АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫН РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫНЫҢ ОРЫНДАЛУЫ
2 АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫН РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫНЫҢ ОРЫНДАЛУЫ
2.1 Ауыл мектептеріндегі оқушылардың рухани-адамгершілік
тәрбиесінің мазмұны
Рухани-адамгершілік тәрбиесі адамзат қоғамының барлық кезеңінде де өзекті мәселе болған. Әр тарихи дәуірде өмірдің әр кезеңіне байланысты қоғамның мақсаты мен құндылықтары да өзгеріп отырды. Рухани-адамгершілік туралы тарихи дамуды зерделесек философиялық, психологиялық және педагогикалық ғылымдар саласында жан-жақты зерттелгенін байқадық.
Àуыл мектептерi - жас ұрпақ бойындағы жоғарғы адами құндылықтарды дамытуды, ізгілікке, мейірімділікке, қайырымдылыққа, инабаттылыққа және әдептілікке баулуды көздейді. Ал, жасөспірімнің рухани-адамгершілік қасиеттері адамгершілік түсінік пен адамгершілік мінез-құлықтың, яғни, адамгершілік қарым-қатынас пен іс-әрекетттің бірлігінен қалыптасады. Мектеп оқушысының рухани-адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына тәрбиемен қатар оны қоршаған орта да әсер ететіні белгілі. Қазіргі жағдайда оларға өзінің айналасындағы жақындары отбасының және жеке топтардың әсері ғана емес, сонымен бірге қоғамның бүкіл ахуалы, дүние жүзілік қоғамдастықтың өмір сүру, тіршілік ету амал-тәсілдері ықпал жасайды.
Өткен XX ғасыр ғылымды, техниканы, технологияны және космосты игерудегі ірі жетістіктерімен және мәдениет, әдебиет, өнер саласындағы құндылықтарды байытумен тарихта елеулі із қалдырды. Екінші жағынан адам баласын рухани дағдарысқа ұшыратқан халықаралық терроризм, ядролық, экологиялық апаттардан, ұлтаралық және діни қарама-қайшылықтар, рухани-адамгершілік құндылықтар дағдарысқа ұшырауына әкелді. Мұның бәрі адамзаттың білім алып, дамуымен байланысты еді. Бұл жайттардың Қазақстан Республикасында адамзатты рухани-адамгершілік құндылықтар дағдарысынан құтқаруға арналған жаңа көзқарастар мен идеялардың болуын көздеп, бүгінгі өмір сүріп отырған болашақ ұрпақ алдында өзінің жауапкершілігін арттырып, сезіндіруде.
Ауыл мектептеріндегі оқу-тәрбие берудің дағдарысты жағдайларының басты себептері:
1. Тәрбие заңдылықтарының теориялық негіздеуінің біршама әлсіздігі, педагогикалық ой-пікірлердің үнемі дамуына кедергі жасады. Себебі кеңестік педагогика дәуірі толығымен Маркстік теорияға бағытталатын идеологиямен сипатталды. Ал, оның қағидасы тәрбие саласында негізінен кеңес адамын қалыптастыру мақсаты көзделгені белгілі. Мемлекеттік партиялық мүдде адам мүддесінен жоғары қойылып, атеистік көзқарас басым болды да білім және тәрбие беру мазмұнының негізгі бағытына алынды
2. Идеологияландыру идеясы Отандық мектеппен педагогиканы әлемдік педагогикалық теория мен тәжірибеден үнемі оқшау ұстап, бөлектеу жүзеге асырылды. Онда білім тәрбие саласындағы шетелдік жетістіктерді қолдану мен талдау болмады. Мұның өзі оқу-тәрбие әлемдік жетістіктерден мүлде алшақтап, тек өзінің мадақталуына, беделінің жоғарылығына әкеп соқты.
Сол кездегі педагогикалық ықпал болып саналғандар:
- оқушылардың іс-әрекетіне басшылық жасауда, бұйрық беру стилі басым болды да олардың талабы мен шығармашылығына мән берілмей, көбінесе ақыл-кеңес айту орын алды;
- олардың тәртібі, сыртқы көріністері, міндетті орындаушы ретінде болып, жеке тұлғаның ішкі жан-дүние күйзелісі ескерілмеді;
- оқушылар мен педагогтардың қарым-қатынасы, әр адамның орындайтын міндеті, қызметі алдын-ала белгіленген, оны орындамағандар тәртіп бұзушылар болып есептелінген;
- мұғалімдер көбінесе сабақты орта үлгеретіндерге көңіл бөліп, дарынды оқушылар мен үлгермейтін оқушыларға назар аударылмады, міне мұның бәрі педагогикалық іс-әрекеттің мақсаты мен мәні болғандығына дәлел болады деп ойлаймыз.
Тәрбиеге байланысты мұндай идеал қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда жүзеге аспайтындығын педагогтар мойындап отыр. Бүгінгі таңда жас ұрпақтың қажеттілігін өтеу олардың өзін-өзі тәрбиелеп, дамытуын жетілдіріп және өзінің бойында бар қабілет мүмкіндіктерін ашуға тәуелді болып отырғандығы ақиқат. Сондықтан қоғамдағы тәрбие берудің мақсаты әрбір тұлғаға жан-жақты тәрбие беруді қамтамасыз етумен шектелмейді. Бұл саладағы бағдар беру туралы Қазақстан Республикасының Заңында - әрбір тұлға білімділік деңгейіне сәйкес өз бетінше еңбек жолына түсуі көзделген. Осы орайдан білім беруді дамыту тұжырымдалған мемлекеттік тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайту үшін білім берудің мақсаты мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұны және негізгі стратегиялық жолдарын айқындайтыны құжатта көрсетілген.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамытудың тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының конституциясына, Республиканың Білім туралы, Ғылым туралы заңдарына, Қазақстан-2030 стратегиясына, Еуропа аймағындағы жоғары білімге қатысты біліктілікті тану туралы, Лиссабон конвенциясына және Тәуелсіз мемлекеттер достастығына қатысушы мемлекеттердің білім беру саласындағы ынтымақтастықтың кеңесінің ұсыныстарына сәйкес жасалған. Тәрбие берудегі мақсат нақтылықтан сырт мейлінше саясаттандырылған ұғымдардан айықтырып, өмірге жақындатып, тұлғаның прагматикалық негізде дамуына бағыт-бағдар белгіленген.
Еліміздегі тұжырымдаманың мәні - тәрбиеге байланысты түрлі көзқарастар мен құбылыстарды және үрдіске қатысты ой-түсініктің бағдарын сараптап жинақтау. Бұл тұжырымдамада тәрбиенің мақсаты, мазмұны, принциптері, әдістемелері, құралы мен формасы және оның шарттарына қатысты негізгі мәселелер сипатталады. Онда мемлекеттік тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл дамуының негізін құрайтын Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың мақсаттары мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын және негізгі стратегиялық бағыттарын айқындайтын ғылыми теориялық, әдіснамалық бағыттары айтылған. Мысалы, орта білім мақсаты - жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру [142], - деуі қазіргі өзектілікті қамтып отырғаны, анық байқалуда. Тұжырымдамаданың сипаттайтын басты түйіні мынау:
1. Қоғамдағы қазіргі кезеңдегі қайта құрулар, экономикалық дамудағы жаңа стратегиялық бағдарлар, қоғамның ашықтығы, оның жедел аппараттануы мен қарқынды дамуы білім беруге қойылатын талаптарды түбегейлі өзгертті, бұл тәрбие ісін де өмірге үйлестіре жүргізуді міндеттеп отыр. Әлемнің жетекші елдерінің көпшілігі және олардың білім беру жүйесі білім берудің мақсатын, мазмұнын оқыту мен тәрбие берудің технологиясын нақты нәтижесіне қарай бағалайтын болды.
2. Білім - тәрбие берудегі түбегейлі мақсаты білім алып, білім мен дағды машықтарына қол жеткізумен шектелу емес, сол алған, меңгерген білім мен тәрбие негізінде дербес әлеуметтік жүйеге үйлесімді әрекеттенумен ұтымды түрде жүзеге асыру болып табылады. Оның мәні біліктілік көрсетіп, ақпаратты өзі іздеп табуға, оны өмір қажетіне үйлестіре пайдалануға келіп тірелмек. Қас қағымда жылдам да жедел өзгертіп жатқан бүгінгі өмірге лайықты өмір сүру және соған сәйкес үйлесімді жұмыс істей білу шарт екендігі негізге алынған.
Қазақстанда 12 жылдық білім көшуді 6 жастан бастау керек екендігі айтылып, осы орайдан терең білім, кәсіби дағды негізінде тұлғаның өзін еркін бағдарлай алуға, өзі-өзін іске асыруға, өзі-өзін дамытуға және өз бетінше дұрыс, рухани-адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті болуға тәрбиелейді.
Орта білім беру елдің тұтас үздіксіз білім беру жүйесінің базалық буыны ретінде жұмыс істейді. Оқушылардың орта білім алуға деген құқығы сақталып, оқытудың ерекше жағдайлары бойынша дарынды балаға арналған мектептер, дамуы және оқу мүмкіндігі шектеулі балалар мектептері және мектеп интернат т.б. дамытылады. Орта білім берудің құрылымы мен мазмұнының өзгеруі білім беруші педагогтың жаңа технологияны, оқытудың ақпараттық құралдарын, тәрбиенің қазіргі нысанасын меңгерген кәсіби білікті маман болуымен қамтамасыз ету көзделеді.
Сонымен қатар кейінгі жылдары білім беру жүйесі қайта қарастырылған кезеңде, ауыл мектебінде мемлекеттік деңгейде дамыту және ауыл мектептерін жаңарту бойынша бағдарлама жасалды. “Ауыл мектебi” бағдарламасында мынандай мақсат қойылған: ауылдың білім беру мекемелері жұмыстарын жақсарту, ауыл және шағын мектептерді басқару тиімділігін жоғарылатуды тұрақты дамытуды қамтамасыз ету, ауылдық білім беру мекемелерінің оқу-материалдық базасын және кадрлық әлеуметтілікті нығайту [102]. Себебі, қалалық мектептерге қарағанда ауылдық мектептер әрбір адам, отбасы, ауыл қоғамдастықтары өмірінде маңызды рөл атқарады.
Ауыл мектептерінің білім беруі мен тәрбие қызметі көбінесе отбасының саналы ерекшеліктерімен шектеледі, ол - ауылшаруашылық еңбегіне олардың барлық мүшелерінің қатысуымен, туған жер, аймақ, ауылға қарым-қатынасымен, оның қоғамдық өмірімен көркеюіне қатысуымен анықталатын еңбек отбасы мен өмір сипатына байланысты. Болашақ ауыл балаларының да рухани-адамгершілік тәрбиесі осыған байланысты болмақ: туған жерге деген адалдықты сақтау және ауылда жұмыс жасау, ата-анасының мамандықтарын мәнін меңгеру, ата-анасының еңбек тәжірибесін кеңейту, жоғарғы білім алу және туған ауылға оралып, туған жерге, ауылшаруашылық еңбек нәтижесіне құрмет көрсету және ұқыпты қатынас орнату, жасы үлкен-кішіні сыйлай отырып, олардың еңбегі, білімі, шеберлігі мен өмірлік тәжірибесіне құрмет жасау, мектеп -ауылдың рухани орталығына, балалар және үлкендер мәдениетіне ерекше қарым-қатынас орнату.
“Ауылда білім сапасын басқару - оқудың дамушы үрдісін іске асыру мен оқушылардың өмірлік біліктілігін меңгеруіне бағытталуы керек, бұл оқушыларға білім беру іс-әрекеттерін таңдауға мүмкіндік беріп, ауыл аумағының ерекшеліктерін ескере отырып, оқытудың ұйымдастыруын формалары мен жаңа әдістерін енгізуге бағытталуы қажет” [102], - деп “Ауыл мектебі” бағдарламаларында аталып кеткендей, “республикада білім беру жүйесін реформаландырудың басты артықшылығы ретінде білім беру іс-әрекетінің сапасы мен мүмкіндігін қамтамасыз ететін, қазіргі заманға сай ауыл мектебінің үлгісін жасау қажеттілігі болып отыр” - мұнда ауыл мектеп түлектерінің бастауыш, орта және жоғарғы кәсіби білім алуда бастапқы мүмкіндіктерді теңестіру мен рухани-адамгершілікке тәрбиелеу мәселелері назар аударуды талап ететін сияқты.
2001-2003 жж. оқу жылдарында ауыл аумағында 6225 күндізгі жалпы білім беретін мектеп жұмыс істеді. Оларда шамамен 1,6 млн. Бала оқыған, бұл Республикада оқушылардың жалпы санының жартысын құрайды [111], - яғни, ауыл мектебі қазақстандық оқушылардың негізгі бөлігін тәрбиелеудің негізгі құралдарының бірі, сондықтан ұйымдастырылатын тәрбиелеу үрдісінің нәтижелілігін ертеңгі ауылдың өкілі белгілейді.
Қала мен ауыл арасындағы айтарлықтай өзгерістер әлеуметтік өмірдің барлық жақтарына әсер етеді [143], - деп ғалым Л.Ф. Колесниковтың айтуы ауыл жасөспірімдерінің рухани-адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына да барлық өзгерістің ықпалы бар дегені, олар: ауыл тұрмысының ерекшеліктері, тұрғындардың аумақтық және психологиялық жақындығы, жүріс-тұрысы нормаларының белгілі ортақтығы, құнды бағыттары, жоғары әлеуметтік бақылау, жүйелі түрде адамдардың жүріс-тұрысына, сана-сезіміне әсер етеді. Ауылда мектептен тыс балалар мекемелерінің жетіспеушілігі және көп мектептерде сыныптан тыс тәрбие жұмыстарын ұйымдастырушының жоқтығынан жасөспірімнің рухани-адамгершілік дағдарысқа ұшырауына бірден-бір себеп. Әдетте ауыл мектебінің сыныптарда оқушылардың саны аз болады, мұғалімдер мен оқушылардың арасындағы сенімді өзара қарым-қатынастарды орнатуда педагог әр оқушының жеке –тұлғалық ерекшеліктерін біліп, әр қайсысына жеке әдісін жүзеге асыруға болатыны үлкен артықшылық болып есептеледі. Өз оқушыларының жеке қызығушылықтарының ерекшеліктерін біле отырып, мұғалім олардың жеке тұлғада қасиеттерінің қалыптасуына ықпал жасай алады, әр баламен ұзақ, терең қарым-қатынасы айтарлықтай ұлғаяды, оқу үрдісінен тәрбиелеу үрдісіне айналады. Дегенмен де, кейде сыныптағы адам санының аздығы қиындыққа әкелуі мүмкін. Мысалы, ауыл мектебінде оқушылар санының аздығынан, құрдастар үлкен психофизикалық өзгешеліктер мәселесі елеулі психологиялық ыңғайсыздық туғызуы мүмкін. Бірақ, оқушы саны аз сыныптың микроклиматы жалпы алғанда тыныш болып ал, қалыптасатын дау-жанжалды мұғалім өзі де шеберлікпен шеше алады.
“Ауыл мектебі” бағдарламасы ауылдағы білім сапасын жоғарылатуға мүмкіндік беріп, полуфункционалдық және интегративті-білім беру қызметтерін сипаттайтын оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізуімен байланысты болады. Жаңа мектеп түрлерін дамытуды қарастыру ұсынылды, мысалы ”мектеп-кітапхана-мәдени орталық”, “мектеп-балабақша”, “мектеп-агробиолаборатория”, “мектеп-ауылшаруашылық кешені”, “мектеп-өндіріс серіктестігі” [102], олар оқушыларға қосымша білім алу бағдарламаларын іске асыруға мүмкіндік береді. Біздіңше мұнда, оқушыларға білім берумен қатар рухани-адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу, жасөспірім оқушылар өмірі қызықты өтетіндей, жан-дүниесінен орын алатындай етіп, нәтижесінде білімдерін қоғамдық өмірде қолдана алатындай, мерекелерде, көпшілік орындарда өз шеберліктерін толық көрсететіндей жасалуы керек деп ойлаймыз.
Ауыл мектептерінде жасөспірімдерді рухани-адамгершілікке тәрбиелеуде ең қолайлы факторлар, ауыл балаларының табиғатпен, жан-жануарлармен тікелей қарым-қатынасы және ұлттық салт-дәстүрлерімізді қолдануда барлық ауыл тұрғындарының бірге атап өтуінде. Әдетте, мұғалім оқушылардың отбасылық жағдайымен жақсы таныс болады, бұл балаланың рухани-адамгершілік тәрбиесіне ықпал етуіне көмектесіп, өз жұмысымен қанағаттанып, бейімдеу үрдісін жеделдетуге мүмкіндік береді. Ауыл оқушылары қала оқушыларына қарағанда қарапайым және тәртіпті болады, үлкендер мен мектеп мұғалімдерін қадірлеп, құрметтеу сезімі жоғары болатындығыда тәрбиешінің жұмысын жеңілдетеді.
Бүгінгі таңда ауыл мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдісін жаңаша ұйымдастыруда жетістіктерге жетіп жатқан ауыл мектептері де баршылық, олар: Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтарал ауданы Атамекен ауылындағы N 27 Ж. Сүлейменов атындағы мектептің тәрбие жұмысы бойынша, мектеп ауласында 40 түп алма, 80 түп шабдалы, 90 түп өрік, 32 түп шынар, 40 түп қараған, 500 түп ақ және көк терек, 1000 түп үйеңкі, 150 түп итмұрын, 15 түп жүзім, 700 түп роза гүл, 48 түп арша, 600 түп түймедағы, 5000 түп емен т.б. мен мұндалап өсіп тұр. Әр сынып жетекшісімен сынып оқушыларына тәжірибе учаскесі бөлініп берілген. Мектеп бағбандары мен диқандары бұдан басқа мақсары, ноқат, асқабақ, қауын-қарбыз, қырмызы гүлін өсіреді. Мұнда оқушылар өздерінің шын ниеттерімен олардың өсуіне жағдай жасап, еңбекке деген ынтасы артып, ауылдың көркеюіне өз сүйіспеншіліктерін білдіруде [144]. Ауыл жасөспірімдеріне адамзаттың жинаған тәжірибесінен үйрену, белгілі тәжірибені меңгермей, олардың мінез-құлық нормаларын толық жете білмей, қоғамдық өмірге дайын азамат тәрбиелеу қиындау екені белгілі.
Қызылорда облысы Шиелі ауданы Абай ауылындағы № 50 А. Құнанбаев атындағы мектепте мына тәрбие жұмыстары атқарылуда “Қамқорлық” бағдарламасы жасалып оған “Атамекен” балалар ұйымы тікелей басшылық етеді. Ондағы олардың мақсаты отбасы нашар балаларға қамқорлық көрсету, атап айтсақ оқу-құралдарын түгелдеп, мектептен қалмауына жағдай жасалады. Аталған мектепте 5-10 сынып аралығындағы оқушылардан, сынып жетекшілерінің көмегімен “Кәусар бұлақ”, “Қазақ халқының салт-дәстүрлері” атты бағдарламалар мен “Әкелер мектебі”, “Аққу қыздар” және “Қайсар ” ұйымдары бар. Ұйымдардың мақсаты жылдар бойы қалыптасқан ұлттық тәрбие беру саласындағы Егемен еліміздің саясатының дұрыстығына ата-аналардың көзін жеткізусен қатар олардың мектеппен ынтымақтас тығын арттыру. “Әкелер мектебі”-қазақ отбасындағы негізгі рөл атқарушы әкелердің орнын айқындап беретін бірден-бір ұйым. Мұнда сұхбаттар айына 2 рет өткізіліп тұрады. “Шебер қолдар” отауы оқушыларды іскерлік пен кәсіпкерлікке, шеберлік пен еңбексүйгіштікке баулуды мақсат тұтады. Осылай халықтық педагогикаға сай сыныптан тыс жұмыстар құрылса, ұтарымыз көп, бұл әр баланың салт-дәстүрін күнбе-күн етене танысып отыруына мол мүмкіндік береді [145], - дейді тәрбиеші ұстаздар.
Шығыс Қазақстан облысы Күршім ауданындағы № 3 орта мектепте “Намыс компаниясы - бірлік тірегі” атты ұйым жұмыс жасайды. Олардың мақсаты - бірлікке, ынтымақтастыққа және ұйымшылдыққа тәрбиелеу. “Бәрі - бірі үшін, бірі - бәрі үшін” ұранымен бір-біріне қамқорлық жасай отырып, мейірімділікке үйренеді. Тәрбие мақсатттарының орындалуын мұғалімдер қадағалап отырады [146].
Ақтөбе облысы Байғанин ауданы Қарауылкелді орта мектебінде жеткіншекке білім беру мен тәрбие ісіне арналған шаралар жиі өткізіледі. Сондай шаралардың бірі “Еселі табысымыз, туған ел, өзіңе арналады” деп аталатын жұлдызды апталық. Бірінші күні-тәрбие жөніндегі меңгеруші мектептің жетістіктері мен кемшіліктері жайлы баяндама оқиды. Екінші күні - “Назар аударыңыздар! Бәрі де өз қолдарыңыздан келеді” атпен ұйымдастырылған “Тәуелсіз Қазақстан, менің көзіммен” деп аталатын сурет көрмесі ұйымдастырылады және “Тербетейік-тәуелсіздік тал бесігін” білім конкурсы болады. Үшінші күні - рухани демалыс күні, мұражайлар мен табиғат таза ауасына саяхат жасау. Төртінші күн - спорт денсаулық кепілі. Спорт түрінен әр түрлі жарыстар ұйымдастырылады. Бесінші күн - мектептің қол жеткен табыстарын саралау күні. Қорытындыны мектеп директоры мен ата-аналар комитетінің төрағасы жасайды [147].
Батыс Қазақстан облысы Теректі ауданы Восход орта мектебінің тәрбие жөніндегі жұмысы “Ұлан” ұйымы “Балапан”, “Балдырған”, “Жасұлан” және “Мұрагер” бағыттары бойынша жұмыс істейді. Мұндағы негізгі көзделген мақсат жас ерекшеліктеріне сай бірін-бірі қадірлеп, құрметтеуге тәрбиелеу басты нысанаға алынған [148].
Мұндай мысалдарды Қазақстанның әр түкпірінен келтіруге болады. Бірақ, өкінішке орай олар ауыл мектептерінің бәріне тән деп айта алмаймыз. Себебі, жасөспірімдердің тарапынан жасалып, тіркелген қылмыстық істердің статистикалық мәліметтерін талдағанымызда, жастары өте төмен тіптен жас балалардың қылмыстық істерге араласуы алаңдаушылық туғызады. Жылдан-жылға қылмыс жасаушылықтың жасы жасарып келе жатыр [149].
Бұл мәліметтер Қазақстан аймағындағы мектеп оқушылары арасында орын алып отырған келеңсіз құбылыстар мен жағымсыз мінез-құлықтық қылықтарды ауыздықтауды, мемлекеттегі тәрбие іс-шаралары мен тәлімдік насихатты істердің, қоғамның талаптарға сай, ұлттық және жалпыадамзаттық рухани-адамгершілікті құндылықтарды жасөспірім бойына сіңіру мәнінде жүргізілуін қамтамасыз ететін дәрежеде болуын талап етеді. Тәрбие жұмысына қоғам қоятын талаптарды мектеп мұғалімі іске асырады. Оның қоғам талаптарын оқушыларға беру қабілеті болуы қажет екені белгілі. И.Д. Лушниковтың пікірінше қазіргі кезде бұл сәйкестік “оқушының тәжірибелі тұлғасы мұғалім тұлғасымен сәйкес келуі арқылы жүзеге асады” [150]. Мұнда, оқу-тәрбие үрдісінің нәтижелерін кең ауқымда, перспективті жүргізу, оқушы тұлғасын рухани-адамгершілік құндылықтарға қалыптастыру - тек рухани-адамгершілік қасиеттері бар мұғалімнің жеке тұлғасы жүзеге асыра алады деген ой айтылған. Бұл жай мұғалімдерге тәрбие жұмысының мақсатын - оқушыны рухани-адамгершілік құндылықтарға қалыптастыру, екінші жағынан – оқушы алдында өзі рухани бай тұлға ретінде болуын көрсетеді деп ойлаймыз (сурет 2).
Бұл суретте ауыл мұғалімдерінің өзін-өзі дамытуы мен рухани-адамгершілік қасиет-құндылықтарға бейімделуінің жолдары мен көрсеткіштері көрсетілген. Ондағы олардың кәсіби жеке қасиетіне өзін педагогикалық бағыттау, яғни, мамандығына қызығушылық өз тарапынан танытып, рухани қажеттілігін қанағаттандыруда педагогикалық қарым-қатынаста адамгершілік қасиеттерін пайдалана отырып, өзін-өзі реттеп, тәрбиелеу, білімдендіру, одан әрі іздену жолында болу.
Кәсіби біліміне – олардың ақпараттылығы, мақсаттылығы, ұйымдастырудағы талдауы, яғни, ақпараттан хабардар бола отырып, оқушылардың рухани-адамгершілік қасиеттерін дамытуда нақты мақсат қою, оған жету жолында ерінбей ұйымдастырушылық қабілетімен нәтижеге жету барысында дұрыс немесе бұрыс жақтарын талдауы жатады. Кез-келген тәрбие мақсатына жетуде педагогтың педагогикалық әдіс-тәсілі болуы, оны анализдеуден, кемшілікті жою барысында қосымша іс-әрекет жасау, алдын-ала жоспарлау, қиыншылықтарда моралдық қасиеттерді көбірек сақтау арқылы болатынын, нәтижеге жететінін сезіну.
Рухани-адамгершілік қасиет-құндылықтарды өз бойынан сезе білген мұғалім: кәсіби білімді, әдіснаманы, әдістемені, технологияларды меңгерген, шығармашылық әрекеттері мол. Бұл мамандықты өзі таңдап, осы жолда талмай еңбек ететін адам.
Соңғы жылдары қазастандық педагог – ғалымдар жас ұрпақ тәрбиесіне мемелекеттік, ұлттық менталитетіміздің негізінде рухани-адамгершілік құнды-қасиеттерді қалыптастырудың теориясы мен әдістемесін жасады.
Атап айтатын болсақ: С. Қалиев, Ш. Майғаранова, Г. Нысанбаева, А. Бейсенбаеваның “Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері” [151],
Ш. Майғаранованың “Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері” [78], О. Нұсқабаевтың “Мектеп – жас ұрпақты әлеуметтендіру институты” [152] т.б. еңбектер жарық көрді.
Бұл еңбектерде мектеп оқушыларының тұлғалық сапалы қасиеттерін кешенді түрде қалыптастыруға педагогикалық ықпал ету жолдары негізделген. Мемлекеттік оқу-тәрбие үрдісінде олардың бойына рухани-адамгершілік қасиеттерді қалыптастырудың теориялық негізі мен әдістері жасалған. Ш. Майғаранованың аталған еңбегінде бастауыш сынып оқушыларды рухани құндылықтар арқылы тәрбиелеу мәселелері көтеріліп, оны жүзеге асырудың жолдары мен әдіс-тәсілдері пайымдалған. О. Нұсқабаев өз еңбегінде жалпы білім беретін орта мектепті жеке тұлғаны қоғам талабына сай әлеуметтендіру орталығы ретінде қарастыра отырып, жасөспірімдерді оқыту, тәрбиелеу негізінде белгілі бір тәртіпке келтіріп жинақталған ғылыми білімдерді, құндылықтарды, мінез-құлық нормаларын меңгерту арқылы оларды жаңа қоғам өміріне ендіруге бағытталып әлеуметтендіру мәселесін көтереді. Бұл еңбектермен танысу, талдау кезінде қазіргі білім мен тәрбие берудің мазмұны мынадай 3 бағыттағы тәрбиенің мәселесін қамтитынын көруге болады:
- еркін тұлғаны тәрбиелеу;
- рухани тұлғаны тәрбиелеу;
- ізгі, адамгершілігі мол тұлғаны тәрбиелеу. Яғни, жеке тұлғаны тәрбиелеп жетілдіру мәселесін рухани ізгілікке, ұлттық дәстүрге, дәстүр сабақтастығына, біртұтастыққа, жүйелілікке байланыстыра қарастыру қамтылған.
Рухани-адамгершілік қасиеттердің қалыптасуы, жасөспірімнің мінез-құлық тәртібінің де сапасын анықтайды. Оның рухани-адамгершілік тәрбиесіне әсер ететін факторлар мыналар - қоршаған ауыл құбылыстары, табиғат, ауылшаруашылық еңбектерінің түрлері, экономикалық жағдайлар мен ұлттық салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар. Олар жасөспірім оқушылар мінез-құлқының, тәртібінің және қарым-қатынасы мен іс-әрекетінің өзгеруіне, адамгершілік жағынан қатаюына мүмкіндік жасайды. Басқаша айтқанда оның қалыптасуына саяси, экономикалық, руханилық, адамгершіліктік факторлар мен биологиялық, физиологиялық факторларда әсер етеді, ал оның мәні, нәтижесі рухани-адамгершілік құндылық сипатынан көрінеді. Мысалы, мектеп оқушысының рухани-адамгершілік тұрғыдан қалыптасып, дамуы - оның осы жастағы физиологиялық, психиканың дамуынан өзін қоршаған ортамен, отбасы мүшелерімен және жолдастарымен қарым-қатынастың дұрыс қалыптасуынан, оқу, білім арқылы өмірлік тәжірибе жинақтауынан және оны күнделікті қолдануынан көрініс табады.
Ауыл ортасының жаңаруы, жаңа тұрмыс салтының негізделуі және мектеп үрдісінің жаңаруы мен жасөспірімнің рухани-адамгершілік тұрғыдан қалыптасуының барлығы бір-бірімен тығыз байланысты үрдіс. Дегенмен оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарының қалыптасуына қарағанда қоғамның материалдық және рухани жағдайлары тез дамиды. Сондықтан рухани-адамгершілік қасиеттер бір қалыпты жағдайда қалыптасып қоймайды, қоғам мен педагогтың нақтылы әсер етуін, жасөспірімдердің жеке басының қоғам өмірінің жан-жақты болмысымен белсенді қарым-қатынаста болуын талап етпек.
Рухани-адамгершілік тәрбиенің құндылығы , оқушылардың барлық тәрбие жақтарына мақсатты түрде әсер етуімен тығыз байланысты. Бұл саладағы тәрбие үрдісінің тиімділігін арттыруда мектептен, сыныптан тыс жұмыстардың атқарар рөлі зор. Осы тәрбиені беруде жасөспірімнің қандай да бір іс-әрекетке баруына түрткі болатын, сенім туғызатын сана мен психологиялық ерекшелік қалыптасады. Олар түрлі іс-әрекеттер мен қарым-қатынаста көрініс тауып, оның өз қызметінде басшылыққа алынып отырады және олардың рухани-адамгершілік қасиеттерінің қалыптасқанын көрсетіп отырады. Сондықтан, ауыл мектептегі оқу-тәрбие үрдісін интенсивтендіру, сабақ беру мазмұнын тәрбие жұмысымен ұштастыра жан-жақты жүргізудің анағұрлым белсенді тәсілдерін қажет етеді.
Рухани-адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеу үрдісін жетілдірудің ең маңызды бағыты, оқытуды қоршаған ауыл жағдайымен, ауылшаруашылық еңбекпен және мектеппен, сыныптан тыс жұмыстармен байланыстыра отырып, ауыл жасөспірімдерінің өзін-өзі тәрбиелеуге деген мұқтаждықтарын өз-өзіне қызмет көрсету және өздеріне лайық қоғамдық пайдалы еңбекке араласуға деген ықыластарын оятуға ықпал етуге бейімдеп құру көзделеді.
Мектеп оқушыларының мінез-құлықтық тәртібін, рухани-адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеуге бағытталатын педагогикалық міндеттерді қамтитын тәрбиелік іс-шаралардың мектептен сыныптан тыс формалары мен әдістері сан алуан. Жасөспірімдік жастағы мектеп оқушыларының рухани - адамгершілік тәрбиелерінің қалыптасуына әсер ететін педагогикалық құралдары мен әдіс-тәсілдерін мақсатты түрде анықтап, оның оқу білім беру мазмұнымен тікелей байланысын, әсер ету деңгейін анықтап отыру тәрбиеші мұғалім үшін өте маңызды іс екені белгілі. Бұл тәрбиенің маңызын қоғамдық, ауылдық деңгейде жандандыру оның заңдылықтары мен қайшылықтарын ашатын рухани-адамгершілік тәрбие жөніндегі педагогикалық жұмыстың әдістемесін жетілдірумен тығыз байланыстылығы дау туғызбасы анық сияқты.
Рухани-адамгершілік тәрбиені жүзеге асыруда мынаны есте ұстаған жөн, тәрбиеленген жасөспірімнің мәні білімді, дағдыны және жағымды іс-әрекет әдеттерін құрайды. Мұндай оқушыны өзін қоршаған ортамен, басқа адамдармен (ауыл тұрғындары, жолдастары, мектеп ұжымы) өз бетінше қарым-қатынас жасай отырып, белгілі-бір қалыптасатын іс-әрекет тәжірибелерін жинақтай алады. Ғалым педагог А.С. Макаренко былай дейді: “Біз үнемі қарым-қатынаста боламыз. Себебі қарым-қатынас біздің педагогикалық жұмысымыздың шынайы обьектісін құрайды” [138], - деп айтуы педагогикалық іс-әрекеттің нәтижесін біз қарым-қатынасқа тікелей түскенде байқап көз жеткізетінімізді түсіндіреді.
Жас ұрпаққа тәрбие берудің педагогикалық бағыттары мен әдістерін таңдау барысында олардың бойына құнды рухани-адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу негізінде, заман талабына сай тәрбиелеу әдіс-тәсілдері назардан тыс қалмауы тиіс. Өйткені, мектеп оқушыларының мінез-құлқы әр түрлі, ол тек рухани-адамгершілік тәрбие беруде мұндай көзқарас айрықша маңызға ие болмақ.
Жасөспірімдерді рухани-адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеуде оның өзіндік Мені, психикалық, физиологиялық ерекшеліктері мен бүгінгі күнге дейінгі қалыптасқан мінез-құлқы, жағымды, жағымсыз қылықтары көп әсер етеді. Олардың рухани-адамгершілік ерекшеліктеріндегі субъективтік жағынан алғанда белгілі-бір мінез-құлық дағдысына икемделмеген. Әрбір оқушы өзінің ерік-жігеріне және бітіміне қарай өзіндік рухани-адамгершілік іс-әрекеттерімен танылады. Ол қоғамның бір мүшесі бола отырып, ауыл тұрмысынан, жеке қарым-қатынастан, өз ұстаздарының айтқан ережелеріне сүйенеді, сонымен бірге өздеріне ұнаған тәжірибелерді мұра етіп ала отырып, сол негізде өзінің жеке басын қалыптастырады. Рухани-адамгершілік тәжірибені игеру белсенді шығармашылық үрдіс. Әрбір жасөспірім бұрынғы рухани-адамгершілік құндылықтарға деген өздерінің жаңа әрі жеке көзқарастарын айқындай отырып, өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ауылдың талаптарымен ұштастырылған түзетулерін енгізіп іс-әрекетте пайдаланады. Күнделікті мектеп өмірі мен ауыл ортасында туындап жататын қоғамдық пікірлер мен ауылдық әсерлер рухани-адамгершілікке тәрбиелеуге және оқушының өзін-өзі тәрбиелеуіне ықпал етіп отырады.
Кей жағдайда мектеп мұғалімдерінің тарапынан мектептен, сыныптан тыс жұмыстарды жоспарлау мен ұйымдастыруда немқұрайдылық пен жауапсыздық орын алып қалады, мұндай жұмыстар оқушылардың селқостық қатынасына әкеліп соғуы мүмкін, оның салдарынан оқушылардың тәрбие жұмысына деген іс-шараларға белсенділігі төмендеп, теріс қылықтарға еліктеушілік орын алуы, соған салыну әрекеттері болып қалады. Бұл жат қылықтарданолардың бойын аулақ ұстау үшін мектептен, сыныптан тыс тәрбие жұмыстарын құқық қорғау органдарымен, ата-аналармен, ғалымдармен және дәрігерлермен т.б. тығыз байланыса отырып, тәрбие жұмыстарын мақсатты түрде жоспарлап өз белгіленген уақтысында өткізуге дағдылану қажет болады демекпіз. Рухани-адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеуде ауыл тұрғындары, отбасы және мектеп ұжымы бірлесе ынтымақты әрекет жасағанда ғана оң нәтижеге қол жеткізе аламыз.
Бақылау нәтижесі көрсеткендей жасөспірімдердің рухани-адамгершілік қасиеттері, олардың әр түрлі ұжымдар мен топтар арасында ұстанған позициясына сәйкес қалыптасып отыратынын байқадық, сондықтан ауыл мектебінің міндеті-рухани-адамгершілік тәжірибесінің жетістіктерін әрбір оқушы үшін жеке ішкі қажеттілігіне айналуына үлес қосқаны дұрыс. Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін рухани-адамгершілік тәрбиені ұйымдастырушылар түрткі болатын күштердің де бар екенін ескеруі тиіс деп ойлаймыз. Олар:
- тұқым қуалаушылық арқылы берілетін мінез-құлық пен дарындылық;
- өзіне тән рухани қажеттілік;
- жас ерекшелік мінез-құлқы мен әсер ететін факторлар арқылы болатын мінез-құлық.
Барлық тәрбиешілерге белгілі, баланың ерекшелігі атадан мұра болып қалатын болмысына байланысты. Осы қасиеттер олардың ішкі сезім толғаныстарына да әсер етеді. Мысалы, толық болуы немесе арық болуы, түсінің ақ-қаралығы, ой-саналық, тума дарындылық т.б.
Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі қайшылықтарының біріне рухани қажеттілік жатады, олар түрлі жан-дүниесіне орын алмайтын сыртқы әсерлердегі дағдылар мен әдеттер. Жасөспірімдер мұны өзінің жеке дағдысына мінез-құлық ерекшелігіне сай келмегендіктен қанағаттанғысыз сипатта қабыл алады. Мұндай қанағаттанбаушылық өз бетінше дамуға деген қажеттілігін туғызып, дербес әрекет етуіне түрткі болады. Ал, оны орындауда ішкі қабілет ерекше рөл атқарады., бұл оның өмірінің шынайы белсенділігін танытады. Осы бағыттың қалыптасуына қажетті кезең ішкі сенімнің жеке бастың рухани-адамгершілік сапа дәрежесіне қалыптасуы болып табылады. Өйткені, ол тікелей іс-әрекетіне байланысты.
Әрбір жасөспірімге мінез-құлықтың әр түрлі сипатта болатыны белгілі, яғни ол адамның қандай екенін көрсетеді. Сондықтан олар, адамның мінез-құлқын бағалай басқалармен салыстыра отырады. Салыстыру арқылы рухани-адамгершілік тұрғыдан бағалау мүмкіндігі туады да рухани-адамгершілік жағынан жетілуге деген мүмкіндік қалыптасады.
Оқушылар қоғамдық талаптарды еркін өз еркімен ішкі жан-дүниесінің қажеттілігін орындау үшін, олардың бойына ең бірінші Отанға, өз халқына, отбасына деген сүйіспеншілікті ішкі сенімге , рухани және жоғарғы адамгершілік парызға жауапкершілікке дейінгі сезімге көтеру қажет деп түсінеміз. Себебі, осы қасиеттерді тәрбиелеу жеке бас бостандығының жағы болмақ. Міне, біз ауыл жасөспірімдерінің рухани-адамгершілік қасиеттерінің бірте-бірте қалыптасатынын талдап өттік: ол ата-аналар, ауыл тұрғындары, мектеп ұжымы және мектептен тыс ұжымдар мен сыныптан тыс тәрбие жұмыстары ықпалымен және отан алдындағы борышты түсіне білу үрдісінде қалыптасып, олардың қасиеттері жан-жақты толысып Қазақстан Республикасының азаматтық парызы ретінде мойындайды. Демек, ауыл оқушыларын рухани-адамгершілікті қалыптастыру мынадай тәрбие компонеттерін қамтиды:
- оның ақыл-ойын дамыту арқылы санасын жетілдіру;
- адамдық, жалпыадамзаттық құндылықтарды бойына біртіндеп сіңіру;
- жасөспірімдерді іс-әрекетке ендіріп, қарым-қатынас арқылы өзін-өзі тәрбиелеуге белсенді қатыстыру.
Бұл тәрбие компонеттерінің өзара тығыз бірлікте жүзеге асырылуына басты қозғаушы күштер болып табылады Сөйтіп, рухани-адамгершілік қасиеттерді оқушылар бойына сіңіру, оны жан-жақты дамыту жүйесіндегі рухани санасын, сезімін, мінез-құлқын тәрбиелеу үрдісіндегі жетекші компоненттердің бірі екеніне көз жеткізеді.
Сондықтан да ауыл оқушыларының рухани-адамгершілік ерекшеліктері мен ішкі жан-дүниесінің қалыптасуының ерекшеліктері мен заңдылықтары туралы - қазіргі білім, осы күрделі үрдісті ғылыми тұрғыдан талдап, негіздеудің тиімділігін арттыру керектігін барынша дәлелдеп беруде.
Рухани-адамгершілік тәрбиенің қалыптасып, одан әрі дамып, жетілуі объективті факторлар мен қатар субъективті факторларды қоса қамтитын күрделі диалектикалық үрдіс екендігі бәрімізге белгілі. “Тәрбие-дейді А.Г. Харчев - саналы мақсатты әрекет ретінде объективті әлеуметтік әсер мен ықпалды ауыстыру емес, керісінше осы әсер мен ықпалдың арқасында оқушыны қалыптастыра алатын тиімді нұсқалық факторларды анықтап алу, тәрбиенің барлық амал-тәсілдерін барынша пайдалана отырып, факторлардың педагогикалық тиімділігін күшейту, тәрбие үрдісіне кері әсер ететін факторларды алшақтату” [153], - деуі біздің түсінігімізше оқушыларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеуде кедергі болатын факторларды пайдаланбай, қажетті факторды анықтап, тереңдете әсерлендіру.
Республикалық “Үздіксіз тәрбиенің тұжырымдамасында” бұл мәселелердің өзектілігі: “Адамның тұлғалық қалыптасуы үздіксіз және күрделі үрдіс, себебі мұнда көздеген мақсатты жүзеге асыру барысындағы көптеген кездейсоқ күштер факторлар ықпал жасайды. Әлеуметтендіру, тәрбие және өзін-өзі тәрбиелеу, дамыту - осы аталған үш негізгі күштердің өзара ұтымды байланысы, сәйкестігі саналы адамзаттың қалыптасуына мүмкіндік береді” [154], - деп анықтап түсіндірді.
Оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастырудың қазіргі жаңа тұғырнамасы: тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеу қажеттілігіне баса назар аударады. Ол ішкі және сыртқы факторлардың қарама-қайшылықтарын үйлестіре, кіріктіре отырып өзін-өзі дамытуы керек. Ішкі дегеніміз - адамның өзі, оның ішкі жан-дүниесі, көңіл-күйі. Осы ішкі көңіл-күй әсері, Гегельдің айтуынша, сыртқы әсерге қарсы шығып, оны жояды да өзінің ішкі рухани дүниесіне айналдырады. Бұл айналуда (сыртқының ішке айналуында) тәрбиенің рөлі айрықша. Егер тәрбие үрдісі объективті ортадан дұрыс үйлестірілсе, сонымен бірге объективті және субъективті жақтардың, сыртқы мен ішкі факторлардың өзара үйлесе бірқалыпты, біркелкі байланысуы, бір-біріне бағынуы жеке тұлғаның рухани-адамгершілік тұрғыдан дамуына жағдай тудырады. Рухани-адамгершілікке тәрбиелеу - оқушылар бойына рухани-адамгершілік құндылықтарды сіңіру ғана емес, сонымен бірге олардың бойын жағымсыз қылықтарға , балалық еліктеулерден жұққан теріс мінез-құлықтар мен іс-әрекеттерден арылтуды талап етеді. Оларды рухани-адамгершілік тұрғыдан тәрбиелеудің табысты орындалуы үшін, рухани-адамгершілік нормаларының белгілі-бір түрлерінің оқушылардың бойында, атап айқанда, іс-әрекет үстінде, құрбы-құрдастарымен қарым-қатынас барысында, ауыл тұрғындарының басқа ұлт өкілдеріне деген құрмет пен сыйластық сезімдерінде, сондай-ақ, рухани-адамгершілік қасиеттердің қарапайым нормалары болып саналатын мейірімділік, қайырымдылық, сыпайылық, әдептілік, үлкен кішіні құрметтеушілік және қамқоршылық түрлерінде нышан беріп, көрінуін адамгершілік сана тұрғысынан сапалығын үнемі байқап, реті келгенде мадақтап, кейбір жағдаяттарды шешуде ақыл-кеңес сұрап, келісіп отыру.
Ауыл жасөспірімдерінің рухани-адамгершілік тұрғыда азамат болып қалыптасуы, ұзақ мерзімді оқу-тәрбиенің негізінде білім мен тәрбие негіздерін игерту ордасы - ауыл мектебінде өтеді. Мектеп қабырғасында игерілетін білім мазмұны оқушылардың ғылым негіздерімен қоса тәрбие заңдылықтарын да қамтиды. Білім - қоғам мәдениетін жасаушы, әрі сақтаушы, оны болашақ ұрпаққа жеткізуші басты құрал. Сонымен қатар білім беру арқылы оның іштей түлеуіне мүмкіндік бере отырып, оны рухани құндылықтарды жасауға насихаттайды.
Демек, ауыл мектептерінің түпкі стратегиялық нысанасы мүлде жаңаша шығармашылық тұрғыдан ойлай алатын, танымдық мәдениетті биік адамдардың жаңа легін, дүниеге этикалық тұрғыдан жоғары адамгершілік жауапкершілікпен қарай білетін біліктілігі жоғары азаматтарды қалыптастыру идеясы болуы тиіс деп түсіндіреміз. Бұл тұжырым ауыл мектептерінен болашақты ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу үрдістерінің деңгейлік өлшемдерінің өте жоғары болуын талап етеді. Ауыл мектебі негізгі және қосымша білім тәрбие бағдарламаларын іске асыратын, оқу-тәрбие ұзақ мерзімге бейімделетін және оқушыларды мектептен тыс оқу-тәрбие істеріне араластыру көзделген оқу орны. Сондықтан ауыл балаларының азамат болып қалыптастыруға дейінгі жас кезеңдері осы мектеп қабырғасында, ұстаздар тәрбиесінде өтеді.
Біздің ауыл оқушыларын зерттеу жұмысымыздың барысында байқалған тағы бір нәрсе, ол мұндағы тұрғындар мен отбасы мүшелерінің қалалық тұрғындарға қарағанда, ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптың көбірек сақталуы. Ал, ауыл мұғалімдері оқушыларға халықтың тәлім-тәрбие мұрасын бүгінгі күнмен сабақтастыру арқылы рухани байлық адамгершілік түсінік, дін, ана-тілінің сапа қасиеттерін ұқтыруға ден қойылуы қажет деп ойлаймыз. Кейбір отбасындағы туыстарда халықтың рухани-интеллектуалдық мұраларын, мәдени құндылықтарын жандандыруға ұмтылып, рухани ұлттық сипаттағы мінез-құлқы қалыптасатын ұрпақ тәрбиелеуге көп көңіл бөлінген, олай болса бұл үрдіс ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени мұраны меңгертіп, сол арқылы осы заманғы рухани-адамгершілік құндылықтардың қалыптасуына халық педагогикасы көмек береді.
Халық педагогикасы - ұлттық қазына, рухани дүние. Ол-қазақ халқының сан ғасырдан бері атадан балаға өлмес мұра болып келе жатқан тәрбие жөніндегі жинақталған тәжірибесі. Бастәрбиеші-халықтың өзі. Халықтың руханилық және адамгершілік тәрбие мұраттары негізіне алынған халықтық педагогиканың прогресшіл дәстүрлерін қайта өркендетуге ғана білім беру мен тәрбиелеу мазмұнын жаңарту үрдісі айрықша мәнге ие бола алмақ. Бұл мақсат - мұраттарды орынды пайдалану жас ұрпақты туған жерге, еңбекке, сүйіспеншілікке және жауапкершілікке әр түрлі ұлттар мен ұлыстар өкілдерін құрметтеу және оларға да жақсылық тілеп, жасау, табиғатқа қамқорлықпен қарау рухында тәрбиелеуде нәтижеге жете алады.
Қазақ халқы да бай тарихтың, мәдениеттің, өнердің, ұрпақ тәрбиесіндегі өзіне тән тәрбиелеу көздері мол әрі әдістері ұлттық ерекшеліктерді қамтыған бай мұралардың иесі. Сонау VIII-IX ғ. ғ. әл-Фараби, Қорқыт-ата мұраларынан бастап, Ахмет Ясауи, Асан қайғы, Өтебойдақ, Үмбетай, Сыпыра, Досмамбет, Бұқар т.б. қазақ даласының философиялық ой-пікірлеріндегі, жыраулардың толғауларының мазмұны рухани-адамгершілік, имандылық, әдептілік, эстетикалық пен Отаншылдық мәнімен аса маңызды.
Ауыз әдебиеті - халық педагогикасының тұнық мұхиты. Мақал-мәтелдердің, нақыл - сөздердің, өсиет-өлеңдер мен ертегілердің, жаңылтпаштар мен жұмбақтардың т.б. педагогика тақырыбын қамтымайтыны болмайды.
Тәлім-тәрбие - ақыл-ойдың жемісі. Ол ұзақ мерзімді тәжірибелер арқасында қалыптасады. Ақыл - көрген-білгенді, қоршаған орта ерекшеліктерін тек қабылдаудан алған әсер ғана емес, оны үнемі ой елегінен өткізіп, сарапқа салып отыру, түйінді нәтижені өмір-тіршілікте қолдана білуге баулу мәселесі қазақ тәлімінің басты қағидасы болғанын халық ауыз әдебиеті үлгілерінен танып, білеміз. Ақыл азбайды, білім-тозбайды. Мына мақал-мәтелдер осының ой дәлелі.
Халық педагогикасының мақсаты, міндеттері, тәрбие көздері, принциптері, әдістері, бұл саланы зерттеген педагог-ғалымдар: Г.Н. Волков, Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, К. Қожахметова, Р. Төлеубекова, Қ. Бөлеев, Ә. Табылды т.б. [155-159] ғылыми теориялық, оқу-әдістемелік еңбектерде тұжырымдалатын, әрі бүгінгі таңда және педагогикалық оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану жолдары мен әдістерін анықтаған. Авторлардың барлығы дерліктей, халық педагогикасының мақсатын - өткен ұрпақтың ғасырлар сынынан өткен тәлім-тәрбиелік тәжірибелерінің негізінде болашақ ұрпаққа ұлттық болмысымызға сәйкес тәрбиелеу деп қорытындылайды.
Халық педагогикасында отбасы қатынасының өзіндік ерекшеліктері бар. Біріншіден - балаға деген мейірімділік. Екіншіден - талапкерлік. Ата-ананы үлкенді, туысқандық байланыстарды терең құрметтейтін ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер негізінде бала беделі дамиды. Сондықтан-да, халықтық тәрбиенің мақсаты қаталдық пен мейірімділіктің қатар болуында. Қазақ халқы педагогикасында үлкендердің, ата-ана істерін үлгі еткен, ұлтты, ар-намысты оятатын, арлылыққа баулитын түсініктер жиі пайдаланатын. Олар: сендіру, үйрету, мадақтау әдістері еді. Туыстық байланыстың беріктігі, ата-ананы, үлкен-кішіні құрметтеу, ата-ананың балалармен бірге тұруы, ұл балалардың ата-ана алдындағы жауапкершілігі. Туыстардың өзара көмегі қазақ халқының жазылмаған заңы бола тұрып, балалармен жастарды адамгершілік тәрбиенің құралы бола білген. Мысалы: “Ата-анаңа не қылсаң, алдыңа сол келер”, “Кемтар адамға көмектес, сауап болады”, “Ұяны бұзба, обал болады”, “Есікке керілме, жаман болады” т.с.с. өмір тәжірибесінен алынған халық нақылдары жоғарыда айтқандарға дәлел: кішіпейілділік, сыпайылық, ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау халықтық тәрбиеде ерекше орын алған. Баланы бүкіл ауыл-аймақ болып тәрбиелеу ежелден ел дәстүріне айналған. Әдептілік - істеген әрекетіңнің өзгелерге қайырымы тиіп, қанағаттанарлық сезім әкелуі, ешкімге кедергі, ыңғайсыздық келтірмеуді көздеу. Халқымыздың салтында үлкеннің атын атамау, оны сыйлау әдептілік, көрегендіктің бір үлгісі болып саналады да ондай қылық ризашылық сезімін тудырады. Кіші үлкенді де өз тарапынан оған лайық ықылас білдіруге талпынған, содан барып, үлкен мен кіші арасында жарасымды қарым-қатынас орнаған. Ол әдетке айналып әдептілік ережелерін тудырған. Үлкендер отырған жерде олардың алдын орап адымдап кетпей, инабат, ізет таныта білу, жөн-жобаға, көңілге қарай сөз айту, қажет кезде өзіңді еркін ұстау сияқты қасиеттер халқымыздың дәстүрі мен тәлімінде ілгеріден жалғасып, ұласып белгілі-бір қалыпқа түсіп жатқан. Сөйтіп, сөйлеу мен қатынас әдептерінің өзіне тән нормалары мен ерекшеліктері қалыптасқан. “Адам ұрпағымен мың жасайды” - деп халқымыз бала тәрбиесіне аса көп ден қойған.
“Балаңды бес жасқа дейін патшадай сыйла, бес жастан он бес жасқа дейін құлыңдай жұмса, одан соң өзіңе дос сана”, - деген даналық қағидасының педагогикалық мәні тереңде жатыр. “Болса тәртіп, бала өседі сомдалып, қатаң ұста, бос жүрмесін сандалып”, - деп Ж. Баласағұн айтқандай, есі кіріп, тілі шыға бастасымен-ақ баланы шектен тыс еркелетпей, байсалды, ұғымтал етіп тәрбиелеу әрбір ата-ананың борышы саналған, ұл балаға ер-тұрман, киіз үй сүйегін, кебеже, сандық т.б. мүліктерді жасап үйренуге, ал, қыз балаға киіз басу, сырмақ, текемет, түс киіз, ұлттық киімдер т.б. өрнекті жиһаздарын пішіп-тігуге үйрете отырып, халқымыз өз ұрпағын алдағы өмірге баулығанын көреміз. Жастарды өнерге, еңбекке, адамгершілік ізгі қасиеттерге баули отырып, оларды елді, жерді, Отанды қорғау, ар-намыс, парыз үшін күресе білуге тәрбиелеу мәселесі ғасырлар бойы келе жатқан халқымыздың қасиеттері ұғымдары.
Халқымыздың ежелден желісі - үзілмей жеткен көне салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары - рухани, мәдени және адамгершілік дүниеміздегі қымбат тұратын қазыналарымыздың бірі. О баста адамзат баласының өзін қоршаған ортамен қарым-қатынасынан туындаған халықтық салт-дәстүр, діни әдет-ғұрыптар, халықтық мерекелер және отбасылық той-томалақтар деп үш топқа бөлінеді. Адам баласы шыр етіп жерге түскеннен бастап, қартайып дүниеден өткенге дейінгі өмірі үнемі сан ғасырлық наным-сенімі, таным-түсінігі, қоғамдық даму барысындағы ізденістер жинақталған салт-дәстүр аясында болады. “Халқым қандай десең, салтымнан сынап біл” демекші, салт-дәстүр мен этностан мінез-құлқы, үлгі-өнегесі, зейін-зердесі, даналығы мен даралығы, шешендігімен тапқырлығы, ақыл-ойы, сондай-ақ жаратушы мен жаратылысқа, өзін қоршаған жанды, жансыз әлемге деген моральдық, танымдық, этикалық, эстетикалық көзқарастары көрінеді, яғни салт-дәстүр дегеніміз - халықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2.1 Ауыл мектептеріндегі оқушылардың рухани-адамгершілік
тәрбиесінің мазмұны
Рухани-адамгершілік тәрбиесі адамзат қоғамының барлық кезеңінде де өзекті мәселе болған. Әр тарихи дәуірде өмірдің әр кезеңіне байланысты қоғамның мақсаты мен құндылықтары да өзгеріп отырды. Рухани-адамгершілік туралы тарихи дамуды зерделесек философиялық, психологиялық және педагогикалық ғылымдар саласында жан-жақты зерттелгенін байқадық.
Àуыл мектептерi - жас ұрпақ бойындағы жоғарғы адами құндылықтарды дамытуды, ізгілікке, мейірімділікке, қайырымдылыққа, инабаттылыққа және әдептілікке баулуды көздейді. Ал, жасөспірімнің рухани-адамгершілік қасиеттері адамгершілік түсінік пен адамгершілік мінез-құлықтың, яғни, адамгершілік қарым-қатынас пен іс-әрекетттің бірлігінен қалыптасады. Мектеп оқушысының рухани-адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына тәрбиемен қатар оны қоршаған орта да әсер ететіні белгілі. Қазіргі жағдайда оларға өзінің айналасындағы жақындары отбасының және жеке топтардың әсері ғана емес, сонымен бірге қоғамның бүкіл ахуалы, дүние жүзілік қоғамдастықтың өмір сүру, тіршілік ету амал-тәсілдері ықпал жасайды.
Өткен XX ғасыр ғылымды, техниканы, технологияны және космосты игерудегі ірі жетістіктерімен және мәдениет, әдебиет, өнер саласындағы құндылықтарды байытумен тарихта елеулі із қалдырды. Екінші жағынан адам баласын рухани дағдарысқа ұшыратқан халықаралық терроризм, ядролық, экологиялық апаттардан, ұлтаралық және діни қарама-қайшылықтар, рухани-адамгершілік құндылықтар дағдарысқа ұшырауына әкелді. Мұның бәрі адамзаттың білім алып, дамуымен байланысты еді. Бұл жайттардың Қазақстан Республикасында адамзатты рухани-адамгершілік құндылықтар дағдарысынан құтқаруға арналған жаңа көзқарастар мен идеялардың болуын көздеп, бүгінгі өмір сүріп отырған болашақ ұрпақ алдында өзінің жауапкершілігін арттырып, сезіндіруде.
Ауыл мектептеріндегі оқу-тәрбие берудің дағдарысты жағдайларының басты себептері:
1. Тәрбие заңдылықтарының теориялық негіздеуінің біршама әлсіздігі, педагогикалық ой-пікірлердің үнемі дамуына кедергі жасады. Себебі кеңестік педагогика дәуірі толығымен Маркстік теорияға бағытталатын идеологиямен сипатталды. Ал, оның қағидасы тәрбие саласында негізінен кеңес адамын қалыптастыру мақсаты көзделгені белгілі. Мемлекеттік партиялық мүдде адам мүддесінен жоғары қойылып, атеистік көзқарас басым болды да білім және тәрбие беру мазмұнының негізгі бағытына алынды
2. Идеологияландыру идеясы Отандық мектеппен педагогиканы әлемдік педагогикалық теория мен тәжірибеден үнемі оқшау ұстап, бөлектеу жүзеге асырылды. Онда білім тәрбие саласындағы шетелдік жетістіктерді қолдану мен талдау болмады. Мұның өзі оқу-тәрбие әлемдік жетістіктерден мүлде алшақтап, тек өзінің мадақталуына, беделінің жоғарылығына әкеп соқты.
Сол кездегі педагогикалық ықпал болып саналғандар:
- оқушылардың іс-әрекетіне басшылық жасауда, бұйрық беру стилі басым болды да олардың талабы мен шығармашылығына мән берілмей, көбінесе ақыл-кеңес айту орын алды;
- олардың тәртібі, сыртқы көріністері, міндетті орындаушы ретінде болып, жеке тұлғаның ішкі жан-дүние күйзелісі ескерілмеді;
- оқушылар мен педагогтардың қарым-қатынасы, әр адамның орындайтын міндеті, қызметі алдын-ала белгіленген, оны орындамағандар тәртіп бұзушылар болып есептелінген;
- мұғалімдер көбінесе сабақты орта үлгеретіндерге көңіл бөліп, дарынды оқушылар мен үлгермейтін оқушыларға назар аударылмады, міне мұның бәрі педагогикалық іс-әрекеттің мақсаты мен мәні болғандығына дәлел болады деп ойлаймыз.
Тәрбиеге байланысты мұндай идеал қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда жүзеге аспайтындығын педагогтар мойындап отыр. Бүгінгі таңда жас ұрпақтың қажеттілігін өтеу олардың өзін-өзі тәрбиелеп, дамытуын жетілдіріп және өзінің бойында бар қабілет мүмкіндіктерін ашуға тәуелді болып отырғандығы ақиқат. Сондықтан қоғамдағы тәрбие берудің мақсаты әрбір тұлғаға жан-жақты тәрбие беруді қамтамасыз етумен шектелмейді. Бұл саладағы бағдар беру туралы Қазақстан Республикасының Заңында - әрбір тұлға білімділік деңгейіне сәйкес өз бетінше еңбек жолына түсуі көзделген. Осы орайдан білім беруді дамыту тұжырымдалған мемлекеттік тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайту үшін білім берудің мақсаты мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұны және негізгі стратегиялық жолдарын айқындайтыны құжатта көрсетілген.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамытудың тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының конституциясына, Республиканың Білім туралы, Ғылым туралы заңдарына, Қазақстан-2030 стратегиясына, Еуропа аймағындағы жоғары білімге қатысты біліктілікті тану туралы, Лиссабон конвенциясына және Тәуелсіз мемлекеттер достастығына қатысушы мемлекеттердің білім беру саласындағы ынтымақтастықтың кеңесінің ұсыныстарына сәйкес жасалған. Тәрбие берудегі мақсат нақтылықтан сырт мейлінше саясаттандырылған ұғымдардан айықтырып, өмірге жақындатып, тұлғаның прагматикалық негізде дамуына бағыт-бағдар белгіленген.
Еліміздегі тұжырымдаманың мәні - тәрбиеге байланысты түрлі көзқарастар мен құбылыстарды және үрдіске қатысты ой-түсініктің бағдарын сараптап жинақтау. Бұл тұжырымдамада тәрбиенің мақсаты, мазмұны, принциптері, әдістемелері, құралы мен формасы және оның шарттарына қатысты негізгі мәселелер сипатталады. Онда мемлекеттік тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл дамуының негізін құрайтын Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың мақсаттары мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын және негізгі стратегиялық бағыттарын айқындайтын ғылыми теориялық, әдіснамалық бағыттары айтылған. Мысалы, орта білім мақсаты - жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру [142], - деуі қазіргі өзектілікті қамтып отырғаны, анық байқалуда. Тұжырымдамаданың сипаттайтын басты түйіні мынау:
1. Қоғамдағы қазіргі кезеңдегі қайта құрулар, экономикалық дамудағы жаңа стратегиялық бағдарлар, қоғамның ашықтығы, оның жедел аппараттануы мен қарқынды дамуы білім беруге қойылатын талаптарды түбегейлі өзгертті, бұл тәрбие ісін де өмірге үйлестіре жүргізуді міндеттеп отыр. Әлемнің жетекші елдерінің көпшілігі және олардың білім беру жүйесі білім берудің мақсатын, мазмұнын оқыту мен тәрбие берудің технологиясын нақты нәтижесіне қарай бағалайтын болды.
2. Білім - тәрбие берудегі түбегейлі мақсаты білім алып, білім мен дағды машықтарына қол жеткізумен шектелу емес, сол алған, меңгерген білім мен тәрбие негізінде дербес әлеуметтік жүйеге үйлесімді әрекеттенумен ұтымды түрде жүзеге асыру болып табылады. Оның мәні біліктілік көрсетіп, ақпаратты өзі іздеп табуға, оны өмір қажетіне үйлестіре пайдалануға келіп тірелмек. Қас қағымда жылдам да жедел өзгертіп жатқан бүгінгі өмірге лайықты өмір сүру және соған сәйкес үйлесімді жұмыс істей білу шарт екендігі негізге алынған.
Қазақстанда 12 жылдық білім көшуді 6 жастан бастау керек екендігі айтылып, осы орайдан терең білім, кәсіби дағды негізінде тұлғаның өзін еркін бағдарлай алуға, өзі-өзін іске асыруға, өзі-өзін дамытуға және өз бетінше дұрыс, рухани-адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті болуға тәрбиелейді.
Орта білім беру елдің тұтас үздіксіз білім беру жүйесінің базалық буыны ретінде жұмыс істейді. Оқушылардың орта білім алуға деген құқығы сақталып, оқытудың ерекше жағдайлары бойынша дарынды балаға арналған мектептер, дамуы және оқу мүмкіндігі шектеулі балалар мектептері және мектеп интернат т.б. дамытылады. Орта білім берудің құрылымы мен мазмұнының өзгеруі білім беруші педагогтың жаңа технологияны, оқытудың ақпараттық құралдарын, тәрбиенің қазіргі нысанасын меңгерген кәсіби білікті маман болуымен қамтамасыз ету көзделеді.
Сонымен қатар кейінгі жылдары білім беру жүйесі қайта қарастырылған кезеңде, ауыл мектебінде мемлекеттік деңгейде дамыту және ауыл мектептерін жаңарту бойынша бағдарлама жасалды. “Ауыл мектебi” бағдарламасында мынандай мақсат қойылған: ауылдың білім беру мекемелері жұмыстарын жақсарту, ауыл және шағын мектептерді басқару тиімділігін жоғарылатуды тұрақты дамытуды қамтамасыз ету, ауылдық білім беру мекемелерінің оқу-материалдық базасын және кадрлық әлеуметтілікті нығайту [102]. Себебі, қалалық мектептерге қарағанда ауылдық мектептер әрбір адам, отбасы, ауыл қоғамдастықтары өмірінде маңызды рөл атқарады.
Ауыл мектептерінің білім беруі мен тәрбие қызметі көбінесе отбасының саналы ерекшеліктерімен шектеледі, ол - ауылшаруашылық еңбегіне олардың барлық мүшелерінің қатысуымен, туған жер, аймақ, ауылға қарым-қатынасымен, оның қоғамдық өмірімен көркеюіне қатысуымен анықталатын еңбек отбасы мен өмір сипатына байланысты. Болашақ ауыл балаларының да рухани-адамгершілік тәрбиесі осыған байланысты болмақ: туған жерге деген адалдықты сақтау және ауылда жұмыс жасау, ата-анасының мамандықтарын мәнін меңгеру, ата-анасының еңбек тәжірибесін кеңейту, жоғарғы білім алу және туған ауылға оралып, туған жерге, ауылшаруашылық еңбек нәтижесіне құрмет көрсету және ұқыпты қатынас орнату, жасы үлкен-кішіні сыйлай отырып, олардың еңбегі, білімі, шеберлігі мен өмірлік тәжірибесіне құрмет жасау, мектеп -ауылдың рухани орталығына, балалар және үлкендер мәдениетіне ерекше қарым-қатынас орнату.
“Ауылда білім сапасын басқару - оқудың дамушы үрдісін іске асыру мен оқушылардың өмірлік біліктілігін меңгеруіне бағытталуы керек, бұл оқушыларға білім беру іс-әрекеттерін таңдауға мүмкіндік беріп, ауыл аумағының ерекшеліктерін ескере отырып, оқытудың ұйымдастыруын формалары мен жаңа әдістерін енгізуге бағытталуы қажет” [102], - деп “Ауыл мектебі” бағдарламаларында аталып кеткендей, “республикада білім беру жүйесін реформаландырудың басты артықшылығы ретінде білім беру іс-әрекетінің сапасы мен мүмкіндігін қамтамасыз ететін, қазіргі заманға сай ауыл мектебінің үлгісін жасау қажеттілігі болып отыр” - мұнда ауыл мектеп түлектерінің бастауыш, орта және жоғарғы кәсіби білім алуда бастапқы мүмкіндіктерді теңестіру мен рухани-адамгершілікке тәрбиелеу мәселелері назар аударуды талап ететін сияқты.
2001-2003 жж. оқу жылдарында ауыл аумағында 6225 күндізгі жалпы білім беретін мектеп жұмыс істеді. Оларда шамамен 1,6 млн. Бала оқыған, бұл Республикада оқушылардың жалпы санының жартысын құрайды [111], - яғни, ауыл мектебі қазақстандық оқушылардың негізгі бөлігін тәрбиелеудің негізгі құралдарының бірі, сондықтан ұйымдастырылатын тәрбиелеу үрдісінің нәтижелілігін ертеңгі ауылдың өкілі белгілейді.
Қала мен ауыл арасындағы айтарлықтай өзгерістер әлеуметтік өмірдің барлық жақтарына әсер етеді [143], - деп ғалым Л.Ф. Колесниковтың айтуы ауыл жасөспірімдерінің рухани-адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына да барлық өзгерістің ықпалы бар дегені, олар: ауыл тұрмысының ерекшеліктері, тұрғындардың аумақтық және психологиялық жақындығы, жүріс-тұрысы нормаларының белгілі ортақтығы, құнды бағыттары, жоғары әлеуметтік бақылау, жүйелі түрде адамдардың жүріс-тұрысына, сана-сезіміне әсер етеді. Ауылда мектептен тыс балалар мекемелерінің жетіспеушілігі және көп мектептерде сыныптан тыс тәрбие жұмыстарын ұйымдастырушының жоқтығынан жасөспірімнің рухани-адамгершілік дағдарысқа ұшырауына бірден-бір себеп. Әдетте ауыл мектебінің сыныптарда оқушылардың саны аз болады, мұғалімдер мен оқушылардың арасындағы сенімді өзара қарым-қатынастарды орнатуда педагог әр оқушының жеке –тұлғалық ерекшеліктерін біліп, әр қайсысына жеке әдісін жүзеге асыруға болатыны үлкен артықшылық болып есептеледі. Өз оқушыларының жеке қызығушылықтарының ерекшеліктерін біле отырып, мұғалім олардың жеке тұлғада қасиеттерінің қалыптасуына ықпал жасай алады, әр баламен ұзақ, терең қарым-қатынасы айтарлықтай ұлғаяды, оқу үрдісінен тәрбиелеу үрдісіне айналады. Дегенмен де, кейде сыныптағы адам санының аздығы қиындыққа әкелуі мүмкін. Мысалы, ауыл мектебінде оқушылар санының аздығынан, құрдастар үлкен психофизикалық өзгешеліктер мәселесі елеулі психологиялық ыңғайсыздық туғызуы мүмкін. Бірақ, оқушы саны аз сыныптың микроклиматы жалпы алғанда тыныш болып ал, қалыптасатын дау-жанжалды мұғалім өзі де шеберлікпен шеше алады.
“Ауыл мектебі” бағдарламасы ауылдағы білім сапасын жоғарылатуға мүмкіндік беріп, полуфункционалдық және интегративті-білім беру қызметтерін сипаттайтын оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізуімен байланысты болады. Жаңа мектеп түрлерін дамытуды қарастыру ұсынылды, мысалы ”мектеп-кітапхана-мәдени орталық”, “мектеп-балабақша”, “мектеп-агробиолаборатория”, “мектеп-ауылшаруашылық кешені”, “мектеп-өндіріс серіктестігі” [102], олар оқушыларға қосымша білім алу бағдарламаларын іске асыруға мүмкіндік береді. Біздіңше мұнда, оқушыларға білім берумен қатар рухани-адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу, жасөспірім оқушылар өмірі қызықты өтетіндей, жан-дүниесінен орын алатындай етіп, нәтижесінде білімдерін қоғамдық өмірде қолдана алатындай, мерекелерде, көпшілік орындарда өз шеберліктерін толық көрсететіндей жасалуы керек деп ойлаймыз.
Ауыл мектептерінде жасөспірімдерді рухани-адамгершілікке тәрбиелеуде ең қолайлы факторлар, ауыл балаларының табиғатпен, жан-жануарлармен тікелей қарым-қатынасы және ұлттық салт-дәстүрлерімізді қолдануда барлық ауыл тұрғындарының бірге атап өтуінде. Әдетте, мұғалім оқушылардың отбасылық жағдайымен жақсы таныс болады, бұл балаланың рухани-адамгершілік тәрбиесіне ықпал етуіне көмектесіп, өз жұмысымен қанағаттанып, бейімдеу үрдісін жеделдетуге мүмкіндік береді. Ауыл оқушылары қала оқушыларына қарағанда қарапайым және тәртіпті болады, үлкендер мен мектеп мұғалімдерін қадірлеп, құрметтеу сезімі жоғары болатындығыда тәрбиешінің жұмысын жеңілдетеді.
Бүгінгі таңда ауыл мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдісін жаңаша ұйымдастыруда жетістіктерге жетіп жатқан ауыл мектептері де баршылық, олар: Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтарал ауданы Атамекен ауылындағы N 27 Ж. Сүлейменов атындағы мектептің тәрбие жұмысы бойынша, мектеп ауласында 40 түп алма, 80 түп шабдалы, 90 түп өрік, 32 түп шынар, 40 түп қараған, 500 түп ақ және көк терек, 1000 түп үйеңкі, 150 түп итмұрын, 15 түп жүзім, 700 түп роза гүл, 48 түп арша, 600 түп түймедағы, 5000 түп емен т.б. мен мұндалап өсіп тұр. Әр сынып жетекшісімен сынып оқушыларына тәжірибе учаскесі бөлініп берілген. Мектеп бағбандары мен диқандары бұдан басқа мақсары, ноқат, асқабақ, қауын-қарбыз, қырмызы гүлін өсіреді. Мұнда оқушылар өздерінің шын ниеттерімен олардың өсуіне жағдай жасап, еңбекке деген ынтасы артып, ауылдың көркеюіне өз сүйіспеншіліктерін білдіруде [144]. Ауыл жасөспірімдеріне адамзаттың жинаған тәжірибесінен үйрену, белгілі тәжірибені меңгермей, олардың мінез-құлық нормаларын толық жете білмей, қоғамдық өмірге дайын азамат тәрбиелеу қиындау екені белгілі.
Қызылорда облысы Шиелі ауданы Абай ауылындағы № 50 А. Құнанбаев атындағы мектепте мына тәрбие жұмыстары атқарылуда “Қамқорлық” бағдарламасы жасалып оған “Атамекен” балалар ұйымы тікелей басшылық етеді. Ондағы олардың мақсаты отбасы нашар балаларға қамқорлық көрсету, атап айтсақ оқу-құралдарын түгелдеп, мектептен қалмауына жағдай жасалады. Аталған мектепте 5-10 сынып аралығындағы оқушылардан, сынып жетекшілерінің көмегімен “Кәусар бұлақ”, “Қазақ халқының салт-дәстүрлері” атты бағдарламалар мен “Әкелер мектебі”, “Аққу қыздар” және “Қайсар ” ұйымдары бар. Ұйымдардың мақсаты жылдар бойы қалыптасқан ұлттық тәрбие беру саласындағы Егемен еліміздің саясатының дұрыстығына ата-аналардың көзін жеткізусен қатар олардың мектеппен ынтымақтас тығын арттыру. “Әкелер мектебі”-қазақ отбасындағы негізгі рөл атқарушы әкелердің орнын айқындап беретін бірден-бір ұйым. Мұнда сұхбаттар айына 2 рет өткізіліп тұрады. “Шебер қолдар” отауы оқушыларды іскерлік пен кәсіпкерлікке, шеберлік пен еңбексүйгіштікке баулуды мақсат тұтады. Осылай халықтық педагогикаға сай сыныптан тыс жұмыстар құрылса, ұтарымыз көп, бұл әр баланың салт-дәстүрін күнбе-күн етене танысып отыруына мол мүмкіндік береді [145], - дейді тәрбиеші ұстаздар.
Шығыс Қазақстан облысы Күршім ауданындағы № 3 орта мектепте “Намыс компаниясы - бірлік тірегі” атты ұйым жұмыс жасайды. Олардың мақсаты - бірлікке, ынтымақтастыққа және ұйымшылдыққа тәрбиелеу. “Бәрі - бірі үшін, бірі - бәрі үшін” ұранымен бір-біріне қамқорлық жасай отырып, мейірімділікке үйренеді. Тәрбие мақсатттарының орындалуын мұғалімдер қадағалап отырады [146].
Ақтөбе облысы Байғанин ауданы Қарауылкелді орта мектебінде жеткіншекке білім беру мен тәрбие ісіне арналған шаралар жиі өткізіледі. Сондай шаралардың бірі “Еселі табысымыз, туған ел, өзіңе арналады” деп аталатын жұлдызды апталық. Бірінші күні-тәрбие жөніндегі меңгеруші мектептің жетістіктері мен кемшіліктері жайлы баяндама оқиды. Екінші күні - “Назар аударыңыздар! Бәрі де өз қолдарыңыздан келеді” атпен ұйымдастырылған “Тәуелсіз Қазақстан, менің көзіммен” деп аталатын сурет көрмесі ұйымдастырылады және “Тербетейік-тәуелсіздік тал бесігін” білім конкурсы болады. Үшінші күні - рухани демалыс күні, мұражайлар мен табиғат таза ауасына саяхат жасау. Төртінші күн - спорт денсаулық кепілі. Спорт түрінен әр түрлі жарыстар ұйымдастырылады. Бесінші күн - мектептің қол жеткен табыстарын саралау күні. Қорытындыны мектеп директоры мен ата-аналар комитетінің төрағасы жасайды [147].
Батыс Қазақстан облысы Теректі ауданы Восход орта мектебінің тәрбие жөніндегі жұмысы “Ұлан” ұйымы “Балапан”, “Балдырған”, “Жасұлан” және “Мұрагер” бағыттары бойынша жұмыс істейді. Мұндағы негізгі көзделген мақсат жас ерекшеліктеріне сай бірін-бірі қадірлеп, құрметтеуге тәрбиелеу басты нысанаға алынған [148].
Мұндай мысалдарды Қазақстанның әр түкпірінен келтіруге болады. Бірақ, өкінішке орай олар ауыл мектептерінің бәріне тән деп айта алмаймыз. Себебі, жасөспірімдердің тарапынан жасалып, тіркелген қылмыстық істердің статистикалық мәліметтерін талдағанымызда, жастары өте төмен тіптен жас балалардың қылмыстық істерге араласуы алаңдаушылық туғызады. Жылдан-жылға қылмыс жасаушылықтың жасы жасарып келе жатыр [149].
Бұл мәліметтер Қазақстан аймағындағы мектеп оқушылары арасында орын алып отырған келеңсіз құбылыстар мен жағымсыз мінез-құлықтық қылықтарды ауыздықтауды, мемлекеттегі тәрбие іс-шаралары мен тәлімдік насихатты істердің, қоғамның талаптарға сай, ұлттық және жалпыадамзаттық рухани-адамгершілікті құндылықтарды жасөспірім бойына сіңіру мәнінде жүргізілуін қамтамасыз ететін дәрежеде болуын талап етеді. Тәрбие жұмысына қоғам қоятын талаптарды мектеп мұғалімі іске асырады. Оның қоғам талаптарын оқушыларға беру қабілеті болуы қажет екені белгілі. И.Д. Лушниковтың пікірінше қазіргі кезде бұл сәйкестік “оқушының тәжірибелі тұлғасы мұғалім тұлғасымен сәйкес келуі арқылы жүзеге асады” [150]. Мұнда, оқу-тәрбие үрдісінің нәтижелерін кең ауқымда, перспективті жүргізу, оқушы тұлғасын рухани-адамгершілік құндылықтарға қалыптастыру - тек рухани-адамгершілік қасиеттері бар мұғалімнің жеке тұлғасы жүзеге асыра алады деген ой айтылған. Бұл жай мұғалімдерге тәрбие жұмысының мақсатын - оқушыны рухани-адамгершілік құндылықтарға қалыптастыру, екінші жағынан – оқушы алдында өзі рухани бай тұлға ретінде болуын көрсетеді деп ойлаймыз (сурет 2).
Бұл суретте ауыл мұғалімдерінің өзін-өзі дамытуы мен рухани-адамгершілік қасиет-құндылықтарға бейімделуінің жолдары мен көрсеткіштері көрсетілген. Ондағы олардың кәсіби жеке қасиетіне өзін педагогикалық бағыттау, яғни, мамандығына қызығушылық өз тарапынан танытып, рухани қажеттілігін қанағаттандыруда педагогикалық қарым-қатынаста адамгершілік қасиеттерін пайдалана отырып, өзін-өзі реттеп, тәрбиелеу, білімдендіру, одан әрі іздену жолында болу.
Кәсіби біліміне – олардың ақпараттылығы, мақсаттылығы, ұйымдастырудағы талдауы, яғни, ақпараттан хабардар бола отырып, оқушылардың рухани-адамгершілік қасиеттерін дамытуда нақты мақсат қою, оған жету жолында ерінбей ұйымдастырушылық қабілетімен нәтижеге жету барысында дұрыс немесе бұрыс жақтарын талдауы жатады. Кез-келген тәрбие мақсатына жетуде педагогтың педагогикалық әдіс-тәсілі болуы, оны анализдеуден, кемшілікті жою барысында қосымша іс-әрекет жасау, алдын-ала жоспарлау, қиыншылықтарда моралдық қасиеттерді көбірек сақтау арқылы болатынын, нәтижеге жететінін сезіну.
Рухани-адамгершілік қасиет-құндылықтарды өз бойынан сезе білген мұғалім: кәсіби білімді, әдіснаманы, әдістемені, технологияларды меңгерген, шығармашылық әрекеттері мол. Бұл мамандықты өзі таңдап, осы жолда талмай еңбек ететін адам.
Соңғы жылдары қазастандық педагог – ғалымдар жас ұрпақ тәрбиесіне мемелекеттік, ұлттық менталитетіміздің негізінде рухани-адамгершілік құнды-қасиеттерді қалыптастырудың теориясы мен әдістемесін жасады.
Атап айтатын болсақ: С. Қалиев, Ш. Майғаранова, Г. Нысанбаева, А. Бейсенбаеваның “Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері” [151],
Ш. Майғаранованың “Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері” [78], О. Нұсқабаевтың “Мектеп – жас ұрпақты әлеуметтендіру институты” [152] т.б. еңбектер жарық көрді.
Бұл еңбектерде мектеп оқушыларының тұлғалық сапалы қасиеттерін кешенді түрде қалыптастыруға педагогикалық ықпал ету жолдары негізделген. Мемлекеттік оқу-тәрбие үрдісінде олардың бойына рухани-адамгершілік қасиеттерді қалыптастырудың теориялық негізі мен әдістері жасалған. Ш. Майғаранованың аталған еңбегінде бастауыш сынып оқушыларды рухани құндылықтар арқылы тәрбиелеу мәселелері көтеріліп, оны жүзеге асырудың жолдары мен әдіс-тәсілдері пайымдалған. О. Нұсқабаев өз еңбегінде жалпы білім беретін орта мектепті жеке тұлғаны қоғам талабына сай әлеуметтендіру орталығы ретінде қарастыра отырып, жасөспірімдерді оқыту, тәрбиелеу негізінде белгілі бір тәртіпке келтіріп жинақталған ғылыми білімдерді, құндылықтарды, мінез-құлық нормаларын меңгерту арқылы оларды жаңа қоғам өміріне ендіруге бағытталып әлеуметтендіру мәселесін көтереді. Бұл еңбектермен танысу, талдау кезінде қазіргі білім мен тәрбие берудің мазмұны мынадай 3 бағыттағы тәрбиенің мәселесін қамтитынын көруге болады:
- еркін тұлғаны тәрбиелеу;
- рухани тұлғаны тәрбиелеу;
- ізгі, адамгершілігі мол тұлғаны тәрбиелеу. Яғни, жеке тұлғаны тәрбиелеп жетілдіру мәселесін рухани ізгілікке, ұлттық дәстүрге, дәстүр сабақтастығына, біртұтастыққа, жүйелілікке байланыстыра қарастыру қамтылған.
Рухани-адамгершілік қасиеттердің қалыптасуы, жасөспірімнің мінез-құлық тәртібінің де сапасын анықтайды. Оның рухани-адамгершілік тәрбиесіне әсер ететін факторлар мыналар - қоршаған ауыл құбылыстары, табиғат, ауылшаруашылық еңбектерінің түрлері, экономикалық жағдайлар мен ұлттық салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар. Олар жасөспірім оқушылар мінез-құлқының, тәртібінің және қарым-қатынасы мен іс-әрекетінің өзгеруіне, адамгершілік жағынан қатаюына мүмкіндік жасайды. Басқаша айтқанда оның қалыптасуына саяси, экономикалық, руханилық, адамгершіліктік факторлар мен биологиялық, физиологиялық факторларда әсер етеді, ал оның мәні, нәтижесі рухани-адамгершілік құндылық сипатынан көрінеді. Мысалы, мектеп оқушысының рухани-адамгершілік тұрғыдан қалыптасып, дамуы - оның осы жастағы физиологиялық, психиканың дамуынан өзін қоршаған ортамен, отбасы мүшелерімен және жолдастарымен қарым-қатынастың дұрыс қалыптасуынан, оқу, білім арқылы өмірлік тәжірибе жинақтауынан және оны күнделікті қолдануынан көрініс табады.
Ауыл ортасының жаңаруы, жаңа тұрмыс салтының негізделуі және мектеп үрдісінің жаңаруы мен жасөспірімнің рухани-адамгершілік тұрғыдан қалыптасуының барлығы бір-бірімен тығыз байланысты үрдіс. Дегенмен оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарының қалыптасуына қарағанда қоғамның материалдық және рухани жағдайлары тез дамиды. Сондықтан рухани-адамгершілік қасиеттер бір қалыпты жағдайда қалыптасып қоймайды, қоғам мен педагогтың нақтылы әсер етуін, жасөспірімдердің жеке басының қоғам өмірінің жан-жақты болмысымен белсенді қарым-қатынаста болуын талап етпек.
Рухани-адамгершілік тәрбиенің құндылығы , оқушылардың барлық тәрбие жақтарына мақсатты түрде әсер етуімен тығыз байланысты. Бұл саладағы тәрбие үрдісінің тиімділігін арттыруда мектептен, сыныптан тыс жұмыстардың атқарар рөлі зор. Осы тәрбиені беруде жасөспірімнің қандай да бір іс-әрекетке баруына түрткі болатын, сенім туғызатын сана мен психологиялық ерекшелік қалыптасады. Олар түрлі іс-әрекеттер мен қарым-қатынаста көрініс тауып, оның өз қызметінде басшылыққа алынып отырады және олардың рухани-адамгершілік қасиеттерінің қалыптасқанын көрсетіп отырады. Сондықтан, ауыл мектептегі оқу-тәрбие үрдісін интенсивтендіру, сабақ беру мазмұнын тәрбие жұмысымен ұштастыра жан-жақты жүргізудің анағұрлым белсенді тәсілдерін қажет етеді.
Рухани-адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеу үрдісін жетілдірудің ең маңызды бағыты, оқытуды қоршаған ауыл жағдайымен, ауылшаруашылық еңбекпен және мектеппен, сыныптан тыс жұмыстармен байланыстыра отырып, ауыл жасөспірімдерінің өзін-өзі тәрбиелеуге деген мұқтаждықтарын өз-өзіне қызмет көрсету және өздеріне лайық қоғамдық пайдалы еңбекке араласуға деген ықыластарын оятуға ықпал етуге бейімдеп құру көзделеді.
Мектеп оқушыларының мінез-құлықтық тәртібін, рухани-адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеуге бағытталатын педагогикалық міндеттерді қамтитын тәрбиелік іс-шаралардың мектептен сыныптан тыс формалары мен әдістері сан алуан. Жасөспірімдік жастағы мектеп оқушыларының рухани - адамгершілік тәрбиелерінің қалыптасуына әсер ететін педагогикалық құралдары мен әдіс-тәсілдерін мақсатты түрде анықтап, оның оқу білім беру мазмұнымен тікелей байланысын, әсер ету деңгейін анықтап отыру тәрбиеші мұғалім үшін өте маңызды іс екені белгілі. Бұл тәрбиенің маңызын қоғамдық, ауылдық деңгейде жандандыру оның заңдылықтары мен қайшылықтарын ашатын рухани-адамгершілік тәрбие жөніндегі педагогикалық жұмыстың әдістемесін жетілдірумен тығыз байланыстылығы дау туғызбасы анық сияқты.
Рухани-адамгершілік тәрбиені жүзеге асыруда мынаны есте ұстаған жөн, тәрбиеленген жасөспірімнің мәні білімді, дағдыны және жағымды іс-әрекет әдеттерін құрайды. Мұндай оқушыны өзін қоршаған ортамен, басқа адамдармен (ауыл тұрғындары, жолдастары, мектеп ұжымы) өз бетінше қарым-қатынас жасай отырып, белгілі-бір қалыптасатын іс-әрекет тәжірибелерін жинақтай алады. Ғалым педагог А.С. Макаренко былай дейді: “Біз үнемі қарым-қатынаста боламыз. Себебі қарым-қатынас біздің педагогикалық жұмысымыздың шынайы обьектісін құрайды” [138], - деп айтуы педагогикалық іс-әрекеттің нәтижесін біз қарым-қатынасқа тікелей түскенде байқап көз жеткізетінімізді түсіндіреді.
Жас ұрпаққа тәрбие берудің педагогикалық бағыттары мен әдістерін таңдау барысында олардың бойына құнды рухани-адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу негізінде, заман талабына сай тәрбиелеу әдіс-тәсілдері назардан тыс қалмауы тиіс. Өйткені, мектеп оқушыларының мінез-құлқы әр түрлі, ол тек рухани-адамгершілік тәрбие беруде мұндай көзқарас айрықша маңызға ие болмақ.
Жасөспірімдерді рухани-адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеуде оның өзіндік Мені, психикалық, физиологиялық ерекшеліктері мен бүгінгі күнге дейінгі қалыптасқан мінез-құлқы, жағымды, жағымсыз қылықтары көп әсер етеді. Олардың рухани-адамгершілік ерекшеліктеріндегі субъективтік жағынан алғанда белгілі-бір мінез-құлық дағдысына икемделмеген. Әрбір оқушы өзінің ерік-жігеріне және бітіміне қарай өзіндік рухани-адамгершілік іс-әрекеттерімен танылады. Ол қоғамның бір мүшесі бола отырып, ауыл тұрмысынан, жеке қарым-қатынастан, өз ұстаздарының айтқан ережелеріне сүйенеді, сонымен бірге өздеріне ұнаған тәжірибелерді мұра етіп ала отырып, сол негізде өзінің жеке басын қалыптастырады. Рухани-адамгершілік тәжірибені игеру белсенді шығармашылық үрдіс. Әрбір жасөспірім бұрынғы рухани-адамгершілік құндылықтарға деген өздерінің жаңа әрі жеке көзқарастарын айқындай отырып, өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ауылдың талаптарымен ұштастырылған түзетулерін енгізіп іс-әрекетте пайдаланады. Күнделікті мектеп өмірі мен ауыл ортасында туындап жататын қоғамдық пікірлер мен ауылдық әсерлер рухани-адамгершілікке тәрбиелеуге және оқушының өзін-өзі тәрбиелеуіне ықпал етіп отырады.
Кей жағдайда мектеп мұғалімдерінің тарапынан мектептен, сыныптан тыс жұмыстарды жоспарлау мен ұйымдастыруда немқұрайдылық пен жауапсыздық орын алып қалады, мұндай жұмыстар оқушылардың селқостық қатынасына әкеліп соғуы мүмкін, оның салдарынан оқушылардың тәрбие жұмысына деген іс-шараларға белсенділігі төмендеп, теріс қылықтарға еліктеушілік орын алуы, соған салыну әрекеттері болып қалады. Бұл жат қылықтарданолардың бойын аулақ ұстау үшін мектептен, сыныптан тыс тәрбие жұмыстарын құқық қорғау органдарымен, ата-аналармен, ғалымдармен және дәрігерлермен т.б. тығыз байланыса отырып, тәрбие жұмыстарын мақсатты түрде жоспарлап өз белгіленген уақтысында өткізуге дағдылану қажет болады демекпіз. Рухани-адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеуде ауыл тұрғындары, отбасы және мектеп ұжымы бірлесе ынтымақты әрекет жасағанда ғана оң нәтижеге қол жеткізе аламыз.
Бақылау нәтижесі көрсеткендей жасөспірімдердің рухани-адамгершілік қасиеттері, олардың әр түрлі ұжымдар мен топтар арасында ұстанған позициясына сәйкес қалыптасып отыратынын байқадық, сондықтан ауыл мектебінің міндеті-рухани-адамгершілік тәжірибесінің жетістіктерін әрбір оқушы үшін жеке ішкі қажеттілігіне айналуына үлес қосқаны дұрыс. Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін рухани-адамгершілік тәрбиені ұйымдастырушылар түрткі болатын күштердің де бар екенін ескеруі тиіс деп ойлаймыз. Олар:
- тұқым қуалаушылық арқылы берілетін мінез-құлық пен дарындылық;
- өзіне тән рухани қажеттілік;
- жас ерекшелік мінез-құлқы мен әсер ететін факторлар арқылы болатын мінез-құлық.
Барлық тәрбиешілерге белгілі, баланың ерекшелігі атадан мұра болып қалатын болмысына байланысты. Осы қасиеттер олардың ішкі сезім толғаныстарына да әсер етеді. Мысалы, толық болуы немесе арық болуы, түсінің ақ-қаралығы, ой-саналық, тума дарындылық т.б.
Рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі қайшылықтарының біріне рухани қажеттілік жатады, олар түрлі жан-дүниесіне орын алмайтын сыртқы әсерлердегі дағдылар мен әдеттер. Жасөспірімдер мұны өзінің жеке дағдысына мінез-құлық ерекшелігіне сай келмегендіктен қанағаттанғысыз сипатта қабыл алады. Мұндай қанағаттанбаушылық өз бетінше дамуға деген қажеттілігін туғызып, дербес әрекет етуіне түрткі болады. Ал, оны орындауда ішкі қабілет ерекше рөл атқарады., бұл оның өмірінің шынайы белсенділігін танытады. Осы бағыттың қалыптасуына қажетті кезең ішкі сенімнің жеке бастың рухани-адамгершілік сапа дәрежесіне қалыптасуы болып табылады. Өйткені, ол тікелей іс-әрекетіне байланысты.
Әрбір жасөспірімге мінез-құлықтың әр түрлі сипатта болатыны белгілі, яғни ол адамның қандай екенін көрсетеді. Сондықтан олар, адамның мінез-құлқын бағалай басқалармен салыстыра отырады. Салыстыру арқылы рухани-адамгершілік тұрғыдан бағалау мүмкіндігі туады да рухани-адамгершілік жағынан жетілуге деген мүмкіндік қалыптасады.
Оқушылар қоғамдық талаптарды еркін өз еркімен ішкі жан-дүниесінің қажеттілігін орындау үшін, олардың бойына ең бірінші Отанға, өз халқына, отбасына деген сүйіспеншілікті ішкі сенімге , рухани және жоғарғы адамгершілік парызға жауапкершілікке дейінгі сезімге көтеру қажет деп түсінеміз. Себебі, осы қасиеттерді тәрбиелеу жеке бас бостандығының жағы болмақ. Міне, біз ауыл жасөспірімдерінің рухани-адамгершілік қасиеттерінің бірте-бірте қалыптасатынын талдап өттік: ол ата-аналар, ауыл тұрғындары, мектеп ұжымы және мектептен тыс ұжымдар мен сыныптан тыс тәрбие жұмыстары ықпалымен және отан алдындағы борышты түсіне білу үрдісінде қалыптасып, олардың қасиеттері жан-жақты толысып Қазақстан Республикасының азаматтық парызы ретінде мойындайды. Демек, ауыл оқушыларын рухани-адамгершілікті қалыптастыру мынадай тәрбие компонеттерін қамтиды:
- оның ақыл-ойын дамыту арқылы санасын жетілдіру;
- адамдық, жалпыадамзаттық құндылықтарды бойына біртіндеп сіңіру;
- жасөспірімдерді іс-әрекетке ендіріп, қарым-қатынас арқылы өзін-өзі тәрбиелеуге белсенді қатыстыру.
Бұл тәрбие компонеттерінің өзара тығыз бірлікте жүзеге асырылуына басты қозғаушы күштер болып табылады Сөйтіп, рухани-адамгершілік қасиеттерді оқушылар бойына сіңіру, оны жан-жақты дамыту жүйесіндегі рухани санасын, сезімін, мінез-құлқын тәрбиелеу үрдісіндегі жетекші компоненттердің бірі екеніне көз жеткізеді.
Сондықтан да ауыл оқушыларының рухани-адамгершілік ерекшеліктері мен ішкі жан-дүниесінің қалыптасуының ерекшеліктері мен заңдылықтары туралы - қазіргі білім, осы күрделі үрдісті ғылыми тұрғыдан талдап, негіздеудің тиімділігін арттыру керектігін барынша дәлелдеп беруде.
Рухани-адамгершілік тәрбиенің қалыптасып, одан әрі дамып, жетілуі объективті факторлар мен қатар субъективті факторларды қоса қамтитын күрделі диалектикалық үрдіс екендігі бәрімізге белгілі. “Тәрбие-дейді А.Г. Харчев - саналы мақсатты әрекет ретінде объективті әлеуметтік әсер мен ықпалды ауыстыру емес, керісінше осы әсер мен ықпалдың арқасында оқушыны қалыптастыра алатын тиімді нұсқалық факторларды анықтап алу, тәрбиенің барлық амал-тәсілдерін барынша пайдалана отырып, факторлардың педагогикалық тиімділігін күшейту, тәрбие үрдісіне кері әсер ететін факторларды алшақтату” [153], - деуі біздің түсінігімізше оқушыларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеуде кедергі болатын факторларды пайдаланбай, қажетті факторды анықтап, тереңдете әсерлендіру.
Республикалық “Үздіксіз тәрбиенің тұжырымдамасында” бұл мәселелердің өзектілігі: “Адамның тұлғалық қалыптасуы үздіксіз және күрделі үрдіс, себебі мұнда көздеген мақсатты жүзеге асыру барысындағы көптеген кездейсоқ күштер факторлар ықпал жасайды. Әлеуметтендіру, тәрбие және өзін-өзі тәрбиелеу, дамыту - осы аталған үш негізгі күштердің өзара ұтымды байланысы, сәйкестігі саналы адамзаттың қалыптасуына мүмкіндік береді” [154], - деп анықтап түсіндірді.
Оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастырудың қазіргі жаңа тұғырнамасы: тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеу қажеттілігіне баса назар аударады. Ол ішкі және сыртқы факторлардың қарама-қайшылықтарын үйлестіре, кіріктіре отырып өзін-өзі дамытуы керек. Ішкі дегеніміз - адамның өзі, оның ішкі жан-дүниесі, көңіл-күйі. Осы ішкі көңіл-күй әсері, Гегельдің айтуынша, сыртқы әсерге қарсы шығып, оны жояды да өзінің ішкі рухани дүниесіне айналдырады. Бұл айналуда (сыртқының ішке айналуында) тәрбиенің рөлі айрықша. Егер тәрбие үрдісі объективті ортадан дұрыс үйлестірілсе, сонымен бірге объективті және субъективті жақтардың, сыртқы мен ішкі факторлардың өзара үйлесе бірқалыпты, біркелкі байланысуы, бір-біріне бағынуы жеке тұлғаның рухани-адамгершілік тұрғыдан дамуына жағдай тудырады. Рухани-адамгершілікке тәрбиелеу - оқушылар бойына рухани-адамгершілік құндылықтарды сіңіру ғана емес, сонымен бірге олардың бойын жағымсыз қылықтарға , балалық еліктеулерден жұққан теріс мінез-құлықтар мен іс-әрекеттерден арылтуды талап етеді. Оларды рухани-адамгершілік тұрғыдан тәрбиелеудің табысты орындалуы үшін, рухани-адамгершілік нормаларының белгілі-бір түрлерінің оқушылардың бойында, атап айқанда, іс-әрекет үстінде, құрбы-құрдастарымен қарым-қатынас барысында, ауыл тұрғындарының басқа ұлт өкілдеріне деген құрмет пен сыйластық сезімдерінде, сондай-ақ, рухани-адамгершілік қасиеттердің қарапайым нормалары болып саналатын мейірімділік, қайырымдылық, сыпайылық, әдептілік, үлкен кішіні құрметтеушілік және қамқоршылық түрлерінде нышан беріп, көрінуін адамгершілік сана тұрғысынан сапалығын үнемі байқап, реті келгенде мадақтап, кейбір жағдаяттарды шешуде ақыл-кеңес сұрап, келісіп отыру.
Ауыл жасөспірімдерінің рухани-адамгершілік тұрғыда азамат болып қалыптасуы, ұзақ мерзімді оқу-тәрбиенің негізінде білім мен тәрбие негіздерін игерту ордасы - ауыл мектебінде өтеді. Мектеп қабырғасында игерілетін білім мазмұны оқушылардың ғылым негіздерімен қоса тәрбие заңдылықтарын да қамтиды. Білім - қоғам мәдениетін жасаушы, әрі сақтаушы, оны болашақ ұрпаққа жеткізуші басты құрал. Сонымен қатар білім беру арқылы оның іштей түлеуіне мүмкіндік бере отырып, оны рухани құндылықтарды жасауға насихаттайды.
Демек, ауыл мектептерінің түпкі стратегиялық нысанасы мүлде жаңаша шығармашылық тұрғыдан ойлай алатын, танымдық мәдениетті биік адамдардың жаңа легін, дүниеге этикалық тұрғыдан жоғары адамгершілік жауапкершілікпен қарай білетін біліктілігі жоғары азаматтарды қалыптастыру идеясы болуы тиіс деп түсіндіреміз. Бұл тұжырым ауыл мектептерінен болашақты ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу үрдістерінің деңгейлік өлшемдерінің өте жоғары болуын талап етеді. Ауыл мектебі негізгі және қосымша білім тәрбие бағдарламаларын іске асыратын, оқу-тәрбие ұзақ мерзімге бейімделетін және оқушыларды мектептен тыс оқу-тәрбие істеріне араластыру көзделген оқу орны. Сондықтан ауыл балаларының азамат болып қалыптастыруға дейінгі жас кезеңдері осы мектеп қабырғасында, ұстаздар тәрбиесінде өтеді.
Біздің ауыл оқушыларын зерттеу жұмысымыздың барысында байқалған тағы бір нәрсе, ол мұндағы тұрғындар мен отбасы мүшелерінің қалалық тұрғындарға қарағанда, ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптың көбірек сақталуы. Ал, ауыл мұғалімдері оқушыларға халықтың тәлім-тәрбие мұрасын бүгінгі күнмен сабақтастыру арқылы рухани байлық адамгершілік түсінік, дін, ана-тілінің сапа қасиеттерін ұқтыруға ден қойылуы қажет деп ойлаймыз. Кейбір отбасындағы туыстарда халықтың рухани-интеллектуалдық мұраларын, мәдени құндылықтарын жандандыруға ұмтылып, рухани ұлттық сипаттағы мінез-құлқы қалыптасатын ұрпақ тәрбиелеуге көп көңіл бөлінген, олай болса бұл үрдіс ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени мұраны меңгертіп, сол арқылы осы заманғы рухани-адамгершілік құндылықтардың қалыптасуына халық педагогикасы көмек береді.
Халық педагогикасы - ұлттық қазына, рухани дүние. Ол-қазақ халқының сан ғасырдан бері атадан балаға өлмес мұра болып келе жатқан тәрбие жөніндегі жинақталған тәжірибесі. Бастәрбиеші-халықтың өзі. Халықтың руханилық және адамгершілік тәрбие мұраттары негізіне алынған халықтық педагогиканың прогресшіл дәстүрлерін қайта өркендетуге ғана білім беру мен тәрбиелеу мазмұнын жаңарту үрдісі айрықша мәнге ие бола алмақ. Бұл мақсат - мұраттарды орынды пайдалану жас ұрпақты туған жерге, еңбекке, сүйіспеншілікке және жауапкершілікке әр түрлі ұлттар мен ұлыстар өкілдерін құрметтеу және оларға да жақсылық тілеп, жасау, табиғатқа қамқорлықпен қарау рухында тәрбиелеуде нәтижеге жете алады.
Қазақ халқы да бай тарихтың, мәдениеттің, өнердің, ұрпақ тәрбиесіндегі өзіне тән тәрбиелеу көздері мол әрі әдістері ұлттық ерекшеліктерді қамтыған бай мұралардың иесі. Сонау VIII-IX ғ. ғ. әл-Фараби, Қорқыт-ата мұраларынан бастап, Ахмет Ясауи, Асан қайғы, Өтебойдақ, Үмбетай, Сыпыра, Досмамбет, Бұқар т.б. қазақ даласының философиялық ой-пікірлеріндегі, жыраулардың толғауларының мазмұны рухани-адамгершілік, имандылық, әдептілік, эстетикалық пен Отаншылдық мәнімен аса маңызды.
Ауыз әдебиеті - халық педагогикасының тұнық мұхиты. Мақал-мәтелдердің, нақыл - сөздердің, өсиет-өлеңдер мен ертегілердің, жаңылтпаштар мен жұмбақтардың т.б. педагогика тақырыбын қамтымайтыны болмайды.
Тәлім-тәрбие - ақыл-ойдың жемісі. Ол ұзақ мерзімді тәжірибелер арқасында қалыптасады. Ақыл - көрген-білгенді, қоршаған орта ерекшеліктерін тек қабылдаудан алған әсер ғана емес, оны үнемі ой елегінен өткізіп, сарапқа салып отыру, түйінді нәтижені өмір-тіршілікте қолдана білуге баулу мәселесі қазақ тәлімінің басты қағидасы болғанын халық ауыз әдебиеті үлгілерінен танып, білеміз. Ақыл азбайды, білім-тозбайды. Мына мақал-мәтелдер осының ой дәлелі.
Халық педагогикасының мақсаты, міндеттері, тәрбие көздері, принциптері, әдістері, бұл саланы зерттеген педагог-ғалымдар: Г.Н. Волков, Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, К. Қожахметова, Р. Төлеубекова, Қ. Бөлеев, Ә. Табылды т.б. [155-159] ғылыми теориялық, оқу-әдістемелік еңбектерде тұжырымдалатын, әрі бүгінгі таңда және педагогикалық оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану жолдары мен әдістерін анықтаған. Авторлардың барлығы дерліктей, халық педагогикасының мақсатын - өткен ұрпақтың ғасырлар сынынан өткен тәлім-тәрбиелік тәжірибелерінің негізінде болашақ ұрпаққа ұлттық болмысымызға сәйкес тәрбиелеу деп қорытындылайды.
Халық педагогикасында отбасы қатынасының өзіндік ерекшеліктері бар. Біріншіден - балаға деген мейірімділік. Екіншіден - талапкерлік. Ата-ананы үлкенді, туысқандық байланыстарды терең құрметтейтін ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер негізінде бала беделі дамиды. Сондықтан-да, халықтық тәрбиенің мақсаты қаталдық пен мейірімділіктің қатар болуында. Қазақ халқы педагогикасында үлкендердің, ата-ана істерін үлгі еткен, ұлтты, ар-намысты оятатын, арлылыққа баулитын түсініктер жиі пайдаланатын. Олар: сендіру, үйрету, мадақтау әдістері еді. Туыстық байланыстың беріктігі, ата-ананы, үлкен-кішіні құрметтеу, ата-ананың балалармен бірге тұруы, ұл балалардың ата-ана алдындағы жауапкершілігі. Туыстардың өзара көмегі қазақ халқының жазылмаған заңы бола тұрып, балалармен жастарды адамгершілік тәрбиенің құралы бола білген. Мысалы: “Ата-анаңа не қылсаң, алдыңа сол келер”, “Кемтар адамға көмектес, сауап болады”, “Ұяны бұзба, обал болады”, “Есікке керілме, жаман болады” т.с.с. өмір тәжірибесінен алынған халық нақылдары жоғарыда айтқандарға дәлел: кішіпейілділік, сыпайылық, ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау халықтық тәрбиеде ерекше орын алған. Баланы бүкіл ауыл-аймақ болып тәрбиелеу ежелден ел дәстүріне айналған. Әдептілік - істеген әрекетіңнің өзгелерге қайырымы тиіп, қанағаттанарлық сезім әкелуі, ешкімге кедергі, ыңғайсыздық келтірмеуді көздеу. Халқымыздың салтында үлкеннің атын атамау, оны сыйлау әдептілік, көрегендіктің бір үлгісі болып саналады да ондай қылық ризашылық сезімін тудырады. Кіші үлкенді де өз тарапынан оған лайық ықылас білдіруге талпынған, содан барып, үлкен мен кіші арасында жарасымды қарым-қатынас орнаған. Ол әдетке айналып әдептілік ережелерін тудырған. Үлкендер отырған жерде олардың алдын орап адымдап кетпей, инабат, ізет таныта білу, жөн-жобаға, көңілге қарай сөз айту, қажет кезде өзіңді еркін ұстау сияқты қасиеттер халқымыздың дәстүрі мен тәлімінде ілгеріден жалғасып, ұласып белгілі-бір қалыпқа түсіп жатқан. Сөйтіп, сөйлеу мен қатынас әдептерінің өзіне тән нормалары мен ерекшеліктері қалыптасқан. “Адам ұрпағымен мың жасайды” - деп халқымыз бала тәрбиесіне аса көп ден қойған.
“Балаңды бес жасқа дейін патшадай сыйла, бес жастан он бес жасқа дейін құлыңдай жұмса, одан соң өзіңе дос сана”, - деген даналық қағидасының педагогикалық мәні тереңде жатыр. “Болса тәртіп, бала өседі сомдалып, қатаң ұста, бос жүрмесін сандалып”, - деп Ж. Баласағұн айтқандай, есі кіріп, тілі шыға бастасымен-ақ баланы шектен тыс еркелетпей, байсалды, ұғымтал етіп тәрбиелеу әрбір ата-ананың борышы саналған, ұл балаға ер-тұрман, киіз үй сүйегін, кебеже, сандық т.б. мүліктерді жасап үйренуге, ал, қыз балаға киіз басу, сырмақ, текемет, түс киіз, ұлттық киімдер т.б. өрнекті жиһаздарын пішіп-тігуге үйрете отырып, халқымыз өз ұрпағын алдағы өмірге баулығанын көреміз. Жастарды өнерге, еңбекке, адамгершілік ізгі қасиеттерге баули отырып, оларды елді, жерді, Отанды қорғау, ар-намыс, парыз үшін күресе білуге тәрбиелеу мәселесі ғасырлар бойы келе жатқан халқымыздың қасиеттері ұғымдары.
Халқымыздың ежелден желісі - үзілмей жеткен көне салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары - рухани, мәдени және адамгершілік дүниеміздегі қымбат тұратын қазыналарымыздың бірі. О баста адамзат баласының өзін қоршаған ортамен қарым-қатынасынан туындаған халықтық салт-дәстүр, діни әдет-ғұрыптар, халықтық мерекелер және отбасылық той-томалақтар деп үш топқа бөлінеді. Адам баласы шыр етіп жерге түскеннен бастап, қартайып дүниеден өткенге дейінгі өмірі үнемі сан ғасырлық наным-сенімі, таным-түсінігі, қоғамдық даму барысындағы ізденістер жинақталған салт-дәстүр аясында болады. “Халқым қандай десең, салтымнан сынап біл” демекші, салт-дәстүр мен этностан мінез-құлқы, үлгі-өнегесі, зейін-зердесі, даналығы мен даралығы, шешендігімен тапқырлығы, ақыл-ойы, сондай-ақ жаратушы мен жаратылысқа, өзін қоршаған жанды, жансыз әлемге деген моральдық, танымдық, этикалық, эстетикалық көзқарастары көрінеді, яғни салт-дәстүр дегеніміз - халықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz