Тауарлық-материалдық құндылықтар жөнiнде түсiнiк, олардың жiктелуi мен бағалануы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Кәсiпорындардың (ұйымдардың) тауарлық-материалдық қорларының есебi, талдауы мен аудитi

Мазмұны:

Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

I. Тауарлық-материалдық қорлардың есебiн ұйымдастыру
1.1. Тауарлық-материалдық құндылықтар жөнiнде түсiнiк,
олардың жiктелуi мен бағалануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Тауарлық-материалдық қорлар қозғалысының құжатталуы,
қоймадағы және бухгалтериядағы материалдар есептерiнiң
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12

ІI. Тауарлық-материалдық қорлар есебiнiң аудитi
2.1. Материалдық қорлар есебiнiң аудитi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...18
2.2. Дайын өнiмдер мен аяқталмаған өндiрiс есебiнiң аудитi ... ... ... ... ... 23

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30

Кiрiспе

Бухгалтерлiк есеп жүйесi дегенiмiз – кәсiпкерлер мен ұйымдардың операциялары мен жағдайлары жөнiндегi ақпаратты жинау, тiркеу және топтастыру жүйесi болып табылады1. Қазақстан Республикасының резиденттерi болатын мiндеттi тiркеуден өтуi қажет заңды тұлғалар мен жеке кәсiпкерлер және де Қазақстан Республикасында тiркелген, бiрақ резиденттер болып саналмайтын заңды тұлғалардың филиалдары мен өкiлеттiлiктерi бухгалтерлiк есеп жүргiзуге және қаржылық қорытынды есептi құрастырып, сәйкес орындарға тапсыруға мiндеттi. Бұл кәсiпкерлер мен ұйымдар бухгалтерлiк есептi жүргiзуде және қаржылық қорытынды есептi құрастыруда заңдық және әртүрлi нормативтiк-құқықтық негiздерге сүйенедi. Олардың қатарында Қазақстан Республикасының Бухгалтерлiк есеп және қаржылық қорытынды есеп жөнiндегi заңын, Халықаралық қорытынды есеп стандарттарын, Ұлттық есеп стандарттарын, Бухгалтерлiк есептің Типтiк шоттар жоспарын атауға болады.
Ұйымдардың өнiмдер өндiрудегi (қызметтердi атқару, жұмыстарды орындаудағы) аса маңызды объектiлерi - шаруашылық қорлары болып табылады. Шаруашылық қорлар құрамына негiзгi құралдар, материалды емес активтер, тауарлық-материалдық игiлiктер, ақша қаражаттары, инвестициялар, дебиторлық қарыздар кiредi. Тауарлық-материалдық құндылықтар олардың iшiндегi ең бiр көлемдiсi болып табылады, себебi, бұл игiлiктер өндiрiлетiн өнiмнің материалдық негiзiн құрастырады, өндiрiлiп шығарылатын дайын өнiмдердің өзiндiк құнының басым бөлiгi ретiнде олардың бағасын анықтауға негiз болады.
Жоғарыда аталған жағдайлардан тауарлық-материалдық құндылықтардың ұйымдарға негiзгi қызмет түрiн жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн қорлар. Яғни, тауарлық-материалдық игiлiктердің бухгалтерлiк есебiнiң дұрыс ұйымдастырылуы және олардың дұрыс бағаланылуы мен ұтымды қолданылуы мәселелерi тереңiрек зерттеудi талап ететiн өзектi тақырыптардың бiрi болады.
Кәсiпорындардың (ұйымдардың) тауарлық-материалдық қорларының аудитi тақырыбында курстық жұмыс жазудағы басты мақсатым тауарлық-материалдық құндылықтардың қолданылуының есебiн ұйымдастыру, оларды аудиторлық тексеру мен талдау мәселелерiнiң теориялық және практикалық негiздерiн зерттеу болып табылады.
Курстық жұмысты жазу барысында тақырыпқа сәйкес төмендегiдей мiндеттер қойдым:
• тауарлық-материалдық құндылықтардың есебiн жүргiзудi реттеушi нормативтiк-құқықтық негiздерге сәйкес тауарлық-материалдық қорлардың экономикалық мәнi мен маңызын ашу;
• тауарлық-материалдық игiлiктердің жiктелуi мен бағалануының ерекшелiктерiн қарастыру;
• ұйымдардың тауарлық-материалдық игiлiктермен қамтамасыз етiлуiн және олардың тиiмдi пайдаланылуын зерттеу;
• тауарлық-материалдық игiлiктер есебi бойынша аудиторлық тексеру жүргiзудiң маңызын қарастыру;
• дайын өнiмдер мен аяқталмаған өндiрiс есептерiн ұйымдастыру аудиторлық тексеру жүргiзудiң ерекшелiктерiн қарастыру;

I. Тауарлық-материалдық қорлардың есебiн ұйымдастыру

1.1. Тауарлық-материалдық құндылықтар жөнiнде түсiнiк,
олардың жiктелуi мен бағалануы

Өндiрiс процесiнiң басты объектiлерi еңбек құралдары мен еңбек заттары болып табылады. Еңбек заттарының еңбек құралдарынан айырмашылығы, олар өндiрiс процесiнде технологиялық өңдеуден өткiзiледi, яғни өндiрiске бiр рет ғана қатысып, өндiрiлетiн өнiмнің материалдық негiзiн құрайды және де олардың өзiндiк құнына қосылады. Сол себептi оларды айналымдағы активтер ретiнде есепке алады. Материалдық шығындардың сонымен қатар, өнiмнің өзiндiк құнынындағы үлес салмағы өте үлкен. Кейбiр өндiрiс салаларында олар жалпы шығындардың 90%-iн құрайды.
Материалдық қорлардың сатылып алынуы, сақталуы мен пайдаланылуының есебi ұйымдардың жалпы бухгалтерлiк есеп жүйесiнiң маңызды бөлшегi болады. Өндiрiлетiн өнiм түрлерiнiң жылдам өзгертiлуi, материалдық қорларды жеткiзiп берушiлердің тез алмасуы, экономикадағы тауарлық-материалдық қорлардың бағасының жиi құбылмалылығы олардың есебiн ұйымдастыру маңызын арттыра түседi.
Отандық есеп жүйесiнде тауарлық-материалдық игiлiктер есебi 7 Тауарлық-материалдық қорлар есебi стандартына сәйке жүзеге асырылды. Тауарлық-материалдық қорлар дегенiмiз – бiрiншiден, шикiзат қорлары, материалдар, сатылып алынған жартылай фабрикаттар мен құрастырушы бөлшектер,отын, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер, өндiрiсте пайдалануға, немесе қызмет көрсету мен жұмыстарды орындауда пайдалануға арналған басқа да материалдар түрiндегi; екiншiден, аяқталмаған өндiрiс түрiндегi; ұшiншiден, сатуға бағытталған дайын өнiмдер мен тауарлар түрiндегi активтер2.
Тауарлық-материалдық қорлар есебiн ұйымдастырудың негiзгi мiндеттерi төмендегiдей: қорлардың толық және уақыттылы кiрiске алынуы мен сақтау орындарындағы сақталуын бақылау; қорлардың қозғалысы бойынша барлық оперцияларды уақыттылы және толық құжаттарға тiркеу; дайындау-тасымалдау шығындары мен дайындалған қорлардың нақты өзiндiк құнының уақыттылы және дұрыс анықталуы; дайындау-тасымалдау шығындарының өндiрiс немесе айналыс шығындары құрамына дұрыс және бiрқалыпты қосылуын бақылау; қоймадағы қорлардың жағдайын бақылау; iшкi ресурстарды жұмылдыру мақсатында ұйымдарға қажет емес материалдық қорларды анықтау және сату; олардың қалдығы жөнiндегi және олардың сақталу орындарындағы қозғалыстары бойынша нақты мәлiметтердi алу.
Тауарлық-материалдық құндылықтардың есебiнiң тиiмдi ұйымдастырылуының басты шарттары олардың дұрыс жiктелуi мен бағалануы. Өндiрiс процесiндегi функционалдық ролi мен бағытталуына қарай барлық қорлар негiзгi және көмекшi болып екiге бөлiнедi. Негiзгi материалдар өндiрiлетiн өнiмге заттай кiрiп, оның материалдық негiзiн құрайды. Көмекшi материалдар өндiрiлетiн өнiмдер құрамына кiретiн, бiрақ негiзгi материалдармен салыстырғанда олардың материалдық негiзiн құрамайтын, керiсiнше, материалдарға қосымша бөлшектер ретiнде өнiмге тән сапалық сипат берушi материалдық қорлар болып табылады.
Тауарлық-материалдық қорлардың физикалық қасиеттерi мен экономикалық мақсатына байланысты, түрлерi мен өлшемдерiне байланысты әртүрлi топтарға, топшаларға бiрiктiруге болады. Олардың ұтымды топтастырылуы Типтiк шоттар жоспарында3 жеке шоттар бойынша көрсетiлген. Тауарлық-материалдық қорлардың Типтiк шоттар жоспарының 2-шi Тауарлық-материалдық қорлар бөлiмiнi 20-шы Материалдар, 21 Аяқталмаған өндiрiс және 22 Тауарлар бөлiмшелерiнде төмендегiдей қүндылықтар түрлерi есепке алынады: 1) 20-шы Материалдар бөлiмшесi бойынша:
201 Шикiзаттар мен материалдар шотында өндiрiлетiн өнiмнің негiзiн құрастыруға қажеттi шикiзаттар мен материалдар, сонымен қатар, өнiмге сапалық сипаттама берушi көмекшi материалдар есепке алынады.
202 Сатылып алынатын жартылай өнiмдер мен құрастырушы бұйымдар, конструкциялар мен бөлшектер шоты өндiрiлетiн өнiмдердi толық құрастыру мақсатында сатылып алынатын құрастыру бөлшектерi мен жартылай дайын өнiмдер есебiн жүргiзедi.
203 Отын шотында мұнай өнiмдерiнiң, қатты және басқа да отын түрлерiнiң есебi ұйымдастырылады.
204 Ыдыс және ыдыстық материалдар шоты барлық түрдегi ыдыстар есебiн жүргiзуге арналғанымен мұнда шаруашылық мүлiктерi болып табылатын (цистерналар, флягтар) жабдықтар және ыдыстарды дайындау мен жөндеуге арналған материалдар мен бөлшектер есепке алынбайды.
205 Қосалқы бөлшектер шоты машиналар мен жабдықтарды, көлiк құралдарының және басқа техника түрлерiнiң тозған бөлшектерiн алмастыруға және оларды жөндеуге арналған қосалқы бөлшектер есебiне арналған.
206 Басқа да материалдар шотында өндiрiс қалдықтары, жөнделмейтiн ақау, негiзгi құралдарды бұзып-бөлшектеуден алған материалдар есептеледi.
207 Өңдеуге берiлген материалдар шоты сырт жаққа өңдеуге жiберiлген материалдар есебiн жүргiзедi.
208 Құрылыс материалдары шотында тiкелей құрылыс және орнату процестерiнде пайдаланылатын, немесе құрылыстық бөлшектердi дайындауға қажеттi құрылыс материалдары есепке алынады. Бұл шотты негiзiнен құрылыс салумен айналысушы ұйымдар қолданады, және де осы шот бойынша субшоттарда олар құрылыс мақсатында қажеттi, мысалға, қопарғыш заттар түрiндегi басқа да құндылықтарды да есепке алады.
Бухгалтерлiк есеп жүйесiнiң қаржылық және басқару бухгалтериясы болып екiге бөлiнуiмен байланысты өндiрiстiк шығындар есебiн жүргiзудiң өзiндiк ерекшелiктерi бар. Басқару бухгалтериясы есептi кезеңдегi өндiрiстiк шығындарды және өндiрiске қызмет көрсету шығындарын есепке алумен, өнiмдердің өзiндiк құнын анықтау және жалпы жұмсалынған шығындардың дайын өнiмдер мен аяқталмаған өндiрiс ретiнде есепке алынуымен, сонымен қатар, өндiрiстi, жалпы шаруашылықты басқару шешiмдерiн қабылдаумен айналысады. Есептi кезең соңында өндiрiлген дайын өнiмдер және аяқталмаған өндiрiс жөнiндегi мәлiметтер өндiрiстiк бухгалтериядан қаржылық бухгалтерияға берiлiп, кәсiпорын балансында көрсетiледi. Аяқталмаған өндiрiс шығындары Типтiк шоттар жоспарының 21 Аяқталмаған өндiрiс бөлiмшесiнде есепке алынады. 2) 21 Аяқталмаған өндiрiс бөлiмшесi бойынша:
211 Негiзгi өндiрiс шотында кәсiпорынның негiзгi өндiрiсiнiң дайын өнiм ретiнде аяқталмаған шығындарының қалдығы есепке алынады;
212 Өз өндiрiсiндегi жартылай өнiмдер – шотында кәсiпорындағы негiзгi өндiрiске қосымша жартылай өнiмдер өндiрiсiнiң аяқталмаған шығындарының қалдығы көрсетiледi;
213 Көмекшi өндiрiс – бұл шотта негiзгi өндiрiске қызмет көрсетушi көмекшi цехтардың аяқталмаған шығындарының қалдықтары есепке алынады.
Тауарлар дегенiмiз – сатуға арналған дайын өнiмдер. Дайын өнiмдер негiзгi және көмекшi өндiрiстердің сатуға арналған өнiмдерi. Олар өндiрiлiп аяқталған, жинақталған, техникалық шарттар мен стандарттарға сәйкес, техникалық бақылау қызметтерiмен қабылданған, сапасын сипаттайтын паспорты, сертификаты бар, қоймаға, немесе тапсырыс берушiге өткiзiлген, қабылдау актiсiмен құжатталған болуы қажет. 3) 22 Тауарлар бөлiмшесi бойынша:
221 Дайын өнiмдер шотында негiзгi және көмекшi өндiрiстердің аяқталған дайын өнiмдерi есепке алынады;
222 Сатып алынған тауарлар шоты сату мақсатында сатылып алынған тауарлардың есебiн жүргiзедi;
223 Басқа тауарлар шотында сату мақсатындағы басқа да шоттар есептеледi.
Жоғарыда келтiрiлген тауарлық-материалдық құндылықтар өз iшiнде олардың түрлерi, сорты, маркiлерi, көлемдерiне байланысты жiктеледi. Олардың әрқайсысының атауына, сорты, өлшемiне қарай номенклатуралық реттiк сан берiледi және бұл реттiк сандарды номенклатуралық баға көрсеткiш деп аталатын арнайы реестрге жазады. Бұл реестрде олардың тұрақты есептi бағасы мен өлшем бiрлiгi де көрсетiледi. Есеп жүйесiнде электронды есептеу машинасы пайдаланылған жағдайда бұл реестрде көрсетiлетiн мәлiметтердi қосымша көрсеткiштермен толықтыруға болады, мысалы, олардың нормасын, жинақтамалы және талдамалы есеп шоттарын және басқа тұрақты көрсеткiштер келтiруге болады.
Тауарлық-материалдық қорлар есебiндегi ерекше маңызды мәселе олардың бағалануы. Бухгалтерлiк есепте материалдық қорлар нақты өзiндiк құны бойынша бағаланады. Сатылып алынған материалдық қорлардың нақты өзiндiк құны дегенiмiз қосылған құн салығы мен басқа да өтелетiн салықтарды есепке алмағандағы оларды сатып алуға жұмсалған нақты шығындар сомасы болып табылады. Кәсiпорынның өзiнде өндiрiлетiн материалдық қорлардың нақты өзiндiк құны сол материалдарды өндiруге жұмсалған нақты шығындар сомасын құрайды. Үлес қосушылардың кәсiпорынның жарғылық қорға қасқан үлесi ретiнде келген материалдық қорлар үлес қосушылардың шешiмдерiне сәйкес келiсiлген құны бойынша бағаланады. Кәсiпорынға тегiн, сый ретiнде келген тауарлық-матреиалдық қорлар оларды кiрiске алу мерзiмiндегi бекiтiлген нарықтық бағасы бойынша, ал басқа материалдар түрiне ауыстырылған игiлiктер айырбасталған материалдың құнына қатысты бағаланады.
Тауарлық-материалдық қорлар өзiндiк құны мен таза сату құны арасындағы ең төменгi мәнi бойынша бағаланады4. Олардың өзiндiк құны төмендегiдей шығындардан тұрады: тауарлық-материалдық қорлады сатып алу шығындары – сатып алу құны, өтелмейтiн кедендiк баж және басқа да өтелмейтiн салықтар сомасы, дайындау шығындары; өңдеу шығындары – дайын өнiмдердi өндiрумен байланысты шығындар, мұнда шикiзаттарды дайын өнiм ретiнде өңдеумен айналысушы жұмысшылардың еңбек ақы және әлеументтiк сақтандыру шығындары, өңдеу барысында орын алған тұрақты және айнымалы үстеме шығындардың жүйелi түрде бөлiнуi кiредi; тауарлық-материалдық қорларды тасымалдап жеткiзу мен оларды қажеттi қалыпқа келтiрумен байланысты шығындар.
Тауарлық-материалдық қорлардың өзiндiк құнына төмендегiдей шығындар түрлерi кiрмейдi: материалдар мен жұмысшы күшiнiң нормадан артық жұмсалған мөлшерi және басқа жоспарланбаған өндiрiс шығындары; технологиялық процесте көрсетiлмеген материалдық қорларды өндiрiс кезеңдерi арасындағы сақтаумен байланысты шығындар; әкiмшiлiк-басқару шығындары; сатумен байланысты шығындар.
Тауарлық-материалдық құндылықтарды өзiндiк құны бойынша бағалаудың төмендегiдей төрт әдiсi пайдаланылады;
1) тұтас идентификациялау әдiсi – нақты шығындарға негiзделген әдiс, материалдардың нақты мөлшерiнiң құнын анықтауға пайдаланылады;
2) орташа келтiрiлген құны бойынша бағалау әдiсi – әрбiр материал құны жалпы орташа құн бойынша бағаланады;
3) алғашқы сатылып алынған материалдар бағасы бойынша бағалау әдiсi – бiрiншi кезекте алынған қорлардың құны бiрiншi кезекте өзiндiк құнға қосылуы қажет;
4) соңғы кезекте алынған материалдар бағасы бойынша бағалау әдiсi – соңғы кезекте алынған материалдар құны бiрiншi кезекте өзiндiк құнға жатқзылуы қажет.
Осы келтiрiлген материалдардың өзiндiк құнын бағалаудың төрт әдiсiн Нур-ер жауапкершiлiгi шектелген серiктестiгi бойынша қарастырайық, мұндағы материалдық қорлардың мөлшерi төмендегi кестеде берiлген:

Кесте 1
2004 жылдың бiрiншi жарты жылы бойынша
таурлық-материалдық қорлар жөнiндегi деректер

Мерзiмi
Көрсеткiштер
Саны
Бағасы
(теңге есеб.)
Жалпы құны (теңге есеб.)
01.01.04.
Бастапқы қалдық:
250
230
57500
25.02.04
Сатып алынды:
100
260
26000
15.03.04.

400
280
112000
28.03.04.

100
260
26000
15.04.04.

300
280
84000
16.05.04.

200
300
60000

Барлық бостауға дайын материалдар:

1350

365000

Сатылған материалдар:
1000

Материалдар қалдығы:
350

1) Тұтас идентификация әдiсi (specific identification method) бойынша мынандай шарттарды қабылдайық: 15.03 – толығымен, ал 01.01; 15.04; 16.05. мерзiмдерiндегi сатылып алынған материалдардан - 200 данадан сатылған. Яғни, материалдардың қоймада қалған 350 данасының құны 91500 теңгеге тең болады, ол келесi түрде анықталады:
50*230+100*260+100*260+100*280 = 91500тг; ал сатылған материалдар құны 274000 теңгеге тең болады, себебi: 200*230+400*280+200*280+200*300 = 274000тг. Ал бұл екi соманың қосындысы жалпы сатуға дайын болған материалдардың құнын көрсетедi: 1350 дана материалдар 365500 теңге тұрады, яғни, 91500+274000 = 365500тг. Бұл әдiстi құны жоғары өнiмдердi сату барысында пайдаланған тиiмдi, мысалы, зергерлiк бұйымдар сатуда, автокөлiк құралдарын сатуда, ауыр машина жасау жабдықтарын сатуда қолданған тиiмдi. Тұтас идентификация әдiсiнiң кеңiнен пайдаланылмауының себептерi мынада: бұл әдiс сатылып алынып жатқан материалдар қорларына бақылау жасауға мүмкiндiк бермейдi; және де бiртиптес материалдар сатумен айналысатын кәсiпорындар үшiн қандай тауарлардың сатылғандығын, қайсыларының сатылмағандығын анықтау қиынға түседi.
2) Орташа келтiрiлген құн әдiсi (average-cost method) бойынша орташа құн сатуға дайын материалдардың жалпы өзiндiк құнын олардың санына бөлу арқылы анықталады. Жоғарыда қарастырып отырған мысал бойынша өнiм бiрлiгiнiң өзiндiк құны 270,74 теңгенi құрайды, (365500 мың тг.1350 дана өнiм). Яғни, сатылған материалдардың өзiндiк құны 1000*270,74 = 270740 тг. Ал қалған материалдар құны 350*270,74 = 94760 тг. Орташа келтiрiлген құн бойынша бағалау әдiсiнде барлық материалдардың бағалары есепке алынады да ол бағаның өсуi мен төмендеуiн өзара сәйкестендiредi.
3) ФИФО - алғашқы сатылып алынған материалдар бағасы бойынша бағалау әдiсi (first-in, first-out method – FIFO) бойынша алғашқы кезекте босатылған материалдар бiрiншi келген материалдар бағасымен бағаланады. Яғни, 1000 дана босатылған материалдар құны 250*230+100*260+400*280+100*260+150 *280 = 263500тг., материалдар қалдығының құны 150*280+200*300 = 102000тг. ФИФО әдiсiнiң қолданылуы бағаның тұрақты өсуi жағдайында таза табыстың ең жоғарғы мөлшерiне қол жеткiзуге мүмкiндiк бередi, ал бағаның кемуi жағдайында керiсiнше, табыс сомасы азаяды. Бұл әдiстiң негiзгi сипаттамасы бойынша бұл әдiс табыс мөлшерiне экономикалық даму жағдайының әсерiн жоғарылатады.
4) ЛИФО – соңғы кезекте сатылып алынған материалдар құны бойынша бағалау әдiсiне сәйкес (last-in, first-out method - LIFO) бiрiншi сатылған материалдардың құны соңғы кезекте келiп түскен материалдар бағасы бойынша бағаланады және ол 282000 тг. тең болады: {200*300+300*280+100*260+400*280}; ал қоймада қалған материалдар қалдығының құны 83500 тг. тең. ЛИФО әдiсiн пайдалану инфляциялық кезеңдерде аз мөлшердегi пайда сомасын, ал керiсiнше жағдайда пайданы жоғарылатып көрсетедi.
Тауарлық-матераилдық қорлардың екiншi бағалау нысаны таза сату құны бойынша бағалау деп аталады. Тауарлық-материалдық қорлардың зақымдалуы, толық немесе жартылай ескiруi, сату бағасы төмендеуi, ұйымдастыру шығындары жоғарылауы жғдайларына байланысты өздерiнiң өзiндiк құнынан төмен бағамен, яғни, таза сату құны бойынша бағаланады. Таза сату құны дегенiмiз тауарды сатудың, оны сатуға дайындау шығындарын есепке алмастан, мүмкiн болатын сату бағасы. Мысалы, өзiмiз қарастырып отырған Нур - ерң жауапкершiлiгi шектелген серiктестiгi бойынша төмендегiдей шарттарды қабылдайық: есептi кезеңде сатылып алынған 1000 дана материалдыардың құны 110000 теңге. Олардың 750 данасы әрқайсысы 150 теңгеден сатылды. Қоймада қалған 250 дананың 200 данасын 150 теңгеден сату мүмкiндiгi бар, ал 50 данасы материалдардың бүлiнуiне байланысты 50 теңгеден сатылуы мүмкiн. Кәсiпорын балансында 250 дана материалдар қалдығын көрсету үшiн олар дұрыс бағалануы керек. 200 дана зақымдалмаған материалдар өзiндiк құны мен таза сату құны арасындағы төмен мәнi бойынша, яғни өзiндiк құны бойынша бағаланады (200*110 = 22000тг.), ал зақымдалған материалдар өзiндiк құны мен таза сату құны арасындағы ең төменгi мәнi таза сату бағасымен бағаланады (50*50 = 2500тг.). Сонымен 250 дана материалдар қалдықтарының баланста көрсетiлетiн құны 22000+2500 = 24500 теңгеге тең болады.
Тауарлық-материалдық қорлардың ең төменгi мәнi бойынша бағалануын анықтаудың бiрнеше әдiстерi бар:
• әрбiр атаулары (баптары) бойынша анықтаған жағдайда тауарлардың әрқайсысының өзiндiк құны мен сату бағасы өзара салыстырылады;
• негiзгi тауарлық топтар бойынша бағалау әдiсiн пайдаланған жағдайда әр тауар тобының жалпы құны мен жалпы сату бағасы салыстырылып, ең төменгi мәнi бойынша бағаланады;
• қорлардың жалпы деңгейi бойынша бағалануы әдiсiне сәйкес барлық тауарлар өзiндiк құны бойынша және нарықтық сату бағалары бойынша бағаланады деп есептеледi, және де олардың ең төменгi мәнi тауарлық қорларды бағалауға пайдаланылады.
Бухгалтерлiк есепте дайын өнiмдер төмендегiде бағалары бойынша бағаланады: 1) өндiрiстiк (жоспарлы, нақты) өзiндiк құны бойынша бағасына дайын өнiмдi өндiруге жұмсалған барлық шығындар кiредi; 2) толық өзiндiк құны бойынша бағасы өндiрiстiк өзiндiк құны мен коммерциялық шығындарды қамтиды; 3) кәсiпорынның келiсiм бағасы бойынша; 4) босату (көтерме, бөлшек сауда) бағалары.
Тауарлық-материалдық құндылықтардың бухгалтерлiк есебiн ұйымдастырудағы маңызды мәселелердің екiншi кезеңi олардың синтетикалық және аналитикалық есеп шоттарында көрсетiлуi мен олардың есебiн ұйымдастыру жүйелерiн қарастыруды қажет етедi.

1.2. Тауарлық-материалдық қорлар қозғалысының құжатталуы, қоймадағы және бухгалтериядағы материалдар есептерiнiң ұйымдастырылуы

Жалпы бухгалтерлiк есеп жүйесiн ұйымдастырудағы маңызды шарттардың бiрi барлық жүзеге асырылған шаруашылық операцияларының мiндеттi түрде құжаттарда тiркелуi. Яғни, жоғарыда келтiрiлген синтетикалық есеп шотарында көрсетiлген тауарлық-материалдық құндылықтардың кiрiстелуi мен есептен шығарылуына байланысты операциялар да мiндеттi түрде құжатталуы қажет. Тауарлық-материалдық құндылықтардың қозғалысы сәйкес Типтiк нысанды құжаттарда тiркеледi. Бұл операциялардың құжатталуы материалдар есебiнiң дұрыс ұйымдастырылуына, олардың сақталуы мен ұтымды пайдаланылуына бақылау жасауға мүмкiндiк бередi. Материалдық құндылықтар қозғалысы төмендегiдей құжаттарда көрсетiледi:
- сенiм хат (ф. М-2 немесе ф. М-2а), Бұл құжаттар қызметкерге материалдық қорларды алу үшiн заңды тұлға атынан әрекет етуге құқық бередi. Сенiм хат бухгалтерияда толтырылады да алушы қызметкерге берiледi. Оның екiншi формасын материалдық қорлардың алынуын берiлген сенiм хаттар есебiнiң Журналында тiркеуге алатын ұйымдар қолданады (қосымша бет -1).
• берiлген сенiм хаттарды тiркеу журналы (ф. М-7а), берiлген сенiм хаттарды және олардың алынғандығы жөнiндегi қолхаттарды тiркеуге арналған құжат.
• кiрiс ордерi (ф. М-4), жабдықтаушылардан немесе өңдеуден қайтарылған материалдық қорларды кiрiске алу үшiн материалды-жауапты адам бiр дана етiп толтырады.
• материалдарды кiрiске алу жөнiндегi акт (ф. М-7), жабдықтаушылардың құжаттарында көрсетiлген мөлшерден сандық және сапалық ауытқулары бар материалдарды, мүлдем қажеттi құжаттарсыз келген материалдарды кiрiске алуға пайдаланылады. Бұл құжат материалдық-жауапты адам мен жабдықтаушылар өкiлiнiң қатысуымен екi дана етiп толтырылады.
• материалдық құндылықтардың дайындау және өндiрiсте сақтау процестерiнде жоғалуы мен жетiспеушiлiктерi жөнiндегi акт (ф. М-7а), дайындау, өндiру процестерiндегi немесе сақтаудағы материалдық игiлiктердің табиғи жойылу шегi белгiленбеген жағдайда олардың жойылуын құжаттауға арналған. Бұл толтырылған құжат олардың жетiспейтiн мөлшерiн есептен шығаруға және жетiпеушiлiгiне кiнәлi адамдар анықталған жағдайда орнын толтыруға негiз болады. Құжатты арнайы комиссия екi дана етiп толтырады.
• табиғи жойылу шегiндегi материалдардың жетiспеушiлiгi жөнiндегi акт (ф. М-7б), бұл кiрiс ордерiне қосымша болып табылады және оны табиғи жойылу шегi бекiтiлген материалдар бойынша арнайы комиссия екi дана етiп толтырады.
• материалдардың (тауарлардың) бұзылуы, шатынауы, сынуы жөнiндегi акт (ф. М-7в), бұзылуы, шатынауы, сынуына байланысты құны төмендетiлуi қажет немесе мүлде есептен шығарылуы қажеттi материалдар бойынша арнайы комиссия екi дана етiп толтырады.
• шектi-заборлы карта (ф. М-8), жабдықтау немесе жоспарлау бөлiмi бiр материал түрiне екi дана толтырады. Бұл құжат өндiрiске қажеттi материалдарды жүйелi түрде босату құжаты болып табылады.
• материалдар есебi карточкалары (ф. М-17), бұл карточкаларда алғашқы құжаттар санын азайту мақсатында босатылған материалдар мөлшерiн көрсетуге де болады (қосымша бет -2), бұл жағдайда материалдардың босатылуына бiр дана шектi-заборлы карта толтырылады.
• талап актiсi (ф. М-10), материалдардың босатылу шегiнен артық мөлшерде қажет етiлген жағдайда және материалдардың бiр түрiн екiншiсiмен алмастыру қажет болғанда толтырылады.
• материалдардың босатылуын талап ттеу накладнойлары (ф. М-15а), материалдардың өз iшiндегi қозғалысы үшiн, сонымен қатар, сыртқа босатылуы үшiн де толтырылады. Екi дана етiп толтырылған құжаттың бiр данасы алушыға, екiншiсi қоймаға берiледi, ол қоймадан бухгалтерияға өткiзiледi.
• үйлер мен ғимараттарды салу және орнату мақсатында алынған материалдық құндылықтар жөнiндегi акт (ф. М-35), актiнi арнайы комиссия мүшлерi қажеттi материалдық құндылықтарды кiрiске алу барысында үш дана етiп толтырады.
Өндiрiс процесiнде басқа да көптеген шаруашылық жағдайлары орын алуы мүмкiн болғандықтан, операцияларды тiркеу құжаттарының түрлерi де өте көп. Барлық операциялардың мiндеттi түрде құжатталуы тауарлық-материалдық құндылықтардың сақталуын және тиiмдi пайдаланылуын қамтамасыз етедi. Материалдық игiлiктердің сақталу орны қойма болғандықтан олардың қоймадағы және бухгалтериядағы есептерiнiң ұйымдастырылуының өзiндiк ерекшелiктерi бар.
Тауарлық-материалдық құндылықтардың қоймадағы есебiн материалды-жауапты адамдар жүргiзедi. Қойма меңгерушiлерiмен олардың толық материалдық жауапкершiлiгi жөнiнде келiсiм-шарт жасалғаннан кейiн өздерiнiң мiндеттрiмен танысады. Олардың негiзгi мiндеттерi келiп түскен материалдық игiлiктердi уақыттылы кiрiске алу, босату және материалдардың сақталуын қамтамасыз ету болып табылады. Қоймада тауарлық-материалдық құндылықтар есебi ф. М-17 Материалдар есебiнiң карточкаларында жүргiзiледi. Материалдық қорлардың әрбiр номенклатуралық реттiк саны бойынша жеке карточка бухгалтерияда ашылып, қоймаға жартылай толтырылған түрде берiледi. Келген карточкаларда қоймашылар материалдардың сақталу орнын сипаттайтын реквизиттерiн (стеллаждар, ұялар) көрсетедi. Карточкаларға жазулар тек құжаттар негiзiнде ғана жазылады. Материалдық қорлардың қоймадағы мөлшерi олардың бекiтiлген мөлшерiнен көп немесе аз болған жағдайда қойма меңгерушiсi бұл жөнiнде жабдықтау бөлiмiн хабарландыруы керек. Бұл мақсатта ф. М-34 Қорлардың нақты қалдықтарының бекiтiлген мөлшерден ауытқуы жөнiндегi белгi беру анықтама қағазың карточкалар негiзiнде бiр дана етiп толтырылады. Анықтама қағазда көрсетiлуi қажет мәлiметтердің критерийлерiн жабдықтау бөлiмi айқындайды.
Белгiленген мерзiмде бухгалтерия қоймадағы карточкалардағы жазбалардың дұрыстығын, материалдар қалдықтарының дұрыс анықталғандығын тексередi. Тексеру жүргiзiлгендiгiн бухгалтер карточканың арнайы бағанында қол қою арқылы растайды. Қоймада бухгалтер материалдық құндылықтардың келiп түсуiн сипаттайтын құжаттарды ф. М-18а Құжаттарды қабылдау-тапсыру реестрiнде тiркеу арқылы қабылдайды.
Қоймаға дайын өнiмдер Қабылдау-тапсыру накладнойың немесе Өндiрiлiп шығарылған өнiмдер жиының құжаттары негiзiнде қабылданады. Қабылдау-тапсыру накладнойы (ф.ПГ-34)ң екi дана етiп толтырылады, оның бiрi өндiрiс цехында, ал екiншiсi қоймаға берiледi. Бұл құжат массалық және сериялық өндiрiсi бар өнеркәсiптiк кәсiпорындарда көп кездеседi, мұнда тек өнiмнің өндiрiлгенi ғана емес оның сатылуы жөнiндегi оперативтi-жедел есеп мәлiметтерi берiледi. Сонымен қатар, кәсiорындар Өндiрiлiп шығарылған өнiмдер жиыны (ф. ПГ-138)ң құжатын да қолданады.
Материалды-жауапты адамдардың жұмыстарындағы кемiстiктер мен тәртiп бұзушылықтар жөнiнде, сонымен қатар, өткiзiлген iшiнара тексерулер нәтижелерi мен берiлген нұсқаулар жөнiнде бухгалтерия қызметкерi бас бухгалтерге хабарлауы қажет.
Есептi кезең соңында бухгалтериядан қоймаға Материалдар қалдықтарының есеп кiтабынбередi, оған қойма меңгерушiсi карточкалар бойынша материалдардың қалдықтарын көрсетедi. Бұдан кейiн кiтап бухгалтерияға қайтарылады. Кiтап мәлiметтерi бойынша таксировка жасалады, материалдардың есептi топтары бойынша қалдықтарын анықталады және кiтап бойынша жалпылама қорытынды жасалады. Таксировка дегенiмiз - барлық натуралды өлшем бiрлiктерiнiң ақшалай өлшем бiрлiгiндегi баламасының анықталуы5. Бұдан кейiн материалдар сол ұйымда бекiтiлген материалдардың есептi топтарына қарай топтастырылады және бұл Материалдардың синтетикалық есебiнiң жинақтау ведомостiндең орындалады. Бұл ведомостiдегi мәлiметтер 20-шi Материалдар бөлiмшесiнiң шоттары бойынша қорлардың келiп түсуi мен босатылуын сипаттайды, яғни, қорлардың бастапқы қалдықтары мен есептi кезеңде келiп түскен қорлардың қосындысынан сол кезеңде босатылған қорлар құнын шегеру арқылы соңғы қалдықтарын материалдардың әрбiр тобы бойынша анықтайды. Жинақтау ведомостiнiң бухгалтериялық және қоймалық деректердi өзара салыстырудағы маңызы зор. Материалдар есебiнiң кiтабы ай бойында бухгалтерияда сақталады, материалдар қалдықтары жөнiнде мәлiмет алуға негiз болады. Ай соңында кiтап қоймаға берiледi, онда қойма меңгерушiсi материалдар есептi кезең соңындағы қалдығын өз қолын қою арқылы растайды.
Материалдық қорлардың бухгалтериядағы есебi жедел-бухгалтерлiк әдiспен жүргiзiледi. Бұл әдiстiң пайдаланылуы жедел есеп пен бухгалтерлiк есептер арасындағы айырмашылықтардың жойылуына жағдай жасайды және материалдардың сандық есебiнiң қоймада да бухгалтерияда да қайталануына жол бермейдi. Бухгалтерлiк есеп жалпы жедел есеп мәлметтерiне сүйенедi,яғни олардың арасында тығыз байланыс бар. Қоймадағы және бухгалтериядағы мәлiметтер бойынша тауарлық-материалдық құндылықтарды жедел салыстыру мүмкiндiгiне ие болу арқылы осы есептi кезеңге қатысты орын алған қателiктердi тез арада жою, материалдар қалдықтары жөнiндегi уақыттылы ақпарат алу мүмкiндiгi жоғарылайды. Бұл түгендеу жүргiзудi жеңiлдетедi және есептің негiзгi функцияларын күшейтедi. мысалға, құжаттарды өңдеу мен есеп регистрлерiн құрастыруда компьютерлiк техниканы пайдалану мүмкiндiгi кеңейедi, синтетикалық есеппен салыстырғанда аналитикалық есептің артта қалуына жолберiлмейдi.
Тауарлық-материалдық құндылықтар есебi қалдықтық әдiспен жүргiзiлгенде қоймада олардың сандық есебi, ал бухгалтерияда сомалық есебiн жүргiзу көзделедi. Бухгалтерияда есеп әр материалдар топтары бойынша, олардың сақталу орындары мен субшоттары бойынша жүргiзiледi.
Бухгалтерияда матреиалдардың синтетикалық есебiнiң жинақтау ведомостi негiзiнде Материалдар қозғалысының ведомстi (қосымша бет - 3) толтырылады. Бұнда материалдық құндылықтардың қоймалар және материалды-жауапты адамдар бойынша қалдықтары мен қозғалысы көрсетiледi, және де материалдардың нақтылы өзiндiк құны мен есептi бағалары бойынша қалдықтары мен келiп түсулерi жөнiндегi деректерге сүйене отырып, дайындау-тасымалдау шығындарының орташа пайызы есептеледi. Анықталған пайыз бойынша жұмсалынған материалдық қорлардың есептi құны нақты өзiндiк құнына дейiн жеткiзiледi. Бұл ведомостiде екi бөлiм бар:
• бiрiншi бөлiмiнде материалдардың нақты өзiндiк құны бойынша және есептi бағасы бойынша келiп түсулерi жөнiнде жиынтық мәлiметтер берiледi, дайындау-тасымалдау шығындарының сомасы мен пайызы немесе ауытқулар (+,-) анықталады, содан кейiн дайындау-тасымалдау шығындарының материалдардың қалдықтарына қатысты мөлшерi мен есептен шығарылуы тиiс мөлшерi есептеледi.
• екiншi бөлiмiнде барлық құжаттар бойынша материалдық қорлардың ай бойындағы қалдықтары мен қозғалыстары жөнiндегi мәлiметтер жинақталып көрсетiледi. Бұл бөлiмдегi деректер Бас кiтаптың 20-шы Материалдар бөлiмшесiнiң шоттарының мәлiметтерiмен салыстырылады.
Материалдар қозғалысының есебiн жүргiзу ведомостi бойынша дайындау-тасымалдау шығындары материалдардың босатылу шоттарының дебетiнде көрсетiледi.
Бухгалтерияда материалдардың жұмсалынуы жөнiндегi құжаттардың алғашқы үлгiдерi бойынша Материалдар шығындарының бөлiнiп-таратылуы есептеу кестесiн құрастырады. Мұнда есепке алу немесе калькуляциялау объектiлерi мен есептi бағасы бойынша жұмсалынған материалдар құны көрсетiледi. Осы кесте Цехтар шығындар ведомостiн құрастыруға негiз болады.
Тауарлық-материалдық құндылықтардың сақталуын қамтамасыз ету мақсатында бухгалтерия оларды жеке материалдар қалдықтарын iшiнара тексеру арқылы бақылауға алуы қажет. Бухгалтерияның тағы да бiр маңызды мiндетi материалдардың өндiрiсте пайдаланылуын бақылауды ұйымдастыру болып табылады.
Осы мақсатта көптеген әдiстер пайдаланылады: мөлшерден ауытқуын құжаттармен рәсiмдеу әдiсi; партиялар бойынша өлшеу әдiсi; түгендеу жүргiзу әдiсi.
Құаттармен рәсiмдеу әдiсi бойынша материалдардың бiр түрiнiң екiншiсiмен алмастырылуы, немесе шектен тыс артық жұмсалуы ф. М-10 Материалдарды айырбастау (қосымша босату) жөнiндегi талап-акт толтырылады.
Өлшенiп босатылатын материалдардың әрбiр партиясы бойынша ауытқуын анықтау үшiн екiншi, әр партия бойынша өлшеу әдiсi пайдаланылады. Мұндай есептi цехтың жоспарлау-диспечерлiк бөлiмi немесе бөлiп-тарату шеберлерi жүргiзедi, ол үшiн әр партия материалдар бойынша есептi карточкалар толтырылады. Бұл карточкаларда технологиялық картаға сәйкес белгiлi-бiр материал партиясын дұрыс өлшеп-қиып жұмсау нәтижесiндегi алынатын өнiмнің қандай түрi мен қанша мөлшерде болатындығы, сонымен қатар, қандай қалдық-қиындылар қалатындығы көрсетiледi. Және де карточкада жұмыс орнына жеткiзiлген материалдар саны, бұрын осы материалдар партиясынан даярлана басталған аяқталмаған бөлшектер, және бұрын босатылған материалдарды шегергендегi нақты қалдықтар көрсетiледi. Жалпы нәтиженi анықтау үшiн нақты нәтижелер нормативтi көрсеткiштермен салыстырылады. Норма бойынша материалдардың шығыны дайындалған өнiм санын сол кездегi нормативке көбейту арқылы анықталады. Мұндай бақылау тек дайын өнiмдермен қатар қалдықтарға да қатысты. Жоғарыда аталған карточкаларда ауытқуларға жауапты адамдар мен ауытқу себептерi де көрсетiлуi керек.
Материалдардың әрбiр түрi, жеке орындаушылар, бригадалар, бөлiмшелер, цехтар бойынша ауытқуларды анықтауға мүмкiндiк беретiн бiрден-бiр әдiс түгендеу болып табылады.Ағымдағы есеп жөнiнде цехтар, бөлiмшелер бухгалтерияға рапорт немесе материалдардың өндiрiсте пайдаланылуы жөнiнде және нормадан ауытқулар жөнiнде олардың орын алу себептерiн көрсете отырып, қорытынды есеп тапсырады.
Түгендеу жүргiзу меншiктiң сақталуын, құндылықтардың сапасының жоғалмауын, қоймалық және бухгалтериялық материалдар есебiнiң жүзеге асырылуын бақылауға мүмкiндiк беретiн әдiс болып табылады. Түгендеудi барлық кәсiпкерлер мен ұйымдар қызмет түрлерi мен меншiк нысанына тәуелсiз жүргiзуi қажет. Түгендеу комиссиясы ф. Инв-3 Тауарлық-материалдық құндылықтардың түгендеу тiзiмiн құрастырады. Бұл құжат материалдық-жауапты адамның қатысуымен, бiр дана етiп толтырылады. Түгндеуге дейiн материалдық-жауапты адамнан қолхат алынады. Тiзiмде материалдар әрбiр номенклатуралық реттiк саны, түрi, тобы, артикулы, сорты мен санына байланысты Түгендеу нәтижесiнде анықталған жарамсыз, немесе бұзылған материалдарға сәйкес актiлер толтырылады.
Түгендеу жүргiзу барысында келiп түскен материалдарды материалды жауапты адам комиссия мүшелерiнiң қатысуымен қабылдайды, ал ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.