Соматизмдер мен фразеологизмдердің құрылымы және қызметі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Мәдениет халықтың рухани дәстүрі, тілінің тірегі және арқауы. Ғасырдан ғасырға, ұрпақтан ұрпаққа ауысып келе жатқан мәдениеттің желісін үзбей халқымыздың асыл мұрасы ретінде бағалап, оны көздің қарашығындай сақтап ілгері дамытып отыру өркенді де өнегелі іс.

Дыбыстық тілдің қыр-сыры мол. Ол адамдардың қатынас құралы ретінде қолданылғанда сол қасиеттерінің кейбіреулері ғана жарыққа шағыратыны, сөйлеуші не жазушы адамның мақсатына, сөз қолдану шеберлігіне байланысты олардың құбылып, түрленіп отыратыны мәлім.

Тілдің бұл қасиетін ғалымдар ерте кезден-ақ біліп, тілдің осы тәрізді қолданылу жағын көп зерттеген. Дегенмен, сонау көне үнді, грек тіл білімі өкілдерінен бастап күні бүгінге дейін тілдің көп мәселелері талданып, өз шешімдерін тапқандай болса да тіл білімінде әлі де талдану, анықталуы қажетті мәселелер орасан көп. Заттарға, құбылыстарға ең қарапайым көрінетін ат берудің өзі тек грек тіл білімі өкілдері арасында ғана емес, қазіргі дәуір тілшілері арасындағы пікір алысуға себепші болып жүргені анық.

Сөз мағынасы өте күрделі құбылыс. Ол бірнеше элементтерден тұрады, оның құрамында грамматикалық мағыналармен қатар сыртқы ортамен байланысып жатқан мағыналық элементтер де бар. Айналамыздағы қоршаған дүниедегі заттар мен құбылыстардың атаулары адамның санасында белгілі бір тәртіппен, жүйелі түрде орналасқан. Ендеше, лексиканы жүйелі құбылыс деп тану қажет.

Тіл - бірнеше элементтердің жиынтығынан тұратын жүйелі құбылыс. Оның жүйелілігі оның құрамына енетін элементтердің бір-бірімен байланысып, бір-бірімен тығыз қарым-қатынасқа түсіп, біртұтастықты құрайтындығынан көрінеді. Тілдің жүйелілік сипаты тілдің ішкі заңдылықтарын, мүмкіндіктерін ашып сипаттауды тіл ғылымында көптеген жетістіктерге қол жеткізді. Бұл тілдің кіші жүйелерінің өз алдына алынып қарастырылуымен де байланысты. Сондай кіші жүйелердің біріне тілдің лексикалық қабаты жатады.

Әлем бейнесінің бүкіл көрінісі мен қоғамдық сана қалыптастырған ұғымдарды бейнелейтін тіл - адамзат танымының феномені. Тіл тек қарым-қатынас құралы ғана емес, адамның дүниетанымын, ойлауды, сананы қалыптасытырып, дамытуға қызмет ететін күрделі құбылыс. Коммуникативті әрекет ұлттық мәдениеттің құрамды бөлігінің бірі болып қана қоймайды, бүкіл мәдениет пен танымның негізгі тұғыры саналады. Мәдениет тіл арқылы жүйеленіп, қалыптасып дамиды. Тілдің қоғамдағы рөлі қарым-қатынас жасау сипатымен шектелмейді, адам ойының, санасының жетілуі мен дамуына да ықпал етеді.

Табиғат дүниесінде бәрі бір-бірімен байланыста, бір-бірімен тығыз қатынаста болады. Шындық болмыстағы әрбір зат және әрбір құбылыс қалған барлық заттармен, құбылыстармен белгілі бір айқын қатынаста тұратыны секілді тілдегі барлық сөздер де бір-бірімен байланысып жатады. Сөздердің арасындағы логикалық байланыстар әр түрлі жолдармен жүзеге асады. Бір сөз өзге сөздермен сан алуан логикалық, яғни біреулерімен себеп-салдарлық, келесісімен бүтіннің бөлшегі, үшіншісімен бөлшектің бүтіні ретінде, төртіншісімен антонимиялық т. с. с. қатынастарда болады.

1 Соматизмдер мен фразеологизмдердің құрылымы және қызметі

1. 1 Соматизмдер және олардың зерттелу тарихы

Тілімізде ғасырлар бойы қалыптасып, көркем сөз қазынасының ең бір құнарлы, мәйекті қорына айналған, әрі бай, әрі сан алуан тұрақты сөз тіркестерінің ішінде соматикалық фразеологизмдер ерекше орын алады десек, олардың өздері де мазмұн жағынан, тақырып бойынша жіктелуіне қарай, заттық мағынасын қарай, қолданыс аясына есім, етістік, үстеу т. б. болып бөлінуіне, дене мүшелерінің табиғи ерекшеліктеріне байланысты өзара жіктеліп, жүйеленіп, үлкенді-кішілі топтарға бөлінеді.

Тіл бірнеше элементтердің жиынтығынан тұратын біртұтас жүйелі құрылым. Оның жүйелілігі құрамына енетін элементтердің бір-бірімен тығыз қарым-қатынасқа түсіп, байланысып біртұтастықты құрайтындығынан көрінеді. Тілдің жүйелік сипаты тілдің ішкі заңдылықтарын, мүмкіндіктерін ашып сипаттауда тіл ғылымында көптеген жетістіктерге қол жеткізуе мүмкіндік берді. Бұл тілдің кіші жүйелерінің өз алдына жеке-жеке алынып қарастырылуымен де байланысты. Сондай ішкі жүйелердің біріне тілдің лексикалық қабаты жатады.

Адамардың қоршаған ортасын, ондағы түрлі құбылыстарды, олардың қасиеттері мен ерекшеліктерін және өзін-өзі қырынан тануы тілде айрықша ізін қалдырып, сан мыңдаған лексемаларды дүниеге келтірді. Сондай сөздердің біріне әрбір тілдің байырғы лексикалық қабатынан орын алатын дене мүше атауларын, яғни соматизмдерді жатқызуымызға болады. Дене мүше атауларының қай тілдің болмасын лексикасының көне қабатынан орын алуы кездейсоқтық емес, өйткені адамның болмысты тану ең әуелі өзін және өзінің бойындағы қасиеттерді, ерекшеліктерді тануға мүмкіндік береді.

Лингвистикада дене мүше атаулары соматизмдер (грек. Soma - дене) деп аталады.

Мәселен, профессор Б. Хасанов: «Метафораларды саралай келгенде, олардың адамға, оның дене мүшелеріне байланысты жасалғандарын көп кездестіреміз. Адам өзінің қасиеттерін табиғат құбылыстарына, жансыз нәрселерге ертеден-ақ теліген. Бұған қарағанда адамға байланысты метафоралар - ең көне метафоралар. … Адамның метафоралы қолданылмайтын мүшесі жоқ, басынан бастап бақайына дейін, яғни барлық мүшесі түгел метафораланады» [1] - десе, Р. М. Вайнтрауб соматикалық фразеологизмдердің кез келген тілдің фразеологиялық құрамына 30%-ын қамтитынын көрсетеді. Ғалым И. С. Козырев дене мүше атаулары туралы: «Соматикалық лексика жоғары дәрежеде жүйеленген, негізгі бөлігі анатомиялық терминдер денеге сәйкес келетін, өте тұрақты, тілде жиі қолданылатын, тілдің ішкі әсерінен дамитын, кең түрде метафораланған көне лексика. …. Компоненттері семантикалық тұрғыдан негізінен мәндес болатын, кейде анатомиялық, синонимиялық байланысқа түсетін әрбір тілдегі соматикалық лексика бір ғана макрожүйеге бірігеді. Аталған макрожүйе бір-бірімен тығыз семантикалық байланыста болатын бірнеше лексика-семантикалық топтарға бөлінеді», - деп жазды.

Тіл білімінде дене мүшелерін білдіретін сөздер тобының сипатын анықтауға ғалымдар арасында бірізділік жоқ, осыған байланысты олар әртүрлі анықталып, түрліше аталып жүр. Мәселен, Г. С. Щур өз еңбегінде: “…. Ауру-сырқады, түр-түсті, адамның дене мүшелерін білдіретін терминдерге белгілі бір ортақтық тән, ол ортақтық лингвистикалық және экстралингвистикалық тұрғыдан алғанда - функция”, - дей келе, дене мүше атауларын функционалды топ деп атайды.

Д. Н. Шмелев дене мүше атауларын тақырыптық топ деп көрсетіп, олардың бір-бірімен көбіне тілден тыс, яғни өздерінің бейнелеп отырған заттарының арасындағы шынайы қатынастарға негізделе байланысатындығын айтады. Осындай пікірді М. Оразов еңбегінен де кездестіреміз. Ғалым тақырыптық топтарға семантикалық байланысы жоқ, тек объектив дүниедегі заттардың өзара қатынасы негізінде топтасатын сөздерді жатқызады. Мысалы, қол мен көз, құлақ пен аяқ, бас пен қабырға.

Дене мүшелерін білдіретін сөздердің жиынтығын Ф. П. Филин, И. А. Стернин, П. Н. Денисов секілді ғалымдар да тақырыптық топтар ретінде қарастырса, А. И. Кузнецова лексика-семантикалық топ деп атайды. Л. М. Бирвиш пен Ч. Дж. Филлмор дене мүше атауларын семантикалық өріс ретінде таниды. Р. Мейер семантикалық өрістің

табиғи (ағаш, хайуандар атаулары т. б. ),
жасанды (әскери шен атаулары, механизмдердің құрама бөлшектерін т. с. с. ),
жартылай жасанды (аңшылардың не балықшылардың терминологиясы т. с. с. ) деген үш түрін көрсетіп, дене мүше атауларын атауға семантикалық өріс түрлерінің алғашқысына жатқызады.

Алайда, ғалымдар дене мүшелерін білдіретін лексикалық бірліктердің тобын әр түрлі терминдермен атағанымен де, бұл топтың бөлшек-бүтін логикалық қатынасы негізінде құрылатынына келгенде ортақ пікірде [2, 69] .

Адамдардың қоршаған ортасын, ондағы түрлі құрылыстарды, оның қасиеттері мен ерекшеліктерін және өзін-өзі әр қырынан тануы тілде айрықша ізін қалдырып, сан мыңдаған лексемаларды дүниеге келтірді. Сондай сөздердің біріне әрбір тілдің байырғы лексикалық қабатынан орын алатын, дене мүше атауларын жатқызуымызға болады.

Дене мүше атауларының қай тілдің болмасын лексикасының көне қабатынан орын алуы кездейсоқтық емес, өйткені адамның болмысты тануы өзін және өзінің бойындағы қасиеттерді, ерекшеліктерді қоршаған ортамен салыстыра тануынан басталады. Сондықтан белгілі бір тілдің көне қабатынан орын алатын сөздердің топтарын зерттеу, олардың семантикалық, морфологиялық, сөзжасамдық т. б. белгілерін айқындау. Сол тілдің және сол тілде сөйлейтін ұлтқа тән өзіндік ерекшеліктерді тануға мүмкіндік береді.

Орыс тіліндегі дене мүше атаулары негізінде жасалған сөзжасамдық ұялардың құрылысын зерттеген Р. А. Қыдырбаева дене мүше атауларының бірнеше ортақ белгілерін:

дене мүшелері деген ортақ семантикалық тақырыпқа,
ұқсас синтаксистік байланыстарға,
бірдей сөзжасамдық мүмкіндіктерге ие екендігін және аталған белгілер арқылы бұл топты микрожүйе ретінде қарастыруға болатындығын көрсетеді.

Р. А. Қыдырбаева аталған топтың жүйелілігі дифференциалды семалар негізінде нақтылана түсетін осы топтағы сөдердің бәріне ортақ бір семантикалық тақырыптың негізінде көрінетінін айтады. Мысалы, бас - бас сүйек пен беттен тұратын адамның дене мүшесі сөздерінің мағынасында “дене мүшесі” деген ортақ сема мен құрылымы (бас сүйек және бет) орналасқан жері (жоғары бөлік), қызметі (ойлау) секілді дифференциалды семалар болады.

Соматизмдер қазақ тіл білімінде жалпы тақырып ретінде зерттелгенімен жалқы, яғни дене мүшелерін жеке-жеке алып қарастырмаған. Осы тақырып аясында зерттеуші Н. Ғ. Карменов дене мүше атауларын қазақ жәнге араб тілдерінің негізінде қарастырады. Ол дене мүше атауларынан тарайтын лексика-семантикалық өрісті талдап, тақылайды [2, 77] . Ал Ж. Қ. Өміралиева болса, соматизмдермен келген фразеологизмдерді ұлттық-мәдени тұрғыдан ағылшын, орыс, қазақ тілдерінің материалдары негізінде саралайды. Зерттеуші соматикалық фразеологизмдердің жасалуына назар аудара отырып, оның тілдегі көрініс табуына және олардың басқа тілге аударылуына баса назар аударады. Сонымен бірге Ж. Қ. Өміралиева соматикалық фразеологизмдерді паралингвистикамен де байланыстыра, ұштастыра қарастырады [3, 52] .

Екінші отсоматикалық атауларды орыс тілі мен ағылышын тілі негізінде салғастыра зерттеуші ғалым А. Сулькарнаева соматикалық атаулардан пайда болған терминдерді зерттеп, зерделейді. Ол ғылыми жұмысында бас деген сөзден тараған терминдерді, сонымен қатар басқа да дене мүшелеріне қатысты туындаған атауларды кең әрі салғастырмалы түрде қарастырады.

Қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдерді этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеген Б. Уызбаева 83 дене мүшелерінің атауына қатысты мың соматикалық етістікті фразеологизмдер жинағынан айта келіп: “Бұдан шығатын тұжырым - тіліміздегі қазірше айқындалған соматикалық етістікті фразеологизмдердің жалпы саны адам болмысына тән соматикалық процесстерден әлдеқайда аз”, - дейді [4, 12] .

Анатомиялық атаулар негізгі сөздік қорға жататындықтан, көп мағыналы, туынды сөз жасауға сонша бейімділігімен ғана сипатталмайды. Сонымен қатар тұрақты тіркестер жасаудағы белсенді қызметімен де айрықша көзге түседі [5, 189] .

Кез келген тілдің фразеологиялық құрамында дене мүшелері атаулары ұйытқы болып келетін тұрақты тіркестердің алатын орны ерекше. Олар фразеологизмдердің басым көпшілігін құрайды.

Фразеологизмдерге адамның дене мүшелерінің ұйытқы болуының өзі адамның сезім мүшелері арқылы қоршаған ортаны қабылдауының көрінісі болып табылады.

1. 2 Фразеологизмдер мен соматикалық фразеологизмдер - ұлттық бейнелі ойлаудың тілдегі көрінісі

Адам ғалам заңдылықтарының тылсым сырына таным арқылы бойлайды. Ғаламды, ақиқат болмысты танудың құралы ойлау болып табылады. Ойлау арқылы адам өз санасында ғалам заңдылықтарын, ақиқат болмысты бейнелейді және оларды ұғым-түсініктер түрінде ұстап қалады, яғни әлем бейнесі дегеніміз адамның ойлау әрекетінің атрибуты, ал ұғымдар мен одлардың өзара байланысы, қарым-қатынасы түріндегі абстракция адам санасындағы әлем бейнесінің формасы болып табылады. Басқаша айтқанда, ойлау әрекетінің бейнелегіштік қасиетінің нәтижесінде санада адамның өзін қоршаған ақиқат болмыс әлемінде бағыт-бағдарын межелеуіне, әлем жайлы жинақтаған білімін өз пайдасына жаратуына басшылық жасайтын дүниенің концептуалды бейнесі қалыптасады.

Ғаламды, ақиқат болмысты танудың құралы ойлау болатын болса, тіл - ойды жеткізудің аса маңызды құралы. Демек, тіл танымдық әрекетті де танытады.

Сөз байлығын тексеретін тіл білімінің саласын лексикология дейтін болсақ, фразеологизм байлығын зерттейтін саланы фразеология деп атау әбден орынды дейді І. Кеңесбаев [6] .

Қай ұлттың болса да тіл байлығы - сол ұлттың тарихи айнасы. Өйткені сөздің бәрі сананың көрінісі [7, 66-70] .

Ал тілдегі фразеологизмдер белгілі бір ұлттың салт-санасының, мәдени өмірінің, ұлттық дүниетанымының айнасы. Тіәлдің әр түрлі даму кезеңдерінде қалыптасқан фразеологизмдер бірнеше ғасыр өсір сүрсе де, өзінің бастапқы, көне формасымен қатар, мәнерлілігін, пәрменділігін сақтаған [8, 156] .

Адамның дене мүшелерінің атауларының қатысуымен жасалатын соматикалық фразеологизмдерде адамның өзін-өзі және өзгелерді тануына, адамның дене құрылысына қатысты ақиқат болмыс үзінділері (фрагменттер) көрініс тауып жатады.

Соматикалық фразеологизмдердің «табанында» жатқан о бастағы еркін тіркес ең әуелі дене мүшелерінің қалып-күйін білдіреді. Бұл қалып-күй адамның дене мүшелерінің атқаратын қызметтеріне, сондай-ақ адам қабылдауына және оларға адам организмінің жауап қайтаруына байланысты түрліше болады. Демек, соматикалық фразеологизмдердің жасалуының түп негізінде адамның сезімдік танымы жатады.

Соматикалық фразеологизмдер сезімдік таным арқылы алынған санадағы қарабайыр ақпараттардың өңделіп, қорытылып танымның жоғары сатысын (логикалық) танытатын ұғым-түсініктерге айналуын, бұл ұғым-түсініктердің объектенуін, материалдық формаға енуін, яғни ақиқат болмыс үзінділерінің тілдік бейнесін түзуін көрсете алатын тіл бірліктері қатарынан саналады. Сондықтан да соматикалық фразеологизмдерді сыртқы әлемді сезіну мен дүниені қабылдаудың тілдік моделдері, сезімдік танымға негізделетін логикалық-танымдық мағлұматтар арқалаған ұғымдардың тілдік бейнесі деуге болады.

Дүниені қабылдаудың тілдік моделі ең алдымен тіл иесінің адамның дене құрылысы туралы түйген ойын, ұғым-түсініктерін береді, тіл өкілінің өзінің әлемі мен өзін қоршаған дүние - әлемді тануын, сезінуін, түйсінуін бейнелейді.

Фразеологизмдер еркін тіркестердің негізінде жасалатыны, фразеологиялық мағына негізгі ұғымнан келіп шыққан, екінші кезекте бертін келе өрбіген туынды мағына болып саналатыны белгілі. Фразеологизмнің жасалуына негіз болған еркін тіркестің тікелей мағынасы нақты өмір шындығына, халықтың ерте кездегі ұғымына, ой-санасына сай келуі сөзсіз [6, 266] .

Осы тұрғыдан алғанда соматикалық фразеологизмдерде көрініс тапқан ақиқат болмыс фрагменттері адамның дене құрылысындағы дүниені қабылдау оргнадары туралы ұғым-түсініктерді бере алады.

Түркі тіл біліміндегі фразеологизмдердің морфологиялық-грамматикалық ерекшеліктері туралы әр жылдары қорғалған диссертациялық еңбектермен, құнды ізденістермен байытқан ғалымдар баршылық.

Кейібр зерттеулер фразеологиялық тұлғалардың әдеби тілдегі стильдік қолдану жүйесіне арналса, енді біразы жеке жазушылардың шығармаларындағы фразеологизмдерді қарастырады. Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді арнайы зерттеп, олардың сипаттамалық белгілеріне жеке-жеке тоқталған, қазақ тіліне қатысты фразеологиялық тіркестерді саралап, топтап, жинақтаған, сөздік құраған - академик І. Кеңесбаев. І. Кеңесбаев фразеологизмдерді танып-білудің басты үш белгісін: 1) қолдану тиянақтылығын; 2) мағына тұтастығын; 3) тіркес тиянақтылығын қолдап, «осы үш критерийді бір-бірінен жырып алмай, тұтасымен басты арқау еткенде ғана фразеологиялық ерекшеліктерінің ерекше белгілерін тани аламыз» [6, 712] .

Фразеологизмдердің қолданылу тиянақтылығы - сөйлемде айтылуда бұрыннан қалыптасқан даяр қалпында жұмсалатынынан еркін сөз тіркесімен салыстырғанда анық көрінеді. Әдетте синткасистік сөз тіркесі белгілі бір үлгілер, тіл заңдылықтары бойынша сөйлеу кезінде жасалады. Мысалы, аузымен орақ орған өңшең қыртың (Абай) немесе Асылдан болат ұл туса, … егескен жерде шарт кетер (Махамбет) . Осындағы ерекшеленген «аузымен орақ орған», «шарт кетер» дегендердің екеуі де фразеологизмге жатады. Аузымен орақ орудың еркін тіркесі - қолынан ештеңе келмеу, шарт кетудің еркін сөз тіркесі - бірден ашулану.

Фразеологизмдер бір бүтін тұтастық ретінде қолданылуы жағынан лексикалық бірлік - сөзге ұқсайды. Фразеологизмдер бірнеше сөздің тіркесінен құралғанымен, дербес мағыналық бөлшектерге бөлінбейді, сөйлегенде тұтас күйінде қолданылады. Мысалы, көпке топырақ шашу, жұмған аузын ашпау, қапа болу, көлбең қағу, жегені желкесінен шығу, дүниеден өту, көңілі босау т. б. бұлар құрылым-құрылысы жағынан күрделілігіне қарамастан, сөйлем ішінде әрқайсысы жеке сөздермен бірдей теңесіп тұрады, әрі бір сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бір мүшесі қызметін атқарады.

Күрделі сөздер мен фразологизмдердің сырт тұлғасы бір-бірімен ұқсас келеді. Есім фразеологизмдер мен күрделі сөздер бір үлгімен жасалады. Мысалы, күрделі сөздер: жел диірмен, тас жол, жылтыр қара, ақ қайың; фразеологизмдер: жел сөз, тас жүрек, ақ саусақ т. б.

Күрделі сөздердің дербес мағыналы, номинативтік қызметі басым болса, фразеологизмдер үнемі бейнелі мағынада жұмсалады. Фразалық тұлға сөйлемнің бір мүшесі ретінде мағына жағынан да, синтаксистік жағынан да басқа еркін сөз тіркесі және күрделі сөздермен байланыса береді. Бұл - фразеологизмнің ерекшелену сипаты.

Фразеологизмдердің екінші белгісі - мағына тұтастығы. Фразеологизмдік тұтастықтың өзіне тән бейнелі мағынасы болатыны белгілі. Ол мағына тұрақты тіркестің құрамындағы сөздердің мағынасына сай кле бермейді. Тіркес құрамындағы сөздер бір-бірімен тұтаса барып, бір ұғым, бір мағынаға ие болады. Мысалы, Қадалған жерінен қан алу - айтқанын істетпей қойму, қабырғасынан күн көріну - жүдеу, арық. Берілген тұрақты сөз тіркесінің құрамында айтқанын істеу немесе жүдеу секілді сәйкес мағыналы сөздер жоқ.

Фразеологизмдердің мағына тұтастығы жеке сөзбен бірдей деуге болмайды. Сөз лексикалық мағынаны, яғни түбір мағынаны білдіреді. Ал фразеологизмдер ауыс мағынада жұмсалып, сөзбен баламалық қабыста емес, жанамалық қатыста тұрады.

Ғалым Ә. Болғанбаев «жеке сөздің лексикалық мағынасы мен тұрақты тіркестің фразеологиялық мағынасы бір-біріне теңбе-тең болмайды» деуі осыдан [9, 136] .

Фразеологизмдердің негізгі белгілерінің бірі - тіркес тиянақтылығы. Тұрақты тіркес тізбегіндегі сөздер айтушының қалауынша емес, қалыптасқан белгілі жүйемен орналасады. Сол себепті сөздердің жігі ажыратылмай тұрады. Оларды басқа сөздермен ауыстыруға, сөздердің орын тәртібін өзгертуге келмейді, сол қалпында тұтасып тұрады.

Фразеологзимдерге тән аталмыш белгілер К. Ахановтың [10, 396] . Г. Смағұлованың [11, 118], Ә. Болғанбаевтың [9, 136] еңбектерінде бір қалыпта берілген. Яғни, тұрақты сөз тіркесі белгілері туралы зерттеуші ғалымдардың пікірі бір жерге тоғысады.

Фразеологизмнің түрлеріне келгенде ғалымдар пікірінде сәл өзгешеліктер байқалады. Проф. К. Аханов тұрақты сөз тіркесін фразеологиялық оралымдар ретінде қарастыра отырып, В. В. Виноградов пен Н. М. Шанскийлердің еңбектеріне сүйене келе фразеологизмнің 4 түрін ұсынады:

фразеологиялық тұтастық;
фразеологиялық бірлік;
фразеологиялық тізбек;
фразеологиялық сөйлемше [10, 357] .

Фразеологизмнің жеке сөзге ұқсайтын тұсы - бір мағынаны беруі де, күрделі сөзге ұқсайтын тұсы - бірнеше сөзден тұруы. Осыдан керісінше, жеке сөзге ұқсамайтын тұсы - бірнеше сөзден тұрып, бір мағынаны беруі болса, күрделі сөзге ұқсамайтын тұсы - құрамындағы сөздердің тұрақтылығы. Біздің бұл тараудағы міндетіміз фразалық тіркестерді түрлеріне қарай ажыратып, қазақ тіліндегі отқа қатысты тұрақты сөз тіркестері мен мақал-мәтелдерді салыстыра зерттеу. Ұқсас ұғымдары мен өзіндік ерекшеліктерін айқындау. Осы себепті, фразеологизмнің алғашқы үш түріне жататындарын тұрақты сөз тіркесі ретінде, төртіншісін фразеологиялық сөйлемшелерге жататындарын мақал-мәтелдер ретінде қарастырдық. Жалпы алсақ, екеуі де фразеологиялық оралымдар құрамына кіретінін мойындаймыз. әрі жалпы фразеологизмнің қорынан от сөзінің мағыналық өрісі қамтитын фразеологизмдер ерекшелеу және оларды салыстырмалы түрде талдау тақырып аясын тарылтқанымен, жалпы тіл білімінде анықталып болмаған фразеологиялық мәселелерді қозғауға септігі тиер деген ойдамыз.

Фразеологизмдерді лексикалық тұрғыдан алар болсақ, үнемі ауыспалы мағынаны білдіреді. Сонымен қатар фразеологизмдердің әсерлілік-реңтік бояуы қанық болады. От сөзіне қатысты фразеологизмдердің беретін мағыналары да осы әсерлілік-реңктік мәнде қолданылып, бір бағытта, яғни сыпайылық, құрмет, қастерлеу мазмұнын иеленеді. Ал соматикалық фразеологизмдер белгілі бір дене мүшесінің қатысуы арқылы туындаған тұрақты тіркестер. Бұлар да тілде кеңінен қолданылып, сөздің бояуын, мағынасын келтіріп тұрады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.