МҮГЕДЕКТЕРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МҮГЕДЕКТЕРГЕ КӨРСЕТІЛЕТІН
ӘЛЕУМЕТТІК КӨМЕК
1. Мүгедектіктің сипаттамасы
10
2. Мүмкіндігі шектеулі адамдарған қатысты мемлекеттің әлеуметтік
саясаты
18
1. МҮГЕДЕКТЕРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Мүмкіндіктері шектеулі адамдармен әлеуметтік жұмыс технологиясы 35
2. Шет елдегі әлеуметтік оңалту жағдайының жолдары
55
ҚОРЫТЫНДЫ
67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
69
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысының жалпы сипаттамасы: қоғам өзінің стандартын
мүгедектігі бар адамдардың сұранымдарына сәйкес олардың тәуелсіз өмірімен
тұруына мүмкіндік беру мақсатында бейімделуі қажет. 1989 ж. БҰҰ заң күшіне
ие болып табылатын баланың құқығы туралы конвенцияның текстін қабылдады.
Мұнда дамуында кемістіктері бар балалар өздеріне толық сенімдерін сақтап,
қоғамның өміріне белсенді араласып, толық және салауатты өмір сүруі үшін
құқықтары бекітілген. Мұнда мүмкіндіктері шектеулі мүгедек балалардың жақсы
дем алуы, білім алуы, еңбек етуі, медециналық көмек алуы т.б. үшін ақысыз
көмек алуы (ата-анасының, жақын, қамқор адамдардың финанстық ресурстарын
есепке алу арқылы) жүзеге асырылады. 1971 жылы БҰҰ бас Ассамблеясы ойлау
мүмкіндіктері шектеулі балалардың құқықтары туралы Декларацияны қабылдады.
Мүмкіндігінше мүгедек балалар оқуға, білім алуға, емделуге, жұмыс істеуге
деген қажеттіліктерін максимальды қамтамасыз ету, өз қабілеттерін дамытуға
жағдай жасау туралы айтылады. Оның ішінде нәтижелі еңбек ету, пайдалы іс-
әрекетпен айналысу, мүмкіндіктерін толық пайдалану, матералдық қамтамасыз
етілуге және қанағаттанарлық өмірлік дәрежеге қол жеткізу туралы айтылады.
Мүгедек балалар үшін үлкен маңызға ие болып табылатын талап бойынша,ойлау
мүмкіндігі шектеулі бала өзінің отбасында немесе қабылдап алған ата-
анасының отбасында тұруы қажет деп айтылады. Мұндай отбасы мемлекет
тарапынан көмек алуы тиіс делінген. Ал қажет болған жағдайда олар арнаулы
мекемелерде болуы тиіс және жаңа орта оның әдеттегі өмірінен өзгеше болмауы
тиіс. БҰҰ экономикалық, әлеуметтік және мәдени ережелер туралы халықаралық
пактінде әрбір мүгедектің (ересек немесе бала) өзінің денелік және
психикалық денсаулықтың мүмкін болатын дәрежесіне жетуге құқығы атап
көрсетілген.
Мүгедектер өмірінің барлық жақтарын қамтитын тұтас құжат БҰҰ
қабылдаған Мүгедектер үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етудің стандартты
ережесі болып табылады.
1993 жылы әлемдік даму туралы есеп беруде әлемдік банктың тапсырысы
бойынша дүние жүзі халықтарының денсаулықтарына арналған халықтың
денсаулығын бағалаудың жаңа өлшемдері, ұлттық денсаулық сақтау салаларының
тиімді жақтарына құралдар бөлу туралы айтылады.
Ана мен баланы қорғау, отбасыны жоспарлау мекемелері, балалар мен
жеткіншіктерге тән ауруларды емдеуді т.б. финанстық инвестициялау бөлу
статистикасы төмендетіп қана қоймай, көп жылдар бойы денсаулығынан
айырылып, аяқ астынан уақытынан бұрын өлуді қысқартады.
Өмір ғана құндылық ретінде қарастырылып қана қоймай аурусыз, қиналусыз
өмір сүру, әлеуметтік қалыптасып, даму да өмірдің сапасы ретінде
қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Мүгедектік адамдардың өмір сүру
қабілеттерін төмендетіп, даму мен өсудің тоқтауына байланысты әлеуметтік
бейімдей алмауға болашақта, өз мінезін бақылай алмауға бағдарын басқалармен
араласуын оқуын, еңбек етуін тежеуге алып келеді.
Мүгедектік мәселесін адамның әлеуметтік мәдени ортасынсыз отбасы, үй-
интернат түсіндіру мүмкін емес. Мүгедектік, адамның мүмкіндігінің
шектеулілігі таза медициналық құбылысқа жатпайды. Бұл мәселені тереңірек
түсінуге, оның салдарларын болдырмауға әлеуметтік-медициналық, әлеуметтік,
экономикалық, психологиялық т.б. факторлар көмектеседі. Сондықтан да
мүгедектерге көмектесу технологиясы үлкендер мен балаларға әлеуметтік
жұмыстың әлеуметтік-экономикалық моделіне негізделеді. Бұл модельге сәйкес
мүмкіндігі шектеулі адамдар қиыншылықтарды ауруына сәйкес немесе дамымауына
сәйкес емес, сонымен бірге оны қоршаған табиғи және әлеуметтік ортаның
олардың арнайы қажеттіліктеріне сай келмеуінен, қоғамдағы кері
тісініктерден, адамдардың жақтырмай қалуларынан да болады.
Әрбір отбасының құрылымы мен қызметі уақыт барысында өзгеріске ұшырап,
отбасының қарым-қатынастық тәсілдеріне әсер етіп отырады. Отбасының өмірлік
циклі түрлі даму деңгейлерінен тұрады:
Неке құру, бала туу, олардың мектептегі кезеңі, жеткіншектік кезең,
үйден кету кезеңі, ересектік кезең, қартаю т.б. Мүгедек балалары бар отбасы
олардың даму кезеңдеріндегі өзгешеліктерге дайын болулары тиіс.
Тарихи тұрғыдан мүгедектілік және мүгедек түсініктері еңбекке
жарамсыз және ауру түсініктерімен байланысты болған. Сондықтан да
мүгедектілікті талдаудың әдістемелік көзқарастары денсаулықты сақтау
саласынан алынып жүрді. Мамандар көп жылдар бойы мүгедектік шартын
мойындамай, оны дұрыс емдемеудің салдары деп қарастырып келді. Сол себептен
де бұл проблеманың әлеуметтік жағы еңбекке жарамсыз дегенге дейін оның
басты көрсеткіші ретінде алынған. Осыған орай дәрігерлік еңбектік
сараптамалық комиссияның басты міндеті куәландырып отырған адам қандай
кәсіби қызметті атқара алатындығын субъективтілік, дәлірек айтқанда
биологиялық негізде анықтау болған, әлеуметтік-биологиялық критерий
алынбаған. Мүгедек түсінігі жазылмайтын ауру түсінігіне теңдестірілген.
Сонымен, құқықтың аясында және нақты экономикалық жағдайлардағы адамның
әлеуметтік рөлі екінші орынға ығыстырылған және де мүгедек түсінігі
әлеуметтік, экономикалық, психологиялық білім беру және басқа да қажетті
технологияларды қолданатын көп профильді реабилитация тұрғысынан мүлде
қарастырылмаған.
Қазіргі кезде мүгедек, өмірлік қызметінің шектелуіне әкелетін және
оның әлеуметтік қажеттілігін тудыратын, зақымдану немесе дефектілердің
салдарынан ауруынан организм функцияларының қатты бүлінуі бар,
денсаулығында ауытқуы бар тұлға ретінде сипатталынады. Мүгедектілік
халықтың әлеуметтік жайсыз жағдайының басты көрсеткіші болып табылады.Ол
қоғамның әлеуметтік жетілгендігін, экономикалық толыққанды жағдайын
адамгершілік ондылығын көрсетеді және мүгедек адам мен қоғамның өзара іс-
әрекетінің бұзылуын сипаттайды.
Жалпы таңдаудың шектеулі екендігі жағдайындағы адам қызметінің
проблемасы ретінде қаралатын мүгедектіліктің бірнеше негіздегі аспектілері
бар: құқықтық, әлеуметтік, психологиялық, қоғамдық-идеологиялық, өндірістік-
экономикалық, анатомиялы, функционалдық, медициналық, әлеуметтік,
басқарушылық.
Құқықтық аспект мүгедектердің құқығын еркіндігін және міндеттерін
қамтамасыз етуді білдіреді.
Қазақстан Республиксының Президенті 1999 жылы 21 маусымда Қазақстан
Республикасындағы мүгедектердің әлеуметтік қорғалымдығы туралы заңға қол
қойған. Осы арқылы қоғамымыздың ерекше әлсіз бөлігіне әлеуметтік қорғау
кепілдемесі берілген.
Әлеуметтік ортаға микроәлеуметтік ортамен (жанұя, еңбек ұжымы, үй-жай,
жұмыс орны және т.б.) және микроәлеуметтік айналамен (қала құрушы және
ақпараттық орталар, әлеуметтік топтар, еңбек рыногы және т.б.) байланысты
мәселелер кіреді.
Әлеуметтік жұмысшылар қызмет көрсететін объектілердің ерекше
котегориясын мүгедек адамы бар, болмаса сыртқы көмекті қажет ететін қарт
адамы бар жанұялар құрайды. Ондай жанұя бұл кезде микроорта т.б. Ресейлік
ғалымдар жүргізген арнайы зерттеу бойынша еңбекке жарамсыз жанұя мүшелері
бар 200 отбасының әлеуметтік қызмет көрсетуді тиімдірек ұйымдастыру үшін
әлеуметтік жұмысшы мүгедектіліктің себептерін білуі қажет, олар: 84,8%-
жалпы аурулар, 6,3%-соғыста болғандар (соғыс мүгедегі), 6,3%-бала жастан
мүгедектер. Мүгедектің қандайда бір топқа жатуы жеңілдіктер мен
ерекшеліктерге байланысты. Әлеуметтік жұмысшының басты міндеті осы жөнінде
толық мәлімет ала отырып, әрекет етуші заңға сәйкес жеңілдіктердің
жасалуына ат салысу болып табылады. Мүгедек адам немесе қарт адамы бар
жанұямен жұмысты ұйымдастыру үшін әлеуметтік жұмысшы осы жанұяның
әлеуметтік жайын, оның құрылымын (толық немесе толық емес) анықтауы
маңызды. Бұл факторлардың болуы сөзсіз, онымен жанұямен жұмыс әдістемесі
және де жанұяның әр түрлі сипаттағы қажеттілігі байланысты. Зерттеу
барысында 45,5%-толық, 28,5% толық емес (әдетте анасы мен балалары)
жанұялар, 26% жалғызбастылар, онда да әйелдер жағы басым болған (84,6%).
Айта кететін бір жайт, ұйымдастырушы делдал, атқарушы ретінде әлеуметтік
жұмысшының рөлі жоғарыдағы жанұялар үшін мына салаларда маңызды: моральді
психологиялық қолдау, медициналық көмек, әлеуметтік-тұрмыстық қамтамасыз
ету. Моральді психологиялық қолдауды бағалаған кезде барлық жанұялар үшін
келесілер ең өзекті болып табылған: әлеуметтік қамтамасыздандыру
органдарымен байланысты ұйымдастыру (71,5%), қоғамдық ұйымдармен байланыс
орнату (17%) және еңбек ұжымдарымен байланысты жандандыру (17%). Толық
жанұялардың ішінде әлеуметтік қамсыздандыру органдарымен байланысты
ұйымдастыруға 60,4% толық емес жанұялардан, 84,2% жалғыз бастылардан,
76,9% мұқтаж еткен. Қоғамдық ұйымдармен байланысты орнатуға сәйкесінше
27,5%, 12,3%, 3,8% жанұялар ұмтылады екен. Еңбек ұжымдарымен байланысты
жандандыруға 19,8% толық жанұялар, 5,9% толық емес және 26,9%
жалғызбастылар мұқтаж болады. Бұл жағдай мүгедектердің өздеріне
көрсетілетін жеңілдіктер туралы толық хабардар болмауымен түсіндірілуі
мүмкін.
Медициналық қызмет көрсетуді ұйымдастыруға деген мұқтаждықты талдаған
кезде 71% жанұялар учаскелік дәрігердің байқауына қажеттілік туғызса,
жанұялардың жартысына жуығы (49,5%)тар мамандық иелерінің кеңестеріне,
ал 17,5% диспансерлік бақылауға мұқтаж болған. Толық жанұяларда көрсетілген
медициналық көмек түрлеріне деген қажеттіліктің орындары біраз басқаша:
бірінші орында (50,7%) учаскелік дәрігердің байқауына қажеттілік, екінші
(40%) диспансерлік бақылауға, ал үшінші (30,3%)тар мамандық иелерінің
кеңестеріне деген қажеттіліктер байқалған. Толық емес жанұялар ең басты
мұқтаждық (37,4%) диспансерлік бақылауда, 35,4% жанұялар тар мамандық
иелерінің кеңесіне және 26,7% учаскелік дәрігердің байқауына деген
қажеттіліктерін білдірген. Жалғызбастыларда тар мамандық иелерінің
кеңестеріне деген қажеттілік басым (34,3%) және де тең дәрежеде (22,5%)
учаскелік дәрігердің байқауымен диспансерлік бақылауға да қажеттіліктер
орын алған.
Зерттеуге алынған жанұялардың ең көп қажеттіліктері әлеуметтік
тұрмыстық қызметтіліктерге екені белгілі болған. Бұл, еңбекке қабілетсіз
жанұя мүшелерінің қозғауларының шектеулігімен түсіндіріледі. Әрдайым сыртқы
көмекке мұқтаж болады және де өздеріне сау адамдарды байлап қояды,яғни олар
азық-түлік, дәрі-дәрмектерін сатып алып және жеткізіп береді, оларға
әртүрлі үйден тысқары шығатын негіздегі тұрмыстық қызметтерді көрсетеді.
Сондай-ақ оны қазіргі кездегі әлеуметтік шиеленістермен, азық-түліктерді
және тұрмыстық қызметтерді алудағы қиындықттармен де түсіндіруге болады.
Осыған орай әлеуметтік қызметкердің ролі бірден жоғарылайды. Жанұялардың
әлеуметтік тұрмыстық қызмет көрсетудегі қажеттіліктерін бағалаған кезде
келесілер айқындалған: Барлық зерттелгендердің ең басты қажеттіліктері кір
жуушыларға екен (88,5%), химиялық тазартуға (82,5%), аяқ киім шеберханасына
(64,6%). Сонымен қатар пәтерлерін жуып жинауға деген қажеттіліктері
айқындалған (27% жанұя), үйлеріне жөндеу жұмыстарын жүргізу (24,5%), тең
дәрежеде (20,5% жанұяда) азық-түлікпен дәрі-дәрмектерді жеткізуге әртүрлі
санаттағы жанұялардың салыстырмалы таңдауы көрсеткендей, жалғыз бастыларда
басқа жанұяларға қарағанда азық-түлікті жеткізуге (50%), пәтерлерін жинауға
(46,2%), дәрі-дәрмектерді жеткізуге (40,4%) ең көп мұқтаждық байқалған.
Алынған мәлімет, деректер еңбекке қабілетсіз жанұя мүшелері кіретін
жанұялардың қажеттіліктері елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдаймен бір
жағынан анықталса, екінші жағынан мүгедектердің өзін-өзі қамтуының шектеулі
мүмкіндіктерімен анықталуын көрсетіп отыр.
Әлеуметтік қызметкерлердің қызмет аясын қалыптастыру қажет болып отыр.
Нормативтік құжаттарда біліктілік сипаттамаларында көрсетілген міндеттерден
басқа, қазіргі қалыптасқан жағдайды ескере отырып тек қана ұйымдастырушылық
делдалдық қызметтерді атқарумен шектелмеу керек. Осы тұрғыдан басқа да
қызмет түрлері белгілі бір өзектілікке ие болуда, олардың ішінде:
әлеуметтік жұмысшының қызметін кеңінен пайдалану жөніндегі мүмкіндіктер
туралы халықтың хабардар болуы еңбекке қабілетсіз азаматтардың құқықтары
мен мүдделерін қорғаудағы халықтың қажеттерін (рыноктық экономикалық
жағдайында) қалыптастыру отбасын моральді-психологиялық қолдауды жүзеге
асыру және т.б.
Психологиялық аспект мүгедектің өзінің тұлғалық-психологиялық
бағдарлығын және қоғамның мүгедектілік проблемаларын эмоционалдық-
психологиялық қабылдауын көрсетеді.
Қоғамдық-идеологиялық аспект мемлекеттік институттардың практикалық
қызметінің мазмұнын анықтайды және мүгедектер мен мүгедектілікке байланысты
мемлекеттік саясаттың қалыптасуын айқындайды. Осы тұрғыдан мүгедектерге
халық денсаулығының көрсеткіші ретіндегі басым болып жүрген көзқарастан бас
тарту қажет, керісінше осы әлеуметтік саясаттың тиімділігінің көрсеткіші
ретінде қабылдау қажет және де мүгедектілік проблемасын шешу мүгедектермен
қоғамның өзара әрекеттесулерінің құзырында екенін сезіну керек.
Үйде әлеуметтік көмек көрсетуді дамыту еңбекке қабілетсіз азаматтарға
әлеуметтік қызмет көрсеетудің бірғана формасы емес.
Соңғы жылдары бірқатар әлеуметтік қызмет көрсету орталықтарында жаңа
құрылымдық бөлімшелер қолдауға аса мұқтаж азаматтардың өмірлерін қолдауға
бағытталған бір реттік сипаттағы шұғыл көмекті көрсетуге арналған.Қызметтің
іс-әрекеттерінің басты бағыттары болып табылатындар:әлеуметтік көмек
мәселелері бойынша қажетті ақпараттар мен кеңестер беру, тегін ыстық
тамақпен немесе азық-түлік жинағымен қамтамасыз ету (қоғамдық тамақтану
кәсіподақтарының бекіткен талоны бойынша, талондар асханаға бір рет кіру
үшін болмаса жәбірленуінің әлеуметтік тұрмыстық жағдайын зерттеген соң бір
айлық мерзімге берілуі мүмкін).
Өндірістік-экономикалық аспект ең алдымен халықты әлеуметтік қорғаудың
өнеркәсіптік негіздерін және оңалту (реабилитациялық) бұйымдар мен
қызметтердің рыногын құру проблемасымен байланысты.
Мүгедектіліктің анатомиялы-функционалдық аспектісі оңалту
(реабилитация) функцияны орындай алатын және мүгедектің оңалту
(ребилитациялық) қуатының (потенциялының) дамуына әрекет ететін әлеуметтік
ортаның (физикалық және психологиялық тұрғыдан) қалыптасуын білдіреді.
Интернат үйлерінен ер жетіп, оқып дайындалып шығатын жасөспірімдер әр
түрлі өмірлік-тұрмыстық проблемалар туралы (жұмысқа тұру, үй алу және т.б.)
толық хабардар болулары керек. Әлеуметтік қызметкердің бұл жердегі рөлі осы
жас мүгедектерге қоғамға енуі кезіндегі қиыншылықтарын жеңе білуде
көмектесуде жатыр. Бұл жерде тек қана ақпарат, кеңестер ғана емес сондай-ақ
іс-әрекеттік көмектер беру, арнайы үй алуына ат салысу, мүгедектер үшін
берілетін пәтерлерде қосымша құрылғылар мен құрал-жабдықтарды орнату,
жұмысқа тұруда, жеңілдіктер алуда және т.б. көмектесу үлкен маңызды жайттар
болып табылады. Әлеуметтік қызметкер ашық қоғамға енуші мүгедектің шынайы
көмекшісі болады.
Әлеуметтік қызметкер мүгедектерге заңдық тұрғыдағы, психологиялық,
педагогикалық және өте маңыздысы медициналық әлеуметтік сипаттағы бірқатар
мәселелер бойынша қашан да көмек көрсетуге дайын болуы қажет.
Мүгедектерді жұмысқа орналастыру және олардың тұрмысын әлеуметтік
тұрғыда ойластыру басқарушылық органдарынсыз мүмкін емес. Олар мемлекеттік
басқарудың барлық деңгейлерінде бар. Мемлекеттік тұрғыда әртүрлі комитеттер
бар: әлеуметтік қорғау комитеті, зейнеткерлерді әлеуметтік қолдау және
т.с.с.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері:
Мүгедектерді әлеуметтік қолдауды күшейту және олардың өмір сүру
сапасын жақсарту, оңалту жүйесін жетілдіру.
Қазақстан Республикасында мүгедектердің жағдайын анықтау және көрсету.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы:
Бітіру жұмыстың теориялық мазмұны әлеуметтік зерттеулер үшін
әдістемелік негіз бола алады. Зерттеу тақырыбының теориялық қажеттігі
елімізде қалыптасып келе жатырған әлеуметтік жұмыс мамандығын дамытумен
байланысты. Зерттеу жұмысының нәтижесі ұсыныстар, пікірлер, гуманитарлық
білім беру тұжырымдамасын әрі жасауда практикалық маңызы зор. Елімізде
мүгедектерді оңалтудың 2004-2008 ж. арналған бағдарламасы жасалып
мүгедектердің жағдайларының жақсаруына өз әсерін тигізді. Бағдарламаның
орындалуына сәйкес мүгедектерді жаңа техникалық құрал-жабдықтармен
қамтамасыз етті.
Бітіру жұмысының құрылымы:
Қазақ басылымдары мен отандық және шет елдік авторлардың тақырыптарына
сай құрылған. Зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, екі
негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Зерттеудің әдісі:
Жоғарыда аталған міндеттерді шешу үшін мынадай әдістерді қолдандық:
жинақтау, салыстырмалы,ой қорыту, ғылыми түсіндірме.
Ғылыми жаңалығы:
Еліміздегі және шет елдегі әлеуметтік оңалту шараларын және
мүгедектерді әлеуметтік қорғауды салыстыру.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МҮГЕДЕКТЕРГЕ КӨРСЕТІЛЕТІН ӘЛЕУМЕТТІК КӨМЕК
1. Мүгедектіктің сипаттамасы
Біз өзіміздің көргеніміз бен естігеніміздің мағынасын көп қырлы күрделі
түсініктер жиынтығы мен жұмыс істеудің арасында өмірімізге соншалықты көп
нәрсені түсіне аламыз. Бұл түсініктердің көбісі функционалды дұрыс, бірақ
көбісі дүниені шектеулі түсінуден шығады, сонымен қатар біздің осы дүниені
түсінуіміз шектеулі болып табылады. Коперникке дейін адамдар күн жерді
айналады деп есептеді, Пастерге дейін жұқпалы аурулардың себебі туралы қате
түсініктерден көптеген адамдар өліп жатты. Жоғарыда көрсетілгенге ұқсас
мәдени түсініктер бізге сол арқылы дүниені көруге болатын мәдени-
көзілдірік сияқты қызмет атқарады. Проблеманы біздің қалай шешетініміз,
осы проблемаларды қалай қабылдап түсінуімізге тікелей байланысты сондықтан
да дұрыс таңдап алған мәдени көзілдірікті пайдалану өте маңызды. Егерде
біз мүгедектің шындығын дұрыс таңдалмаған мәдени линза арқылы көрсек онда
біздің әрекетіміз де дұрыс емес болады.
Мүгедектіктің концептуалдық модельдері:
1. моральдық (діни) модель,
2. медициналық модель,
3. реаблитациялық модель,
4. экономикалық модель,
5. әлеуметтік модель, оның түрлі версиялары бар:
Британдық моделі:
- материалистік моделі
- тәуелсіз өмір моделі,
Мүгедектіліктің американдық моделі:
- психо әлеуметтік модель,
- әлеуметтік-саяси модель,
- мәдени,
- адамның көптүрлілігі моделі.
- мүгедектіліктің ең жаңа парадигмасы.
Кейбір зерттеушілер мүгедектіліктің модельдерін былай топтастырған:
- ескі (дәстүрлі) модель, оған моральдық, медициналық, реаблитациялық
және экономикалық модельдер жатады, яғни мүгедектілікке деген
медициналық ыңғай;
- жаңа (постдәстүрлі) модель мүгедектілікке деген әлеуметтік ыңғай;
- мүгедектіліктің ең жаңа парадигмасы.
Осылайша классификациялау мүгедектілікке деген көзқарастардың
дамуындағы тарихи аспектімен және іс жүзіндегі бағытталуына байланысты.
Аталған классификациялардың негізінде әлеуметтік саясаттың концепциялары
дәстүрлі және прогрессивті болып бөлінеді.
1. Моральдық (діни) модель – тарих тұрғысынан еі көне және қазіргі таңда аз
қолданылатын модель, мүгедектілікті күнәләрі үшін діни жаза және масқара
ретінде қарастырады. Мүгедектілік адам – Құдайға ұқсас жүйесінен шығып қалу
ретінде қарастырылды. Ақауы бар жан, осыған сәйкес толымсыз жан ретінде
қабылданып, назардан тыс қалдырылды. Мүгедек қоршағандардың бейтарап қарым-
қатынасына да үміттене алмады, себебі қандай да бір ақау, ауытқушылық
күнәсі үшін адамдардың жазалануы не болмаса оның тағдырына Сатананың
араласуы деп саналады.
Кейбір мәдениеттер мен субмәдениеттер әлі күнге дейін мүгедектілікті
діни жаза, кінәлілік, ұлт сезімдерімен, тіл мен әлеуметтік статуспен,
мүгедектің оның отбасының оқшаулануымен байланыстырылады, бұл сезімдер діни
доктринаға негізделінуі де мүмкін. Бұл модель мүгедектер үшін аса ауыр
болып келеді, себебі ол әлеуметтік остронизм мен өзін-өзі жек көрушілікті
тудырады.
Қазіргі таңда бұл модель елдің әлеуметтік саясатында қолданылмайды,
дегенмен қоғамда кең тараған мүгедекке көзқарас болып қалып қалуда.
2. Мүгедектіліктің медициналық моделі (немесе әкімшілік модель) –
адамдардың арасындағы физикалық және психологиялық айырмашылықтарды
патлологиялық ауытқулар мен дефекттер терминдерінде қарастырады.
Мүгедектілікпен байланысты барлық проблемалар адам ағзасының
функционалды ерекшеліктерін терминдер арқылы көрсетті.
Осы модельге сәйкес адамның қоғамдық толыққанды мүшесі бола алмауы
адамдарда дефектілердің болуының нәтижесі ретінде қарастырылды.
Медициналық модельдің айрықша белгісі ол мүмкіндігі шектеулі адамдарды
өз-өзіне қарай алмайтын, еңбек ете алмайтын, күтімді қажет ететіндер
ретінде және қоғамға қауіпті болуы мүмкін ретінде де қарастырылады.
Мүгедектерге барлық проблемалардың шешімі медициналық модельде
ағзасының зақымдалуына байланысты мүгедектерге түрлі компенсациялрға
негізделді.Олар үшін оқшауланған арнайы интернаттар мен коррекциялық
мектептер құрылды.
Мұндай көзқарас мүмкіндіктері шектеулі адамдарға төменгі әлеуметтік
статусты бекітті және олардың тәуелділігіне сенімсіздігіне қатысты
әлеуметтік стереотиптерді күшейтті. Мұнда мүгедектер әлеуметтік саясаттың
субъектісі емес объектісі ретінде қарастырылды.
Бұрынғы кезде басшылық еткен мүгедектіктің медициналық моделі
мүгедектікті адам ағзасының қызметінің бұзылуы деп, ал адамды енжарлы
дәрігер кәсіпқойларға толық тәуелді деп қарастырды. Реабилитация тек еңбек
мүмкіндіктерін қалпына келтіру жағынан ғана қарастырылады.Қоғадық санада
мүгедектік пен еңбекке қабілетсіздік тең мағыналы термин ретінде
қабылданды. Осындай амалды жоққа шығару қажеттігі мүгедектіктің әлеуметтік
моделі деген түсініктің пайда болуына алып келді. Мәселені қарастырудың
мұндай аспектісі нормативті құжаттармен саналған бұзылымдар мен
паталогиядан аурулардың шарасыз шектелген тізімінен шықпайды, осы қоғам
үшін үйреншікті сипат пен деңгейдің әлеуметтік қызмет етуге қабілеттілігін
жоғалу деңгейінен және бар болу шартынан шығады. Мүгедектікке байланысты
проблемаларды шешу біріншіден функционалды бұзылымдары бар адамдарға көмек
көрсету арқылы, әлеуметтік қызмет көрсету мекемелер жүйесін құру арқылы
жүргізіледі [1; 75б].
Мүгедек балалар үшін мамандандырылған оқу орындары да медициналық
модельдің бейнесі болып табылады.
3. Реабилитациялық модель.
Бұл модель мүгедектердің басты проблемасын, медициналық емдеу ме
ребилитацацияны қажет ететін, ауру, қалыпты емес дененің немесе
психиканың болуы оның мақсаты пайда болған функционалды ауытқуларды жою
немесе компенсациялау.
Жұмыспен қамту мен мемлекеттік қызмет сияқты әлеуметтік институттар ең
алдымен, сау адамдар үшін құрылған. Қалыпты өмірінің бейнесі ретіндегі
жұмысқа көптеген мүгедектерге қол жеткізу қиын. Осы институттарды барлық
адамдардың қажеттіліктеріне бейімделтудің орнына қоғам басқа жолмен жүріп,
мүгедектерді арнайы құрылған паралельді кеңістікке шектетті. Мүгедектерге
арналған арнайы жұмыс орындары беделінің төмендігімен және жалақының
аздығымен сипатталады.
Реабилитациялық модельдің мәні мүгедекті қоғамға бейімделту
адаптацияландыру. Мүгедектердің ребилитациялық және медициналық модельдері
өзара ұқсас. Бұл модель бойынша денсаулығындағы кемшіліктері бар адамдар
мүгедек болып табылады. Сонымен бірге ребилитациялық модель мүгедектікті
функционалдық шектеу ретінде қарастырады яғни мүгедекті дені сау адамдар
ортасында өзінің қызметін орындай алмайтын адам ретінде.
Экономикалық модель.
Негіз ретінде мүгедектіліктің медициналық анықтамасы алынатын қоғамның
түрлі қабаттарының арасындағы табыстарды бөлуді қарастырады, яғни дені сау
адамдарға қарағанда мүгедектер аз ауырпалықпен жұмыс істеуі керек. Олай
болса оларды өнімділік деңгейі төмен және экономикалық тұрғыдан аз пайда
әкеледі.
Мүгедектіліктің экономикалық моделінің ықпалы мүгедектілік еңбекке
қабілетсіздік ретінде қарастырылып, мүгедектердің еңбек ету түрлеріне
шектеу қойылғанда көрініс табады.
Егер индивид денсаулығының тұрақты ауытқуларына қарамастан еңбектің
өнімділігінің нормаларына сай келсе оның мүгедектілігі заң жүзінде алынып
тастауы мүмкін. Экономикалық модель бойынша қоғамның әртүрлі қабаттарында
табыс тең мөлшерде таратылуы тиіс, мүгедектікті медицина негізінде
анықтайды. Сол себептен мүгедектер дені сау адамдарға қарағанда жеңіл
жұмыстарды орындайды,яғни экономикалық өндірістік тұрғыдан олар кем болып
саналады.
Әлеуметтік модель.
Мүгедектіліктің постдәстүрлі моделі мүмкіндіктері шектеулі адамдардың
кемшіліктеріне емес, мүгедек пен қоршаған ортаның, жалпы қоғамның
арасындағы қарқынды өзара әрекеттестікке мән берді. Бұл парадигма
мүгедектіктің бірқатар әлеуметтік модельдерінен тұрады, олар шартты түрде
британдық және американдық модельдер болып бөлінген.
Мүгедектің британдық моделі.
Британдық материалистік модель К. Маркс ілімінен шығатын мүгедектіктің
әлеуметтік моделі болып табылады, әдістемелік база ретінде марксистік
социология мен саяси экономияны пайдаланады. Мүгедектіктің матералистік
моделінің негізгі элементтері:
А) мүмкіндіктері шектеулі адамдар жабырқаулы (рухы түскен) әлеуметтік топ
болып табылады дейді;
Б) адамдар ие болатын зақымдау мен адамдар түйісетін жабырқаушылық
арасына айырмашылық қояды;
В) мүгедектікті мүгедектер сезінетін жабырқаушылық деп анықтайды.
Мүгедектер не үшін әлеуметтік жеңілгендер болатындығына марксизм
политэкономиясы түсінік береді. Осы нұсқауға сәйкес мүгедектер кез болатын
жабырқаушылық капитализмнің экономикалық және әлеуметтік құрылымынан
шығады. Қоғамның ұйымдасуының өзі мүгедектердің институтционалды
сепарациясын, яғни олардың жаппай дискриминациясын жетілдіруді өзі
шығарады.
Бұл модельде қоғам өзінің әлеуметтік институттарымен денсаулығында
проблемасы бар адамдардан мүгедекті жасаушы ретінде көрсеткен.
Мүгедектік категориясын шығарудағы басты рөл экономикада. Себебі,
капиталистік өндірістің негізгі мақсаты – пайда алу болып табылғандықтан,
оларды мүгедектер деп анықтай отырып, денсаулығы бұзылған адамдардың баяу
және аз нәтижелі қарқындағы жұмысына қызығушылық білдірмейді.
Дербес өмірдің британдық моделі нормализация (қалыптанған) және
әлеуметтік валоризация теориясынан шығады. Бұл модель Ұлыбритания, Швеция,
АҚШ сияқты батыс мемлекеттерінде мүгедектік саласында әлеуметтік саясат
концепциясының құрылуына әсер етті.
Нормализация идеясы дербес өмір идеологиясына келісетін, өзіне
көмектесуді (самопомощь) дамытудан тұрады. Қоғам инфрақұрылымына
мүгедектігі бар адам өзінің шектеулі мүмкіндіктерін өкілетті ете алатын
әлеуметтік қызмет жүйесін енгізу, оны өзінше шешім қабылдайтын және өз
ісіне жауапкершілігі бар қоғамның теңқұқылы мүшесіне айналдырар еді.
Ақылы және тегін негізде әлеуметтік және медициналық қызметте
жекеменшік секторды дамытуға бағытталу да болады. Ірі мемлекеттік
мекемелерге осы модельдегі кішігірім агенттіліктер өз клиенттерінің
сұранысына сергек қарайтын болады деп есептелді. Мүмкіндігі шектеулі
адамдарға қатысты қалыпты өмір жағдайы өз үйіне ие болуды, білім алу,
жұмысқа орналастыру, демалу, тіршілік етуге қанағат, әртүрлі әлеуметтік
игіліктерді пайдалану мүмкіндігін өзіндік қызмет көрсету мен қатынасты
көздеді.
Осы модельдің оппоненттері былай бөлінеді:
- біріншіден, нормализация теориясы мүгедектердің капиталистік қоғамда неге
қаналған және кемсітілгендігіне қанағаттанарлық түсінік бермейді.
- екіншіден, осы кемсітушіліктер босанудың стратегиясы көрсетілмеген
дербес
өмірдің жеке тактикалары ғана бар.
- үшіншіден, құрылатын қалыптылық (нормальность) дихоматиясының
көмескілігі білінеді, сондықтан да мүмкіндіктері шектеулі адамдардың
жағдайын бағалауда қолданылмауы керек.
Мүгедектіктің американдық моделі.
Мүгедектіктің психоәлеуметтік модельі Гоуфман ілімінен шығады және
әдістемелік база ретінде символикалық интеракционизм социологиясын және
постмодернистік концепцияларды пайдаланды.
Гоуфман мүгедектікті стигма күтпеген айырмашылықтар әрекетінің
нәтижесі ретінде анықтайды. Осылайша сау адамдар мен мүгедектер, яғни
норма мен аномалия арасындағы шекара әлеуметтік құрылым болып табылады.
Бұл шекара жазықтықта уақыт пен кеңістікте өзгереді. Осыдан мүгедектік тек
ағзаның физиологиялық паталогиясы адамдардың мінезінің немесе сыртқы
түрінің кемістігі деп қана емес әлеуметтік анықтау стигма, затбелгі ретінде
анықтауға болады. Бұл затбелгіні (ярлык) – мүгедектік туралы блімді адамға
осы жағдай нрмадан ауытқу деп есептелетін нақты әлеуметтік жүйе жапсыруы
мүмкін. Әлеуметтік ортаны өзгертіп, басқа әлеуметтік топқа өте отырып
өзінен осы затбелгіні алып тастауға немесе мүгедектің мүмкіндіктерін аз
деңгейде шектейтін басқа затбелгіге ауыстыруға болады. Мүгедектерді
қанаудың (угнетение) теориялық үлгісі немесе мүгедектің әлеуметтік – саяси
үлгісін 1994 ж. Харлан Хан ұсынды. Хан үлгісі мүгедектің әлеукметтік
модельінің бірі болып табылады. Ол мүгедектерді қазіргі қоғамда қанаудағы
азшылық тобы деп қарастырады және мүгедектікті мүгедек пен қоғамдық
жағдайлар арасындағы жазықтық ішіне араластырады. Мүгедектік пен қоршаған
орта арасындағы лайықсыз жағдайдың нәтижесі болып табылады. Мүгедектіктің
әлеуметтік саяси үлгісінде 3 негізгі постулат бар:
А) мүгедек кез болатын проблемалардың көбісінің қайнар көзі әлеуметтік
аттитюдтардың салдары болып табылады.
Б) қоршаған ораның кқптеген қажетті жағдайлары ыңғайлы жария саясат
арқасында құрылуы мүмкін.
В) демократиялық қоғамда саясат таралатын орнатулар мен мақсаттардың
рефлекциясы ғана емес олардың белсенді құрылуына әсер ету керек.
Ханның ойынша жария саясатты жеке алғанда мемлекеттік саясатты өзгерту
қоршаған ортаның мүгедектер үшін әділетсіз физикалық және әлеуметтік
құрылысын жою мүгедектерге қатысты жағымсыз аттитюдтарға жол бермеудің
қажетті шарты. Демек, мүгедектік проблемасын шешу ішкі емес сыртқы болу
керек, мақсаты теңдік пен еркіндіктің нормативті стандарттарын клиникалық
шараларға қарағанда жоғарғы деңгейде көтерілу болып табылатын саяси
(медициналық емес) іс болу керек.
Мүгедектіктің мәдени моделі.
Осы модельге сәйкес мүгедектікті басқа мәдени феномендерден
айырмашылығы ерекше бір мәдени феномен ретінде қарастыруға болады.
Мүгедектіктің мәдени модельі туралы пікірталас әлеуметтік сәйкестік
адамдарды біріктіреді, мүгедектердің мәдениеті мен өнері қалайша мүмкіндігі
шектеулі адамдарға қоғамда өзінің жағымды көпшілік алдындағы имиджін құруға
мүмкіндік береді деген сұрақтар төңірегінде болады. Мүгедектік мәдениеті
ұйым, топ, ұжым қатарына жататындығы үшін абырой тудырады әртүрлі
мүгедектерді біріктіреді, қоғамдық қоғамдық позициясын күшейтеді.
Өз-өзін сәйкестіндіру (самоидентификация) топтық сәйкестік үшін ең
тұрақты сипаттама болып табылады. Мүгедектердің өз-өзін сәйкестендіруі
жиынтық шешімдерді қажет етеді, ең алдымен:
- мүмкіндіктері шектеулі адамдардың қоғамда билік ететін топтардың мәдени
ерекше ықыластарының иерархиясына тәуелділігін жеңу.
- мүгедектіктің ерекше субмәдениетін құру.
Мүгедектікті зерттеушілер мүгедектердің әлемдік әлеуметтік
қозғалысындағы екінші фаза басталатындығы туралы жазады, екінші фаза
ұжымдық сәйкестік үшін күресті білдіреді. Екінші фазаның негізгі мақсаты:
Мүгедектік мәдениетін құру, себебі ол қоғамға толық бірігу үшін қажет
өз мемлекетінің мәдени өміріне белсенді қатысуды тұспалдайды.
Қоғамның жағымсыз орнатуларын белсенді өзгерту.
Вин Финкелштейн – Лидса қалалық университетінің мүгедектікті зерттеу
орталығының зерттеушісі мүгедектік мәдениетінің мүмкіндігі шектеулі
адамдарды психологиялық көңіл күйіне жағымды әсерін айта отырып, былай
дейді: Бұл мәдениет жеке индивидтер мәдениеті емес, көлеміне, кеңістікте
орналасуына, ұлтына тәуелсіз, халықтың жеке алынған тобының өмір стилі
туралы мәдениет. Егер біз қоғамға өз үлесімізді қоссақ, онда ол мүгедектік
қозғалыс лидерінің немесе психолог-терапевтің үлесі емес ұжымдық үлес болу
керек.
Мәдени плюрализм моделіне сәйкес индивид- көптеген ерекшеліктердің
ішінде мүгедектігі тек оған ғана тән ерекшелік болып табылатын көп қырлы
индивид. Бұл жерде теңдік түсінігіне негізгі көңіл бөлінеді. Қоғам өмірінің
барлық аспектілері қоғамның барлық мүшелеріне олардың басқалардан
ерекшелігіне байланыссыз бірдей қолжетерлік болу керек. Мүгедек адамдарды
қоғам өміріне қатысатын және өз үлесін қосатын адамдар ретінде бейнелейді.
Кемшілік моделі. (меньшинство) (саяси құқықтық үлгісі)
Соңғы жылдарда мүгедектіктің саяси құқықтық үлгісі түсінігі
таралуда. Мүгедектігі бар адам әлеуметтік кемшілік ретінде қаралады,олардың
құқығы мен еркіндігі сырқы шектеулер арқылы шек қойылады: архитектуралық
ортаға қол жетпестікпен, тұйық араласу ортасымен қоғам өмірінің барлық
аспектілеріне, коммуникация құралына және ақпаратқа, мәдениет пен спортқа
қатысуға шектелген мүмкіндікпен шек қойылады.
Бұл үлгі мүгедектік проблемасын шешуге былайша жақындайды: мүгедек
адамдардың қоғам өмірінің барлық аспектілеріне қатысуының тең құқығы заңмен
бекітілуі керек және әлеуметтік құрылыммен құрылатын тең мүмкіндіктермен
қамтамасыз етілуі керек.
Адамның әртүрлілігінің моделі.
Адамның әртүрлілігінің үлгісі методологиялық база ретінде
постмодернизм социологиясын және феменистік социологияны пайдаланды. Осы
үлгі шеңберінде мүгедектік өмір стилінің көптеген жеке ерекшеліктерінің
бірі адам әртүрлілігінің куәсы болып табылады. Осындай тәсіл бойынша
мүгедектік – адамның қалыпты жағдайы. Біздің физикалық тіршілік ету
деңгейінде әртүрлілік абсолютті табиғи жағдай болып табылады және біздің
айырмашылықтарды иерархиялық анықтаудан тыс қабылдауымызды қажет етеді.
Басқаша қарастыруда айырмашылық қақтығыс емес идеологиялық құрылым болып
табылады себебі барлық адамзат өзара байланысты.
Мүгедектіктің жаңа парадигмасы.
Мүгедектіктің тап осындай түсінігін жоққа шығарады. Зерттеушілердің
ойынша осы пікірді қорғауда үш негізгі ескерту айтуға болады:
- мүгедек пен қоғамның өзара әлеуметтік қатынасын талқылау сырқат пен ауру
кеңістігінде жүргізіледі;
- дуализм, дихоматия сырқат мүгедектік бар, мүгедектік қоғамды дені сау мен
басқаларға (ауру) бөле отырып индивидте ауру мен сырқат бар болуының
салдары ретінде бейнеленеді. Келесі тіркесу дұрысырақ қоршаған ортаға
қол
жетерлігі мүгедектік;
-мүмкіндігі шектеулі адамдармен сәйкестікте мүгедектік олардың басқа
қасиеттеріне қарағанда негізгі болып қалады.
Осы сыннан алыстай отырып, мүгедектік және әлеуметтік саясат туралы
түсініктердің мүмкін болатын бірнеше троекториясын бөлуге болады.
HANDICAP – тұжырымдамасы
70 ж. европалық әлеуметтік жұмысшылар инвалид терминінен бас тартады
себебі ол жарамсыз деген мағына береді, оның орнына англосаксондық
HANDICAP (hand in cap) (қалпақтағы қол) сөзін қолданды.
HANDICAP – ойын материалы жоқ жағдайда өз бос уақытын ұйымдастырғысы келген
адамдармен ойлап табылған ойын.Ойынға қатысушылар байланған қолымен белгілі
бір әрекеттерді орындайды. Ойыншыларға өзінің уақытша жағдайын
мүгедектердің қайтымсыз жағдайымен салыстыруға және адамзаттың көпшілігімен
салыстырғанда олар қандай қиын жағдайда болатындығын түсіну мүмкіншілігі
берілген.
Осылайша, Ф. Вуд өз тұжырымдамасын қарапайым постулатпен құрды. Алдына
әрекет етуге кедергі келтіретін кедергілер мен шектеулер тұрған кез келген
адам мүгедек болуы мүмкін, соның нәтижесінде ол әлеуметтік қолайсыз
жағдайға түседі. Сәтсіз жағдай ауру т.б себептері қолайсыз жағдайдың
әлеуметтік сәтсіздіктің себебі болатын ағза функцияларының кемдігін
шақыртатын негізгі бұзылымдарға алып келуі мүмкін. HANDICAP
филасофиялық, әлеуметтік, медициналық модель болып табылады. Мүмкіндіктері
шектеулі адамдарды интегралдау барлық мүмкін әлеуметтік кедергілерді алу
арқылы оған өзінің жеке қызмет бабын дамыту мүмкіндігін беру әлеуметтік
жұмыстың ғылым ретінде және практикалық әрекет ретінде негізгі міндеті
болып табылады [2; 116б].
Осындай ғалымдардың тұжырымдамаларын қарастырғанымыз дұрыс деп ойлаймын.
1.2 Мүмкіндігі шектеулі адамдарға қатысты мемлекеттің әлеуметтік саясаты
Мүгедектілік – маңызды әлеуметтік проблема, оны әрбір қоғам шешуіне
тура келеді. Мүгедектілік масштабы әрбір елде көптеген факторларға
байланысты болады, оның ішінде әлеуметтік-экономикалық, экологиялық, саяси
оның бәріде мемлекеттің әлеуметтік саясатының қалыптасуы үшін негіз болады.
Қазақстанда мүмкіндігі шектеулі адамдар халықтың 3% құрайды екен. Қазақстан
Республикасының конституциясы бойынша біздің еліміз әлеуметтік мемлекет
болып табылады және де әлеуметтік саясаттың мақсаты - адамдарды, оның
ішінде мүгедектерді қорғау болып табылады. Мүгедектерге қатысты саясат
олардың экономикалық және қоғамдық өмірге араласу мүмкіндігін қамтамасыз
етуге бағытталған [3; 65б].
Мүмкіндігі шектеулі адамдардың мәселесі мен оларды әлеуметтік қорғауды
ұйымдастырудың өзектілігі оның масштабтылығымен негізделеді. БҰҰ деректері
бойынша дүние жүзінде мүгедектер 600 млн адамды немесе халықтың 10%
құрайды. Олардың ішінде 385млн еңбекке қабілетті жастағылар. Соңғы 30
жылдың ішінде дүние жүзінде мүгедектерге қатысты саясатты қарастыратын
механизмдер мен тұрақты иенденциялар қалыптасты, түрлі елдер үкіметтерінің
бұл әлеуметтік топтың мәселелерін шешуде арнайы әдістер жасаудағы қолдау
көрсету және мүмкіндігі шектелген адамдарға аталған саясатты анықтау мен
жүзеге асыруда мемлекеттік және қоғамдық институттарға қөмек көрсету.
Мүгедектік проблемасын шешуге деген бірқатар кқзқарастар белсенді түрде
жүзеге асуда, туындауда. Халықтылық деңгейде бұл жұмыс адам құқығын қорғау
бойынша комиссиямен және БҰҰ Декларациясы, мүгедектер құқығы туралы БҰҰ
Декларациясы, мүгедектерді қорғаудың Бүкіл әлемдік іс-әрекеттік
бағдарламасы қабылданған.
Қазақстан Республикасының Еңбек және әлеуметтік қорғау минстірлігінің
мәліметтері бойынша республикада 487 мың мүгедектер бар екн, олардың 40
мыңға жуық мүмкіндігі шектеулі адамының өзі Алматы қаласында тұрады екен.
Әрбір елде еңбекке қабілетсіз адамдар мемлекеттің қамсыздандыруының
пәнін құрайды, олар өз кезегінде өздерінің қызметтерінің басты бұрышына
әлеуметтік саясатты қояды. Қарт адамдармен мүгедектерге қатысты мемлекеттің
негізгі қамсыздандыру жұмысы оларды материалдық қолдау болып табылады.
Алайда әңбекке қабілетсіз адамдар тек қана материалдық қолдауға мұқтаж
болмайды. Оларға әрекеттік физикалық, психологиялық, ұйымдастырушылық және
басқа көмек көрсету маңызды рөл атқарады. Әлеуметтік қызметкердің міндеті
осы ақпараттарды меңгеру және де өздері қызмет көрсететін тұлғаға жеткізу,
оларды хабардар еткізу және қажет болған жағдайда заң бойынша оларға тиісті
жеңілдіктерді пайдалануға көмек көрсету маңызды рөл атқарады. Белгілі бір
дәрежеде әлеуметтік қызметкерлер мүгедектер мен қарт адамдарға қатысты
құқықтық жүйенің негіздерін меңгеруі қажет [21; 98б].
Негізінен әлеуметтік-саясаттың аясында сөз қозғап отырғандықтан Орта
Азиядағы мүгедектілік проблемасының көрінісінен ой толғайық.
1.Ол елдегі мүгедектердің саны жалпы халықтың 2,5% құрайды екен.
( Қазақстан Республикасы туралы жоғарыда келтірілген).
2.Мүгедектер халықтың ең кедей және оқымаған бөлігін құрайды.
3.Ол елдердегі мүгедектердің жалпы санының ішінде жас мүгедектердің саны
өсуде.
4.Орта Азиядағы мүгедектерге қатысты заңдық базаның негізін бұрынғы кеңес
дәуіріндегі ССРО мүгедектерін әлеуметтік қорғау туралы заң құрайды.
Осы ретте Алматы қалалық мүгедектер қоғамының (АҚМҚ) іс-тәжрибесі
қызығарлықтай және де ол бірлестігі болып табылады. Онда әртүрлі санаттағы
45 мың мүгедектің мүдделері сақталады: естуі, көруі, тірек қозғаушы
аппаратының бұзылулары бар, жалпы аурулары бар, бала жастағы, еңбек
мүгедектері, қарулы күштер және локалдық әскерлерінің мүгедектері,
Чернобылдың, мүгедек балалар, мүгедек әйелдер және т.б.
АҚМҚ инциативасы бойынша Алматы қаласының Әкімінде мүгедектердің
құқықтары мен мүдделерін қорғау бойынша координациялық кеңес құрылған, ол
қала әкіміне барлық өмірлік қызмет салаларында мүгедектердің проблемалары
бойынша ұсыныстарды жасайды және береді олар яғни; әлеуметтік қорғау,
жұмысқа тұрғызу жұмыспен қамту, білім беру, ғылым, техника, мәдениет, спорт
және т.б.
АҚМҚ және координациялық кеңес инциативасы бойынша 2003-2005 ж.ж
Алматы қалалық мүгедектерін оңалтудың (реабилитациялық) кешенді мақсаттың
бағдарламасы жасалған.
АҚМҚ қатысуымен Алматы қаласында барлық әлеуметтік мағыналы шаралар
жүргізіліп тұрады. Мысалы, жаңа жылды тойлау, Наурыз көктем мерекесін атап
өту, балаларды қорғау күні, 8 Наурыз және т.б. Сондай- ақ көптеген спорттық
сайыстар да жүріп тұрады. Алматы қаласының мүгедек спортсмен командасы
Республиканың чемпионаттар, спортакиядалар, парлимпиялық ойындарының және
халықаралық сайыстардың бірнеше дүркін жүлдегерлері болып табылады.
Қазақстан Республикасының мүгедектілік проблемасын талдау Республика
бойынша 386,2 мың мүгедек адамдар тұрады, оның ішінде мүгедек әйелдер 24
мың, мүгедек балалар 16 жасқа дейінгі 49,8 мың,бала жасынан мүгедектер 58,8
мың және т.б. Бұл сандық деректер мүгедектіліктің ары қарайғы өсуі дені сау
халықтың әлеуметтік өсімінің төмендеуі республиканың еңбек ресурстарының
саны мен сапасының төмендеуі сияқты қауіп төндіруі мүмкін деген қорытынды
жасауға итермелейді.
Еңбекке қабілетті халық арасындағы мүгедектіліктің дамуын әлеуметтік
және экономикалық факторлар әсер етеді: жұмысыздық, медициналық қызметтің
жоғарғы құны және т.б.
Мүгедектілік проблемасындағы ең осал жері ол мүгедек балалардың және
олардың жанұяларының әлеуметтік проблемалары.
Бұрындары дәстүрлі түрде мүгедек адамдар еңбек ететін көптеген
кәсіпорындар жабылып қалған. Олар үшін жаңадан жұмыс орындары ашылмауда.
Кәсіпорын әкімшілігі әртүрлі себептермен мүгедек адамдарды жұмыстан шығарып
жатады, өйткені еңбек рыногында еңбекке қабілетті адамдар жағынан ұсыныстар
өте көп екені мәлім.
Мүгедектер үшін бос орындар өте сирек беріледі. Мүгедектерді жұмысқа
орналастыру үшін жұмыс орындарын есепке алудың жүйелігі жоқ. Осыған
байланысты мүгедектер үшін оларды есепке алуды ұйымдастыру түріндегі жұмыс
орындарының банкін ашу қажет.
Мүгедектерге әлеуметтік қолдау көрсету шаралары Қазақстан
Республикасының 1999 ж 21маусымдағы Қазаұстан Республикасындағы
мүгедектердің әлеуметтік қорғау туралы, 1997ж 16 маусымдағы Мүгедектілік
бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы 1999ж 5 сәуіріндегі
Қазақстан Республикасындағы арнайы мемлекеттік жәрдем ақылар туралы
заңдармен және басқа да заңдылық актілермен жізеге асырылады.
Мүгедектерге әлеуметтік көмек беру жәрдемақы протезді-ортопедиялық
бұйымдармен және аяқ киімдермен қамту,арнайы шрифтпен жазылған баспа
бұйымдарымен, даусын күшейту аппараттарымен және сигнализаторлармен
компенсаторлық техника құралдарымен қамтамасыз ету.
Қазақстан Республикасының барлық мүгедектері мүгедектілік бойынша
мемлекеттен жәрдемақылар алады.Жалпы аурулар бойынша, еңбектік зақымдану,
кәсіби аурулар, бала жасынан мүгедектергк жәрдемақы аз мөлшерде төленеді.
1999ж 1сәуірінен басқа жәрдемақы түрлеріне байланыссыз, 1,2 және 3
топтағы жалпы аурулардан, әңбектік зақымданудан, кәсіби аурулардан, 16
жасқа дейінгі мүгедек балаларға, Ұлы Отан соғысының мүгедектеріне
жатқызылатын тұлғаларға үй-жай (коммуналдық) қызметтерінің жылу үйді
жарықтандыру шығынын төлеу үшін арнайы мемлекеттік жәрдем ақылар төленеді.
Жергілікті өкілді және атқарушы органдар сәйкесінше бюджеттік қорлар
есебінен өздерінің қызметтік құзыры шегінде былай белгілейді: тұтыну
бағдарламалары индексінің өсуіне сәйкес мемлекеттің әлеуметтік
жәрдемақыларға қосымшалар; сыртқы көмекті қажет ететін жалғызбасты
мүгедектерге қараудың мемлекеттік жәрдемақыларына қосымша төлемдер;
санаториялы-курорттық емделу бойынша жеңілдіктер.
Жергілікті өкілді және атқарушы органдар мүгедектердің айрықша
қажеттіктерін қанағаттандыруға және олардың өмірлік деңгейін өз бюджетінің
есебінен арттыруға бағытталған басқада шешімдерді қабылдайды.
Республикада қарт адамдар мен мүгедектер үшін 15604 орындық 70
интернат үйлері қызмет атқарады, олардың ішінде 25 интернат үйлері
психоневрологиялық ауруларға арналған, ол 7042 орынға есептелген және де 17
мүгедек балалар үшін ол 2721 орынды.
Мүгедектердің жағдайын жақсарту Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың
басым бағыттарының бірі болып саналады. 2006-2008 жылдарға есептелген
мүгедектерді ребилитациялау Бағдарламасының шеңберінде медико- әлеуметтік
экспертиза қызметі қайта құрылды, үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімдері,
әлеуметтік қызмет көрсетудің стационарлық мекемелерінің жүйесі кеңейтілді,
мүгедектерге берілетін техника көмекші құралдарының сапасы жақсарып, көлемі
өсті, мүгедектерге инфрақұрылымды пайдалануды қамтамасыз ету шаралары
қарастырылды.
Соңғы жылдары ребилитация идеологиясы маңызды эволюцияны басынан
өткерді. Егер де 1940 жылдары созылмалы аурулар мен мүгедектерге қатысты
саясаттың негізінде оларды қорғау мен күтім болса,1950 жылдардан бастап
аурулар мен мүгедектерді қарапайым қоғамға интеграциялау тұжырымдамасы дами
бастайды, ерекше көзқарас оларды олрды оқыту мен оларды техникалық көмекші
құралдарды алуға негізделді.1970-80 ж.ж. аурулар мен мүгедектердің
қажеттіліктеріне қоршаған ортаны максималды адаптация идеясы туындайды, жан-
жақты заңды түрде мүгедектерге білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік
қызметтер мен еңбек қызметімен қамтамасыз ету салаларында қолдау
көрсетіледі. Реабилитация жүйесі көп жағдайда қоғамның экономикалық дамуына
байланысты болады [31; 15б].
Әртүрлі елдердегі ребилитация жүйесінің айырмашылықтарына қарамастан
бұл саладағы халықаралық бірлестік кеңейе дамуда, мүмкіндігі шектеулі
адамдардың координацияланған бағдарламасын халықаралық жоспарлау мен жүзеге
асыру сұрағы жиі қозғалып отырады. Осылай 1983 жылдан 1992 жылдар
аралығында БҰҰ Мүгедектердің интеграциялық декадасы деп жарияланады, 1993
БҰҰ Бас ассамблеясы БҰҰ на мүше елдерде мүгедектердің құқығын қорғауда
негізгі құрал болатын Мүгедектердің қабілеттерін басқаудағы стандартты
ережелерді қабылдайды. Ақырындап болып отырған қоғамдағы әлеуметтік
экономикалық өзгерістерге байланысты медициналық реабилитацияның ғылыми-
тәжірбиелік міндеттері мен идеясының трансформациясы болуы тиіс.
Медициналық реабилитацияның жалпы көрсеткіштері ребилитациядағы
мүгедектікті алдын алу бойынша комитет сарапшыларың баяндамасында
көрсетілген. Оларға функционалды қабілеттердің маңызды төмендеуі, оқуға
деген қабілеттің төмендеуі, сыртқы орта әсеріне ерекше төнуі, әлеуметтік
қатынасының бұзылуы,еңбек қатынастарының бұзылуы жатады.
Мүгедектерді әлеуметтік реабилитация мүгедектердің өмірлік қызмет
шектеулерін жеңу әлеуметтік мәртебесін қалыптастыру олардың әлеуметтік
тұрмыстық және қоршаған ортаның адаптациясына арналған жағдайлар жасауға
бағытталған шаралар кешені. Ол өзіне мүгедектерді әлеуметтік қамсыздандыру
оларға керекті әлеуметтік қызметтерді беру оларды техникалық көмекші
құралдармен қамтамасыз ету, әлеуметтік, көліктік және рекреациялық
инфрақұрылым объектілеріне қол жеткізумен қамсыздандыру, ақпараттық ортаны
қолдануда теңдей мүмкіндіктер жасау материалды және әлеуметтік-
психолологиялық қолдау көрсету және т.б. қамтиды.
2005 жылға дейін әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі мүгедектерге
мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар мен арнайы мемлекеттік жәрдемақылар
төлеуді енгізді. 2005 ж. мүгедектігі бойынша мемлекеттік әлеуметтік
жәрдемақының орта мөлшері 6700 теңгеге немесе 50% өсті, бірінші топ
мүгедектеріне үш айлық есептік көрсеткішке немесе 2895 теңгеге, екінші топ
мүгедектеріне 2,5 АЕК ға немесе 2412,5 теңгеге, үшінші топ мүгедектеріне 2
АЕК (1930 теңге), 16 жасқа дейінгі мүгедектерге 3 АЕК (2895).
Біреудің күтімі мен көмегін қажет ететін мүгедектерге әлеуметтік
қызмет көрсету жүйесі республикада интернат үйлер мен үйде әлеуметтік көмек
көрсету бөлімдері желілерін құрайды. Қазіргі уақытта 79 интернат үйлер
жұмыс істеп, олардың 35 қарттар мен мүгедектерге арналған жалпы типтегі
интернат үйлер болса, 26 психоневрологиялық ауруларға, 17 ақыл-есі
кемдерге, 1 физикалық кемістігі бар балаларға арналған. Бұл мекемелерде
толық мемлекттік қамсыздандыруда 17 мыңға жуық адамдар тұрады. Үйде
әлеуметтік қызмет көрсетуді 339 бөлімдер мен 7 территориялық орталықтар
орындайды. Олар 34 мың мүгедектер мен жалғызбасты қарттарға қамқорлық
жасайды. Жеке интернат үйлер де пайда болуда. Бала мүгедектері бар
отбасыларға үйде көрсетілетін әлеуметтік көмек бөлімдері жасалуда. Олрдың
негізгі міндеттері біреудің көмегін қажет ететін бала мүгедектерді анықтау,
оларға әлеуметтік, өз-өзіне қызмет көрсету біліктерін үйрету, бос уақытын
ұйымдастыру, бала мүгедекпен қарым-қатынас жасауға ата-анасын және отбасы
мүшелерін оқыту, медициналық және құқықтық көмекке кеңес беру. 2003-2004
жж. 10 мыңға жуық бала мүгедектерге қызмет ететін осындай 90 бөлімдер
құрылды [6; 81б].
Ақырғы жылдары бала мүгедектерге медико-әлеуметтік мекемелерді
қаржыландыру жақсарды. Егерде 2003 ж мүгедек балаларға арналған интернат
үйлеріндегі бір қамқорланушыны асырау шығыны 231 мың теңгені құраса, 2004 ж
бұл сомма 286,7 мың теңгені құрады.
Бала мүгедектерге типтік медико-әлеуметтік мекемелер есебінде
әлеуметтік-тұрмыстық көмек көрсету проблемасы өзекті болып қалуда.
Мүгедектерге әлеуметтік инфрақұрылымдарға соның ішінде тұрғын үй,
қоғамдық және өнеркәсіп мекемелері, жол көлігі, мәдени ұйымдар мен спорттық
құрылыстарға кедергісіз қол жеткізу түсінігі мүгедектер өмірінде маңызды
өзгерістер алып келеді. Қазақстанда мүгедектер ақпараттық ортаға жеткілікті
мөлшерде қол жеткізе алмайды. Естуі мен көруі бойынша мүгедектерге радио
мен теледидардағы ақпараттық және әдеби бағдарламалардың үлкен бөлігі
кітапханалар арнайы шрифт қолданылатын әдебиеттер мен қамтамасыз етілмеген.
Мүгедектерді қоғамға интеграциялау мақсатында кәсіби ребилитация
шаралары да қажет. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МҮГЕДЕКТЕРГЕ КӨРСЕТІЛЕТІН
ӘЛЕУМЕТТІК КӨМЕК
1. Мүгедектіктің сипаттамасы
10
2. Мүмкіндігі шектеулі адамдарған қатысты мемлекеттің әлеуметтік
саясаты
18
1. МҮГЕДЕКТЕРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Мүмкіндіктері шектеулі адамдармен әлеуметтік жұмыс технологиясы 35
2. Шет елдегі әлеуметтік оңалту жағдайының жолдары
55
ҚОРЫТЫНДЫ
67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
69
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысының жалпы сипаттамасы: қоғам өзінің стандартын
мүгедектігі бар адамдардың сұранымдарына сәйкес олардың тәуелсіз өмірімен
тұруына мүмкіндік беру мақсатында бейімделуі қажет. 1989 ж. БҰҰ заң күшіне
ие болып табылатын баланың құқығы туралы конвенцияның текстін қабылдады.
Мұнда дамуында кемістіктері бар балалар өздеріне толық сенімдерін сақтап,
қоғамның өміріне белсенді араласып, толық және салауатты өмір сүруі үшін
құқықтары бекітілген. Мұнда мүмкіндіктері шектеулі мүгедек балалардың жақсы
дем алуы, білім алуы, еңбек етуі, медециналық көмек алуы т.б. үшін ақысыз
көмек алуы (ата-анасының, жақын, қамқор адамдардың финанстық ресурстарын
есепке алу арқылы) жүзеге асырылады. 1971 жылы БҰҰ бас Ассамблеясы ойлау
мүмкіндіктері шектеулі балалардың құқықтары туралы Декларацияны қабылдады.
Мүмкіндігінше мүгедек балалар оқуға, білім алуға, емделуге, жұмыс істеуге
деген қажеттіліктерін максимальды қамтамасыз ету, өз қабілеттерін дамытуға
жағдай жасау туралы айтылады. Оның ішінде нәтижелі еңбек ету, пайдалы іс-
әрекетпен айналысу, мүмкіндіктерін толық пайдалану, матералдық қамтамасыз
етілуге және қанағаттанарлық өмірлік дәрежеге қол жеткізу туралы айтылады.
Мүгедек балалар үшін үлкен маңызға ие болып табылатын талап бойынша,ойлау
мүмкіндігі шектеулі бала өзінің отбасында немесе қабылдап алған ата-
анасының отбасында тұруы қажет деп айтылады. Мұндай отбасы мемлекет
тарапынан көмек алуы тиіс делінген. Ал қажет болған жағдайда олар арнаулы
мекемелерде болуы тиіс және жаңа орта оның әдеттегі өмірінен өзгеше болмауы
тиіс. БҰҰ экономикалық, әлеуметтік және мәдени ережелер туралы халықаралық
пактінде әрбір мүгедектің (ересек немесе бала) өзінің денелік және
психикалық денсаулықтың мүмкін болатын дәрежесіне жетуге құқығы атап
көрсетілген.
Мүгедектер өмірінің барлық жақтарын қамтитын тұтас құжат БҰҰ
қабылдаған Мүгедектер үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етудің стандартты
ережесі болып табылады.
1993 жылы әлемдік даму туралы есеп беруде әлемдік банктың тапсырысы
бойынша дүние жүзі халықтарының денсаулықтарына арналған халықтың
денсаулығын бағалаудың жаңа өлшемдері, ұлттық денсаулық сақтау салаларының
тиімді жақтарына құралдар бөлу туралы айтылады.
Ана мен баланы қорғау, отбасыны жоспарлау мекемелері, балалар мен
жеткіншіктерге тән ауруларды емдеуді т.б. финанстық инвестициялау бөлу
статистикасы төмендетіп қана қоймай, көп жылдар бойы денсаулығынан
айырылып, аяқ астынан уақытынан бұрын өлуді қысқартады.
Өмір ғана құндылық ретінде қарастырылып қана қоймай аурусыз, қиналусыз
өмір сүру, әлеуметтік қалыптасып, даму да өмірдің сапасы ретінде
қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Мүгедектік адамдардың өмір сүру
қабілеттерін төмендетіп, даму мен өсудің тоқтауына байланысты әлеуметтік
бейімдей алмауға болашақта, өз мінезін бақылай алмауға бағдарын басқалармен
араласуын оқуын, еңбек етуін тежеуге алып келеді.
Мүгедектік мәселесін адамның әлеуметтік мәдени ортасынсыз отбасы, үй-
интернат түсіндіру мүмкін емес. Мүгедектік, адамның мүмкіндігінің
шектеулілігі таза медициналық құбылысқа жатпайды. Бұл мәселені тереңірек
түсінуге, оның салдарларын болдырмауға әлеуметтік-медициналық, әлеуметтік,
экономикалық, психологиялық т.б. факторлар көмектеседі. Сондықтан да
мүгедектерге көмектесу технологиясы үлкендер мен балаларға әлеуметтік
жұмыстың әлеуметтік-экономикалық моделіне негізделеді. Бұл модельге сәйкес
мүмкіндігі шектеулі адамдар қиыншылықтарды ауруына сәйкес немесе дамымауына
сәйкес емес, сонымен бірге оны қоршаған табиғи және әлеуметтік ортаның
олардың арнайы қажеттіліктеріне сай келмеуінен, қоғамдағы кері
тісініктерден, адамдардың жақтырмай қалуларынан да болады.
Әрбір отбасының құрылымы мен қызметі уақыт барысында өзгеріске ұшырап,
отбасының қарым-қатынастық тәсілдеріне әсер етіп отырады. Отбасының өмірлік
циклі түрлі даму деңгейлерінен тұрады:
Неке құру, бала туу, олардың мектептегі кезеңі, жеткіншектік кезең,
үйден кету кезеңі, ересектік кезең, қартаю т.б. Мүгедек балалары бар отбасы
олардың даму кезеңдеріндегі өзгешеліктерге дайын болулары тиіс.
Тарихи тұрғыдан мүгедектілік және мүгедек түсініктері еңбекке
жарамсыз және ауру түсініктерімен байланысты болған. Сондықтан да
мүгедектілікті талдаудың әдістемелік көзқарастары денсаулықты сақтау
саласынан алынып жүрді. Мамандар көп жылдар бойы мүгедектік шартын
мойындамай, оны дұрыс емдемеудің салдары деп қарастырып келді. Сол себептен
де бұл проблеманың әлеуметтік жағы еңбекке жарамсыз дегенге дейін оның
басты көрсеткіші ретінде алынған. Осыған орай дәрігерлік еңбектік
сараптамалық комиссияның басты міндеті куәландырып отырған адам қандай
кәсіби қызметті атқара алатындығын субъективтілік, дәлірек айтқанда
биологиялық негізде анықтау болған, әлеуметтік-биологиялық критерий
алынбаған. Мүгедек түсінігі жазылмайтын ауру түсінігіне теңдестірілген.
Сонымен, құқықтың аясында және нақты экономикалық жағдайлардағы адамның
әлеуметтік рөлі екінші орынға ығыстырылған және де мүгедек түсінігі
әлеуметтік, экономикалық, психологиялық білім беру және басқа да қажетті
технологияларды қолданатын көп профильді реабилитация тұрғысынан мүлде
қарастырылмаған.
Қазіргі кезде мүгедек, өмірлік қызметінің шектелуіне әкелетін және
оның әлеуметтік қажеттілігін тудыратын, зақымдану немесе дефектілердің
салдарынан ауруынан организм функцияларының қатты бүлінуі бар,
денсаулығында ауытқуы бар тұлға ретінде сипатталынады. Мүгедектілік
халықтың әлеуметтік жайсыз жағдайының басты көрсеткіші болып табылады.Ол
қоғамның әлеуметтік жетілгендігін, экономикалық толыққанды жағдайын
адамгершілік ондылығын көрсетеді және мүгедек адам мен қоғамның өзара іс-
әрекетінің бұзылуын сипаттайды.
Жалпы таңдаудың шектеулі екендігі жағдайындағы адам қызметінің
проблемасы ретінде қаралатын мүгедектіліктің бірнеше негіздегі аспектілері
бар: құқықтық, әлеуметтік, психологиялық, қоғамдық-идеологиялық, өндірістік-
экономикалық, анатомиялы, функционалдық, медициналық, әлеуметтік,
басқарушылық.
Құқықтық аспект мүгедектердің құқығын еркіндігін және міндеттерін
қамтамасыз етуді білдіреді.
Қазақстан Республиксының Президенті 1999 жылы 21 маусымда Қазақстан
Республикасындағы мүгедектердің әлеуметтік қорғалымдығы туралы заңға қол
қойған. Осы арқылы қоғамымыздың ерекше әлсіз бөлігіне әлеуметтік қорғау
кепілдемесі берілген.
Әлеуметтік ортаға микроәлеуметтік ортамен (жанұя, еңбек ұжымы, үй-жай,
жұмыс орны және т.б.) және микроәлеуметтік айналамен (қала құрушы және
ақпараттық орталар, әлеуметтік топтар, еңбек рыногы және т.б.) байланысты
мәселелер кіреді.
Әлеуметтік жұмысшылар қызмет көрсететін объектілердің ерекше
котегориясын мүгедек адамы бар, болмаса сыртқы көмекті қажет ететін қарт
адамы бар жанұялар құрайды. Ондай жанұя бұл кезде микроорта т.б. Ресейлік
ғалымдар жүргізген арнайы зерттеу бойынша еңбекке жарамсыз жанұя мүшелері
бар 200 отбасының әлеуметтік қызмет көрсетуді тиімдірек ұйымдастыру үшін
әлеуметтік жұмысшы мүгедектіліктің себептерін білуі қажет, олар: 84,8%-
жалпы аурулар, 6,3%-соғыста болғандар (соғыс мүгедегі), 6,3%-бала жастан
мүгедектер. Мүгедектің қандайда бір топқа жатуы жеңілдіктер мен
ерекшеліктерге байланысты. Әлеуметтік жұмысшының басты міндеті осы жөнінде
толық мәлімет ала отырып, әрекет етуші заңға сәйкес жеңілдіктердің
жасалуына ат салысу болып табылады. Мүгедек адам немесе қарт адамы бар
жанұямен жұмысты ұйымдастыру үшін әлеуметтік жұмысшы осы жанұяның
әлеуметтік жайын, оның құрылымын (толық немесе толық емес) анықтауы
маңызды. Бұл факторлардың болуы сөзсіз, онымен жанұямен жұмыс әдістемесі
және де жанұяның әр түрлі сипаттағы қажеттілігі байланысты. Зерттеу
барысында 45,5%-толық, 28,5% толық емес (әдетте анасы мен балалары)
жанұялар, 26% жалғызбастылар, онда да әйелдер жағы басым болған (84,6%).
Айта кететін бір жайт, ұйымдастырушы делдал, атқарушы ретінде әлеуметтік
жұмысшының рөлі жоғарыдағы жанұялар үшін мына салаларда маңызды: моральді
психологиялық қолдау, медициналық көмек, әлеуметтік-тұрмыстық қамтамасыз
ету. Моральді психологиялық қолдауды бағалаған кезде барлық жанұялар үшін
келесілер ең өзекті болып табылған: әлеуметтік қамтамасыздандыру
органдарымен байланысты ұйымдастыру (71,5%), қоғамдық ұйымдармен байланыс
орнату (17%) және еңбек ұжымдарымен байланысты жандандыру (17%). Толық
жанұялардың ішінде әлеуметтік қамсыздандыру органдарымен байланысты
ұйымдастыруға 60,4% толық емес жанұялардан, 84,2% жалғыз бастылардан,
76,9% мұқтаж еткен. Қоғамдық ұйымдармен байланысты орнатуға сәйкесінше
27,5%, 12,3%, 3,8% жанұялар ұмтылады екен. Еңбек ұжымдарымен байланысты
жандандыруға 19,8% толық жанұялар, 5,9% толық емес және 26,9%
жалғызбастылар мұқтаж болады. Бұл жағдай мүгедектердің өздеріне
көрсетілетін жеңілдіктер туралы толық хабардар болмауымен түсіндірілуі
мүмкін.
Медициналық қызмет көрсетуді ұйымдастыруға деген мұқтаждықты талдаған
кезде 71% жанұялар учаскелік дәрігердің байқауына қажеттілік туғызса,
жанұялардың жартысына жуығы (49,5%)тар мамандық иелерінің кеңестеріне,
ал 17,5% диспансерлік бақылауға мұқтаж болған. Толық жанұяларда көрсетілген
медициналық көмек түрлеріне деген қажеттіліктің орындары біраз басқаша:
бірінші орында (50,7%) учаскелік дәрігердің байқауына қажеттілік, екінші
(40%) диспансерлік бақылауға, ал үшінші (30,3%)тар мамандық иелерінің
кеңестеріне деген қажеттіліктер байқалған. Толық емес жанұялар ең басты
мұқтаждық (37,4%) диспансерлік бақылауда, 35,4% жанұялар тар мамандық
иелерінің кеңесіне және 26,7% учаскелік дәрігердің байқауына деген
қажеттіліктерін білдірген. Жалғызбастыларда тар мамандық иелерінің
кеңестеріне деген қажеттілік басым (34,3%) және де тең дәрежеде (22,5%)
учаскелік дәрігердің байқауымен диспансерлік бақылауға да қажеттіліктер
орын алған.
Зерттеуге алынған жанұялардың ең көп қажеттіліктері әлеуметтік
тұрмыстық қызметтіліктерге екені белгілі болған. Бұл, еңбекке қабілетсіз
жанұя мүшелерінің қозғауларының шектеулігімен түсіндіріледі. Әрдайым сыртқы
көмекке мұқтаж болады және де өздеріне сау адамдарды байлап қояды,яғни олар
азық-түлік, дәрі-дәрмектерін сатып алып және жеткізіп береді, оларға
әртүрлі үйден тысқары шығатын негіздегі тұрмыстық қызметтерді көрсетеді.
Сондай-ақ оны қазіргі кездегі әлеуметтік шиеленістермен, азық-түліктерді
және тұрмыстық қызметтерді алудағы қиындықттармен де түсіндіруге болады.
Осыған орай әлеуметтік қызметкердің ролі бірден жоғарылайды. Жанұялардың
әлеуметтік тұрмыстық қызмет көрсетудегі қажеттіліктерін бағалаған кезде
келесілер айқындалған: Барлық зерттелгендердің ең басты қажеттіліктері кір
жуушыларға екен (88,5%), химиялық тазартуға (82,5%), аяқ киім шеберханасына
(64,6%). Сонымен қатар пәтерлерін жуып жинауға деген қажеттіліктері
айқындалған (27% жанұя), үйлеріне жөндеу жұмыстарын жүргізу (24,5%), тең
дәрежеде (20,5% жанұяда) азық-түлікпен дәрі-дәрмектерді жеткізуге әртүрлі
санаттағы жанұялардың салыстырмалы таңдауы көрсеткендей, жалғыз бастыларда
басқа жанұяларға қарағанда азық-түлікті жеткізуге (50%), пәтерлерін жинауға
(46,2%), дәрі-дәрмектерді жеткізуге (40,4%) ең көп мұқтаждық байқалған.
Алынған мәлімет, деректер еңбекке қабілетсіз жанұя мүшелері кіретін
жанұялардың қажеттіліктері елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдаймен бір
жағынан анықталса, екінші жағынан мүгедектердің өзін-өзі қамтуының шектеулі
мүмкіндіктерімен анықталуын көрсетіп отыр.
Әлеуметтік қызметкерлердің қызмет аясын қалыптастыру қажет болып отыр.
Нормативтік құжаттарда біліктілік сипаттамаларында көрсетілген міндеттерден
басқа, қазіргі қалыптасқан жағдайды ескере отырып тек қана ұйымдастырушылық
делдалдық қызметтерді атқарумен шектелмеу керек. Осы тұрғыдан басқа да
қызмет түрлері белгілі бір өзектілікке ие болуда, олардың ішінде:
әлеуметтік жұмысшының қызметін кеңінен пайдалану жөніндегі мүмкіндіктер
туралы халықтың хабардар болуы еңбекке қабілетсіз азаматтардың құқықтары
мен мүдделерін қорғаудағы халықтың қажеттерін (рыноктық экономикалық
жағдайында) қалыптастыру отбасын моральді-психологиялық қолдауды жүзеге
асыру және т.б.
Психологиялық аспект мүгедектің өзінің тұлғалық-психологиялық
бағдарлығын және қоғамның мүгедектілік проблемаларын эмоционалдық-
психологиялық қабылдауын көрсетеді.
Қоғамдық-идеологиялық аспект мемлекеттік институттардың практикалық
қызметінің мазмұнын анықтайды және мүгедектер мен мүгедектілікке байланысты
мемлекеттік саясаттың қалыптасуын айқындайды. Осы тұрғыдан мүгедектерге
халық денсаулығының көрсеткіші ретіндегі басым болып жүрген көзқарастан бас
тарту қажет, керісінше осы әлеуметтік саясаттың тиімділігінің көрсеткіші
ретінде қабылдау қажет және де мүгедектілік проблемасын шешу мүгедектермен
қоғамның өзара әрекеттесулерінің құзырында екенін сезіну керек.
Үйде әлеуметтік көмек көрсетуді дамыту еңбекке қабілетсіз азаматтарға
әлеуметтік қызмет көрсеетудің бірғана формасы емес.
Соңғы жылдары бірқатар әлеуметтік қызмет көрсету орталықтарында жаңа
құрылымдық бөлімшелер қолдауға аса мұқтаж азаматтардың өмірлерін қолдауға
бағытталған бір реттік сипаттағы шұғыл көмекті көрсетуге арналған.Қызметтің
іс-әрекеттерінің басты бағыттары болып табылатындар:әлеуметтік көмек
мәселелері бойынша қажетті ақпараттар мен кеңестер беру, тегін ыстық
тамақпен немесе азық-түлік жинағымен қамтамасыз ету (қоғамдық тамақтану
кәсіподақтарының бекіткен талоны бойынша, талондар асханаға бір рет кіру
үшін болмаса жәбірленуінің әлеуметтік тұрмыстық жағдайын зерттеген соң бір
айлық мерзімге берілуі мүмкін).
Өндірістік-экономикалық аспект ең алдымен халықты әлеуметтік қорғаудың
өнеркәсіптік негіздерін және оңалту (реабилитациялық) бұйымдар мен
қызметтердің рыногын құру проблемасымен байланысты.
Мүгедектіліктің анатомиялы-функционалдық аспектісі оңалту
(реабилитация) функцияны орындай алатын және мүгедектің оңалту
(ребилитациялық) қуатының (потенциялының) дамуына әрекет ететін әлеуметтік
ортаның (физикалық және психологиялық тұрғыдан) қалыптасуын білдіреді.
Интернат үйлерінен ер жетіп, оқып дайындалып шығатын жасөспірімдер әр
түрлі өмірлік-тұрмыстық проблемалар туралы (жұмысқа тұру, үй алу және т.б.)
толық хабардар болулары керек. Әлеуметтік қызметкердің бұл жердегі рөлі осы
жас мүгедектерге қоғамға енуі кезіндегі қиыншылықтарын жеңе білуде
көмектесуде жатыр. Бұл жерде тек қана ақпарат, кеңестер ғана емес сондай-ақ
іс-әрекеттік көмектер беру, арнайы үй алуына ат салысу, мүгедектер үшін
берілетін пәтерлерде қосымша құрылғылар мен құрал-жабдықтарды орнату,
жұмысқа тұруда, жеңілдіктер алуда және т.б. көмектесу үлкен маңызды жайттар
болып табылады. Әлеуметтік қызметкер ашық қоғамға енуші мүгедектің шынайы
көмекшісі болады.
Әлеуметтік қызметкер мүгедектерге заңдық тұрғыдағы, психологиялық,
педагогикалық және өте маңыздысы медициналық әлеуметтік сипаттағы бірқатар
мәселелер бойынша қашан да көмек көрсетуге дайын болуы қажет.
Мүгедектерді жұмысқа орналастыру және олардың тұрмысын әлеуметтік
тұрғыда ойластыру басқарушылық органдарынсыз мүмкін емес. Олар мемлекеттік
басқарудың барлық деңгейлерінде бар. Мемлекеттік тұрғыда әртүрлі комитеттер
бар: әлеуметтік қорғау комитеті, зейнеткерлерді әлеуметтік қолдау және
т.с.с.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері:
Мүгедектерді әлеуметтік қолдауды күшейту және олардың өмір сүру
сапасын жақсарту, оңалту жүйесін жетілдіру.
Қазақстан Республикасында мүгедектердің жағдайын анықтау және көрсету.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы:
Бітіру жұмыстың теориялық мазмұны әлеуметтік зерттеулер үшін
әдістемелік негіз бола алады. Зерттеу тақырыбының теориялық қажеттігі
елімізде қалыптасып келе жатырған әлеуметтік жұмыс мамандығын дамытумен
байланысты. Зерттеу жұмысының нәтижесі ұсыныстар, пікірлер, гуманитарлық
білім беру тұжырымдамасын әрі жасауда практикалық маңызы зор. Елімізде
мүгедектерді оңалтудың 2004-2008 ж. арналған бағдарламасы жасалып
мүгедектердің жағдайларының жақсаруына өз әсерін тигізді. Бағдарламаның
орындалуына сәйкес мүгедектерді жаңа техникалық құрал-жабдықтармен
қамтамасыз етті.
Бітіру жұмысының құрылымы:
Қазақ басылымдары мен отандық және шет елдік авторлардың тақырыптарына
сай құрылған. Зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, екі
негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Зерттеудің әдісі:
Жоғарыда аталған міндеттерді шешу үшін мынадай әдістерді қолдандық:
жинақтау, салыстырмалы,ой қорыту, ғылыми түсіндірме.
Ғылыми жаңалығы:
Еліміздегі және шет елдегі әлеуметтік оңалту шараларын және
мүгедектерді әлеуметтік қорғауды салыстыру.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МҮГЕДЕКТЕРГЕ КӨРСЕТІЛЕТІН ӘЛЕУМЕТТІК КӨМЕК
1. Мүгедектіктің сипаттамасы
Біз өзіміздің көргеніміз бен естігеніміздің мағынасын көп қырлы күрделі
түсініктер жиынтығы мен жұмыс істеудің арасында өмірімізге соншалықты көп
нәрсені түсіне аламыз. Бұл түсініктердің көбісі функционалды дұрыс, бірақ
көбісі дүниені шектеулі түсінуден шығады, сонымен қатар біздің осы дүниені
түсінуіміз шектеулі болып табылады. Коперникке дейін адамдар күн жерді
айналады деп есептеді, Пастерге дейін жұқпалы аурулардың себебі туралы қате
түсініктерден көптеген адамдар өліп жатты. Жоғарыда көрсетілгенге ұқсас
мәдени түсініктер бізге сол арқылы дүниені көруге болатын мәдени-
көзілдірік сияқты қызмет атқарады. Проблеманы біздің қалай шешетініміз,
осы проблемаларды қалай қабылдап түсінуімізге тікелей байланысты сондықтан
да дұрыс таңдап алған мәдени көзілдірікті пайдалану өте маңызды. Егерде
біз мүгедектің шындығын дұрыс таңдалмаған мәдени линза арқылы көрсек онда
біздің әрекетіміз де дұрыс емес болады.
Мүгедектіктің концептуалдық модельдері:
1. моральдық (діни) модель,
2. медициналық модель,
3. реаблитациялық модель,
4. экономикалық модель,
5. әлеуметтік модель, оның түрлі версиялары бар:
Британдық моделі:
- материалистік моделі
- тәуелсіз өмір моделі,
Мүгедектіліктің американдық моделі:
- психо әлеуметтік модель,
- әлеуметтік-саяси модель,
- мәдени,
- адамның көптүрлілігі моделі.
- мүгедектіліктің ең жаңа парадигмасы.
Кейбір зерттеушілер мүгедектіліктің модельдерін былай топтастырған:
- ескі (дәстүрлі) модель, оған моральдық, медициналық, реаблитациялық
және экономикалық модельдер жатады, яғни мүгедектілікке деген
медициналық ыңғай;
- жаңа (постдәстүрлі) модель мүгедектілікке деген әлеуметтік ыңғай;
- мүгедектіліктің ең жаңа парадигмасы.
Осылайша классификациялау мүгедектілікке деген көзқарастардың
дамуындағы тарихи аспектімен және іс жүзіндегі бағытталуына байланысты.
Аталған классификациялардың негізінде әлеуметтік саясаттың концепциялары
дәстүрлі және прогрессивті болып бөлінеді.
1. Моральдық (діни) модель – тарих тұрғысынан еі көне және қазіргі таңда аз
қолданылатын модель, мүгедектілікті күнәләрі үшін діни жаза және масқара
ретінде қарастырады. Мүгедектілік адам – Құдайға ұқсас жүйесінен шығып қалу
ретінде қарастырылды. Ақауы бар жан, осыған сәйкес толымсыз жан ретінде
қабылданып, назардан тыс қалдырылды. Мүгедек қоршағандардың бейтарап қарым-
қатынасына да үміттене алмады, себебі қандай да бір ақау, ауытқушылық
күнәсі үшін адамдардың жазалануы не болмаса оның тағдырына Сатананың
араласуы деп саналады.
Кейбір мәдениеттер мен субмәдениеттер әлі күнге дейін мүгедектілікті
діни жаза, кінәлілік, ұлт сезімдерімен, тіл мен әлеуметтік статуспен,
мүгедектің оның отбасының оқшаулануымен байланыстырылады, бұл сезімдер діни
доктринаға негізделінуі де мүмкін. Бұл модель мүгедектер үшін аса ауыр
болып келеді, себебі ол әлеуметтік остронизм мен өзін-өзі жек көрушілікті
тудырады.
Қазіргі таңда бұл модель елдің әлеуметтік саясатында қолданылмайды,
дегенмен қоғамда кең тараған мүгедекке көзқарас болып қалып қалуда.
2. Мүгедектіліктің медициналық моделі (немесе әкімшілік модель) –
адамдардың арасындағы физикалық және психологиялық айырмашылықтарды
патлологиялық ауытқулар мен дефекттер терминдерінде қарастырады.
Мүгедектілікпен байланысты барлық проблемалар адам ағзасының
функционалды ерекшеліктерін терминдер арқылы көрсетті.
Осы модельге сәйкес адамның қоғамдық толыққанды мүшесі бола алмауы
адамдарда дефектілердің болуының нәтижесі ретінде қарастырылды.
Медициналық модельдің айрықша белгісі ол мүмкіндігі шектеулі адамдарды
өз-өзіне қарай алмайтын, еңбек ете алмайтын, күтімді қажет ететіндер
ретінде және қоғамға қауіпті болуы мүмкін ретінде де қарастырылады.
Мүгедектерге барлық проблемалардың шешімі медициналық модельде
ағзасының зақымдалуына байланысты мүгедектерге түрлі компенсациялрға
негізделді.Олар үшін оқшауланған арнайы интернаттар мен коррекциялық
мектептер құрылды.
Мұндай көзқарас мүмкіндіктері шектеулі адамдарға төменгі әлеуметтік
статусты бекітті және олардың тәуелділігіне сенімсіздігіне қатысты
әлеуметтік стереотиптерді күшейтті. Мұнда мүгедектер әлеуметтік саясаттың
субъектісі емес объектісі ретінде қарастырылды.
Бұрынғы кезде басшылық еткен мүгедектіктің медициналық моделі
мүгедектікті адам ағзасының қызметінің бұзылуы деп, ал адамды енжарлы
дәрігер кәсіпқойларға толық тәуелді деп қарастырды. Реабилитация тек еңбек
мүмкіндіктерін қалпына келтіру жағынан ғана қарастырылады.Қоғадық санада
мүгедектік пен еңбекке қабілетсіздік тең мағыналы термин ретінде
қабылданды. Осындай амалды жоққа шығару қажеттігі мүгедектіктің әлеуметтік
моделі деген түсініктің пайда болуына алып келді. Мәселені қарастырудың
мұндай аспектісі нормативті құжаттармен саналған бұзылымдар мен
паталогиядан аурулардың шарасыз шектелген тізімінен шықпайды, осы қоғам
үшін үйреншікті сипат пен деңгейдің әлеуметтік қызмет етуге қабілеттілігін
жоғалу деңгейінен және бар болу шартынан шығады. Мүгедектікке байланысты
проблемаларды шешу біріншіден функционалды бұзылымдары бар адамдарға көмек
көрсету арқылы, әлеуметтік қызмет көрсету мекемелер жүйесін құру арқылы
жүргізіледі [1; 75б].
Мүгедек балалар үшін мамандандырылған оқу орындары да медициналық
модельдің бейнесі болып табылады.
3. Реабилитациялық модель.
Бұл модель мүгедектердің басты проблемасын, медициналық емдеу ме
ребилитацацияны қажет ететін, ауру, қалыпты емес дененің немесе
психиканың болуы оның мақсаты пайда болған функционалды ауытқуларды жою
немесе компенсациялау.
Жұмыспен қамту мен мемлекеттік қызмет сияқты әлеуметтік институттар ең
алдымен, сау адамдар үшін құрылған. Қалыпты өмірінің бейнесі ретіндегі
жұмысқа көптеген мүгедектерге қол жеткізу қиын. Осы институттарды барлық
адамдардың қажеттіліктеріне бейімделтудің орнына қоғам басқа жолмен жүріп,
мүгедектерді арнайы құрылған паралельді кеңістікке шектетті. Мүгедектерге
арналған арнайы жұмыс орындары беделінің төмендігімен және жалақының
аздығымен сипатталады.
Реабилитациялық модельдің мәні мүгедекті қоғамға бейімделту
адаптацияландыру. Мүгедектердің ребилитациялық және медициналық модельдері
өзара ұқсас. Бұл модель бойынша денсаулығындағы кемшіліктері бар адамдар
мүгедек болып табылады. Сонымен бірге ребилитациялық модель мүгедектікті
функционалдық шектеу ретінде қарастырады яғни мүгедекті дені сау адамдар
ортасында өзінің қызметін орындай алмайтын адам ретінде.
Экономикалық модель.
Негіз ретінде мүгедектіліктің медициналық анықтамасы алынатын қоғамның
түрлі қабаттарының арасындағы табыстарды бөлуді қарастырады, яғни дені сау
адамдарға қарағанда мүгедектер аз ауырпалықпен жұмыс істеуі керек. Олай
болса оларды өнімділік деңгейі төмен және экономикалық тұрғыдан аз пайда
әкеледі.
Мүгедектіліктің экономикалық моделінің ықпалы мүгедектілік еңбекке
қабілетсіздік ретінде қарастырылып, мүгедектердің еңбек ету түрлеріне
шектеу қойылғанда көрініс табады.
Егер индивид денсаулығының тұрақты ауытқуларына қарамастан еңбектің
өнімділігінің нормаларына сай келсе оның мүгедектілігі заң жүзінде алынып
тастауы мүмкін. Экономикалық модель бойынша қоғамның әртүрлі қабаттарында
табыс тең мөлшерде таратылуы тиіс, мүгедектікті медицина негізінде
анықтайды. Сол себептен мүгедектер дені сау адамдарға қарағанда жеңіл
жұмыстарды орындайды,яғни экономикалық өндірістік тұрғыдан олар кем болып
саналады.
Әлеуметтік модель.
Мүгедектіліктің постдәстүрлі моделі мүмкіндіктері шектеулі адамдардың
кемшіліктеріне емес, мүгедек пен қоршаған ортаның, жалпы қоғамның
арасындағы қарқынды өзара әрекеттестікке мән берді. Бұл парадигма
мүгедектіктің бірқатар әлеуметтік модельдерінен тұрады, олар шартты түрде
британдық және американдық модельдер болып бөлінген.
Мүгедектің британдық моделі.
Британдық материалистік модель К. Маркс ілімінен шығатын мүгедектіктің
әлеуметтік моделі болып табылады, әдістемелік база ретінде марксистік
социология мен саяси экономияны пайдаланады. Мүгедектіктің матералистік
моделінің негізгі элементтері:
А) мүмкіндіктері шектеулі адамдар жабырқаулы (рухы түскен) әлеуметтік топ
болып табылады дейді;
Б) адамдар ие болатын зақымдау мен адамдар түйісетін жабырқаушылық
арасына айырмашылық қояды;
В) мүгедектікті мүгедектер сезінетін жабырқаушылық деп анықтайды.
Мүгедектер не үшін әлеуметтік жеңілгендер болатындығына марксизм
политэкономиясы түсінік береді. Осы нұсқауға сәйкес мүгедектер кез болатын
жабырқаушылық капитализмнің экономикалық және әлеуметтік құрылымынан
шығады. Қоғамның ұйымдасуының өзі мүгедектердің институтционалды
сепарациясын, яғни олардың жаппай дискриминациясын жетілдіруді өзі
шығарады.
Бұл модельде қоғам өзінің әлеуметтік институттарымен денсаулығында
проблемасы бар адамдардан мүгедекті жасаушы ретінде көрсеткен.
Мүгедектік категориясын шығарудағы басты рөл экономикада. Себебі,
капиталистік өндірістің негізгі мақсаты – пайда алу болып табылғандықтан,
оларды мүгедектер деп анықтай отырып, денсаулығы бұзылған адамдардың баяу
және аз нәтижелі қарқындағы жұмысына қызығушылық білдірмейді.
Дербес өмірдің британдық моделі нормализация (қалыптанған) және
әлеуметтік валоризация теориясынан шығады. Бұл модель Ұлыбритания, Швеция,
АҚШ сияқты батыс мемлекеттерінде мүгедектік саласында әлеуметтік саясат
концепциясының құрылуына әсер етті.
Нормализация идеясы дербес өмір идеологиясына келісетін, өзіне
көмектесуді (самопомощь) дамытудан тұрады. Қоғам инфрақұрылымына
мүгедектігі бар адам өзінің шектеулі мүмкіндіктерін өкілетті ете алатын
әлеуметтік қызмет жүйесін енгізу, оны өзінше шешім қабылдайтын және өз
ісіне жауапкершілігі бар қоғамның теңқұқылы мүшесіне айналдырар еді.
Ақылы және тегін негізде әлеуметтік және медициналық қызметте
жекеменшік секторды дамытуға бағытталу да болады. Ірі мемлекеттік
мекемелерге осы модельдегі кішігірім агенттіліктер өз клиенттерінің
сұранысына сергек қарайтын болады деп есептелді. Мүмкіндігі шектеулі
адамдарға қатысты қалыпты өмір жағдайы өз үйіне ие болуды, білім алу,
жұмысқа орналастыру, демалу, тіршілік етуге қанағат, әртүрлі әлеуметтік
игіліктерді пайдалану мүмкіндігін өзіндік қызмет көрсету мен қатынасты
көздеді.
Осы модельдің оппоненттері былай бөлінеді:
- біріншіден, нормализация теориясы мүгедектердің капиталистік қоғамда неге
қаналған және кемсітілгендігіне қанағаттанарлық түсінік бермейді.
- екіншіден, осы кемсітушіліктер босанудың стратегиясы көрсетілмеген
дербес
өмірдің жеке тактикалары ғана бар.
- үшіншіден, құрылатын қалыптылық (нормальность) дихоматиясының
көмескілігі білінеді, сондықтан да мүмкіндіктері шектеулі адамдардың
жағдайын бағалауда қолданылмауы керек.
Мүгедектіктің американдық моделі.
Мүгедектіктің психоәлеуметтік модельі Гоуфман ілімінен шығады және
әдістемелік база ретінде символикалық интеракционизм социологиясын және
постмодернистік концепцияларды пайдаланды.
Гоуфман мүгедектікті стигма күтпеген айырмашылықтар әрекетінің
нәтижесі ретінде анықтайды. Осылайша сау адамдар мен мүгедектер, яғни
норма мен аномалия арасындағы шекара әлеуметтік құрылым болып табылады.
Бұл шекара жазықтықта уақыт пен кеңістікте өзгереді. Осыдан мүгедектік тек
ағзаның физиологиялық паталогиясы адамдардың мінезінің немесе сыртқы
түрінің кемістігі деп қана емес әлеуметтік анықтау стигма, затбелгі ретінде
анықтауға болады. Бұл затбелгіні (ярлык) – мүгедектік туралы блімді адамға
осы жағдай нрмадан ауытқу деп есептелетін нақты әлеуметтік жүйе жапсыруы
мүмкін. Әлеуметтік ортаны өзгертіп, басқа әлеуметтік топқа өте отырып
өзінен осы затбелгіні алып тастауға немесе мүгедектің мүмкіндіктерін аз
деңгейде шектейтін басқа затбелгіге ауыстыруға болады. Мүгедектерді
қанаудың (угнетение) теориялық үлгісі немесе мүгедектің әлеуметтік – саяси
үлгісін 1994 ж. Харлан Хан ұсынды. Хан үлгісі мүгедектің әлеукметтік
модельінің бірі болып табылады. Ол мүгедектерді қазіргі қоғамда қанаудағы
азшылық тобы деп қарастырады және мүгедектікті мүгедек пен қоғамдық
жағдайлар арасындағы жазықтық ішіне араластырады. Мүгедектік пен қоршаған
орта арасындағы лайықсыз жағдайдың нәтижесі болып табылады. Мүгедектіктің
әлеуметтік саяси үлгісінде 3 негізгі постулат бар:
А) мүгедек кез болатын проблемалардың көбісінің қайнар көзі әлеуметтік
аттитюдтардың салдары болып табылады.
Б) қоршаған ораның кқптеген қажетті жағдайлары ыңғайлы жария саясат
арқасында құрылуы мүмкін.
В) демократиялық қоғамда саясат таралатын орнатулар мен мақсаттардың
рефлекциясы ғана емес олардың белсенді құрылуына әсер ету керек.
Ханның ойынша жария саясатты жеке алғанда мемлекеттік саясатты өзгерту
қоршаған ортаның мүгедектер үшін әділетсіз физикалық және әлеуметтік
құрылысын жою мүгедектерге қатысты жағымсыз аттитюдтарға жол бермеудің
қажетті шарты. Демек, мүгедектік проблемасын шешу ішкі емес сыртқы болу
керек, мақсаты теңдік пен еркіндіктің нормативті стандарттарын клиникалық
шараларға қарағанда жоғарғы деңгейде көтерілу болып табылатын саяси
(медициналық емес) іс болу керек.
Мүгедектіктің мәдени моделі.
Осы модельге сәйкес мүгедектікті басқа мәдени феномендерден
айырмашылығы ерекше бір мәдени феномен ретінде қарастыруға болады.
Мүгедектіктің мәдени модельі туралы пікірталас әлеуметтік сәйкестік
адамдарды біріктіреді, мүгедектердің мәдениеті мен өнері қалайша мүмкіндігі
шектеулі адамдарға қоғамда өзінің жағымды көпшілік алдындағы имиджін құруға
мүмкіндік береді деген сұрақтар төңірегінде болады. Мүгедектік мәдениеті
ұйым, топ, ұжым қатарына жататындығы үшін абырой тудырады әртүрлі
мүгедектерді біріктіреді, қоғамдық қоғамдық позициясын күшейтеді.
Өз-өзін сәйкестіндіру (самоидентификация) топтық сәйкестік үшін ең
тұрақты сипаттама болып табылады. Мүгедектердің өз-өзін сәйкестендіруі
жиынтық шешімдерді қажет етеді, ең алдымен:
- мүмкіндіктері шектеулі адамдардың қоғамда билік ететін топтардың мәдени
ерекше ықыластарының иерархиясына тәуелділігін жеңу.
- мүгедектіктің ерекше субмәдениетін құру.
Мүгедектікті зерттеушілер мүгедектердің әлемдік әлеуметтік
қозғалысындағы екінші фаза басталатындығы туралы жазады, екінші фаза
ұжымдық сәйкестік үшін күресті білдіреді. Екінші фазаның негізгі мақсаты:
Мүгедектік мәдениетін құру, себебі ол қоғамға толық бірігу үшін қажет
өз мемлекетінің мәдени өміріне белсенді қатысуды тұспалдайды.
Қоғамның жағымсыз орнатуларын белсенді өзгерту.
Вин Финкелштейн – Лидса қалалық университетінің мүгедектікті зерттеу
орталығының зерттеушісі мүгедектік мәдениетінің мүмкіндігі шектеулі
адамдарды психологиялық көңіл күйіне жағымды әсерін айта отырып, былай
дейді: Бұл мәдениет жеке индивидтер мәдениеті емес, көлеміне, кеңістікте
орналасуына, ұлтына тәуелсіз, халықтың жеке алынған тобының өмір стилі
туралы мәдениет. Егер біз қоғамға өз үлесімізді қоссақ, онда ол мүгедектік
қозғалыс лидерінің немесе психолог-терапевтің үлесі емес ұжымдық үлес болу
керек.
Мәдени плюрализм моделіне сәйкес индивид- көптеген ерекшеліктердің
ішінде мүгедектігі тек оған ғана тән ерекшелік болып табылатын көп қырлы
индивид. Бұл жерде теңдік түсінігіне негізгі көңіл бөлінеді. Қоғам өмірінің
барлық аспектілері қоғамның барлық мүшелеріне олардың басқалардан
ерекшелігіне байланыссыз бірдей қолжетерлік болу керек. Мүгедек адамдарды
қоғам өміріне қатысатын және өз үлесін қосатын адамдар ретінде бейнелейді.
Кемшілік моделі. (меньшинство) (саяси құқықтық үлгісі)
Соңғы жылдарда мүгедектіктің саяси құқықтық үлгісі түсінігі
таралуда. Мүгедектігі бар адам әлеуметтік кемшілік ретінде қаралады,олардың
құқығы мен еркіндігі сырқы шектеулер арқылы шек қойылады: архитектуралық
ортаға қол жетпестікпен, тұйық араласу ортасымен қоғам өмірінің барлық
аспектілеріне, коммуникация құралына және ақпаратқа, мәдениет пен спортқа
қатысуға шектелген мүмкіндікпен шек қойылады.
Бұл үлгі мүгедектік проблемасын шешуге былайша жақындайды: мүгедек
адамдардың қоғам өмірінің барлық аспектілеріне қатысуының тең құқығы заңмен
бекітілуі керек және әлеуметтік құрылыммен құрылатын тең мүмкіндіктермен
қамтамасыз етілуі керек.
Адамның әртүрлілігінің моделі.
Адамның әртүрлілігінің үлгісі методологиялық база ретінде
постмодернизм социологиясын және феменистік социологияны пайдаланды. Осы
үлгі шеңберінде мүгедектік өмір стилінің көптеген жеке ерекшеліктерінің
бірі адам әртүрлілігінің куәсы болып табылады. Осындай тәсіл бойынша
мүгедектік – адамның қалыпты жағдайы. Біздің физикалық тіршілік ету
деңгейінде әртүрлілік абсолютті табиғи жағдай болып табылады және біздің
айырмашылықтарды иерархиялық анықтаудан тыс қабылдауымызды қажет етеді.
Басқаша қарастыруда айырмашылық қақтығыс емес идеологиялық құрылым болып
табылады себебі барлық адамзат өзара байланысты.
Мүгедектіктің жаңа парадигмасы.
Мүгедектіктің тап осындай түсінігін жоққа шығарады. Зерттеушілердің
ойынша осы пікірді қорғауда үш негізгі ескерту айтуға болады:
- мүгедек пен қоғамның өзара әлеуметтік қатынасын талқылау сырқат пен ауру
кеңістігінде жүргізіледі;
- дуализм, дихоматия сырқат мүгедектік бар, мүгедектік қоғамды дені сау мен
басқаларға (ауру) бөле отырып индивидте ауру мен сырқат бар болуының
салдары ретінде бейнеленеді. Келесі тіркесу дұрысырақ қоршаған ортаға
қол
жетерлігі мүгедектік;
-мүмкіндігі шектеулі адамдармен сәйкестікте мүгедектік олардың басқа
қасиеттеріне қарағанда негізгі болып қалады.
Осы сыннан алыстай отырып, мүгедектік және әлеуметтік саясат туралы
түсініктердің мүмкін болатын бірнеше троекториясын бөлуге болады.
HANDICAP – тұжырымдамасы
70 ж. европалық әлеуметтік жұмысшылар инвалид терминінен бас тартады
себебі ол жарамсыз деген мағына береді, оның орнына англосаксондық
HANDICAP (hand in cap) (қалпақтағы қол) сөзін қолданды.
HANDICAP – ойын материалы жоқ жағдайда өз бос уақытын ұйымдастырғысы келген
адамдармен ойлап табылған ойын.Ойынға қатысушылар байланған қолымен белгілі
бір әрекеттерді орындайды. Ойыншыларға өзінің уақытша жағдайын
мүгедектердің қайтымсыз жағдайымен салыстыруға және адамзаттың көпшілігімен
салыстырғанда олар қандай қиын жағдайда болатындығын түсіну мүмкіншілігі
берілген.
Осылайша, Ф. Вуд өз тұжырымдамасын қарапайым постулатпен құрды. Алдына
әрекет етуге кедергі келтіретін кедергілер мен шектеулер тұрған кез келген
адам мүгедек болуы мүмкін, соның нәтижесінде ол әлеуметтік қолайсыз
жағдайға түседі. Сәтсіз жағдай ауру т.б себептері қолайсыз жағдайдың
әлеуметтік сәтсіздіктің себебі болатын ағза функцияларының кемдігін
шақыртатын негізгі бұзылымдарға алып келуі мүмкін. HANDICAP
филасофиялық, әлеуметтік, медициналық модель болып табылады. Мүмкіндіктері
шектеулі адамдарды интегралдау барлық мүмкін әлеуметтік кедергілерді алу
арқылы оған өзінің жеке қызмет бабын дамыту мүмкіндігін беру әлеуметтік
жұмыстың ғылым ретінде және практикалық әрекет ретінде негізгі міндеті
болып табылады [2; 116б].
Осындай ғалымдардың тұжырымдамаларын қарастырғанымыз дұрыс деп ойлаймын.
1.2 Мүмкіндігі шектеулі адамдарға қатысты мемлекеттің әлеуметтік саясаты
Мүгедектілік – маңызды әлеуметтік проблема, оны әрбір қоғам шешуіне
тура келеді. Мүгедектілік масштабы әрбір елде көптеген факторларға
байланысты болады, оның ішінде әлеуметтік-экономикалық, экологиялық, саяси
оның бәріде мемлекеттің әлеуметтік саясатының қалыптасуы үшін негіз болады.
Қазақстанда мүмкіндігі шектеулі адамдар халықтың 3% құрайды екен. Қазақстан
Республикасының конституциясы бойынша біздің еліміз әлеуметтік мемлекет
болып табылады және де әлеуметтік саясаттың мақсаты - адамдарды, оның
ішінде мүгедектерді қорғау болып табылады. Мүгедектерге қатысты саясат
олардың экономикалық және қоғамдық өмірге араласу мүмкіндігін қамтамасыз
етуге бағытталған [3; 65б].
Мүмкіндігі шектеулі адамдардың мәселесі мен оларды әлеуметтік қорғауды
ұйымдастырудың өзектілігі оның масштабтылығымен негізделеді. БҰҰ деректері
бойынша дүние жүзінде мүгедектер 600 млн адамды немесе халықтың 10%
құрайды. Олардың ішінде 385млн еңбекке қабілетті жастағылар. Соңғы 30
жылдың ішінде дүние жүзінде мүгедектерге қатысты саясатты қарастыратын
механизмдер мен тұрақты иенденциялар қалыптасты, түрлі елдер үкіметтерінің
бұл әлеуметтік топтың мәселелерін шешуде арнайы әдістер жасаудағы қолдау
көрсету және мүмкіндігі шектелген адамдарға аталған саясатты анықтау мен
жүзеге асыруда мемлекеттік және қоғамдық институттарға қөмек көрсету.
Мүгедектік проблемасын шешуге деген бірқатар кқзқарастар белсенді түрде
жүзеге асуда, туындауда. Халықтылық деңгейде бұл жұмыс адам құқығын қорғау
бойынша комиссиямен және БҰҰ Декларациясы, мүгедектер құқығы туралы БҰҰ
Декларациясы, мүгедектерді қорғаудың Бүкіл әлемдік іс-әрекеттік
бағдарламасы қабылданған.
Қазақстан Республикасының Еңбек және әлеуметтік қорғау минстірлігінің
мәліметтері бойынша республикада 487 мың мүгедектер бар екн, олардың 40
мыңға жуық мүмкіндігі шектеулі адамының өзі Алматы қаласында тұрады екен.
Әрбір елде еңбекке қабілетсіз адамдар мемлекеттің қамсыздандыруының
пәнін құрайды, олар өз кезегінде өздерінің қызметтерінің басты бұрышына
әлеуметтік саясатты қояды. Қарт адамдармен мүгедектерге қатысты мемлекеттің
негізгі қамсыздандыру жұмысы оларды материалдық қолдау болып табылады.
Алайда әңбекке қабілетсіз адамдар тек қана материалдық қолдауға мұқтаж
болмайды. Оларға әрекеттік физикалық, психологиялық, ұйымдастырушылық және
басқа көмек көрсету маңызды рөл атқарады. Әлеуметтік қызметкердің міндеті
осы ақпараттарды меңгеру және де өздері қызмет көрсететін тұлғаға жеткізу,
оларды хабардар еткізу және қажет болған жағдайда заң бойынша оларға тиісті
жеңілдіктерді пайдалануға көмек көрсету маңызды рөл атқарады. Белгілі бір
дәрежеде әлеуметтік қызметкерлер мүгедектер мен қарт адамдарға қатысты
құқықтық жүйенің негіздерін меңгеруі қажет [21; 98б].
Негізінен әлеуметтік-саясаттың аясында сөз қозғап отырғандықтан Орта
Азиядағы мүгедектілік проблемасының көрінісінен ой толғайық.
1.Ол елдегі мүгедектердің саны жалпы халықтың 2,5% құрайды екен.
( Қазақстан Республикасы туралы жоғарыда келтірілген).
2.Мүгедектер халықтың ең кедей және оқымаған бөлігін құрайды.
3.Ол елдердегі мүгедектердің жалпы санының ішінде жас мүгедектердің саны
өсуде.
4.Орта Азиядағы мүгедектерге қатысты заңдық базаның негізін бұрынғы кеңес
дәуіріндегі ССРО мүгедектерін әлеуметтік қорғау туралы заң құрайды.
Осы ретте Алматы қалалық мүгедектер қоғамының (АҚМҚ) іс-тәжрибесі
қызығарлықтай және де ол бірлестігі болып табылады. Онда әртүрлі санаттағы
45 мың мүгедектің мүдделері сақталады: естуі, көруі, тірек қозғаушы
аппаратының бұзылулары бар, жалпы аурулары бар, бала жастағы, еңбек
мүгедектері, қарулы күштер және локалдық әскерлерінің мүгедектері,
Чернобылдың, мүгедек балалар, мүгедек әйелдер және т.б.
АҚМҚ инциативасы бойынша Алматы қаласының Әкімінде мүгедектердің
құқықтары мен мүдделерін қорғау бойынша координациялық кеңес құрылған, ол
қала әкіміне барлық өмірлік қызмет салаларында мүгедектердің проблемалары
бойынша ұсыныстарды жасайды және береді олар яғни; әлеуметтік қорғау,
жұмысқа тұрғызу жұмыспен қамту, білім беру, ғылым, техника, мәдениет, спорт
және т.б.
АҚМҚ және координациялық кеңес инциативасы бойынша 2003-2005 ж.ж
Алматы қалалық мүгедектерін оңалтудың (реабилитациялық) кешенді мақсаттың
бағдарламасы жасалған.
АҚМҚ қатысуымен Алматы қаласында барлық әлеуметтік мағыналы шаралар
жүргізіліп тұрады. Мысалы, жаңа жылды тойлау, Наурыз көктем мерекесін атап
өту, балаларды қорғау күні, 8 Наурыз және т.б. Сондай- ақ көптеген спорттық
сайыстар да жүріп тұрады. Алматы қаласының мүгедек спортсмен командасы
Республиканың чемпионаттар, спортакиядалар, парлимпиялық ойындарының және
халықаралық сайыстардың бірнеше дүркін жүлдегерлері болып табылады.
Қазақстан Республикасының мүгедектілік проблемасын талдау Республика
бойынша 386,2 мың мүгедек адамдар тұрады, оның ішінде мүгедек әйелдер 24
мың, мүгедек балалар 16 жасқа дейінгі 49,8 мың,бала жасынан мүгедектер 58,8
мың және т.б. Бұл сандық деректер мүгедектіліктің ары қарайғы өсуі дені сау
халықтың әлеуметтік өсімінің төмендеуі республиканың еңбек ресурстарының
саны мен сапасының төмендеуі сияқты қауіп төндіруі мүмкін деген қорытынды
жасауға итермелейді.
Еңбекке қабілетті халық арасындағы мүгедектіліктің дамуын әлеуметтік
және экономикалық факторлар әсер етеді: жұмысыздық, медициналық қызметтің
жоғарғы құны және т.б.
Мүгедектілік проблемасындағы ең осал жері ол мүгедек балалардың және
олардың жанұяларының әлеуметтік проблемалары.
Бұрындары дәстүрлі түрде мүгедек адамдар еңбек ететін көптеген
кәсіпорындар жабылып қалған. Олар үшін жаңадан жұмыс орындары ашылмауда.
Кәсіпорын әкімшілігі әртүрлі себептермен мүгедек адамдарды жұмыстан шығарып
жатады, өйткені еңбек рыногында еңбекке қабілетті адамдар жағынан ұсыныстар
өте көп екені мәлім.
Мүгедектер үшін бос орындар өте сирек беріледі. Мүгедектерді жұмысқа
орналастыру үшін жұмыс орындарын есепке алудың жүйелігі жоқ. Осыған
байланысты мүгедектер үшін оларды есепке алуды ұйымдастыру түріндегі жұмыс
орындарының банкін ашу қажет.
Мүгедектерге әлеуметтік қолдау көрсету шаралары Қазақстан
Республикасының 1999 ж 21маусымдағы Қазаұстан Республикасындағы
мүгедектердің әлеуметтік қорғау туралы, 1997ж 16 маусымдағы Мүгедектілік
бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы 1999ж 5 сәуіріндегі
Қазақстан Республикасындағы арнайы мемлекеттік жәрдем ақылар туралы
заңдармен және басқа да заңдылық актілермен жізеге асырылады.
Мүгедектерге әлеуметтік көмек беру жәрдемақы протезді-ортопедиялық
бұйымдармен және аяқ киімдермен қамту,арнайы шрифтпен жазылған баспа
бұйымдарымен, даусын күшейту аппараттарымен және сигнализаторлармен
компенсаторлық техника құралдарымен қамтамасыз ету.
Қазақстан Республикасының барлық мүгедектері мүгедектілік бойынша
мемлекеттен жәрдемақылар алады.Жалпы аурулар бойынша, еңбектік зақымдану,
кәсіби аурулар, бала жасынан мүгедектергк жәрдемақы аз мөлшерде төленеді.
1999ж 1сәуірінен басқа жәрдемақы түрлеріне байланыссыз, 1,2 және 3
топтағы жалпы аурулардан, әңбектік зақымданудан, кәсіби аурулардан, 16
жасқа дейінгі мүгедек балаларға, Ұлы Отан соғысының мүгедектеріне
жатқызылатын тұлғаларға үй-жай (коммуналдық) қызметтерінің жылу үйді
жарықтандыру шығынын төлеу үшін арнайы мемлекеттік жәрдем ақылар төленеді.
Жергілікті өкілді және атқарушы органдар сәйкесінше бюджеттік қорлар
есебінен өздерінің қызметтік құзыры шегінде былай белгілейді: тұтыну
бағдарламалары индексінің өсуіне сәйкес мемлекеттің әлеуметтік
жәрдемақыларға қосымшалар; сыртқы көмекті қажет ететін жалғызбасты
мүгедектерге қараудың мемлекеттік жәрдемақыларына қосымша төлемдер;
санаториялы-курорттық емделу бойынша жеңілдіктер.
Жергілікті өкілді және атқарушы органдар мүгедектердің айрықша
қажеттіктерін қанағаттандыруға және олардың өмірлік деңгейін өз бюджетінің
есебінен арттыруға бағытталған басқада шешімдерді қабылдайды.
Республикада қарт адамдар мен мүгедектер үшін 15604 орындық 70
интернат үйлері қызмет атқарады, олардың ішінде 25 интернат үйлері
психоневрологиялық ауруларға арналған, ол 7042 орынға есептелген және де 17
мүгедек балалар үшін ол 2721 орынды.
Мүгедектердің жағдайын жақсарту Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың
басым бағыттарының бірі болып саналады. 2006-2008 жылдарға есептелген
мүгедектерді ребилитациялау Бағдарламасының шеңберінде медико- әлеуметтік
экспертиза қызметі қайта құрылды, үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімдері,
әлеуметтік қызмет көрсетудің стационарлық мекемелерінің жүйесі кеңейтілді,
мүгедектерге берілетін техника көмекші құралдарының сапасы жақсарып, көлемі
өсті, мүгедектерге инфрақұрылымды пайдалануды қамтамасыз ету шаралары
қарастырылды.
Соңғы жылдары ребилитация идеологиясы маңызды эволюцияны басынан
өткерді. Егер де 1940 жылдары созылмалы аурулар мен мүгедектерге қатысты
саясаттың негізінде оларды қорғау мен күтім болса,1950 жылдардан бастап
аурулар мен мүгедектерді қарапайым қоғамға интеграциялау тұжырымдамасы дами
бастайды, ерекше көзқарас оларды олрды оқыту мен оларды техникалық көмекші
құралдарды алуға негізделді.1970-80 ж.ж. аурулар мен мүгедектердің
қажеттіліктеріне қоршаған ортаны максималды адаптация идеясы туындайды, жан-
жақты заңды түрде мүгедектерге білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік
қызметтер мен еңбек қызметімен қамтамасыз ету салаларында қолдау
көрсетіледі. Реабилитация жүйесі көп жағдайда қоғамның экономикалық дамуына
байланысты болады [31; 15б].
Әртүрлі елдердегі ребилитация жүйесінің айырмашылықтарына қарамастан
бұл саладағы халықаралық бірлестік кеңейе дамуда, мүмкіндігі шектеулі
адамдардың координацияланған бағдарламасын халықаралық жоспарлау мен жүзеге
асыру сұрағы жиі қозғалып отырады. Осылай 1983 жылдан 1992 жылдар
аралығында БҰҰ Мүгедектердің интеграциялық декадасы деп жарияланады, 1993
БҰҰ Бас ассамблеясы БҰҰ на мүше елдерде мүгедектердің құқығын қорғауда
негізгі құрал болатын Мүгедектердің қабілеттерін басқаудағы стандартты
ережелерді қабылдайды. Ақырындап болып отырған қоғамдағы әлеуметтік
экономикалық өзгерістерге байланысты медициналық реабилитацияның ғылыми-
тәжірбиелік міндеттері мен идеясының трансформациясы болуы тиіс.
Медициналық реабилитацияның жалпы көрсеткіштері ребилитациядағы
мүгедектікті алдын алу бойынша комитет сарапшыларың баяндамасында
көрсетілген. Оларға функционалды қабілеттердің маңызды төмендеуі, оқуға
деген қабілеттің төмендеуі, сыртқы орта әсеріне ерекше төнуі, әлеуметтік
қатынасының бұзылуы,еңбек қатынастарының бұзылуы жатады.
Мүгедектерді әлеуметтік реабилитация мүгедектердің өмірлік қызмет
шектеулерін жеңу әлеуметтік мәртебесін қалыптастыру олардың әлеуметтік
тұрмыстық және қоршаған ортаның адаптациясына арналған жағдайлар жасауға
бағытталған шаралар кешені. Ол өзіне мүгедектерді әлеуметтік қамсыздандыру
оларға керекті әлеуметтік қызметтерді беру оларды техникалық көмекші
құралдармен қамтамасыз ету, әлеуметтік, көліктік және рекреациялық
инфрақұрылым объектілеріне қол жеткізумен қамсыздандыру, ақпараттық ортаны
қолдануда теңдей мүмкіндіктер жасау материалды және әлеуметтік-
психолологиялық қолдау көрсету және т.б. қамтиды.
2005 жылға дейін әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі мүгедектерге
мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар мен арнайы мемлекеттік жәрдемақылар
төлеуді енгізді. 2005 ж. мүгедектігі бойынша мемлекеттік әлеуметтік
жәрдемақының орта мөлшері 6700 теңгеге немесе 50% өсті, бірінші топ
мүгедектеріне үш айлық есептік көрсеткішке немесе 2895 теңгеге, екінші топ
мүгедектеріне 2,5 АЕК ға немесе 2412,5 теңгеге, үшінші топ мүгедектеріне 2
АЕК (1930 теңге), 16 жасқа дейінгі мүгедектерге 3 АЕК (2895).
Біреудің күтімі мен көмегін қажет ететін мүгедектерге әлеуметтік
қызмет көрсету жүйесі республикада интернат үйлер мен үйде әлеуметтік көмек
көрсету бөлімдері желілерін құрайды. Қазіргі уақытта 79 интернат үйлер
жұмыс істеп, олардың 35 қарттар мен мүгедектерге арналған жалпы типтегі
интернат үйлер болса, 26 психоневрологиялық ауруларға, 17 ақыл-есі
кемдерге, 1 физикалық кемістігі бар балаларға арналған. Бұл мекемелерде
толық мемлекттік қамсыздандыруда 17 мыңға жуық адамдар тұрады. Үйде
әлеуметтік қызмет көрсетуді 339 бөлімдер мен 7 территориялық орталықтар
орындайды. Олар 34 мың мүгедектер мен жалғызбасты қарттарға қамқорлық
жасайды. Жеке интернат үйлер де пайда болуда. Бала мүгедектері бар
отбасыларға үйде көрсетілетін әлеуметтік көмек бөлімдері жасалуда. Олрдың
негізгі міндеттері біреудің көмегін қажет ететін бала мүгедектерді анықтау,
оларға әлеуметтік, өз-өзіне қызмет көрсету біліктерін үйрету, бос уақытын
ұйымдастыру, бала мүгедекпен қарым-қатынас жасауға ата-анасын және отбасы
мүшелерін оқыту, медициналық және құқықтық көмекке кеңес беру. 2003-2004
жж. 10 мыңға жуық бала мүгедектерге қызмет ететін осындай 90 бөлімдер
құрылды [6; 81б].
Ақырғы жылдары бала мүгедектерге медико-әлеуметтік мекемелерді
қаржыландыру жақсарды. Егерде 2003 ж мүгедек балаларға арналған интернат
үйлеріндегі бір қамқорланушыны асырау шығыны 231 мың теңгені құраса, 2004 ж
бұл сомма 286,7 мың теңгені құрады.
Бала мүгедектерге типтік медико-әлеуметтік мекемелер есебінде
әлеуметтік-тұрмыстық көмек көрсету проблемасы өзекті болып қалуда.
Мүгедектерге әлеуметтік инфрақұрылымдарға соның ішінде тұрғын үй,
қоғамдық және өнеркәсіп мекемелері, жол көлігі, мәдени ұйымдар мен спорттық
құрылыстарға кедергісіз қол жеткізу түсінігі мүгедектер өмірінде маңызды
өзгерістер алып келеді. Қазақстанда мүгедектер ақпараттық ортаға жеткілікті
мөлшерде қол жеткізе алмайды. Естуі мен көруі бойынша мүгедектерге радио
мен теледидардағы ақпараттық және әдеби бағдарламалардың үлкен бөлігі
кітапханалар арнайы шрифт қолданылатын әдебиеттер мен қамтамасыз етілмеген.
Мүгедектерді қоғамға интеграциялау мақсатында кәсіби ребилитация
шаралары да қажет. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz