөлiнедi: кезеңдiк есеп және үздiксiз есеп жүйелерi, осы жүйелер бойынша сәйкес есеп ұйымдастырудың өз ерекшелiктерi бар.
Кезеңдiк есеп жүйесiн пайдаланғанда жыл бойы тауарлық-материалдық құндылықтар есебiн түбегейлi түрде жүргiзiлмейдi. Олардың нақты қолда бар мөлшерi түгендеу жүргiзу арқылы анықталады. Сатылған тауарлық-материалдық құндылықтардың өзiндiк құны түгендеу процесi аяқталғанға дейiн анықталмайды, себебi олардың өзiндiк құны төмендегi формулаға сәйкес есептеледi:
есептi кезең басындағы материалдар қалдығы
+
есептi кезеңде келiп түскен материалдар
=
сатуға дайын тауарлы-материалдық қорлардың өзiндiк құны
-
есептi кезең соңындағы материалдар қалдығы
=
сатылған материалдардың өзiндiк құны
Сатылған тауарлық-материалдық құндылықтардың өзiндiк құны пайдаланылатын бағалау әдiсiне байланысты. Бұл есеп жүйесiн қолданған кезде тауарлық-материалдық қорлардың баланстық шоттардағы қалдықтары түгендеу аяқталғанға дейiн бастапқы мөлшерiнде қалады. Есептi кезеңдегi тауарлық-материалдық құндылықтардың қозғалысы уақытша шығындар шоттарында есепке алынады да , есептi кезең соңында ғана түзету жазулары жазылады. Кезеңдiк есеп жүйесiнiң негiзгi кемшiлiгi тауарлық-материалдық құндылықтардың барлық түрлерi жөнiнде толық мәлiметтер алу мүмкiндiгiнiң болмауында. Қазiргi кезде бұл жүйе көбiнесе қызмет көрсету салаларында, көтерме және бөлшек сауда мекемелерiнде, аз мөлшердегi шикiзаттар мен материалдардан бiр түрлi өнiмдер өндiрушi және қарапайым технологиялық процесi бар өнеркәсiптiк кәсiпорындарда қолданылады.
Үздiксiз есеп жүргiзу жүйесiн пайдалану тауарлық-материалдық қорлардың кiрiске алынуы мен есептен шығарылуының операциялары баланстық шоттарда толық көрсетiледi. Бұл есеп жүйесiнде уақытша шығындар есебiн жүргiзу шоттары пайдаланылмайды. Есептi кезеңнiң барлық уақытында қолда бар материалдар мен сатылған материалдардың өзiндiк құны жөнiндегi мәлiметтер белгiлi болады. Сатылған тауарлық-матераилдық қорлардың өзiндiк құны сату операцияларының орындалуына сәйкес 801 Сатылған дайын өнiмдер (жұмыстар, қызметтердiң) өзiндiк құны шотында есепке алынады.
Сонымен, бухгалтерлiк есептегi кезеңдiк және үздiксiз есеп жүйелерiнiң арасындағы негiзгi ерекшелiгi: кезеңдiк есепте баланстық шоттардағы материалдар мөлшерлерi бастапқы қалпында қалатын болса, үздiксiз есеп жүйесiнде баланстық шоттарда олардың барлық қозғалыстары көрсетiледi.
Екi есеп жүйесiндегi ерекшелiктердi көру үшiн төмендегiдей мысал қарастыруға болады: айталық, ФОБ-жеткiзу-станциясы- тасымалдау шарты бойынша 117600 теңгеге сатылып алынған 100 дана материалдық қорлар кiрiске алынды.
Кесте 3
Үздiксiз және кезеңдiк есеп жүйелерiн салыстыру
үздiксiз есеп жүйесi:
Кезеңдiк есеп жүйесi:
Дт 20 Материалдар шоттары – 117600тг.
Кт 671 Төленуге тиiстi шоттарң – 117600 тг.
Дт 20 Материалдар шоттары – 117600тг.
Кт 671 Төленуге тиiстi шоттарң – 117600 тг.
Егер 20 данасы 30000 тг. сатылса:
Дт 801, 811 Кт 201,221 – 235200тг. сатылған қорлардың өзiндiк құнына, сату шығындарына;
Дт 301 Кт 701, 727 – 30000тг. түсiм сомасына;
Егер 20 данасы 30000 тг. Сатылса:
Дт 301 Кт 701, 727 – 30000тг. түсiм сомасына;
Егер жабдықтаушыға қорлардың 10 данасын қайтаратын болсақ:
Дт 671 Кт 201,221 – 11760тг.
Егер жабдықтаушыға қорлардың 10 данасын қайтаратын болсақ:
Дт 671 Кт 201,221 – 11760тг.
Жабдықтаушы шотының төленуi:
Дт 451 Кт 301 – 105840тг.
Жабдықтаушы шотының төленуi:
Дт 451 Кт 301 – 105840тг.
Кесте мәлiметтерiнен бiз алғашқы үш операциялар бойынша өзгешелiктердi көремiз. Үздiксiз есеп жүйесiнде тауарлық-материалдық қорлар есебiн жүргiзу шоттары олардың қалдықтарын нақты сипаттайды және де сатылған қоралрдың өзiндiк құны сәйкес шоттарда есепке алынады. Ал кезеңдiк есеп жүйесiнде Сатылған өнiмдердің (тауарлар, жұмыстар, қызметтердiң) өзiндiк құны шотының қолданылмағандығын көремiз. Үздiксiз есеп жүйесiндегi өзiндiк құн есебiн жүргiзген шот есептi кезең соңында 571 Жиынтық табыс (зиян) шотына есептен шығарылады.
Өндiрiстiк-шаруашылық қызметпен айналысушы ұйымдардың кезеңдiк және үздiксiз есеп жүйелерiнiң бiрiн таңдауы олардың қызметiнiң түрiне, өндiрiс көлемiне, пайдаланылатын шикiзаттар мен материалдардың мөлшерiне және басқа да себептерге байланысты.
Есептің қандай жүйесiнiң пайдаланылғанына қарамастан тауарлық-материалдық қорлардың бухгалтерлiк есебiн жүзеге асырудағы басты мәселе олардың дұрыс құжатталуы, себебi құжаттау материалдардың жұмсалуының тиiмдiлiгiн және дұрыс сақталуын қамтамасыз етудiң ең басты шарттарының бiрi болып табылады
.
1.3. Тауарлық-материалдық қорлар қозғалысының құжатталуы, қоймадағы және бухгалтериядағы материалдар есептерiнiң ұйымдастырылуы
Жалпы бухгалтерлiк есеп жүйесiн ұйымдастырудағы маңызды шарттардың бiрi барлық жүзеге асырылған шаруашылық операцияларының мiндеттi түрде құжаттарда тiркелуi. Яғни, жоғарыда келтiрiлген синтетикалық есеп шотарында көрсетiлген тауарлық-материалдық құндылықтардың кiрiстелуi мен есептен шығарылуына байланысты операциялар да мiндеттi түрде құжатталуы қажет. Тауарлық-материалдық құндылықтардың қозғалысы сәйкес Типтiк нысанды құжаттарда тiркеледi. Бұл операциялардың құжатталуы материалдар есебiнiң дұрыс ұйымдастырылуына, олардың сақталуы мен ұтымды пайдаланылуына бақылау жасауға мүмкiндiк бередi. Материалдық құндылықтар қозғалысы төмендегiдей құжаттарда көрсетiледi:
- сенiм хат (ф. М-2 немесе ф. М-2а), Бұл құжаттар қызметкерге материалдық қорларды алу үшiн заңды тұлға атынан әрекет етуге құқық бередi. Сенiм хат бухгалтерияда толтырылады да алушы қызметкерге берiледi. Оның екiншi формасын материалдық қорлардың алынуын берiлген сенiм хаттар есебiнiң Журналында тiркеуге алатын ұйымдар қолданады (қосымша бет -1).
• берiлген сенiм хаттарды тiркеу журналы (ф. М-7а), берiлген сенiм хаттарды және олардың алынғандығы жөнiндегi қолхаттарды тiркеуге арналған құжат.
• кiрiс ордерi (ф. М-4), жабдықтаушылардан немесе өңдеуден қайтарылған материалдық қорларды кiрiске алу үшiн материалды-жауапты адам бiр дана етiп толтырады.
• материалдарды кiрiске алу жөнiндегi акт (ф. М-7), жабдықтаушылардың құжаттарында көрсетiлген мөлшерден сандық және сапалық ауытқулары бар материалдарды, мүлдем қажеттi құжаттарсыз келген материалдарды кiрiске алуға пайдаланылады. Бұл құжат материалдық-жауапты адам мен жабдықтаушылар өкiлiнiң қатысуымен екi дана етiп толтырылады.
• материалдық құндылықтардың дайындау және өндiрiсте сақтау процестерiнде жоғалуы мен жетiспеушiлiктерi жөнiндегi акт (ф. М-7а), дайындау, өндiру процестерiндегi немесе сақтаудағы материалдық игiлiктердің табиғи жойылу шегi белгiленбеген жағдайда олардың жойылуын құжаттауға арналған. Бұл толтырылған құжат олардың жетiспейтiн мөлшерiн есептен шығаруға және жетiпеушiлiгiне кiнәлi адамдар анықталған жағдайда орнын толтыруға негiз болады. Құжатты арнайы комиссия екi дана етiп толтырады.
• табиғи жойылу шегiндегi материалдардың жетiспеушiлiгi жөнiндегi акт (ф. М-7б), бұл кiрiс ордерiне қосымша болып табылады және оны табиғи жойылу шегi бекiтiлген материалдар бойынша арнайы комиссия екi дана етiп толтырады.
• материалдардың (тауарлардың) бұзылуы, шатынауы, сынуы жөнiндегi акт (ф. М-7в), бұзылуы, шатынауы, сынуына байланысты құны төмендетiлуi қажет немесе мүлде есептен шығарылуы қажеттi материалдар бойынша арнайы комиссия екi дана етiп толтырады.
• шектi-заборлы карта (ф. М-8), жабдықтау немесе жоспарлау бөлiмi бiр материал түрiне екi дана толтырады. Бұл құжат өндiрiске қажеттi материалдарды жүйелi түрде босату құжаты болып табылады.
• материалдар есебi карточкалары (ф. М-17), бұл карточкаларда алғашқы құжаттар санын азайту мақсатында босатылған материалдар мөлшерiн көрсетуге де болады (қосымша бет -2), бұл жағдайда материалдардың босатылуына бiр дана шектi-заборлы карта толтырылады.
• талап актiсi (ф. М-10), материалдардың босатылу шегiнен артық мөлшерде қажет етiлген жағдайда және материалдардың бiр түрiн екiншiсiмен алмастыру қажет болғанда толтырылады.
• материалдардың босатылуын талап ттеу накладнойлары (ф. М-15а), материалдардың өз iшiндегi қозғалысы үшiн, сонымен қатар, сыртқа босатылуы үшiн де толтырылады. Екi дана етiп толтырылған құжаттың бiр данасы алушыға, екiншiсi қоймаға берiледi, ол қоймадан бухгалтерияға өткiзiледi.
• үйлер мен ғимараттарды салу және орнату мақсатында алынған материалдық құндылықтар жөнiндегi акт (ф. М-35), актiнi арнайы комиссия мүшлерi қажеттi материалдық құндылықтарды кiрiске алу барысында үш дана етiп толтырады.
Өндiрiс процесiнде басқа да көптеген шаруашылық жағдайлары орын алуы мүмкiн болғандықтан, операцияларды тiркеу құжаттарының түрлерi де өте көп. Барлық операциялардың мiндеттi түрде құжатталуы тауарлық-материалдық құндылықтардың сақталуын және тиiмдi пайдаланылуын қамтамасыз етедi. Материалдық игiлiктердің сақталу орны қойма болғандықтан олардың қоймадағы және бухгалтериядағы есептерiнiң ұйымдастырылуының өзiндiк ерекшелiктерi бар.
Тауарлық-материалдық құндылықтардың қоймадағы есебiн материалды-жауапты адамдар жүргiзедi. Қойма меңгерушiлерiмен олардың толық материалдық жауапкершiлiгi жөнiнде келiсiм-шарт жасалғаннан кейiн өздерiнiң мiндеттрiмен танысады. Олардың негiзгi мiндеттерi келiп түскен материалдық игiлiктердi уақыттылы кiрiске алу, босату және материалдардың сақталуын қамтамасыз ету болып табылады. Қоймада тауарлық-материалдық құндылықтар есебi ф. М-17 Материалдар есебiнiң карточкаларында жүргiзiледi. Материалдық қорлардың әрбiр номенклатуралық реттiк саны бойынша жеке карточка бухгалтерияда ашылып, қоймаға жартылай толтырылған түрде берiледi. Келген карточкаларда қоймашылар материалдардың сақталу орнын сипаттайтын реквизиттерiн (стеллаждар, ұялар) көрсетедi. Карточкаларға жазулар тек құжаттар негiзiнде ғана жазылады. Материалдық қорлардың қоймадағы мөлшерi олардың бекiтiлген мөлшерiнен көп немесе аз болған жағдайда қойма меңгерушiсi бұл жөнiнде жабдықтау бөлiмiн хабарландыруы керек. Бұл мақсатта ф. М-34 Қорлардың нақты қалдықтарының бекiтiлген мөлшерден ауытқуы жөнiндегi белгi беру анықтама қағазың карточкалар негiзiнде бiр дана етiп толтырылады. Анықтама қағазда көрсетiлуi қажет мәлiметтердің критерийлерiн жабдықтау бөлiмi айқындайды.
Белгiленген мерзiмде бухгалтерия қоймадағы карточкалардағы жазбалардың дұрыстығын, материалдар қалдықтарының дұрыс анықталғандығын тексередi. Тексеру жүргiзiлгендiгiн бухгалтер карточканың арнайы бағанында қол қою арқылы растайды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәсiпорындардың (ұйымдардың) тауарлық-материалдық қорларының есебi, талдауы мен аудитi
Мазмұны:
беттер
Кiрiспе 3
I. Тауарлық-материалдық қорлардың бухгалтерлiк есебiн
ұйымдастырудың теориялық негiздерi 7
1.1. Тауарлық-материалдық құндылықтар жөнiнде түсiнiк,
олардың жiктелуi мен бағалануы 7
1.2. Тауарлық-материалдық қорлардың синтетикалық
және аналитикалық есептерi, үздiксiз және кезеңдiк
есеп жүйелерi 18
1.3. Тауарлық-материалдық қорлар қозғалысының құжатталуы,
қоймадағы және бухгалтериядағы материалдар есептерiнiң
ұйымдастырылуы 29
II. Тауарлық-материалдық қорлар есебiнiң аудитi
мен талдауы 39
2.1. Материалдық қорлар есебiнiң аудитi 39
2.2. Дайын өнiмдер мен аяқталмаған өндiрiс есебiнiң аудитi 48
2.3. Тауарлық-материалдық қорлармен қамтамасыз етiлу мен
олардың ұтымды пайдаланылуын талдау 57
III. Халықаралық стандарттарға көшу жағдайында
материалдық қорлар есебiнiң қаржылық нәтиженiң
қалыптасуына әсерi 68
3.1. Тауарлық-материалдық қорлар есебiнiң кәсiпорынның
қаржылық нәтижесiне әсер ету мәселелерi 68
Қорытынды 75
Пайдаланылған әдебиеттер 79
Қосымша беттер 82
Кiрiспе
Бүгiнгi күнi Қазақстан Республикасының экономикасы әртүрлi меншiктiк-құқықтық нысандарындағы қызмет атқарушы ұйымдардың көптүрлiлiгi ретiнде сипатталады. Кәсiпкерлiктiң жаңа түрлерiнiң пайда болуы жалпы халық шаруашылығының барлық салаларын қамтиды. Нарықтық қатынастардың дамып, нығая түсуi мен өзара бәсекелестiктiң ерекше қарқын алуы кәсiпкерлерге қойылатын талаптарды күрделендiруде. Қазiргi кезең талабына сәйкес ақпараттың уақыттылығы, сенiмдiлiгi, мәндiлiгi, маңыздылығы шешушi роль атқарып отыр. Кәсiпкерлiк қызметтiң жүзеге асырылуы мен оның нәтижелерi жөнiндегi мәлiметтердi жинап, өңдеп, пайдаланушылардың ақпараттық қажеттiлiгiн қамтамасыз етушi бiрден-бiр жүйе – бухгалтерлiк есеп.
Бухгалтерлiк есеп жүйесi дегенiмiз – кәсiпкерлер мен ұйымдардың операциялары мен жағдайлары жөнiндегi ақпаратты жинау, тiркеу және топтастыру жүйесi болып табылады1. Қазақстан Республикасының резиденттерi болатын мiндеттi тiркеуден өтуi қажет заңды тұлғалар мен жеке кәсiпкерлер және де Қазақстан Республикасында тiркелген, бiрақ резиденттер болып саналмайтын заңды тұлғалардың филиалдары мен өкiлеттiлiктерi бухгалтерлiк есеп жүргiзуге және қаржылық қорытынды есептi құрастырып, сәйкес орындарға тапсыруға мiндеттi. Бұл кәсiпкерлер мен ұйымдар бухгалтерлiк есептi жүргiзуде және қаржылық қорытынды есептi құрастыруда заңдық және әртүрлi нормативтiк-құқықтық негiздерге сүйенедi. Олардың қатарында Қазақстан Республикасының Бухгалтерлiк есеп және қаржылық қорытынды есеп жөнiндегi заңын, Халықаралық қорытынды есеп стандарттарын, Ұлттық есеп стандарттарын, Бухгалтерлiк есептің Типтiк шоттар жоспарын атауға болады.
Бухгалтерлiк есеп – экономикалық ғылымдар iшiндегi өз алдына бөлек зерттеу пәнi бар, оны зерттеп, талдайтын, даму жолдарын анықтайтын, шаруашылық есептің ұйымдастырылуы мен орындалуын жүйелендiретiн әдiс-тәсiлдерi бар ерекше ғылыми сала. Мұндағы зерттеудiң негiзгi объектiлерi – шаруашылық қорлары мен олардың қорлану көздерi. Яғни, бухгалтерлiк есеп жүйесiнiң негiзгi мiндеттерiнiң бiрi - әрбiр ұйымның шаруашылық қорлары мен қорлану көздерiнiң нақты қалдықтары мен олардың қозғалысының есебiн қажеттi талаптар көлемiнде ұйымдастыру. Ұйымдардың өнiмдер өндiрудегi (қызметтердi атқару, жұмыстарды орындаудағы) аса маңызды объектiлерi - шаруашылық қорлары болып табылады. Шаруашылық қорлар құрамына негiзгi құралдар, материалды емес активтер, тауарлық-материалдық игiлiктер, ақша қаражаттары, инвестициялар, дебиторлық қарыздар кiредi. Тауарлық-материалдық құндылықтар олардың iшiндегi ең бiр көлемдiсi болып табылады, себебi, бұл игiлiктер өндiрiлетiн өнiмнің материалдық негiзiн құрастырады, өндiрiлiп шығарылатын дайын өнiмдердің өзiндiк құнының басым бөлiгi ретiнде олардың бағасын анықтауға негiз болады.
Қазiргi нарықтық қатынастардың дамуы барысында халықаралық сауда қатынастарының жоғарғы деңгейде дамуына байланысты елiмiзге импортталынатын тауарлық-материалдық игiлiктердің түрлерi көбейе түстi. Өндiрiлетiн өнiмнің санына ғана емес, ендi бiрiншi кезекте сапасына көбiрек көңiл бөлiнедi. Мұның барлығы бүгiнгi күнi бухгалтерлiк есеп жүйесiнен тауарлық-материалдық құндылықтар есебiн ұйымдастыруда ерекше мұқияттылықты талап етедi.
Бухгалтерлiк есеп және есеп беру жүйесiнiң халықаралық стандарттарға сәйкестендiрiлуi бiрнеше кезеңдерге бөлiнiп жүзеге асырылатын болса да биылғы жылдың өзiнде бiрiншi кезекте халықаралық стандарттарға көшуге тиiстi шаруашылық субъектiлерi үшiн кезек күттiрмес мәселелер өте көп. Яғни, есеп жүесiнiң маңызды бiр бөлiгi ретiнде тауарлық-материалдық қорлар есебiн халықаралық талаптарға сәйкес жүргiзу қажеттiгi туындайды.
Жоғарыда аталған жағдайлардан тауарлық-материалдық құндылықтардың ұйымдарға негiзгi қызмет түрiн жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн қорлар болатыны көрiнедi. Яғни, тауарлық-материалдық игiлiктердің бухгалтерлiк есебiнiң дұрыс ұйымдастырылуы және олардың дұрыс бағаланылуы мен ұтымды қолданылуы мәселелерi тереңiрек зерттеудi талап ететiн өзектi тақырыптардың бiрi болады.
Кәсiпорындардың (ұйымдардың) тауарлық-материалдық қорларының есебi, талдауы мен аудитi тақырыбында дипломдық жұмыс жазудағы басты мақсатым тауарлық-материалдық құндылықтардың қолданылуының есебiн ұйымдастыру, оларды аудиторлық тексеру мен талдау мәселелерiнiң теориялық және практикалық негiздерiн зерттеу болып табылады.
Зерттеу жүргiзу мақсатында төмендегiдей мiндеттер қойдым:
• тауарлық-материалдық құндылықтардың есебiн жүргiзудi реттеушi нормативтiк-құқықтық негiздерге сәйкес тауарлық-материалдық қорлардың экономикалық мәнi мен маңызын ашу;
• тауарлық-материалдық игiлiктердің жiктелуi мен бағалануының ерекшелiктерiн қарастыру;
• ұйымдардың тауарлық-материалдық игiлiктермен қамтамасыз етiлуiн және олардың тиiмдi пайдаланылуын зерттеу;
• тауарлық-материалдық игiлiктер есебi бойынша аудиторлық тексеру жүргiзудiң маңызын қарастыру;
• материалдық қорлармен қамтамасыз ету мен ұтымды жұмсалуын талдау;
• дайын өнiмдер мен аяқталмаған өндiрiс есептерiн ұйымдастыру ерекшелiктерiн қарастыру;
• халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттарына көшуге байланысты тауарлық-материалдық құндылықтар есебiнiң ерекшелiктерiн зерттеу.
Бұл мақсаттарға қол жеткiзу үшiн негiзгi нормативтiк-құқықтық актiлермен қатар отандық және шет елдiк авторлар еңбектерiн пайдаланбақпын, мысалға, В.В. Радостовец, В.Ф. Палий, Б. Нидлз, Ч.Т. Хорнгрен және т.б.
Тауарлық-материалдық игiлiктер есебiнiң практикалық мәселелерiн қарастыру үшiн жұмысты жазу барысында Нур-ер жауапкершiлiгi шектелген серiктестiктiң нақты деректерiн пайдаланбақшымын.
Нур-ер жауапкершiлiгi шектелген серiктестiк Алматы облыстық заң мекемесiнде қайта тiркеудiн өткен, заңды тұлға ретiнде тiркелгендiгi жөнiнде 6420-1909 куәлiгi берiлген. Ұйымдық-меншiктiк нысаны бойынша жеке меншiктегi серiктестiк болып табылады. Негiзгi қызмет түрi – контейнерлер мен әртүрлi ыдыс-сиымдылықтарын бектiту-пломбалау мақсатында қолданылатын құрылғыларды өндiру.
I. Тауарлық-материалдық қорлардың бухгалтерлiк
есебiн ұйымдастырудың теориялық негiздерi
1.1. Тауарлық-материалдық құндылықтар жөнiнде түсiнiк,
олардың жiктелуi мен бағалануы
Өндiрiс процесiнiң басты объектiлерi еңбек құралдары мен еңбек заттары болып табылады. Еңбек заттарының еңбек құралдарынан айырмашылығы, олар өндiрiс процесiнде технологиялық өңдеуден өткiзiледi, яғни өндiрiске бiр рет ғана қатысып, өндiрiлетiн өнiмнің материалдық негiзiн құрайды және де олардың өзiндiк құнына қосылады. Сол себептi оларды айналымдағы активтер ретiнде есепке алады. Материалдық шығындардың сонымен қатар, өнiмнің өзiндiк құнынындағы үлес салмағы өте үлкен. Кейбiр өндiрiс салаларында олар жалпы шығындардың 90%-iн құрайды.
Материалдық қорлардың сатылып алынуы, сақталуы мен пайдаланылуының есебi ұйымдардың жалпы бухгалтерлiк есеп жүйесiнiң маңызды бөлшегi болады. Өндiрiлетiн өнiм түрлерiнiң жылдам өзгертiлуi, материалдық қорларды жеткiзiп берушiлердің тез алмасуы, экономикадағы тауарлық-материалдық қорлардың бағасының жиi құбылмалылығы олардың есебiн ұйымдастыру маңызын арттыра түседi.
Отандық есеп жүйесiнде тауарлық-материалдық игiлiктер есебi 7 Тауарлық-материалдық қорлар есебi стандартына сәйке жүзеге асырылды. Тауарлық-материалдық қорлар дегенiмiз – бiрiншiден, шикiзат қорлары, материалдар, сатылып алынған жартылай фабрикаттар мен құрастырушы бөлшектер,отын, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер, өндiрiсте пайдалануға, немесе қызмет көрсету мен жұмыстарды орындауда пайдалануға арналған басқа да материалдар түрiндегi; екiншiден, аяқталмаған өндiрiс түрiндегi; ұшiншiден, сатуға бағытталған дайын өнiмдер мен тауарлар түрiндегi активтер2.
Тауарлық-материалдық қорлар есебiн ұйымдастырудың негiзгi мiндеттерi төмендегiдей: қорлардың толық және уақыттылы кiрiске алынуы мен сақтау орындарындағы сақталуын бақылау; қорлардың қозғалысы бойынша барлық оперцияларды уақыттылы және толық құжаттарға тiркеу; дайындау-тасымалдау шығындары мен дайындалған қорлардың нақты өзiндiк құнының уақыттылы және дұрыс анықталуы; дайындау-тасымалдау шығындарының өндiрiс немесе айналыс шығындары құрамына дұрыс және бiрқалыпты қосылуын бақылау; қоймадағы қорлардың жағдайын бақылау; iшкi ресурстарды жұмылдыру мақсатында ұйымдарға қажет емес материалдық қорларды анықтау және сату; олардың қалдығы жөнiндегi және олардың сақталу орындарындағы қозғалыстары бойынша нақты мәлiметтердi алу.
Тауарлық-материалдық құндылықтардың есебiнiң тиiмдi ұйымдастырылуының басты шарттары олардың дұрыс жiктелуi мен бағалануы. Өндiрiс процесiндегi функционалдық ролi мен бағытталуына қарай барлық қорлар негiзгi және көмекшi болып екiге бөлiнедi. Негiзгi материалдар өндiрiлетiн өнiмге заттай кiрiп, оның материалдық негiзiн құрайды. Көмекшi материалдар өндiрiлетiн өнiмдер құрамына кiретiн, бiрақ негiзгi материалдармен салыстырғанда олардың материалдық негiзiн құрамайтын, керiсiнше, материалдарға қосымша бөлшектер ретiнде өнiмге тән сапалық сипат берушi материалдық қорлар болып табылады.
Тауарлық-материалдық қорлардың физикалық қасиеттерi мен экономикалық мақсатына байланысты, түрлерi мен өлшемдерiне байланысты әртүрлi топтарға, топшаларға бiрiктiруге болады. Олардың ұтымды топтастырылуы Типтiк шоттар жоспарында3 жеке шоттар бойынша көрсетiлген. Тауарлық-материалдық қорлардың Типтiк шоттар жоспарының 2-шi Тауарлық-материалдық қорлар бөлiмiнi 20-шы Материалдар, 21 Аяқталмаған өндiрiс және 22 Тауарлар бөлiмшелерiнде төмендегiдей қүндылықтар түрлерi есепке алынады: 1) 20-шы Материалдар бөлiмшесi бойынша:
201 Шикiзаттар мен материалдар шотында өндiрiлетiн өнiмнің негiзiн құрастыруға қажеттi шикiзаттар мен материалдар, сонымен қатар, өнiмге сапалық сипаттама берушi көмекшi материалдар есепке алынады.
202 Сатылып алынатын жартылай өнiмдер мен құрастырушы бұйымдар, конструкциялар мен бөлшектер шоты өндiрiлетiн өнiмдердi толық құрастыру мақсатында сатылып алынатын құрастыру бөлшектерi мен жартылай дайын өнiмдер есебiн жүргiзедi.
203 Отын шотында мұнай өнiмдерiнiң, қатты және басқа да отын түрлерiнiң есебi ұйымдастырылады.
204 Ыдыс және ыдыстық материалдар шоты барлық түрдегi ыдыстар есебiн жүргiзуге арналғанымен мұнда шаруашылық мүлiктерi болып табылатын (цистерналар, флягтар) жабдықтар және ыдыстарды дайындау мен жөндеуге арналған материалдар мен бөлшектер есепке алынбайды.
205 Қосалқы бөлшектер шоты машиналар мен жабдықтарды, көлiк құралдарының және басқа техника түрлерiнiң тозған бөлшектерiн алмастыруға және оларды жөндеуге арналған қосалқы бөлшектер есебiне арналған.
206 Басқа да материалдар шотында өндiрiс қалдықтары, жөнделмейтiн ақау, негiзгi құралдарды бұзып-бөлшектеуден алған материалдар есептеледi.
207 Өңдеуге берiлген материалдар шоты сырт жаққа өңдеуге жiберiлген материалдар есебiн жүргiзедi.
208 Құрылыс материалдары шотында тiкелей құрылыс және орнату процестерiнде пайдаланылатын, немесе құрылыстық бөлшектердi дайындауға қажеттi құрылыс материалдары есепке алынады. Бұл шотты негiзiнен құрылыс салумен айналысушы ұйымдар қолданады, және де осы шот бойынша субшоттарда олар құрылыс мақсатында қажеттi, мысалға, қопарғыш заттар түрiндегi басқа да құндылықтарды да есепке алады.
Бухгалтерлiк есеп жүйесiнiң қаржылық және басқару бухгалтериясы болып екiге бөлiнуiмен байланысты өндiрiстiк шығындар есебiн жүргiзудiң өзiндiк ерекшелiктерi бар. Басқару бухгалтериясы есептi кезеңдегi өндiрiстiк шығындарды және өндiрiске қызмет көрсету шығындарын есепке алумен, өнiмдердің өзiндiк құнын анықтау және жалпы жұмсалынған шығындардың дайын өнiмдер мен аяқталмаған өндiрiс ретiнде есепке алынуымен, сонымен қатар, өндiрiстi, жалпы шаруашылықты басқару шешiмдерiн қабылдаумен айналысады. Есептi кезең соңында өндiрiлген дайын өнiмдер және аяқталмаған өндiрiс жөнiндегi мәлiметтер өндiрiстiк бухгалтериядан қаржылық бухгалтерияға берiлiп, кәсiпорын балансында көрсетiледi. Аяқталмаған өндiрiс шығындары Типтiк шоттар жоспарының 21 Аяқталмаған өндiрiс бөлiмшесiнде есепке алынады. 2) 21 Аяқталмаған өндiрiс бөлiмшесi бойынша:
211 Негiзгi өндiрiс шотында кәсiпорынның негiзгi өндiрiсiнiң дайын өнiм ретiнде аяқталмаған шығындарының қалдығы есепке алынады;
212 Өз өндiрiсiндегi жартылай өнiмдер – шотында кәсiпорындағы негiзгi өндiрiске қосымша жартылай өнiмдер өндiрiсiнiң аяқталмаған шығындарының қалдығы көрсетiледi;
213 Көмекшi өндiрiс – бұл шотта негiзгi өндiрiске қызмет көрсетушi көмекшi цехтардың аяқталмаған шығындарының қалдықтары есепке алынады.
Тауарлар дегенiмiз – сатуға арналған дайын өнiмдер. Дайын өнiмдер негiзгi және көмекшi өндiрiстердің сатуға арналған өнiмдерi. Олар өндiрiлiп аяқталған, жинақталған, техникалық шарттар мен стандарттарға сәйкес, техникалық бақылау қызметтерiмен қабылданған, сапасын сипаттайтын паспорты, сертификаты бар, қоймаға, немесе тапсырыс берушiге өткiзiлген, қабылдау актiсiмен құжатталған болуы қажет. 3) 22 Тауарлар бөлiмшесi бойынша:
221 Дайын өнiмдер шотында негiзгi және көмекшi өндiрiстердің аяқталған дайын өнiмдерi есепке алынады;
222 Сатып алынған тауарлар шоты сату мақсатында сатылып алынған тауарлардың есебiн жүргiзедi;
223 Басқа тауарлар шотында сату мақсатындағы басқа да шоттар есептеледi.
Жоғарыда келтiрiлген тауарлық-материалдық құндылықтар өз iшiнде олардың түрлерi, сорты, маркiлерi, көлемдерiне байланысты жiктеледi. Олардың әрқайсысының атауына, сорты, өлшемiне қарай номенклатуралық реттiк сан берiледi және бұл реттiк сандарды номенклатуралық баға көрсеткiш деп аталатын арнайы реестрге жазады. Бұл реестрде олардың тұрақты есептi бағасы мен өлшем бiрлiгi де көрсетiледi. Есеп жүйесiнде электронды есептеу машинасы пайдаланылған жағдайда бұл реестрде көрсетiлетiн мәлiметтердi қосымша көрсеткiштермен толықтыруға болады, мысалы, олардың нормасын, жинақтамалы және талдамалы есеп шоттарын және басқа тұрақты көрсеткiштер келтiруге болады.
Тауарлық-материалдық қорлар есебiндегi ерекше маңызды мәселе олардың бағалануы. Бухгалтерлiк есепте материалдық қорлар нақты өзiндiк құны бойынша бағаланады. Сатылып алынған материалдық қорлардың нақты өзiндiк құны дегенiмiз қосылған құн салығы мен басқа да өтелетiн салықтарды есепке алмағандағы оларды сатып алуға жұмсалған нақты шығындар сомасы болып табылады. Кәсiпорынның өзiнде өндiрiлетiн материалдық қорлардың нақты өзiндiк құны сол материалдарды өндiруге жұмсалған нақты шығындар сомасын құрайды. Үлес қосушылардың кәсiпорынның жарғылық қорға қасқан үлесi ретiнде келген материалдық қорлар үлес қосушылардың шешiмдерiне сәйкес келiсiлген құны бойынша бағаланады. Кәсiпорынға тегiн, сый ретiнде келген тауарлық-матреиалдық қорлар оларды кiрiске алу мерзiмiндегi бекiтiлген нарықтық бағасы бойынша, ал басқа материалдар түрiне ауыстырылған игiлiктер айырбасталған материалдың құнына қатысты бағаланады.
Тауарлық-материалдық қорлар өзiндiк құны мен таза сату құны арасындағы ең төменгi мәнi бойынша бағаланады4. Олардың өзiндiк құны төмендегiдей шығындардан тұрады: тауарлық-материалдық қорлады сатып алу шығындары – сатып алу құны, өтелмейтiн кедендiк баж және басқа да өтелмейтiн салықтар сомасы, дайындау шығындары; өңдеу шығындары – дайын өнiмдердi өндiрумен байланысты шығындар, мұнда шикiзаттарды дайын өнiм ретiнде өңдеумен айналысушы жұмысшылардың еңбек ақы және әлеументтiк сақтандыру шығындары, өңдеу барысында орын алған тұрақты және айнымалы үстеме шығындардың жүйелi түрде бөлiнуi кiредi; тауарлық-материалдық қорларды тасымалдап жеткiзу мен оларды қажеттi қалыпқа келтiрумен байланысты шығындар.
Тауарлық-материалдық қорлардың өзiндiк құнына төмендегiдей шығындар түрлерi кiрмейдi: материалдар мен жұмысшы күшiнiң нормадан артық жұмсалған мөлшерi және басқа жоспарланбаған өндiрiс шығындары; технологиялық процесте көрсетiлмеген материалдық қорларды өндiрiс кезеңдерi арасындағы сақтаумен байланысты шығындар; әкiмшiлiк-басқару шығындары; сатумен байланысты шығындар.
Тауарлық-материалдық құндылықтарды өзiндiк құны бойынша бағалаудың төмендегiдей төрт әдiсi пайдаланылады;
1) тұтас идентификациялау әдiсi – нақты шығындарға негiзделген әдiс, материалдардың нақты мөлшерiнiң құнын анықтауға пайдаланылады;
2) орташа келтiрiлген құны бойынша бағалау әдiсi – әрбiр материал құны жалпы орташа құн бойынша бағаланады;
3) алғашқы сатылып алынған материалдар бағасы бойынша бағалау әдiсi – бiрiншi кезекте алынған қорлардың құны бiрiншi кезекте өзiндiк құнға қосылуы қажет;
4) соңғы кезекте алынған материалдар бағасы бойынша бағалау әдiсi – соңғы кезекте алынған материалдар құны бiрiншi кезекте өзiндiк құнға жатқзылуы қажет.
Осы келтiрiлген материалдардың өзiндiк құнын бағалаудың төрт әдiсiн Нур-ер жауапкершiлiгi шектелген серiктестiгi бойынша қарастырайық, мұндағы материалдық қорлардың мөлшерi төмендегi кестеде берiлген:
Кесте 1
2004 жылдың бiрiншi жарты жылы бойынша
таурлық-материалдық қорлар жөнiндегi деректер
Мерзiмi
Көрсеткiштер
Саны
Бағасы
(теңге есеб.)
Жалпы құны (теңге есеб.)
01.01.04.
Бастапқы қалдық:
250
230
57500
25.02.04
Сатып алынды:
100
260
26000
15.03.04.
400
280
112000
28.03.04.
100
260
26000
15.04.04.
300
280
84000
16.05.04.
200
300
60000
Барлық бостауға дайын материалдар:
1350
365000
Сатылған материалдар:
1000
Материалдар қалдығы:
350
1) Тұтас идентификация әдiсi (specific identification method) бойынша мынандай шарттарды қабылдайық: 15.03 – толығымен, ал 01.01; 15.04; 16.05. мерзiмдерiндегi сатылып алынған материалдардан - 200 данадан сатылған. Яғни, материалдардың қоймада қалған 350 данасының құны 91500 теңгеге тең болады, ол келесi түрде анықталады:
50*230+100*260+100*260+100*280 = 91500тг; ал сатылған материалдар құны 274000 теңгеге тең болады, себебi: 200*230+400*280+200*280+200*300 = 274000тг. Ал бұл екi соманың қосындысы жалпы сатуға дайын болған материалдардың құнын көрсетедi: 1350 дана материалдар 365500 теңге тұрады, яғни, 91500+274000 = 365500тг. Бұл әдiстi құны жоғары өнiмдердi сату барысында пайдаланған тиiмдi, мысалы, зергерлiк бұйымдар сатуда, автокөлiк құралдарын сатуда, ауыр машина жасау жабдықтарын сатуда қолданған тиiмдi. Тұтас идентификация әдiсiнiң кеңiнен пайдаланылмауының себептерi мынада: бұл әдiс сатылып алынып жатқан материалдар қорларына бақылау жасауға мүмкiндiк бермейдi; және де бiртиптес материалдар сатумен айналысатын кәсiпорындар үшiн қандай тауарлардың сатылғандығын, қайсыларының сатылмағандығын анықтау қиынға түседi.
2) Орташа келтiрiлген құн әдiсi (average-cost method) бойынша орташа құн сатуға дайын материалдардың жалпы өзiндiк құнын олардың санына бөлу арқылы анықталады. Жоғарыда қарастырып отырған мысал бойынша өнiм бiрлiгiнiң өзiндiк құны 270,74 теңгенi құрайды, (365500 мың тг.1350 дана өнiм). Яғни, сатылған материалдардың өзiндiк құны 1000*270,74 = 270740 тг. Ал қалған материалдар құны 350*270,74 = 94760 тг. Орташа келтiрiлген құн бойынша бағалау әдiсiнде барлық материалдардың бағалары есепке алынады да ол бағаның өсуi мен төмендеуiн өзара сәйкестендiредi.
3) ФИФО - алғашқы сатылып алынған материалдар бағасы бойынша бағалау әдiсi (first-in, first-out method – FIFO) бойынша алғашқы кезекте босатылған материалдар бiрiншi келген материалдар бағасымен бағаланады. Яғни, 1000 дана босатылған материалдар құны 250*230+100*260+400*280+100*260+150 *280 = 263500тг., материалдар қалдығының құны 150*280+200*300 = 102000тг. ФИФО әдiсiнiң қолданылуы бағаның тұрақты өсуi жағдайында таза табыстың ең жоғарғы мөлшерiне қол жеткiзуге мүмкiндiк бередi, ал бағаның кемуi жағдайында керiсiнше, табыс сомасы азаяды. Бұл әдiстiң негiзгi сипаттамасы бойынша бұл әдiс табыс мөлшерiне экономикалық даму жағдайының әсерiн жоғарылатады.
4) ЛИФО – соңғы кезекте сатылып алынған материалдар құны бойынша бағалау әдiсiне сәйкес (last-in, first-out method - LIFO) бiрiншi сатылған материалдардың құны соңғы кезекте келiп түскен материалдар бағасы бойынша бағаланады және ол 282000 тг. тең болады: {200*300+300*280+100*260+400*280}; ал қоймада қалған материалдар қалдығының құны 83500 тг. тең. ЛИФО әдiсiн пайдалану инфляциялық кезеңдерде аз мөлшердегi пайда сомасын, ал керiсiнше жағдайда пайданы жоғарылатып көрсетедi.
Тауарлық-матераилдық қорлардың екiншi бағалау нысаны таза сату құны бойынша бағалау деп аталады. Тауарлық-материалдық қорлардың зақымдалуы, толық немесе жартылай ескiруi, сату бағасы төмендеуi, ұйымдастыру шығындары жоғарылауы жғдайларына байланысты өздерiнiң өзiндiк құнынан төмен бағамен, яғни, таза сату құны бойынша бағаланады. Таза сату құны дегенiмiз тауарды сатудың, оны сатуға дайындау шығындарын есепке алмастан, мүмкiн болатын сату бағасы. Мысалы, өзiмiз қарастырып отырған Нур - ерң жауапкершiлiгi шектелген серiктестiгi бойынша төмендегiдей шарттарды қабылдайық: есептi кезеңде сатылып алынған 1000 дана материалдыардың құны 110000 теңге. Олардың 750 данасы әрқайсысы 150 теңгеден сатылды. Қоймада қалған 250 дананың 200 данасын 150 теңгеден сату мүмкiндiгi бар, ал 50 данасы материалдардың бүлiнуiне байланысты 50 теңгеден сатылуы мүмкiн. Кәсiпорын балансында 250 дана материалдар қалдығын көрсету үшiн олар дұрыс бағалануы керек. 200 дана зақымдалмаған материалдар өзiндiк құны мен таза сату құны арасындағы төмен мәнi бойынша, яғни өзiндiк құны бойынша бағаланады (200*110 = 22000тг.), ал зақымдалған материалдар өзiндiк құны мен таза сату құны арасындағы ең төменгi мәнi таза сату бағасымен бағаланады (50*50 = 2500тг.). Сонымен 250 дана материалдар қалдықтарының баланста көрсетiлетiн құны 22000+2500 = 24500 теңгеге тең болады.
Тауарлық-материалдық қорлардың ең төменгi мәнi бойынша бағалануын анықтаудың бiрнеше әдiстерi бар:
• әрбiр атаулары (баптары) бойынша анықтаған жағдайда тауарлардың әрқайсысының өзiндiк құны мен сату бағасы өзара салыстырылады;
• негiзгi тауарлық топтар бойынша бағалау әдiсiн пайдаланған жағдайда әр тауар тобының жалпы құны мен жалпы сату бағасы салыстырылып, ең төменгi мәнi бойынша бағаланады;
• қорлардың жалпы деңгейi бойынша бағалануы әдiсiне сәйкес барлық тауарлар өзiндiк құны бойынша және нарықтық сату бағалары бойынша бағаланады деп есептеледi, және де олардың ең төменгi мәнi тауарлық қорларды бағалауға пайдаланылады.
Бухгалтерлiк есепте дайын өнiмдер төмендегiде бағалары бойынша бағаланады: 1) өндiрiстiк (жоспарлы, нақты) өзiндiк құны бойынша бағасына дайын өнiмдi өндiруге жұмсалған барлық шығындар кiредi; 2) толық өзiндiк құны бойынша бағасы өндiрiстiк өзiндiк құны мен коммерциялық шығындарды қамтиды; 3) кәсiпорынның келiсiм бағасы бойынша; 4) босату (көтерме, бөлшек сауда) бағалары.
Тауарлық-материалдық құндылықтардың бухгалтерлiк есебiн ұйымдастырудағы маңызды мәселелердің екiншi кезеңi олардың синтетикалық және аналитикалық есеп шоттарында көрсетiлуi мен олардың есебiн ұйымдастыру жүйелерiн қарастыруды қажет етедi.
1.2. Тауарлық-материалдық қорлардың синтетикалық және аналитикалық есептерi, үздiксiз
және кезеңдiк есеп жүйелерi
Кәсiпорында бухгалтерлiк есептi жүзеге асырудың бiрнеше жүйелерi бар. Әсiресе бухгалтерлiк есептің синтетикалық және аналитикалық есеп жүйелерiне бөлiнуiнiң маңызы зор. Синтетикалық есеп кәсiпорындардың активтерiн, капиталын, мiндеттемелерiн, шығындары мен табыстарын жалпылама ақшалай өлшем бiрлiгiнде топтастыру жүйесi. Синтетикалық есеп мәлiметтерi қаржылық-шаруашылық қызмет нәтижесi жөнiндегi қорытынды есептi құрастырудың негiзгi ақпараттық көзi болады. Бухгалтерлiк есептің 20-шы Материалдар бөлiмшесiнiң шоттары активтi болғандықтан олардың дебетiнде тауарлық-материалдық құндылықтардың есептi кезең басы мен соңындағы қалдығы, есептi кезең бойында келiп түсуi, ал кредитiнде олардың босатылуы көрсетiледi. Бөлiмшенiң синтетикалық шоттары бойынша бiрнеше корреспонденцияларға мысал келтiрейiк:
Дт 201-206, 208 Кт 671 – жабдықтаушылардан келiп түскен тауарлық материалдық игiлiктердің кiрiске алынуы;
Дт 331 Кт 671 – жабдықтаушылардың салықтық счет-фактурасында көрсетiлген қосылған құн салығы сомасына;
Дт 201-206, 208 Кт 333 – материалдардың есеп беруге тиiстi адамдар есебiнен сатылып алынуы;
Дт 206 Кт 722 – негiзгi құралдарды бұзу-бөлшектеуге байланысты жарамды материалдардың кiрiске алынуы;
Дт 207 Кт 201-206, 208 – өңдеуге жiберiлген материалдар құнына;
Дт 901, 911, 921, 931 Кт 201-206, 208 – негiзгi, көмекшi және жартылай өнiмдер өндiрiсiне, бұл өндiрiстерге қызмет көрсетушi цехтар қажеттiлiгiне босатылған материалдар құнына;
Дт 811 Кт 204 – тауарларды сату операцияларына ыдыс пен ыдыстық материалдардың босатылуы;
Дт 821 Кт 201-206, 208 – әкiмшiлiк және жалпы басқару мақсатындағы қажеттiлiктерге босатылған материалдар құнына;
Сонымен қатар, бұл бөлiмше шоттары аналитикалық есеп жүргiзудi қажет ететiн күрделi шоттар болып табылады. Аналитикалық есеп синтетикалық шоттар көлемiндегi мәлiметтердi толық, жан-жақты, ақшалай өлшем бiрлiгiмен қосымша натуралды және еңбектiк өлшем бiрлiктерiн де пайдалана отырып топтастыру жүйесi болып табылады. Аналитикалық есептің қажеттiлiгi тауарлық-материалдық игiлiктердің түрлерiнiң, сорттарының, өлшемдерiнiң көп болуына, олардың бағаларының да әртүрлi болуына байланысты түсiндiрiледi. Мысалы, 203 Отын шоты бойынша тек отын түрлерi ғана емес отынды сатып алуға мүмкiндiк беретiн арнайы талондар бойынша да бөлек есеп жүргiзу қажет. Яғни, бұл шотқа Қоймадағы мұнай өнiмдерi және Талондар бойынша мұнай өнiмдерi деп аталатын аналитикалық есеп шоттарын ашуға болады.
Есеп шоттарының балансқа қатысты баланстық және баланстан тыс шоттар болып бөлiнедi. Типтiк шоттар жоспарының 10-шы Баланс сыртындағы шоттар бөлiмiнiң шоттарында, мысалға 002 Жауапты сақтауға алынған тауарлық-материалдық құндылықтар, 003 Өңдеуге қабылданған материалдарң, 004 Консигнацияға5 (комиссияға) қабылданған тауарлар, кәсiпорын балансында көрсетiлмейтiн, бiрақ сол кәсiпорын шегiнде орналасқан тауарлық-материалдық құндылықтар есебi жүргiзiледi.
206 Басқа да материалдарң және 207 Өңдеуге берiлген материалдар шоттары бойынша синтетикалық және аналитикалық есеп ұйымдастырумен қатар олардың өзiндiк ерекшелiктерi бар. 206-шы шотта басқа да материалдар қатарында жұмысшылармен есеп айырысу мақсатында пайдаланылатын талондар мен басқа да бланкiлер есебi жүргiзiледi. Олар нақты өзiндiк құны бойынша қоймада есепке алынса, номиналдық құны бойынша баланс сыртындағы 006 Қатаң есептегi бланкiлер шотында есепке алынады. Бұлардың аналитикалық есебi материалдық-жауапты адамдар (206 шот) бойынша және есеп беруге тиiстi адамдар (006 шот) бойынша жүргiзiледi. Бланкiлер қоймадан берiлген жағдайда олардың құны 206 шот кредитiнен сәйкес шоттардың (821,921 жәнет.б.) дебетiнде көрсетiледi. Нарықтық қатынастардың нығая түсуiне байланысты ұйымдар тек жоғары сапалы өнiм өндiруге ғана емес сонымен қатар, оларды өңдеу арқылы көбiрек пайда табуға ұмтылуда. 207 шотта әрбiр өңдеуге берiлген материалдар түрлерi жеке аналитикалық шоттарда есептеледi. Ал өңдеуге материалдарды алған ұйым олардың есебiн баланс сыртындағы шоттарда анық көрсетуi қажет. Бұл үшiн баланс сыртындағы 003 Өңдеуге қабылданған материалдар шоты қолданылады және материалды-жауапты адамдар бойынша аналитикалық есеп ұйымдастырылады.
211-213 Аяқталмаған өндiрiс есебiнiң шоттарының дебеттiк айналымында өндiрiстiк бухгалтериядан қаржылық бухгалтерияға берiлген өндiрiс шығындарының дайын өнiм болып аяқталмаған қалдығының мөлшерi көрсетiледi. Әр есептi кезеңнiң басында бұл қалдықтар керiсiнше өндiрiстiк бухгалтерияға есептi кезеңнiң дайын өнiмдерiнiң өзiндiк құнын калькуляциялау мақсатында берiледi. Шоттар корреспонденциясын қарастырайық:
Дт 211-213 Кт 900,910,920 – есептi кезең соңында аяқталмаған өндiрiс қалдықтарының қаржылық бухгалтерияға берiлуi;
Дт 900,910,920 Кт 211-213 – есептi кезең басында аяқталмаған өндiрiс қалдығының өндiрiстiк бухгалтерияға калькуляциялау мақсатында берiлуi.
Тауарлар есебiн жүргiзушi 22 Тауарлар бөлiмшенiң шоттары бойынша төмендегiдей бухгалтерлiк жазулар берiледi:
Дт 221 Кт 900,910,920 – дайын өнiмнің қоймаға келiп түсуiне байланысты кiрiске алынуы;
Дт 801 Кт 221 – сатылған дайын өнiмдердің өзiндiк құнын есептен шығару.
Синтетикалық есепте тауарлық-материалдық құндылықтар нақты өзiндiк құны бойынша бағаланады және баланста көрсетiледi. Аналитикалық есепте олар есептi бағасы бойынша бағаланады. Есептi баға ретiнде келiсiм бағасы немесе жоспарлы есептi бағасы алынуы мүмкiн. Материалдар есебi келiсiм бағасы бойынша жүргiзiлетiн болса олардың нақты өзiндiк құны осы материалдардың сатып алу құны мен дайындау-тасымалдау шығындарынан тұрады. Оның құрамына темiр жол тарифi, су жолы фрахты, автокөлiкпен, ұшақ және басқа көлiк құралдарымен тасымалдау тарифтерi кiредi. Сонымен қатар, әртүрлi алымдар мен баждар, тасымалдау шығындары, оларды жеткiзумен байланысты жол сапар шығындары, материалдық қорларды дайындау, тиеу және түсiру шығындары және тағы басқа шығындар сомалары да қосылады. Саудадағы кемiтулер, артық төленген сомалардың қайтарылған мөлшерлерi тасымалдау-дайындау шығындары құрамынан алынып тасталынады. Ал егер, материалдардың аналитикалық есебi жоспарлы-есептi бағасы бойынша жүргiзiлетiн болса, онда олардың нақты өзiндiк құны олардың сатып алу құны мен нақты өзiндiк құны және есептi бағасы арасындағы ауытқу сомасын қосу немесе шегеру арқылы анықталады. Есептi бағаны кәсiпорын өзi келiсiм бағасы мен тасымалдау-дайындау шығындарының жоспарлы мөлшерiне қатысты анықтайды. Тасымалдау-дайындау шығындары немесе ауытқулар (+,-) материалдар босатылған шоттарға есептен шығарылады, мысалы 901, 911, 921, 931, 126 және тағы басқа материалдық шығындар есебiн жүргiзу шоттарында белгiлi-бiр процент мөлшерiнде көрсетiледi. Дайындау-тасымалдау шығындарының анықталуын кесте құрастыру арқылы қарастыруға болады:
Кесте 2
Дайындау-тасымалдау шығындарын (ДТШ) немесе
ауытқуларды (+, -) есептеу
Рет
саны
Көрсеткiштер
201 шот (тг. ес.)
Нақты өзiндiк құны
Есептi бағасы
Келiп түскен материалдық құндылықтар жөнiндегi жиынтық мәлiметтер:
1.
671 шоттың кредитi, төленуге тиiстi шоттар
402000
375780
2.
641 шоттың кредитi, еншiлес серiктестiктерге қарыз
23400
-
3.
687 шоттың кредитi, басқа да крдиторлық қарыз
120000
123200
4.
441 шоттың кредитi, есеп айырысу шоты
56000
54120
5.
Келiп түскен материалдар жиыны:
601400
553100
6.
ДТШ немесе ауытқуларды есептеу (+,-):
7.
Өткен ай ведомостiнде көрсетiлген материалдық құндылықтардың қалдығы
2180300
1981000
8.
Қалдығымен қоса есептегендегi материалдар жиыны
(5жол + 7 жол)
2873700
2534100
9.
ДТШ немесе есептi бағасы арасындағы ауытқу (+,-) (8 жолдағы мәлiметтердің өзара айырымы)
249600
10.
Ауытқулар процентi (10жол9жол*100) – есептi баға бағаны бойынша
-
9,85
11.
Ай соңындағы материалдарға келетiн ДТШ немесе ауытқулар сомасы (1328810*9,85100)
-
130888
12.
Есептен шығарылуға тиiстi ДТШ немесе ауытқулар (+,-), (8жол – 10 жол)
-
118712
Кестеде көрсетiлгендей материалдардың босатылуы есептелген шоттарға есептен шығарылуға тиiстi ауытқулар сомасы 1181712 тг. құрайды.
Өндiрiлетiн өнiмдердің сапасын және бәсеке қабiлеттiлiгiн жоғарылату мен өндiрiс шығындарын төмендету үшiн көптеген Қазақстандық өндiрушiлер халықаралық сапа стандарттарына сәйкес келетiн жоғары сапалы шикiзаттар мен материалдарды, дайын өнiмдер мен тауарларды шет елдерден сатып алуда. Мұндай кәсiпорындарда шет елден әкелiнетiн шикiзаттардың өзiндiк құнын анықтау күрделi мәселе болып табылады. Шет елдiк жабдықтаушыдан алынған тауарлық-материалдық қорлардың өзiндiк құнын анықтаудың бiрқатар ерекшелiктерi бар. Бiрiншiден, шет елден алынған игiлiктердың құны шет ел валютасында болғандықтан, отандық есепте олардың құны операция жүзеге асырылған күнгi Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi бекiткен бағамы бойынша ұлттық валютада көрсетiлуi керек. Екiншiден, оларды тасымалдаумен байланысты шығындардың есепке алынуы келiсiмдерде көрсетiлген жеткiзу шарттарына тiкелей байланысты. Жеткiзу шарттарыныңң6 бiрқатар түрлерiн қарастырайық:
EXW (Ex Works) – франко-зауыт – жабдықтаушы тауарды зауытта өткiзiп бередi, сатып алушы тасымалдау, сақтандыру және жүктi кедендiк тексеруден өткiзу шығындарын өз үлесiне алады;
FCAFRC (free carriernamed point) – франко-жеткiзушi – жүк алмасу екi жақтың келiсiмi бойынша шешiледi, екi жақтың да құқықтары мен мiндеттерi айқындалады;
FORFOT (free of railtruck) – франко-вагон – жабдықтаушы жүктi темiр жолға немесе сатып алушының жүк машиналарының тұрағына дейiн жеткiзу шығындарын төлейдi;
FOAFOB (free of airport) – франко-аэропорт – жабдықтаушы жүктi аэропортқа дейiн жеткiзедi;
CFR (cost and freight) - құн және фрахт – сатушы тауар құны мен фрахтты сатып алушымен келiсiлген межеге дейiн жеткiзедi, ал тауарды сақтандыру шығындары мен оларды тасымалдау барысындағы тәуекел сатып алушы үлесiне берiледi;
GIF (cost, insurance, freight) - құн, сақтандыру және фрахт – жүктi жеткiзу, құнын төлеу, және бұзылудан сақтандыру шығындары толығымен жабдықтаушы есебiнен өтеледi.
Тауарлық-материалдық қорларды сатып алумен байланысты шығындар құнына сатып алу бағасы, баж салығы, жабдықтау ұйымдарына төленген комиссиондық төлемдер, тасымалдау-дайындау шығындары және басқа да қорларды сатып алумен тiкелей байланысты шығындар кiредi7. Тасымалдап жеткiзу шығындарын, оны уақытша сақтау қоймаларында орналастыру шығындарын барлық сатылып алынған қорлардың түрлерiне пропорционалды түрде бөлу қажет.
Тауарлық-материалдық қорлар есебiн ұйымдастырудағы ерекшелiктердің бiрi оларды есептеу жүйелерi болып табылады. Оларды есептеу жүйелерi екiге бөлiнедi: кезеңдiк есеп және үздiксiз есеп жүйелерi, осы жүйелер бойынша сәйкес есеп ұйымдастырудың өз ерекшелiктерi бар.
Кезеңдiк есеп жүйесiн пайдаланғанда жыл бойы тауарлық-материалдық құндылықтар есебiн түбегейлi түрде жүргiзiлмейдi. Олардың нақты қолда бар мөлшерi түгендеу жүргiзу арқылы анықталады. Сатылған тауарлық-материалдық құндылықтардың өзiндiк құны түгендеу процесi аяқталғанға дейiн анықталмайды, себебi олардың өзiндiк құны төмендегi формулаға сәйкес есептеледi:
есептi кезең басындағы материалдар қалдығы
+
есептi кезеңде келiп түскен материалдар
=
сатуға дайын тауарлы-материалдық қорлардың өзiндiк құны
-
есептi кезең соңындағы материалдар қалдығы
=
сатылған материалдардың өзiндiк құны
Сатылған тауарлық-материалдық құндылықтардың өзiндiк құны пайдаланылатын бағалау әдiсiне байланысты. Бұл есеп жүйесiн қолданған кезде тауарлық-материалдық қорлардың баланстық шоттардағы қалдықтары түгендеу аяқталғанға дейiн бастапқы мөлшерiнде қалады. Есептi кезеңдегi тауарлық-материалдық құндылықтардың қозғалысы уақытша шығындар шоттарында есепке алынады да , есептi кезең соңында ғана түзету жазулары жазылады. Кезеңдiк есеп жүйесiнiң негiзгi кемшiлiгi тауарлық-материалдық құндылықтардың барлық түрлерi жөнiнде толық мәлiметтер алу мүмкiндiгiнiң болмауында. Қазiргi кезде бұл жүйе көбiнесе қызмет көрсету салаларында, көтерме және бөлшек сауда мекемелерiнде, аз мөлшердегi шикiзаттар мен материалдардан бiр түрлi өнiмдер өндiрушi және қарапайым технологиялық процесi бар өнеркәсiптiк кәсiпорындарда қолданылады.
Үздiксiз есеп жүргiзу жүйесiн пайдалану тауарлық-материалдық қорлардың кiрiске алынуы мен есептен шығарылуының операциялары баланстық шоттарда толық көрсетiледi. Бұл есеп жүйесiнде уақытша шығындар есебiн жүргiзу шоттары пайдаланылмайды. Есептi кезеңнiң барлық уақытында қолда бар материалдар мен сатылған материалдардың өзiндiк құны жөнiндегi мәлiметтер белгiлi болады. Сатылған тауарлық-матераилдық қорлардың өзiндiк құны сату операцияларының орындалуына сәйкес 801 Сатылған дайын өнiмдер (жұмыстар, қызметтердiң) өзiндiк құны шотында есепке алынады.
Сонымен, бухгалтерлiк есептегi кезеңдiк және үздiксiз есеп жүйелерiнiң арасындағы негiзгi ерекшелiгi: кезеңдiк есепте баланстық шоттардағы материалдар мөлшерлерi бастапқы қалпында қалатын болса, үздiксiз есеп жүйесiнде баланстық шоттарда олардың барлық қозғалыстары көрсетiледi.
Екi есеп жүйесiндегi ерекшелiктердi көру үшiн төмендегiдей мысал қарастыруға болады: айталық, ФОБ-жеткiзу-станциясы- тасымалдау шарты бойынша 117600 теңгеге сатылып алынған 100 дана материалдық қорлар кiрiске алынды.
Кесте 3
Үздiксiз және кезеңдiк есеп жүйелерiн салыстыру
үздiксiз есеп жүйесi:
Кезеңдiк есеп жүйесi:
Дт 20 Материалдар шоттары – 117600тг.
Кт 671 Төленуге тиiстi шоттарң – 117600 тг.
Дт 20 Материалдар шоттары – 117600тг.
Кт 671 Төленуге тиiстi шоттарң – 117600 тг.
Егер 20 данасы 30000 тг. сатылса:
Дт 801, 811 Кт 201,221 – 235200тг. сатылған қорлардың өзiндiк құнына, сату шығындарына;
Дт 301 Кт 701, 727 – 30000тг. түсiм сомасына;
Егер 20 данасы 30000 тг. Сатылса:
Дт 301 Кт 701, 727 – 30000тг. түсiм сомасына;
Егер жабдықтаушыға қорлардың 10 данасын қайтаратын болсақ:
Дт 671 Кт 201,221 – 11760тг.
Егер жабдықтаушыға қорлардың 10 данасын қайтаратын болсақ:
Дт 671 Кт 201,221 – 11760тг.
Жабдықтаушы шотының төленуi:
Дт 451 Кт 301 – 105840тг.
Жабдықтаушы шотының төленуi:
Дт 451 Кт 301 – 105840тг.
Кесте мәлiметтерiнен бiз алғашқы үш операциялар бойынша өзгешелiктердi көремiз. Үздiксiз есеп жүйесiнде тауарлық-материалдық қорлар есебiн жүргiзу шоттары олардың қалдықтарын нақты сипаттайды және де сатылған қоралрдың өзiндiк құны сәйкес шоттарда есепке алынады. Ал кезеңдiк есеп жүйесiнде Сатылған өнiмдердің (тауарлар, жұмыстар, қызметтердiң) өзiндiк құны шотының қолданылмағандығын көремiз. Үздiксiз есеп жүйесiндегi өзiндiк құн есебiн жүргiзген шот есептi кезең соңында 571 Жиынтық табыс (зиян) шотына есептен шығарылады.
Өндiрiстiк-шаруашылық қызметпен айналысушы ұйымдардың кезеңдiк және үздiксiз есеп жүйелерiнiң бiрiн таңдауы олардың қызметiнiң түрiне, өндiрiс көлемiне, пайдаланылатын шикiзаттар мен материалдардың мөлшерiне және басқа да себептерге байланысты.
Есептің қандай жүйесiнiң пайдаланылғанына қарамастан тауарлық-материалдық қорлардың бухгалтерлiк есебiн жүзеге асырудағы басты мәселе олардың дұрыс құжатталуы, себебi құжаттау материалдардың жұмсалуының тиiмдiлiгiн және дұрыс сақталуын қамтамасыз етудiң ең басты шарттарының бiрi болып табылады
.
1.3. Тауарлық-материалдық қорлар қозғалысының құжатталуы, қоймадағы және бухгалтериядағы материалдар есептерiнiң ұйымдастырылуы
Жалпы бухгалтерлiк есеп жүйесiн ұйымдастырудағы маңызды шарттардың бiрi барлық жүзеге асырылған шаруашылық операцияларының мiндеттi түрде құжаттарда тiркелуi. Яғни, жоғарыда келтiрiлген синтетикалық есеп шотарында көрсетiлген тауарлық-материалдық құндылықтардың кiрiстелуi мен есептен шығарылуына байланысты операциялар да мiндеттi түрде құжатталуы қажет. Тауарлық-материалдық құндылықтардың қозғалысы сәйкес Типтiк нысанды құжаттарда тiркеледi. Бұл операциялардың құжатталуы материалдар есебiнiң дұрыс ұйымдастырылуына, олардың сақталуы мен ұтымды пайдаланылуына бақылау жасауға мүмкiндiк бередi. Материалдық құндылықтар қозғалысы төмендегiдей құжаттарда көрсетiледi:
- сенiм хат (ф. М-2 немесе ф. М-2а), Бұл құжаттар қызметкерге материалдық қорларды алу үшiн заңды тұлға атынан әрекет етуге құқық бередi. Сенiм хат бухгалтерияда толтырылады да алушы қызметкерге берiледi. Оның екiншi формасын материалдық қорлардың алынуын берiлген сенiм хаттар есебiнiң Журналында тiркеуге алатын ұйымдар қолданады (қосымша бет -1).
• берiлген сенiм хаттарды тiркеу журналы (ф. М-7а), берiлген сенiм хаттарды және олардың алынғандығы жөнiндегi қолхаттарды тiркеуге арналған құжат.
• кiрiс ордерi (ф. М-4), жабдықтаушылардан немесе өңдеуден қайтарылған материалдық қорларды кiрiске алу үшiн материалды-жауапты адам бiр дана етiп толтырады.
• материалдарды кiрiске алу жөнiндегi акт (ф. М-7), жабдықтаушылардың құжаттарында көрсетiлген мөлшерден сандық және сапалық ауытқулары бар материалдарды, мүлдем қажеттi құжаттарсыз келген материалдарды кiрiске алуға пайдаланылады. Бұл құжат материалдық-жауапты адам мен жабдықтаушылар өкiлiнiң қатысуымен екi дана етiп толтырылады.
• материалдық құндылықтардың дайындау және өндiрiсте сақтау процестерiнде жоғалуы мен жетiспеушiлiктерi жөнiндегi акт (ф. М-7а), дайындау, өндiру процестерiндегi немесе сақтаудағы материалдық игiлiктердің табиғи жойылу шегi белгiленбеген жағдайда олардың жойылуын құжаттауға арналған. Бұл толтырылған құжат олардың жетiспейтiн мөлшерiн есептен шығаруға және жетiпеушiлiгiне кiнәлi адамдар анықталған жағдайда орнын толтыруға негiз болады. Құжатты арнайы комиссия екi дана етiп толтырады.
• табиғи жойылу шегiндегi материалдардың жетiспеушiлiгi жөнiндегi акт (ф. М-7б), бұл кiрiс ордерiне қосымша болып табылады және оны табиғи жойылу шегi бекiтiлген материалдар бойынша арнайы комиссия екi дана етiп толтырады.
• материалдардың (тауарлардың) бұзылуы, шатынауы, сынуы жөнiндегi акт (ф. М-7в), бұзылуы, шатынауы, сынуына байланысты құны төмендетiлуi қажет немесе мүлде есептен шығарылуы қажеттi материалдар бойынша арнайы комиссия екi дана етiп толтырады.
• шектi-заборлы карта (ф. М-8), жабдықтау немесе жоспарлау бөлiмi бiр материал түрiне екi дана толтырады. Бұл құжат өндiрiске қажеттi материалдарды жүйелi түрде босату құжаты болып табылады.
• материалдар есебi карточкалары (ф. М-17), бұл карточкаларда алғашқы құжаттар санын азайту мақсатында босатылған материалдар мөлшерiн көрсетуге де болады (қосымша бет -2), бұл жағдайда материалдардың босатылуына бiр дана шектi-заборлы карта толтырылады.
• талап актiсi (ф. М-10), материалдардың босатылу шегiнен артық мөлшерде қажет етiлген жағдайда және материалдардың бiр түрiн екiншiсiмен алмастыру қажет болғанда толтырылады.
• материалдардың босатылуын талап ттеу накладнойлары (ф. М-15а), материалдардың өз iшiндегi қозғалысы үшiн, сонымен қатар, сыртқа босатылуы үшiн де толтырылады. Екi дана етiп толтырылған құжаттың бiр данасы алушыға, екiншiсi қоймаға берiледi, ол қоймадан бухгалтерияға өткiзiледi.
• үйлер мен ғимараттарды салу және орнату мақсатында алынған материалдық құндылықтар жөнiндегi акт (ф. М-35), актiнi арнайы комиссия мүшлерi қажеттi материалдық құндылықтарды кiрiске алу барысында үш дана етiп толтырады.
Өндiрiс процесiнде басқа да көптеген шаруашылық жағдайлары орын алуы мүмкiн болғандықтан, операцияларды тiркеу құжаттарының түрлерi де өте көп. Барлық операциялардың мiндеттi түрде құжатталуы тауарлық-материалдық құндылықтардың сақталуын және тиiмдi пайдаланылуын қамтамасыз етедi. Материалдық игiлiктердің сақталу орны қойма болғандықтан олардың қоймадағы және бухгалтериядағы есептерiнiң ұйымдастырылуының өзiндiк ерекшелiктерi бар.
Тауарлық-материалдық құндылықтардың қоймадағы есебiн материалды-жауапты адамдар жүргiзедi. Қойма меңгерушiлерiмен олардың толық материалдық жауапкершiлiгi жөнiнде келiсiм-шарт жасалғаннан кейiн өздерiнiң мiндеттрiмен танысады. Олардың негiзгi мiндеттерi келiп түскен материалдық игiлiктердi уақыттылы кiрiске алу, босату және материалдардың сақталуын қамтамасыз ету болып табылады. Қоймада тауарлық-материалдық құндылықтар есебi ф. М-17 Материалдар есебiнiң карточкаларында жүргiзiледi. Материалдық қорлардың әрбiр номенклатуралық реттiк саны бойынша жеке карточка бухгалтерияда ашылып, қоймаға жартылай толтырылған түрде берiледi. Келген карточкаларда қоймашылар материалдардың сақталу орнын сипаттайтын реквизиттерiн (стеллаждар, ұялар) көрсетедi. Карточкаларға жазулар тек құжаттар негiзiнде ғана жазылады. Материалдық қорлардың қоймадағы мөлшерi олардың бекiтiлген мөлшерiнен көп немесе аз болған жағдайда қойма меңгерушiсi бұл жөнiнде жабдықтау бөлiмiн хабарландыруы керек. Бұл мақсатта ф. М-34 Қорлардың нақты қалдықтарының бекiтiлген мөлшерден ауытқуы жөнiндегi белгi беру анықтама қағазың карточкалар негiзiнде бiр дана етiп толтырылады. Анықтама қағазда көрсетiлуi қажет мәлiметтердің критерийлерiн жабдықтау бөлiмi айқындайды.
Белгiленген мерзiмде бухгалтерия қоймадағы карточкалардағы жазбалардың дұрыстығын, материалдар қалдықтарының дұрыс анықталғандығын тексередi. Тексеру жүргiзiлгендiгiн бухгалтер карточканың арнайы бағанында қол қою арқылы растайды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz