Соматизмдер мен фразеологизмдердің құрылымы және қызметі
КІРІСПЕ
Мәдениет халықтың рухани дәстүрі, тілінің тірегі және арқауы. Ғасырдан
ғасырға, ұрпақтан ұрпаққа ауысып келе жатқан мәдениеттің желісін үзбей
халқымыздың асыл мұрасы ретінде бағалап, оны көздің қарашығындай сақтап
ілгері дамытып отыру өркенді де өнегелі іс.
Дыбыстық тілдің қыр-сыры мол. Ол адамдардың қатынас құралы ретінде
қолданылғанда сол қасиеттерінің кейбіреулері ғана жарыққа шағыратыны,
сөйлеуші не жазушы адамның мақсатына, сөз қолдану шеберлігіне байланысты
олардың құбылып, түрленіп отыратыны мәлім.
Тілдің бұл қасиетін ғалымдар ерте кезден-ақ біліп, тілдің осы тәрізді
қолданылу жағын көп зерттеген. Дегенмен, сонау көне үнді, грек тіл білімі
өкілдерінен бастап күні бүгінге дейін тілдің көп мәселелері талданып, өз
шешімдерін тапқандай болса да тіл білімінде әлі де талдану, анықталуы
қажетті мәселелер орасан көп. Заттарға, құбылыстарға ең қарапайым көрінетін
ат берудің өзі тек грек тіл білімі өкілдері арасында ғана емес, қазіргі
дәуір тілшілері арасындағы пікір алысуға себепші болып жүргені анық.
Сөз мағынасы өте күрделі құбылыс. Ол бірнеше элементтерден тұрады,
оның құрамында грамматикалық мағыналармен қатар сыртқы ортамен байланысып
жатқан мағыналық элементтер де бар. Айналамыздағы қоршаған дүниедегі заттар
мен құбылыстардың атаулары адамның санасында белгілі бір тәртіппен, жүйелі
түрде орналасқан. Ендеше, лексиканы жүйелі құбылыс деп тану қажет.
Тіл – бірнеше элементтердің жиынтығынан тұратын жүйелі құбылыс. Оның
жүйелілігі оның құрамына енетін элементтердің бір-бірімен байланысып, бір-
бірімен тығыз қарым-қатынасқа түсіп, біртұтастықты құрайтындығынан
көрінеді. Тілдің жүйелілік сипаты тілдің ішкі заңдылықтарын, мүмкіндіктерін
ашып сипаттауды тіл ғылымында көптеген жетістіктерге қол жеткізді. Бұл
тілдің кіші жүйелерінің өз алдына алынып қарастырылуымен де байланысты.
Сондай кіші жүйелердің біріне тілдің лексикалық қабаты жатады.
Әлем бейнесінің бүкіл көрінісі мен қоғамдық сана қалыптастырған
ұғымдарды бейнелейтін тіл – адамзат танымының феномені. Тіл тек қарым-
қатынас құралы ғана емес, адамның дүниетанымын, ойлауды, сананы
қалыптасытырып, дамытуға қызмет ететін күрделі құбылыс. Коммуникативті
әрекет ұлттық мәдениеттің құрамды бөлігінің бірі болып қана қоймайды, бүкіл
мәдениет пен танымның негізгі тұғыры саналады. Мәдениет тіл арқылы
жүйеленіп, қалыптасып дамиды. Тілдің қоғамдағы рөлі қарым-қатынас жасау
сипатымен шектелмейді, адам ойының, санасының жетілуі мен дамуына да ықпал
етеді.
Табиғат дүниесінде бәрі бір-бірімен байланыста, бір-бірімен тығыз
қатынаста болады. Шындық болмыстағы әрбір зат және әрбір құбылыс қалған
барлық заттармен, құбылыстармен белгілі бір айқын қатынаста тұратыны
секілді тілдегі барлық сөздер де бір-бірімен байланысып жатады. Сөздердің
арасындағы логикалық байланыстар әр түрлі жолдармен жүзеге асады. Бір сөз
өзге сөздермен сан алуан логикалық, яғни біреулерімен себеп-салдарлық,
келесісімен бүтіннің бөлшегі, үшіншісімен бөлшектің бүтіні ретінде,
төртіншісімен антонимиялық т.с.с. қатынастарда болады.
1 Соматизмдер мен фразеологизмдердің құрылымы және қызметі
1.1 Соматизмдер және олардың зерттелу тарихы
Тілімізде ғасырлар бойы қалыптасып, көркем сөз қазынасының ең бір
құнарлы, мәйекті қорына айналған, әрі бай, әрі сан алуан тұрақты сөз
тіркестерінің ішінде соматикалық фразеологизмдер ерекше орын алады десек,
олардың өздері де мазмұн жағынан, тақырып бойынша жіктелуіне қарай, заттық
мағынасын қарай, қолданыс аясына есім, етістік, үстеу т.б. болып бөлінуіне,
дене мүшелерінің табиғи ерекшеліктеріне байланысты өзара жіктеліп,
жүйеленіп, үлкенді-кішілі топтарға бөлінеді.
Тіл бірнеше элементтердің жиынтығынан тұратын біртұтас жүйелі құрылым.
Оның жүйелілігі құрамына енетін элементтердің бір-бірімен тығыз қарым-
қатынасқа түсіп, байланысып біртұтастықты құрайтындығынан көрінеді. Тілдің
жүйелік сипаты тілдің ішкі заңдылықтарын, мүмкіндіктерін ашып сипаттауда
тіл ғылымында көптеген жетістіктерге қол жеткізуе мүмкіндік берді. Бұл
тілдің кіші жүйелерінің өз алдына жеке-жеке алынып қарастырылуымен де
байланысты. Сондай ішкі жүйелердің біріне тілдің лексикалық қабаты жатады.
Адамардың қоршаған ортасын, ондағы түрлі құбылыстарды, олардың
қасиеттері мен ерекшеліктерін және өзін-өзі қырынан тануы тілде айрықша
ізін қалдырып, сан мыңдаған лексемаларды дүниеге келтірді. Сондай сөздердің
біріне әрбір тілдің байырғы лексикалық қабатынан орын алатын дене мүше
атауларын, яғни соматизмдерді жатқызуымызға болады. Дене мүше атауларының
қай тілдің болмасын лексикасының көне қабатынан орын алуы кездейсоқтық
емес, өйткені адамның болмысты тану ең әуелі өзін және өзінің бойындағы
қасиеттерді, ерекшеліктерді тануға мүмкіндік береді.
Лингвистикада дене мүше атаулары соматизмдер (грек. Soma - дене) деп
аталады.
Мәселен, профессор Б.Хасанов: Метафораларды саралай келгенде, олардың
адамға, оның дене мүшелеріне байланысты жасалғандарын көп кездестіреміз.
Адам өзінің қасиеттерін табиғат құбылыстарына, жансыз нәрселерге ертеден-ақ
теліген. Бұған қарағанда адамға байланысты метафоралар – ең көне
метафоралар. ... Адамның метафоралы қолданылмайтын мүшесі жоқ, басынан бастап
бақайына дейін, яғни барлық мүшесі түгел метафораланады [1] – десе,
Р.М.Вайнтрауб соматикалық фразеологизмдердің кез келген тілдің
фразеологиялық құрамына 30%-ын қамтитынын көрсетеді. Ғалым И.С.Козырев дене
мүше атаулары туралы: Соматикалық лексика жоғары дәрежеде жүйеленген,
негізгі бөлігі анатомиялық терминдер денеге сәйкес келетін, өте тұрақты,
тілде жиі қолданылатын, тілдің ішкі әсерінен дамитын, кең түрде
метафораланған көне лексика. ... Компоненттері семантикалық тұрғыдан
негізінен мәндес болатын, кейде анатомиялық, синонимиялық байланысқа
түсетін әрбір тілдегі соматикалық лексика бір ғана макрожүйеге бірігеді.
Аталған макрожүйе бір-бірімен тығыз семантикалық байланыста болатын бірнеше
лексика-семантикалық топтарға бөлінеді, – деп жазды.
Тіл білімінде дене мүшелерін білдіретін сөздер тобының сипатын
анықтауға ғалымдар арасында бірізділік жоқ, осыған байланысты олар әртүрлі
анықталып, түрліше аталып жүр. Мәселен, Г.С.Щур өз еңбегінде: “ ... Ауру-
сырқады, түр-түсті, адамның дене мүшелерін білдіретін терминдерге белгілі
бір ортақтық тән, ол ортақтық лингвистикалық және экстралингвистикалық
тұрғыдан алғанда – функция”, – дей келе, дене мүше атауларын функционалды
топ деп атайды.
Д.Н.Шмелев дене мүше атауларын тақырыптық топ деп көрсетіп, олардың
бір-бірімен көбіне тілден тыс, яғни өздерінің бейнелеп отырған заттарының
арасындағы шынайы қатынастарға негізделе байланысатындығын айтады. Осындай
пікірді М.Оразов еңбегінен де кездестіреміз. Ғалым тақырыптық топтарға
семантикалық байланысы жоқ, тек объектив дүниедегі заттардың өзара қатынасы
негізінде топтасатын сөздерді жатқызады. Мысалы, қол мен көз, құлақ пен
аяқ, бас пен қабырға.
Дене мүшелерін білдіретін сөздердің жиынтығын Ф.П.Филин, И.А.Стернин,
П.Н.Денисов секілді ғалымдар да тақырыптық топтар ретінде қарастырса,
А.И.Кузнецова лексика-семантикалық топ деп атайды.
Л.М.Бирвиш пен Ч.Дж.Филлмор дене мүше атауларын семантикалық өріс ретінде
таниды. Р.Мейер семантикалық өрістің
1) табиғи (ағаш, хайуандар атаулары т.б.),
2) жасанды (әскери шен атаулары, механизмдердің құрама бөлшектерін
т.с.с.),
3) жартылай жасанды (аңшылардың не балықшылардың терминологиясы
т.с.с.) деген үш түрін көрсетіп, дене мүше атауларын атауға
семантикалық өріс түрлерінің алғашқысына жатқызады.
Алайда, ғалымдар дене мүшелерін білдіретін лексикалық бірліктердің
тобын әр түрлі терминдермен атағанымен де, бұл топтың бөлшек-бүтін
логикалық қатынасы негізінде құрылатынына келгенде ортақ пікірде [2, 69].
Адамдардың қоршаған ортасын, ондағы түрлі құрылыстарды, оның
қасиеттері мен ерекшеліктерін және өзін-өзі әр қырынан тануы тілде айрықша
ізін қалдырып, сан мыңдаған лексемаларды дүниеге келтірді. Сондай сөздердің
біріне әрбір тілдің байырғы лексикалық қабатынан орын алатын, дене мүше
атауларын жатқызуымызға болады.
Дене мүше атауларының қай тілдің болмасын лексикасының көне қабатынан
орын алуы кездейсоқтық емес, өйткені адамның болмысты тануы өзін және
өзінің бойындағы қасиеттерді, ерекшеліктерді қоршаған ортамен салыстыра
тануынан басталады. Сондықтан белгілі бір тілдің көне қабатынан орын алатын
сөздердің топтарын зерттеу, олардың семантикалық, морфологиялық,
сөзжасамдық т.б. белгілерін айқындау. Сол тілдің және сол тілде сөйлейтін
ұлтқа тән өзіндік ерекшеліктерді тануға мүмкіндік береді.
Орыс тіліндегі дене мүше атаулары негізінде жасалған сөзжасамдық
ұялардың құрылысын зерттеген Р.А.Қыдырбаева дене мүше атауларының бірнеше
ортақ белгілерін:
1. дене мүшелері деген ортақ семантикалық тақырыпқа,
2. ұқсас синтаксистік байланыстарға,
3. бірдей сөзжасамдық мүмкіндіктерге ие екендігін және аталған
белгілер арқылы бұл топты микрожүйе ретінде қарастыруға
болатындығын көрсетеді.
Р.А.Қыдырбаева аталған топтың жүйелілігі дифференциалды семалар
негізінде нақтылана түсетін осы топтағы сөдердің бәріне ортақ бір
семантикалық тақырыптың негізінде көрінетінін айтады. Мысалы, бас – бас
сүйек пен беттен тұратын адамның дене мүшесі сөздерінің мағынасында “дене
мүшесі” деген ортақ сема мен құрылымы (бас сүйек және бет) орналасқан жері
(жоғары бөлік), қызметі (ойлау) секілді дифференциалды семалар болады.
Соматизмдер қазақ тіл білімінде жалпы тақырып ретінде зерттелгенімен
жалқы, яғни дене мүшелерін жеке-жеке алып қарастырмаған. Осы тақырып
аясында зерттеуші Н.Ғ.Карменов дене мүше атауларын қазақ жәнге араб
тілдерінің негізінде қарастырады. Ол дене мүше атауларынан тарайтын лексика-
семантикалық өрісті талдап, тақылайды [2, 77]. Ал Ж.Қ.Өміралиева болса,
соматизмдермен келген фразеологизмдерді ұлттық-мәдени тұрғыдан ағылшын,
орыс, қазақ тілдерінің материалдары негізінде саралайды. Зерттеуші
соматикалық фразеологизмдердің жасалуына назар аудара отырып, оның тілдегі
көрініс табуына және олардың басқа тілге аударылуына баса назар аударады.
Сонымен бірге Ж.Қ.Өміралиева соматикалық фразеологизмдерді
паралингвистикамен де байланыстыра, ұштастыра қарастырады [3, 52].
Екінші отсоматикалық атауларды орыс тілі мен ағылышын тілі негізінде
салғастыра зерттеуші ғалым А.Сулькарнаева соматикалық атаулардан пайда
болған терминдерді зерттеп, зерделейді. Ол ғылыми жұмысында бас деген
сөзден тараған терминдерді, сонымен қатар басқа да дене мүшелеріне қатысты
туындаған атауларды кең әрі салғастырмалы түрде қарастырады.
Қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдерді этнолингвистикалық
тұрғыдан зерттеген Б.Уызбаева 83 дене мүшелерінің атауына қатысты мың
соматикалық етістікті фразеологизмдер жинағынан айта келіп: “Бұдан шығатын
тұжырым – тіліміздегі қазірше айқындалған соматикалық етістікті
фразеологизмдердің жалпы саны адам болмысына тән соматикалық процесстерден
әлдеқайда аз”, – дейді [4, 12].
Анатомиялық атаулар негізгі сөздік қорға жататындықтан, көп мағыналы,
туынды сөз жасауға сонша бейімділігімен ғана сипатталмайды. Сонымен қатар
тұрақты тіркестер жасаудағы белсенді қызметімен де айрықша көзге түседі [5,
189].
Кез келген тілдің фразеологиялық құрамында дене мүшелері атаулары
ұйытқы болып келетін тұрақты тіркестердің алатын орны ерекше. Олар
фразеологизмдердің басым көпшілігін құрайды.
Фразеологизмдерге адамның дене мүшелерінің ұйытқы болуының өзі адамның
сезім мүшелері арқылы қоршаған ортаны қабылдауының көрінісі болып табылады.
1.2 Фразеологизмдер мен соматикалық фразеологизмдер – ұлттық бейнелі
ойлаудың тілдегі көрінісі
Адам ғалам заңдылықтарының тылсым сырына таным арқылы бойлайды.
Ғаламды, ақиқат болмысты танудың құралы ойлау болып табылады. Ойлау арқылы
адам өз санасында ғалам заңдылықтарын, ақиқат болмысты бейнелейді және
оларды ұғым-түсініктер түрінде ұстап қалады, яғни әлем бейнесі дегеніміз
адамның ойлау әрекетінің атрибуты, ал ұғымдар мен одлардың өзара байланысы,
қарым-қатынасы түріндегі абстракция адам санасындағы әлем бейнесінің
формасы болып табылады. Басқаша айтқанда, ойлау әрекетінің бейнелегіштік
қасиетінің нәтижесінде санада адамның өзін қоршаған ақиқат болмыс әлемінде
бағыт-бағдарын межелеуіне, әлем жайлы жинақтаған білімін өз пайдасына
жаратуына басшылық жасайтын дүниенің концептуалды бейнесі қалыптасады.
Ғаламды, ақиқат болмысты танудың құралы ойлау болатын болса, тіл –
ойды жеткізудің аса маңызды құралы. Демек, тіл танымдық әрекетті де
танытады.
Сөз байлығын тексеретін тіл білімінің саласын лексикология дейтін
болсақ, фразеологизм байлығын зерттейтін саланы фразеология деп атау әбден
орынды дейді І.Кеңесбаев [6].
Қай ұлттың болса да тіл байлығы – сол ұлттың тарихи айнасы. Өйткені
сөздің бәрі сананың көрінісі [7, 66-70].
Ал тілдегі фразеологизмдер белгілі бір ұлттың салт-санасының, мәдени
өмірінің, ұлттық дүниетанымының айнасы. Тіәлдің әр түрлі даму кезеңдерінде
қалыптасқан фразеологизмдер бірнеше ғасыр өсір сүрсе де, өзінің бастапқы,
көне формасымен қатар, мәнерлілігін, пәрменділігін сақтаған [8, 156].
Адамның дене мүшелерінің атауларының қатысуымен жасалатын соматикалық
фразеологизмдерде адамның өзін-өзі және өзгелерді тануына, адамның дене
құрылысына қатысты ақиқат болмыс үзінділері (фрагменттер) көрініс тауып
жатады.
Соматикалық фразеологизмдердің табанында жатқан о бастағы еркін
тіркес ең әуелі дене мүшелерінің қалып-күйін білдіреді. Бұл қалып-күй
адамның дене мүшелерінің атқаратын қызметтеріне, сондай-ақ адам
қабылдауына және оларға адам организмінің жауап қайтаруына байланысты
түрліше болады. Демек, соматикалық фразеологизмдердің жасалуының түп
негізінде адамның сезімдік танымы жатады.
Соматикалық фразеологизмдер сезімдік таным арқылы алынған санадағы
қарабайыр ақпараттардың өңделіп, қорытылып танымның жоғары сатысын
(логикалық) танытатын ұғым-түсініктерге айналуын, бұл ұғым-түсініктердің
объектенуін, материалдық формаға енуін, яғни ақиқат болмыс үзінділерінің
тілдік бейнесін түзуін көрсете алатын тіл бірліктері қатарынан саналады.
Сондықтан да соматикалық фразеологизмдерді сыртқы әлемді сезіну мен дүниені
қабылдаудың тілдік моделдері, сезімдік танымға негізделетін логикалық-
танымдық мағлұматтар арқалаған ұғымдардың тілдік бейнесі деуге болады.
Дүниені қабылдаудың тілдік моделі ең алдымен тіл иесінің адамның дене
құрылысы туралы түйген ойын, ұғым-түсініктерін береді, тіл өкілінің өзінің
әлемі мен өзін қоршаған дүние – әлемді тануын, сезінуін, түйсінуін
бейнелейді.
Фразеологизмдер еркін тіркестердің негізінде жасалатыны,
фразеологиялық мағына негізгі ұғымнан келіп шыққан, екінші кезекте бертін
келе өрбіген туынды мағына болып саналатыны белгілі. Фразеологизмнің
жасалуына негіз болған еркін тіркестің тікелей мағынасы нақты өмір
шындығына, халықтың ерте кездегі ұғымына, ой-санасына сай келуі сөзсіз [6,
266].
Осы тұрғыдан алғанда соматикалық фразеологизмдерде көрініс тапқан
ақиқат болмыс фрагменттері адамның дене құрылысындағы дүниені қабылдау
оргнадары туралы ұғым-түсініктерді бере алады.
Түркі тіл біліміндегі фразеологизмдердің морфологиялық-грамматикалық
ерекшеліктері туралы әр жылдары қорғалған диссертациялық еңбектермен, құнды
ізденістермен байытқан ғалымдар баршылық.
Кейібр зерттеулер фразеологиялық тұлғалардың әдеби тілдегі стильдік
қолдану жүйесіне арналса, енді біразы жеке жазушылардың шығармаларындағы
фразеологизмдерді қарастырады. Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді арнайы
зерттеп, олардың сипаттамалық белгілеріне жеке-жеке тоқталған, қазақ тіліне
қатысты фразеологиялық тіркестерді саралап, топтап, жинақтаған, сөздік
құраған – академик І.Кеңесбаев. І.Кеңесбаев фразеологизмдерді танып-білудің
басты үш белгісін: 1) қолдану тиянақтылығын; 2) мағына тұтастығын; 3)
тіркес тиянақтылығын қолдап, осы үш критерийді бір-бірінен жырып алмай,
тұтасымен басты арқау еткенде ғана фразеологиялық ерекшеліктерінің ерекше
белгілерін тани аламыз [6, 712].
Фразеологизмдердің қолданылу тиянақтылығы – сөйлемде айтылуда бұрыннан
қалыптасқан даяр қалпында жұмсалатынынан еркін сөз тіркесімен салыстырғанда
анық көрінеді. Әдетте синткасистік сөз тіркесі белгілі бір үлгілер, тіл
заңдылықтары бойынша сөйлеу кезінде жасалады. Мысалы, аузымен орақ орған
өңшең қыртың (Абай) немесе Асылдан болат ұл туса,... егескен жерде шарт кетер
(Махамбет). Осындағы ерекшеленген аузымен орақ орған, шарт кетер
дегендердің екеуі де фразеологизмге жатады. Аузымен орақ орудың еркін
тіркесі – қолынан ештеңе келмеу, шарт кетудің еркін сөз тіркесі – бірден
ашулану.
Фразеологизмдер бір бүтін тұтастық ретінде қолданылуы жағынан
лексикалық бірлік – сөзге ұқсайды. Фразеологизмдер бірнеше сөздің
тіркесінен құралғанымен, дербес мағыналық бөлшектерге бөлінбейді,
сөйлегенде тұтас күйінде қолданылады. Мысалы, көпке топырақ шашу, жұмған
аузын ашпау, қапа болу, көлбең қағу, жегені желкесінен шығу, дүниеден өту,
көңілі босау т.б. бұлар құрылым-құрылысы жағынан күрделілігіне қарамастан,
сөйлем ішінде әрқайсысы жеке сөздермен бірдей теңесіп тұрады, әрі бір
сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бір мүшесі қызметін атқарады.
Күрделі сөздер мен фразологизмдердің сырт тұлғасы бір-бірімен ұқсас
келеді. Есім фразеологизмдер мен күрделі сөздер бір үлгімен жасалады.
Мысалы, күрделі сөздер: жел диірмен, тас жол, жылтыр қара, ақ қайың;
фразеологизмдер: жел сөз, тас жүрек, ақ саусақ т.б.
Күрделі сөздердің дербес мағыналы, номинативтік қызметі басым болса,
фразеологизмдер үнемі бейнелі мағынада жұмсалады. Фразалық тұлға сөйлемнің
бір мүшесі ретінде мағына жағынан да, синтаксистік жағынан да басқа еркін
сөз тіркесі және күрделі сөздермен байланыса береді. Бұл – фразеологизмнің
ерекшелену сипаты.
Фразеологизмдердің екінші белгісі – мағына тұтастығы. Фразеологизмдік
тұтастықтың өзіне тән бейнелі мағынасы болатыны белгілі. Ол мағына тұрақты
тіркестің құрамындағы сөздердің мағынасына сай кле бермейді. Тіркес
құрамындағы сөздер бір-бірімен тұтаса барып, бір ұғым, бір мағынаға ие
болады. Мысалы, Қадалған жерінен қан алу – айтқанын істетпей қойму,
қабырғасынан күн көріну – жүдеу, арық. Берілген тұрақты сөз тіркесінің
құрамында айтқанын істеу немесе жүдеу секілді сәйкес мағыналы сөздер жоқ.
Фразеологизмдердің мағына тұтастығы жеке сөзбен бірдей деуге болмайды.
Сөз лексикалық мағынаны, яғни түбір мағынаны білдіреді. Ал фразеологизмдер
ауыс мағынада жұмсалып, сөзбен баламалық қабыста емес, жанамалық қатыста
тұрады.
Ғалым Ә.Болғанбаев жеке сөздің лексикалық мағынасы мен тұрақты
тіркестің фразеологиялық мағынасы бір-біріне теңбе-тең болмайды деуі
осыдан [9, 136].
Фразеологизмдердің негізгі белгілерінің бірі – тіркес тиянақтылығы.
Тұрақты тіркес тізбегіндегі сөздер айтушының қалауынша емес, қалыптасқан
белгілі жүйемен орналасады. Сол себепті сөздердің жігі ажыратылмай тұрады.
Оларды басқа сөздермен ауыстыруға, сөздердің орын тәртібін өзгертуге
келмейді, сол қалпында тұтасып тұрады.
Фразеологзимдерге тән аталмыш белгілер К.Ахановтың [10, 396].
Г.Смағұлованың [11, 118], Ә.Болғанбаевтың [9, 136] еңбектерінде бір қалыпта
берілген. Яғни, тұрақты сөз тіркесі белгілері туралы зерттеуші ғалымдардың
пікірі бір жерге тоғысады.
Фразеологизмнің түрлеріне келгенде ғалымдар пікірінде сәл өзгешеліктер
байқалады. Проф. К.Аханов тұрақты сөз тіркесін фразеологиялық оралымдар
ретінде қарастыра отырып, В.В.Виноградов пен Н.М.Шанскийлердің еңбектеріне
сүйене келе фразеологизмнің 4 түрін ұсынады:
1) фразеологиялық тұтастық;
2) фразеологиялық бірлік;
3) фразеологиялық тізбек;
4) фразеологиялық сөйлемше [10, 357].
Фразеологизмнің жеке сөзге ұқсайтын тұсы – бір мағынаны беруі де,
күрделі сөзге ұқсайтын тұсы – бірнеше сөзден тұруы. Осыдан керісінше, жеке
сөзге ұқсамайтын тұсы – бірнеше сөзден тұрып, бір мағынаны беруі болса,
күрделі сөзге ұқсамайтын тұсы – құрамындағы сөздердің тұрақтылығы. Біздің
бұл тараудағы міндетіміз фразалық тіркестерді түрлеріне қарай ажыратып,
қазақ тіліндегі отқа қатысты тұрақты сөз тіркестері мен мақал-мәтелдерді
салыстыра зерттеу. Ұқсас ұғымдары мен өзіндік ерекшеліктерін айқындау. Осы
себепті, фразеологизмнің алғашқы үш түріне жататындарын тұрақты сөз тіркесі
ретінде, төртіншісін фразеологиялық сөйлемшелерге жататындарын мақал-
мәтелдер ретінде қарастырдық. Жалпы алсақ, екеуі де фразеологиялық
оралымдар құрамына кіретінін мойындаймыз. әрі жалпы фразеологизмнің қорынан
от сөзінің мағыналық өрісі қамтитын фразеологизмдер ерекшелеу және оларды
салыстырмалы түрде талдау тақырып аясын тарылтқанымен, жалпы тіл білімінде
анықталып болмаған фразеологиялық мәселелерді қозғауға септігі тиер деген
ойдамыз.
Фразеологизмдерді лексикалық тұрғыдан алар болсақ, үнемі ауыспалы
мағынаны білдіреді. Сонымен қатар фразеологизмдердің әсерлілік-реңтік бояуы
қанық болады. От сөзіне қатысты фразеологизмдердің беретін мағыналары да
осы әсерлілік-реңктік мәнде қолданылып, бір бағытта, яғни сыпайылық,
құрмет, қастерлеу мазмұнын иеленеді. Ал соматикалық фразеологизмдер белгілі
бір дене мүшесінің қатысуы арқылы туындаған тұрақты тіркестер. Бұлар да
тілде кеңінен қолданылып, сөздің бояуын, мағынасын келтіріп тұрады.
1.3 Бас, аяқ соматизмдерімен келген фразеологизмдер мен бейвербалды
амалдар
Лексикогрфтардың пікірінше, кез келген тілдің фразеологиялық қорының
30 пайызын соматикалық тіркестер құрайды. І.Кеңесбаев сөздігінде 630-дан
астам соматикалық фраземалар тіркелген. Түркі тілдеріне ортақ фраземалық
қордың басым көпшілігі соматикалық фраземалар болып табылады. Башқұрт
фразеологиясын зерттеуші ғалым, академик З.Г.Ураксин Фразеология
башкирского языка еңбегінде башқұрт тілінің фраземаларына лексика-
семантикалық, құрылымдық-морфологиялық, синтаксистік тіркесімділігі
тұрғысынан лингвистикалық анализ жасай отырып, соматиклық фраземалар туралы
былай дейді: Фразеологизмы, общие для большинство совершенных тюркских
языков, образуются чаще всего от названии частей тела, которые в сочетаний
с другими словами в прямом значении обозначают положение частей тела,
различное состояние или действия органов тела. Употребление их в переносном
значении, когда они начали обозначать психическое осотояние, способности
человека и дрр., привело к фразеологизации всего словосочетания [12, 142].
Фразеологизмдердегі бірінші компонент көбінесе фраза жасаушы ұйытқы
сөз болып табылады, бірақ бұл негізгі шарт болып табылмауы керек. Тілдегі
кез келген сөз фраземажасамда ұйытқы компонент бола алмайды. Тек халықтың
санасында, тілінгде ұзақ жасасып келген, байырғы сөздік қордағы лексемалар
ғана ұйытқылық қызмет атқара алады.
Фразеологиялық қордың басым көпшілігі болып саналатын анатомиялық
атаулар мен дене мүшелері арқылы жасалған фраземалардың саны түркі
тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде аз емес. Соматикалық атаулар арқылы
жасалған фраземалар көне түркі ескерткіштерінде де көптеп саналады.
Кез келген тілдің лексикалық қорындағы соматизмдердің алатын орнын
ерекше ескерсек, бұл лексеманың өте көне қабатқа жататынына көз жеткізуге
болады. Көне түркі ескерткіштер тілінде кездесетін соматикалық
фраземалардың қазіргі түркі тілдерінің көбіне ортақ екенін дәлелдеу қиынға
соқпады.
Сонымен қатар көне түркі тілдеріндегі соматикалық фразеологизмдердің
бірінші есім компоненті басқа түркі тілдерінде өзгерген, ал етістік
компоненті сақталған фраземалар да кездеседі. Мысалы, сөйлеуді бастау
қазақ тілінде – аузы ашылу, ұйғыр тілінде – ағзи ечилмақ, өзбек тілінде –
ағиз ачмақ және т.б. фактілер көрсетіп тұрғандай, көне түркі тіліндегі тіл
лексемасын қазіргі түркі тілдерінде ауыз сөзі алмастырған.
Қазақ тіл білімінде соматикалық фраземалардың варианттылық сипаты [11,
26], олардың ұлттық-мәдени ерекшеліктерін, соматикалық фраземалардың
процессуалдық мағыналары мен етістіктермен тіркесімділік қасиеттері және
олардың этнолингвистикалық сипаты, типологиялық құрылымы әр түрлі
тілдердегі соматикалық тіркестерді қазақ тілімен салыстырмалоы-типологиялық
тұрғыдан зерттеген еңбектер саны аз емес.
Тіл дамуының ерте сатысының өзінде таныс сөздер (лексемалар) негізінде
жаңа комбинациялар жасау, жаңа тіркестер қалыптастыру үрдісі болған. Осы
таныс комбинацияларға соматикалық атауларды жатқызуға болады. Себебі адам
қашан да когнитивтік үрдісті өзін-өзі танудан, байқаудан бастайтыны анық.
Адамға етене таныс, жақын атаулар – өзінің дене мүшелері.
Дене мүшелері ұйытқы болған, фраземалар құрамындағы басқа
компоненттерге басшылық етіп, ықпал жасап тұратын тілдік қорда сақталған
кейбір соматикалық фраземалардың ішкі формасында күңгірттілік байқалады.
Итальян тілінің фразеологиясын зерттеуші ғалым Т.З.Черданцова бұл құбылысты
тіл табиғатындағы ассиметриялық құбылыс және оның бойындағы метафоралану
қабілеті мен контестік мағынағам ие болуымен қатар кейібр
экстралингвистикалық факторлардың нәтижесі деп түсіндіріп, төмендегйдей
пікір айтады: Письменный свидетельства человеческой речи и более позднее
литературные источники соджержат относительно большое количество
несвободных словосочетаний, способных, с одной стороны, служить названием
новых понятие и предметов и выступать в качестве составных терминов, с
другой стороны – описать ситуацию с помпощью слов, утративших прямую
соотнесенность с тем предметом, обозначением которого они могли являться, и
выступать в качестве фразеологияческих единиц [13, 126].
Қазақ тілінің фразеологиялары құрамында мағынасы қазіргі сөйлеушіге
түсініксіз сыңарлар кездеседі. Ол сыңарлар дайын материал болып табылатын
фраземалардың тұтас мағынасын сол күйінде қабылдағанда ғана сөйлеушіге
түсінікті.
Адам – табиғаттың жаратқан күрделі де, айрықша феномені. Жер бетіндегі
қоғамдық өмірдің негізгі тұлғасы бола тұра, адам өз өмірінде небір ғаламат
күйлерді басынан кешіріп, өзінің табиғи қасиетіне орай жан-дүниесімен
тебірене сезіне алады. Адам басынан түрлі оқиғаларды өткізеді: олар
қуанады, сүйсінеді, күледі, шаттанады, рахаттанады, сонымен қатар ренжиді,
ашуланады, ашынады, күйінеді, сүйсінеді, әуестенеді, құмартады немесе
жиіркенеді.
Қазақ тіліндегі фраземалардың ұлттық-мәдени аспектілеріне синонимдік
қатарлар тұрғысынан зерттеген проф. Г.Н.Смағұлова мағыналас қатарлардың
топтарын антропоцентристік және тілдегі адамдық фактор тұрғысынан
семантикалық өрістерге жіктеп, мынадай пікір айтады: Адам бойындағы сезім
саласындағы айырмашылықтар түрліше. Тұрмыс жағдайы, білім деңгейі, жас
мөлшері, қоршаған орта әсері де ықпалын тигізеді. Қалыпты, күнде көріп
жүрген, болып жатқан дүние құбылыстарын әркім әр түрлі қабылдайды,
бағалайды [14, 158].
Одан әрі фраземаларды адамның жағымды, жағымсыз қимыл әрекеті, сезім
жағдайы эмоциялық фраземалар, адамның физикалық қалпы, сөйлеу дағдысы, жеке
басына тән қасиеттері, қоғамдық-әлеуметтік жағдайы, түр-әлпеті және т.б.
семантикалық топтарға бөледі [14, 123] көріп тұрғанымыздай, фраземалардың
басым көпшілігі адаммен, оның сезімдерімен, қасиеттерімен байланысты пайда
болған. Осы типтес фраземаларды жасауға негіз болған фраземалардың
көпшілігі соматизмдердің үлесіне тиеді.
Бас соматизмі ҮІІІ ғасырдағы көне түркі ескерткіштерінде, көне ұйғыр,
қыпшақ және оғыз ескерткіштерінде, қазіргі түркі тілдерінің барлығында
дерлік – bas түрінде кездеседі. І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігінде 169 фразема берілген. Бұл дегеніміз бас сөзіне
қатысты жасалған соматикалық фразеологизмдердің саны аяқ соматикалық
фразеологизміне қарағанда әлдеқайда көп екендігін көрсетеді. Шынымен де,
қазақ тілінде бас соматикалық фразеологизміне қарағанда аяқ сөзімен келіп
туындаған соматикалық фразеологизмдері едәуір. Бұған біз зерттеу
жұмысымызды жазу барысында көз жеткіздік (1-сурет, 19-бет).
Қазақ тіліндегі фраземалардың қалыптасуына сонымен қатар құлақ, тіс,
тіл, аяқ, бас т.б. анатомиялық атаулардың, дене мүшелердің қызметі айрықша.
Олар сөзге арқау, ойға тірек болып, тілдің фразеологиялық бай қорын жасауда
ерекше қызиет атқарады.
1-сурет – Бас соматизмімен келген фразеологизмдер
Қазақ халқының ерте кезден қалыптасқан әдет-ғұрыптары мен дағдыларында
психологиялық іс-әрекеттер көп кездеседі. Сезімді, көңіл-күйді, іс-қимыл
әрекетін көп сөзбен айтпай-ақ ыммен, ишаратпен, еппен сездіретін және
соларды дәл бейнелейтін ойлы ұғымдар бар. Адамның анатомиялық атаулары
(соматизмдер) олардың қимыл-қозғалыстарымен де тікелей байланысты. Адамның
дене мүшелері арқылы жасалған қозғалыстар соматикалық бейвербалды
фраземалардың жасалуына ұйытқы болған. Коммуникативтік актідегі бейвербалды
тәсілдерді зерттеу кинесикамен байланысты. Лингвистикада кинесика
паралингвистикалық амал болып табылатын қарым-қатынас барысында
қолданылатын кинемалар, мимикалар және пантомимикалық қозғалыстар, дене
қимылдары ретінде қарастырылады. Êèíåñèêà òië áiëiìiíäå òiëäiң øûғó
ìәñåëåëåði æәíå ñåìèîòèêàäàғû қàðûì-қàòûíàñ òåîðèÿñûíà áàéëàíûñòû
қàðàñòûðûëäû. Êèíåñèêà ôóíêöèÿëàðû ÕIÕ ғàñûðäàí áàñòàï-àқ ғàëûìäàðäûң
íàçàðûí өçäåðiíå àóäàðòқàí. ±àëûìäàð êèíåñèêàíû қàðûì-қàòûíàñòûң êөìåêøi
àìàëû ðåòiíäå қàðàñòûðàäû.
Халық даналығында ымды білмеген – дымды білмейді ұғымы осымен
тікелей байланысты. Қазақ халқының әдет-ғұрыптарын зерттеп, жинаушы, жазушы-
этнограф С.Кенжеахметұлы дағды, ым-ишара туралы былай дейді: Әдет, дағды,
ишара, ым арқылы адамдар келісу, ашу-ыза, ұялу, жеңілу, жеңу, қайғыру т.б.
көңіл-күй көрінісін білдірген. Қазақтың осы әдеті бүгін де қолданылады. ...
Оны жас ұрпақ білген жөн. Халық әдет-ғұрпы мінезіндегі өзіне жарасатын осы
ұғымдар іс-әрекет, бет-пішін, түрлі қимылдар арқылы жасалады [15, 94].
Ым мен дене қимылдарын этикет формаларының құрамдас бөлігі ретінде
қазақ және орыс тілдері деректері негізінде қарастырған А.Д.Сейсенова, ым
мен дене қимылдары тек қана коммуникативтік жету мақсатында әлеуметтік
мотивацияға ие болады. Бұл ерекшеліктеріне байланысты кинемаларды ұлттық-
мәдени нышаны бар құбылыс деп анықтауға болады. Сол себептен тілдегі
паралингвистикалық факторлар белгілі бір этностың ұлттық белгілері
тұрғысынан зерттелуі қажет, – дейді. [16, 146].
Ым тілін зерттеуші ғалым М.П. Ешимов Қарым-қатынаста ым-ишараттардан,
дене қимылдарынан көбінесе қол, бас қимылдары көп қолданылады – дейді.
Сонымен бірге М.П. Ешимов соматизмдермен (соматикалық фразеологизмдерді)
келген дене қимылдарын нақты мысалдармен дәлелдей түседі [17, 22].
Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің семантикасын зерттеуші ғалым
Р.Авакова соматизмдерден жасалған фразеологизмдерді арнайы зерттеу нысаны
етіп қарамаса да, олардың жасалу жолдары және қандай дене мүшесімен көбірек
құралатындығы сияқтиты мәселелерді тілге тиек етеді [18].
Òүñiíäiðìå ñөçäiêòåðäå ïàðàòiëäiê àìàëäàðғà ìûíàäàé àíûқòàìà áåðiëåäi:
äåíå қèìûëû, әñiðåñå, ñөéëåó ìәíåðëiëiãií àðòòûðàòûí қîë қèìûëû (қîëìåí әð
òүðëi қèìûëäàð æàñàó) [19, 524]. Ìèìèêà – iøêi ïñèõîëîãèÿëûқ æàғäàéäû
áiëäiðåòií áåò қ½áûëûñòàðû. Áið íәðñåíi áåò қèìûëäàðûìåí êөðñåòó. Ìұíäàé
қèìûëäàðäû êөðêåì àêòåðëiê қàáiëåòïåí êөðñåòó [20, 213] äåëiíåäi. Ал
бейвербалды амалдар дегеніміз тілсіз берілетін құралдар болып табылады.
Яғни сөздің орнына ым-ишараны қолданы. Мысалы, иә деп жатпай, бас изей
салу т.б.
ÕÕ ғàñûðäûң àÿғûíäà áåéâåðáàëäû ñàëàäà æàңà ғàëûì-¸ëåóìåòòàíóøû
ìàìàíûíûң òүðëåði ïàéäà áîëäû. Îðèíòîëîãòàðäûң құñòàðäûң ìiíåç-құëқûí
áàқûëàï ë¸ççàò àëғàíûíäàé, áåéâåðáàëäû òàңáàëàð ìåí ñèãíàëäàðäû òàìàøàëàï
ðàõàòқà êåíåëåäi. Îë îëàðäû æàғàæàéäà, қîíàқòà áîëғàíäà, òåëåäèäàðäàí,
æұìûñòà, æàëïû àäàìäàðäûң áið-áiðiìåí қàòûíàñû êåçäåðiíäå áàқûëàéäû.
Àäàìäàðäûң ìiíåç-құëқûí өç äîñòàðûíûң қûëûқòàðûí áiëó ¾øií, ñîë àðқûëû өçi
òóðàëû ì¸ëiìåò àëàäû æәíå áàñқà àäàìäàðìåí қàðûì-қàòûíàñûí æàқñàðòó үøií
çåðòòåéäi.
Àë áұë ìәñåëåíi çåðòòåóäiң òåõíèêàëûқ æàғûíà “body language”-ãå êåëåòií
áîëñàқ, ÕIÕ ғàñûðäûң áàñûíäà, 1872 – æûëû æàðûқ êөðãåí ×àðëüç Äàðâèííiң
“Àäàìäàð ìåí æàíóàðëàð ýìîöèÿñûíûң êөðiíiñi” åң құíäû åңáåê áîëäû. Îë
қàçiðãi “қèìûë òiëiíå” áàéëàíûñòû çåðòòåóëåðãå әñåðií òèãiçäi, àë ×.
Äàðâèííiң êөïòåãåí îéëàðû ìåí áàқûëàóëàðûí қàçið áүêië әëåìíiң ғàëûìäàðû
ìîéûíäàéäû. Ñîë êåçäåí áåði ғàëûìäàð 1000-íàí àñòàì áåëãiëåð ìåí
ñèãíàëäàðäû àéûð¹àí.
Қèìûë ìåí äåíå қèìûëû ñөçáåí òûғûç áàéëàíûñòû, îéäûң êөðiíiñi áîëà
îòûðûï, îë ñөçäi íàéçàғаéäûң êүí êүðêiðåéòiíií åñêåðòêåíäåé åñêåðòåäi.
Àòàқòû ðåæèññåð Ê. Ñòàíèñëàâñêèé өç àêòåðëåðiíå “Æàííûң, әð қèìûëäûң
äàóûñòà, қèìûëäà, áåò қèìûëûíäà өçiíiң êөðiíiñi áàð” äåãåíäi êүï қàéòàëàғàí
åêåí.
Ìұíäàé қèìûëäàð òiëäiң áàðëûқ қûçìåòòåðií îðûíäàóøû òàңáàëûқ æүéåíi
құðàéäû. Áiðàқ òàңáàëàðäûң áåéíåëiê құðûëûìû îñûíäàé òiëäåðäiң ìîðôîëîãèÿñû
ìåí ñèíòàêñèñiíiң åðåêøåëiêòåðiíå әñåð åòåäi.
Áàñ èçåó êөïòåãåí åëäåðäå “èә” äåãåíäi íåìåñå êåëiñiìäi áiëäiðåäi. Áұë
òóà áiòêåí äåíå қèìûëû áîëóû êåðåê. Өéòêåíi, îíû ìûëқàó, ñàңûðàó àäàìäàð äà
қîëäàíàäû. Êåëiñïåóäi íåìåñå æîққà øûғàðóäû áåëãiëåéòií áàñ øàéқàó äà
óíèâåðñàëäû áîëûï òàáûëàäû. Îë áàëàëûқ øàқòàí ºàëûïòàñºàí, èãåðiëãåí äåíå
қèìûëäàðûíûқ áiði. Áàëà àíà ñүòiíå òîéғàí êåçäå àíà îìûðàóûíàí áàñ òàðòà,
áàñûí áiðåñå àðû, áiðåñå áåði øàéқàéäû. Êiøêåíòàé áàëà òîéғàí êåçäå àòà-
àíàñû òàìàқòàíäûðûï îòûðғàí қàñûқòàí áàñûí àëûï ºàøûï àðû-áåði øàéқàéäû.
Îñûëàéøà îë өçiíiң êåëiñïåóøiëiãií áiëäiðó үøií áàñ øàéқàóғà òåç үéðåíiï
àëàäû.
Êåéáið äåíå қèìûëäàðûíûң øûғó òåãií àëғàøқû қàóûìäûқ құðûëûñòûң
ê¼ðiíiñòåðiíåí ºàðàñòûðó¹à áîëàäû. Òiñòi àқñèòó қàðñûëàñòàðûíà øàáóûë
æàñàóäàí қàëғàí. Àë ºàçið áiðåóäi êåêåòå êүëãåíäå ñîëàé iñòåéäi íåìåñå
ºàðñûëûºòàðûí áàñқà àìàëìåí ê¼ðñåòå àëàäû. Æûìèûñ, êүëêi àëғàøûíäà
қîðқûòóäûң áåëãiñi áîëғàí äåñåê, àë қàçið ºóàíóäû, ðàõàòқà áөëåíóäi æ¸íå
áàñºà äîñòûқ қèìûëäàðäû áiëäiðåäi.
Âåðáàëäû òiëäåð ìәäåíè åðåêøåëiêòåðãå áàéëàíûñòû áið-áiðiíåí
àæûðàòûëàäû, ñîíäàé-àº, áið ұëòòûң áåéâåðáàëäû òiëiíiң åêiíøi ұëòòûң
áåéâåðáàëäû òiëiíåí àéûðìàøûëû¹û áîëàäû. Áið ұëòòà áåëãiëi áið ìàçìұíғà èå
äåíå қèìûëû åêiíøi ұëòòà åø íәðñåíi áiëäiðìåói ìүìêií.
Äåíå қèìûëû òiëií æàңàäàí çåðòòåé áàñòà¹àíäàð áið қèìûëäû æåêå áөëiï
àëûï, îíû áàñқà қèìûëäàð ìåí æàғäàéëàðäàí áөëå қàðàóғà òûðûñûï, қàòå
æiáåðiï àëóëàðû ìүìêií. Ìûñàëû, æåëêåíi қàñó ìûңäàғàí ìà¹ûíàíû áiëäiðói
ìүìêií — қàéûçқàқ, òåð, ұìûòøàқòûқ, ñåíiìñiçäiê íåìåñå өòiðiê àéòó. Ìұíûң
áәði áұë қèìûë қàíäàé æàғäàéäà æәíå îíû áàñºà қèìûëäàð àðºûëû қîøòàғàíûíà
áàéëàíûñòû қàáûëäàíàäû. Қèìûëäû äұðûñ òүñiíiï, òàëäàó үøií îñû êåçäå
æàñàëғàí áàðëûқ қèìûëäàðäû åñåïêå àëó êåðåê. Қèìûëäàð äà ñөéëåìäåð ñèÿқòû
æàñàëûíûï, àäàìíûң êөңië-êүéi, қàðûì-қàòûíàñûí ä¸ë áiëäiðåäi. Áàéқàғûø àäàì
ìұíäàé áåéâåðáàëäû ñөéëåìäåðäi “îқûï”, îíû ñөéëåóøiíiң àóûçøà ñөéëåìäåðiìåí
ñàëûñòûðà àëàäû.
Ëèíãâèñòèêà ñàëàñûíäàғû ғûëûìè çåðòòåóëåð àäàìíûң ñөçäiê қîðû ìåí
әëåóìåòòiê ì¸ðòåáåñiíiң, áèëiãiíiң àðàñûíäà òiêåëåé áàéëàíûñ áàð åêåíäiãií
êөðñåòòi. Àäàìíûң әëåóìåòòiê íåìåñå ìàìàíäûқ қàëïû, æàғäàéû íåғұðëûì æîғàðû
áîëñà, îíûң ñөçäåð ìåí ôðàçàëàð ºîëäàíó қàáiëåòi ñîғұðëûì æàқñû áîëàäû.
Áåéâåðáàëäû àìàëäàðäû çåðòòåãåíäåðäåí àäàìíûң øåøåíäiãi ìåí өç îéûíûң
ìàçìұíûí æåòêiçóäåãi æàñàëғàí äåíå қèìûëäàðûíûң àðàñûíäà áàéëàíûñ áàð
åêåíäiãií êөðñåòòi. Áұë àäàìíûң әëåóìåòòiê æàғäàéû, îíûң áåäåëi ìåí îëàð
ïàéäàëàíàòûí äåíå қèìûëäàðû ñàíûíûң áið-áiðiìåí òiêåëåé áàéëàíûñòû
áîëàòûíäûғûí áàéºàòàäû.
Òië áiëiìi, ýòíîãðàôèÿ, àíòðîïîëîãèÿ, ïåäàãîãèêà ñàëàëàðûíäà ғàëûì-
ìàìàíäàðûíûң çåðòòåóëåðiíäå Ëàòûí Àìåðèêàñû ìåìëåêåòòåði, Èòàëèÿ, Èñïàíèÿ
үøií äåíå қèìûëäàðû қàðûì-қàòûíàñòûң ìàңûçäû ýëåìåíòi áîëûï òàáûëàòûíäûғûí
êөðñåòòi. Ñîëòүñòiê õàëûқòàðû äåíå қèìûëäàðûí àçûðàқ, àë Æàïîíèÿäà òiïòi àç
қîëäàíàäû.
Ñåìèîòèêàëûқ òàңáàëàðäûң áiði – ñiëòåó, íұñқàó, ÿғíè әð òүðëi äåíå қèìûë-
қîçғàëûñòàðû àðқûëû áåëãi áåðiï, áið íәðñåíi õàáàðëàó, òүñiíiñó әðåêåòòåði.
ғûëûìè әäåáèåòòåðäå ñåìèîòèêàëûқ òàңáàëàðäûң áұë òүði ûì òiëi, қîë òiëi äåï
òå àòàëàäû.
Êåéáið ғàëûìäàð ûì òiëií àäàìäàðäûң қàòûíàñ құðàëûíûң àëғàøқû òүði äåï,
áàñòàïқû òië – ûì òiëi áîëғàí, äûáûñ òiëi ûì òiëiíåí êåéií øûққàí, ûì òiëi
àäàìäàð қàòûíàñû äàìóûíûң äåðáåñ áið ñàòûñû äåãåíäåðäi àéòàäû. Ìұíäàé
ïiêiðäi òië áiëiìiíäå ß. Ìàðð äà æàқòàäû.
Äåíå қèìûëäàðû àðқûëû òүñiíiñó, õàáàðëàñó әðåêåòòåðiíiң åæåëãi
çàìàíäàðäàí áåði êåëå æàòқàíäû¹ûí, îíûң àäàì қîғàìûíûң өòå áàëàң êåçäåðiíiң
өçiíäå äå ê¼ï êåçäåñåòiíäiãií ғûëûì æà øû¹àðìàéäû. Áұë ìәñåëåíi
çåðòòåóøi ìàìàíäàð îíû æîғàðûäà àéòûëғàíäàé, õàéóàíàòòàð äүíèåñiíäå қàçið
äå êåçäåñåòií үð òүðëi äåíå әðåêåòòåðiìåí òөðêiíäåñ åìåñ ïå åêåí, ºàçið äå
қîëäàíûëûï æүðãåí әð òүðëi ûìäàó, íұñқàóëàðûìûç àäàìäàðäûң õàéóàíäàð
òîáûìåí ºàòàð æ¾ðãåí êåçiíiң өçiíäå äå áîëìàäû ìà åêåí, — äåãåí áîëæàìäàð
àéòàäû. Õàéóàíàòòàð äүíèåñiíäåãi îñûғàí ұқñàñ әð òүðëi æәéòòåðãå қàðàғàíäà,
äåíå қèìûëäàðû àðқûëû òүñiíäiðóäiң òөðêiíi òûì àðғû çàìàíäà äåéòií ïiêiðäiң
æàíû áàð. Áiðàқ äåðáåñ òië äåóãå, қîғàì äàìóûíäà ûì òiëi äәóiði áîëғàí
äåóãå åøқàíäàé äәëåë æîқ. Қàéòà өìið òәæiðèáåñi äåíå қèìûëäàðûíûң äûáûñïåí,
үíìåí қîñàðëàíà ñîғàí êөìåêøi ðåòiíäå қîëäàíûëàòûíûí êөðñåòåäi.
Ûì òiëiíiң қûçìåòi æàғûíàí áàñқà ñåìèîòèêàëûқ òàңáàëàðäàí åëåóëi
өçãåøåëiêòåði áàð. Ûì òiëi åң àëäûìåí æàñàíäû åìåñ, îë ұðïàқòàí-ұðïàққà
àóûñûï, ìұðà ðåòiíäå áåðiëiï îòûðàòûí òàáèғè құáûëûñ. Øàðòòûëûқ òiëiíäå òûì
åëåóñiç, ñîíäûқòàí îë íåãiçiíäå èíòåðíàöèîíàëäûқ құðàë, îíûìåí áiðiíiң
òiëií áiði áiëìåéòií àäàìäàð äà òүñiíiñå àëàäû.
Әð òүðëi әëåóìåòòiê æәíå ұëòòûқ òîïòàðäà қèìûë ìåí áåò ºèìûëûíûң àðíàéû
æүéåñi áàð. Îëàð íåãiçiíåí äûáûñòûқ òiëìåí қàòàð æүðåäi äå êүíäåëiêòi қàðûì-
қàòûíàñòà қîëäàíûëàäû.
Áұë ïàðàòiëäiê àìàëäàðäûң àéòûëóäàғû, ñөéëåóäåãi қàòûñû æүéåëiê
òiëäåðäåí àéðûқøà æәíå әëåóìåòòiê æà¹ûíàí îíûң øûғóû æәíå áèîëîãèÿëûқ
òұðғûäàí қàðûì-қàòûíàñ ¾ðäiñiíäå ½øûðàñóû òàáèғè áîëûï òàáûëàäû.
Îëàð âåðáàëäû àқïàðàòòû æåòêiçiï қàíà қîéìàéäû, îíû ºàëûïòàñòûðàäû, ÿ¹íè
қàðûì-қàòûíàñòûқ àêòiíiң ïàðàòiëäiê êîìïîíåíòi áîëàäû.
Қазақ тілінде бас соматизмі ұйытқы болған бас иді, бас иіп сәлемдесті,
басын салбыратты, басын көтерді және т.б. фраземалар этикеттік форма
ретінде тілде жиі қолданылады. Í.À. Êàçåëüñêàÿ ìåí Âàí ×æèöçèíü îðûñ æ¸íå
ºûòàé òiëäåðiíäåãi ñîìàòèêàëûº ò½ðàºòû ñ¼ç òîáûí çåðòòåó áàðûñûíäà ìûíàäàé
í¸òèæåãå ºîë æåòêiçãåí: åêi òiëäåãi ò½ðàºòû ñ¼ç òîáûíûң 86%-û ½ºñàñ, ÿ¹íè
óíèâåðñàëäû åêåíií àң¹àðòàäû, àë, 50%-û àéòûëóû ìåí ìàçì½íû æà¹ûíàí äà
áàëàìàëû ò¾ðäå áåðiëåäi åêåí. Îëàðäûң àðàñûíàí áàñûí øàéºàó, àóçûí ºèñàéòó,
ê¼çií ñû¹ûðàéòó, áàñûí èçåó ò.á. ñûíäû êèíåìàëà𠽺ñàñòûº òàïºàí [21, 42].
Енді бас және аяқ соматизмдерімен берілген бейвербалды амалдарыдың
тілдегі қолданысы мен маығанысна назар аудара отырып, оларды көркем
шығармалардан алынған нақты мысалдармен көрсетейік.
Қîë àëûï àìàíäàñó – êөíå çàìàííàí êåëå æàòқàí ñàëò. Әóåëäå ìұíäàé
áåëãi қîëûìäà қàðóûì æîқ äåãåí ìàғûíàíû àңғàðòқàí. Әäåòòå àìàíäàñóøûëàð îң
қîëûí ұñûíàäû. Ìұíûң äà өçiíäiê ñåáåái áàð: îң қîë — қàðó ұñòàéòûí қîë,
æұìûñқà áåéiì қîë, қîëғàï øåøiï àìàíäàñó äà “қîëûìäà қàðóûì æîқ” äåãåíäi
áiëäiðåäi. Åð àäàìäàð қàëïàғûí êөòåðiï àìàíäàñûï, үéãå êiðãåíäå áàñ êèiìií
қîëûíà àëûï êiðåäi (îðûñ õàëқûíäà). Ìұíäàé áåëãiíiң òүï-òөðêiíi әóåëäå
áàñûíäàғû äóëûғàñûí қîëûíà øåøiï àëó – áið-áiðiíå ñåíiì àðòқàíäûққà áàðûï
òiðåëåäi. Қàçiðãi êåçäå ìұíäàé ýòèêåòòiê ½¹ûì òåê ñûïàéûëûºòû áiëäiðåòií
áåëãiñi ñàºòàë¹àí.
“Ñәëåìäåñó – öåðåìîíèÿ, öåðåìîíèÿíûң áàðëûқ øàðòòàðû îðûíäàëғàíäà
áàðûï, ìàçìұíäû әңãiìåãå æîë àøûëàäû”, – äåï àòàï êөðñåòåäi қàçàқ òiëiíäåãi
ñөç ýòèêåòií çåðòòåóøi À. Қîáûëàíîâà.
Áàñ èiï òәæiì åòó êөïòåãåí õàëûқòàðäûң ìәäåíèåòiíäå құðìåò ïåí içåò
áiëäiðó íèåòiìåí áàéëàíûñòû äà áîëûï êåëåäi æәíå äå áұë äåíå қèìûëû øûғûñ
åëäåðiíäå êөï òàðàғàí.
Áàñ èþ қèìûëûíûң қàçàқ òiëiíäå åêi òүði ìåí åêi òүðëi ìàғûíàñû áàð.
Áiðiíøiñi, ұëû àäàìäàðғà, àòà-àíàғà ðèçàëûқïåí áàñ èþ, ÿғíè º½ðìåòòåóäi,
ñûéëàóäûң áåëãiñi.
Åêiíøiñi, æåңiëóäi, òәóåëäi àäàì àëäûíäà êiøiðåþäi áiëäiðåäi. Ìûñàëû,
Òàÿó êåï, äàÿøû æiãiòòåðäiң êөìåãiìåí àòòàí òүñòi äå, æàқûíäàé áåðiï õàíғà
áàñûí èäi (І. Есенберлин, Көшпенділер).
Áàñûí øàéқàó — òàң қàëó‚ òàңûðқàòó‚ қàéðàí қàëó‚ àÿóäû áiëäiðåäi. Àäàì
өçií òàң қàëäûðàòûí әңãiìå åñòiãåíäå íåìåñå қàíäàé äà áið ғàæàéûï
құáûëûñòû‚ íәðñåíi êөðãåíäå áàñûí øàéқàï òàңûðқàéäû. Ìûñàëû‚ Құðàííàí өç
áåòiìåí ìàғûíà àéûðûï êåòåäi.
– ßïûðàé! – äåï Òàñïàé áàñûí øàéқàï‚ òàңäàéûí қàғûï қîÿäû (С.Мұқанов,
Өмір мектебі). Áàñûí øàéºàó ñîíûìåí áiðãå àÿó áàðûñûíäà äà ºîëäàíûëàäû.
Ìûñàëû, Êèiì àëûï áåðóøi әéåë àðáàíûң ñîңûíàí қàðàï áàñûí øàéқàäû‚ – ñîðëû
æàíäàð‚ – äåäi àÿғàí äàóûñïåí‚ – әéåëi ê¾éåóãå øûққàí æûëû үéäiң òөáåñiíåí
құëàï‚ áåë îìûðòқàñûí æàðàқàòòàï àëûïòû. Ñîäàí áåði‚ åði îñûëàé àðáàìåí...
(І.Есенберлин, Көлеңкеңмен қорғай жүр).
Áàñ èçåó – ìàқұëäàó‚ êåëiñó. Әңãiìå áàðûñûíäà әңãiìåëåóøiíiң ïiêiðiìåí
êåëiñêåí êåçäå‚ îíûң àéòқàíäàðû êөңiëiíå ұíàï îòûðғàí êåçäå қîëäàíûëàòûí
êèíåìàíûң áiði – áàñ èçåó áîëûï òàáûëàäû. Îíäà áàñòû æîғàðû-òөìåí èçåéäi.
Áұë ðèçà áîëғàíäûғûí áiëäiðåäi. Ìûñàëû‚ Îë àíäà-ñàíäà ғàíà
àéíàëàñûíäàғûëàðғà òië қàòûï әëäåíåãå ðèçà áîëғàíäàé áàñûí èçåï қîÿäû.
Êåéäå òiïòi сөçäåðií òûңäàï îòûðғàíäàé áàñûí èçåéäi (І.Есенберлин,
Көлеңкеңмен қорғай жүр).
Басы қату фразеологизмі күрделі бір мәселені шеше алмау немесе көп
ойланып бір шешімге келе алмау дегенді білдіреді. Мысалы, Мазасыз ой
тепкісінде басым қатып жатып, қалғып кеткен екенмін (Б.Соқпақбаев, менің
атым Қожа).
Адамның психикалық, эмоцяилық жағдайын, қалпын суреттеп бейнелейтін
соматикалық фразеологизмдер көп кездеседі. Бұлардың көпшілігі
(фразеологизмдер) бас соматизмінен тіркесіп келеді. Солардың бірі – басын
тақса да, тауға да соғу. Мысалы, Басымды тауға да, тасқа да соғып дағдарып
жүргенімде мейірімді мұғалімге, Сергей Николаевич Глазуновқа кездестім
(С.Омаров, Қайырлы).
Êөðêåì әäåáèåòòåð áið íåìåñå áàñқà õàëûқòûң қèìûëäàðûíûң ýìîöèîíàëäû
iñòåðií үéðåíóäå, áiëóäå қûçûºòû ìàòåðèàëäàð áåðåäi. Êөïòåãåí êөðêåì
øûғàðìàëàðäà “áàñûí ñàëáûðàòó”, “áàñ òåðiñií ñàëáûðàòó” ôðàçåîëîãèçìäåði
½øûðàñàäû. Áұë êөңiëñiçäåíó, ìұңàþ, òåðåң îéғà øîìó, қàìñûçäàíó äåãåí
ìàғûíàíû áiëäiðå àëàäû. Áұë қèìûë òүði қàçàқ, îðûñ, àғûëøûí, өçáåê
õàëûқòàðûíûң òiëiíäå áiðäåé, ÿғíè ìàғûíàëàñ áîëûï êåëåäi. Ìûñàëû, Èûғûíûң
áàñû ñàëáûðàï, åêi қîëû æåң òүïêå òåê әíøåéií iëå ñàëғàíäàé ñàëàқòàï áàðàäû
(Ә.Нұрпейісов, Қан мен тер).
Басынан сөз асырмау соматикалық фразеологизмі өзіне айтылған сөзге
лезде жауап беріп, өзінің үстімдігін, сөзге осал еместігін білдіру
мақсатында, сонымен қатар ұрысқақ мағынасында да жұмсала береді. Мысалы,
Жасым бар жиырмада, жасырмаймын,
Басымнан дұшпан сөзін асырмаймын.
Басымнан дұшпан сөзі асып кетсе,
Сен түгіл, патшаға да бас ұрмаймын (ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ.
қазақ ақындары).
Аяғына жығылу – кешірім сұрау мағынасында қолданылады. Мысалы, Ахметті
де ат-шапанымен аяғына жығып, енді ондай мінез шығармасқа құран ұстатып,
нан жегізіп, баяғы екі жүз теңгені кешкізіп, ат-шапанға разы қылды (ХХ
ғасыр басындағы әдебиет).
Жер тебу (аяғымен) – ашулану, біреуге өз мінезін, өз ренішін білдіруде
қолданылады. Мысалы, Лала. Ну, идемте, олай болса (Артынан ере береді. Есен
кеткеннен кейін Мүсілімге бұрылып, ашумен жерді теуіп қалды). Только и
знаешь ставить ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мәдениет халықтың рухани дәстүрі, тілінің тірегі және арқауы. Ғасырдан
ғасырға, ұрпақтан ұрпаққа ауысып келе жатқан мәдениеттің желісін үзбей
халқымыздың асыл мұрасы ретінде бағалап, оны көздің қарашығындай сақтап
ілгері дамытып отыру өркенді де өнегелі іс.
Дыбыстық тілдің қыр-сыры мол. Ол адамдардың қатынас құралы ретінде
қолданылғанда сол қасиеттерінің кейбіреулері ғана жарыққа шағыратыны,
сөйлеуші не жазушы адамның мақсатына, сөз қолдану шеберлігіне байланысты
олардың құбылып, түрленіп отыратыны мәлім.
Тілдің бұл қасиетін ғалымдар ерте кезден-ақ біліп, тілдің осы тәрізді
қолданылу жағын көп зерттеген. Дегенмен, сонау көне үнді, грек тіл білімі
өкілдерінен бастап күні бүгінге дейін тілдің көп мәселелері талданып, өз
шешімдерін тапқандай болса да тіл білімінде әлі де талдану, анықталуы
қажетті мәселелер орасан көп. Заттарға, құбылыстарға ең қарапайым көрінетін
ат берудің өзі тек грек тіл білімі өкілдері арасында ғана емес, қазіргі
дәуір тілшілері арасындағы пікір алысуға себепші болып жүргені анық.
Сөз мағынасы өте күрделі құбылыс. Ол бірнеше элементтерден тұрады,
оның құрамында грамматикалық мағыналармен қатар сыртқы ортамен байланысып
жатқан мағыналық элементтер де бар. Айналамыздағы қоршаған дүниедегі заттар
мен құбылыстардың атаулары адамның санасында белгілі бір тәртіппен, жүйелі
түрде орналасқан. Ендеше, лексиканы жүйелі құбылыс деп тану қажет.
Тіл – бірнеше элементтердің жиынтығынан тұратын жүйелі құбылыс. Оның
жүйелілігі оның құрамына енетін элементтердің бір-бірімен байланысып, бір-
бірімен тығыз қарым-қатынасқа түсіп, біртұтастықты құрайтындығынан
көрінеді. Тілдің жүйелілік сипаты тілдің ішкі заңдылықтарын, мүмкіндіктерін
ашып сипаттауды тіл ғылымында көптеген жетістіктерге қол жеткізді. Бұл
тілдің кіші жүйелерінің өз алдына алынып қарастырылуымен де байланысты.
Сондай кіші жүйелердің біріне тілдің лексикалық қабаты жатады.
Әлем бейнесінің бүкіл көрінісі мен қоғамдық сана қалыптастырған
ұғымдарды бейнелейтін тіл – адамзат танымының феномені. Тіл тек қарым-
қатынас құралы ғана емес, адамның дүниетанымын, ойлауды, сананы
қалыптасытырып, дамытуға қызмет ететін күрделі құбылыс. Коммуникативті
әрекет ұлттық мәдениеттің құрамды бөлігінің бірі болып қана қоймайды, бүкіл
мәдениет пен танымның негізгі тұғыры саналады. Мәдениет тіл арқылы
жүйеленіп, қалыптасып дамиды. Тілдің қоғамдағы рөлі қарым-қатынас жасау
сипатымен шектелмейді, адам ойының, санасының жетілуі мен дамуына да ықпал
етеді.
Табиғат дүниесінде бәрі бір-бірімен байланыста, бір-бірімен тығыз
қатынаста болады. Шындық болмыстағы әрбір зат және әрбір құбылыс қалған
барлық заттармен, құбылыстармен белгілі бір айқын қатынаста тұратыны
секілді тілдегі барлық сөздер де бір-бірімен байланысып жатады. Сөздердің
арасындағы логикалық байланыстар әр түрлі жолдармен жүзеге асады. Бір сөз
өзге сөздермен сан алуан логикалық, яғни біреулерімен себеп-салдарлық,
келесісімен бүтіннің бөлшегі, үшіншісімен бөлшектің бүтіні ретінде,
төртіншісімен антонимиялық т.с.с. қатынастарда болады.
1 Соматизмдер мен фразеологизмдердің құрылымы және қызметі
1.1 Соматизмдер және олардың зерттелу тарихы
Тілімізде ғасырлар бойы қалыптасып, көркем сөз қазынасының ең бір
құнарлы, мәйекті қорына айналған, әрі бай, әрі сан алуан тұрақты сөз
тіркестерінің ішінде соматикалық фразеологизмдер ерекше орын алады десек,
олардың өздері де мазмұн жағынан, тақырып бойынша жіктелуіне қарай, заттық
мағынасын қарай, қолданыс аясына есім, етістік, үстеу т.б. болып бөлінуіне,
дене мүшелерінің табиғи ерекшеліктеріне байланысты өзара жіктеліп,
жүйеленіп, үлкенді-кішілі топтарға бөлінеді.
Тіл бірнеше элементтердің жиынтығынан тұратын біртұтас жүйелі құрылым.
Оның жүйелілігі құрамына енетін элементтердің бір-бірімен тығыз қарым-
қатынасқа түсіп, байланысып біртұтастықты құрайтындығынан көрінеді. Тілдің
жүйелік сипаты тілдің ішкі заңдылықтарын, мүмкіндіктерін ашып сипаттауда
тіл ғылымында көптеген жетістіктерге қол жеткізуе мүмкіндік берді. Бұл
тілдің кіші жүйелерінің өз алдына жеке-жеке алынып қарастырылуымен де
байланысты. Сондай ішкі жүйелердің біріне тілдің лексикалық қабаты жатады.
Адамардың қоршаған ортасын, ондағы түрлі құбылыстарды, олардың
қасиеттері мен ерекшеліктерін және өзін-өзі қырынан тануы тілде айрықша
ізін қалдырып, сан мыңдаған лексемаларды дүниеге келтірді. Сондай сөздердің
біріне әрбір тілдің байырғы лексикалық қабатынан орын алатын дене мүше
атауларын, яғни соматизмдерді жатқызуымызға болады. Дене мүше атауларының
қай тілдің болмасын лексикасының көне қабатынан орын алуы кездейсоқтық
емес, өйткені адамның болмысты тану ең әуелі өзін және өзінің бойындағы
қасиеттерді, ерекшеліктерді тануға мүмкіндік береді.
Лингвистикада дене мүше атаулары соматизмдер (грек. Soma - дене) деп
аталады.
Мәселен, профессор Б.Хасанов: Метафораларды саралай келгенде, олардың
адамға, оның дене мүшелеріне байланысты жасалғандарын көп кездестіреміз.
Адам өзінің қасиеттерін табиғат құбылыстарына, жансыз нәрселерге ертеден-ақ
теліген. Бұған қарағанда адамға байланысты метафоралар – ең көне
метафоралар. ... Адамның метафоралы қолданылмайтын мүшесі жоқ, басынан бастап
бақайына дейін, яғни барлық мүшесі түгел метафораланады [1] – десе,
Р.М.Вайнтрауб соматикалық фразеологизмдердің кез келген тілдің
фразеологиялық құрамына 30%-ын қамтитынын көрсетеді. Ғалым И.С.Козырев дене
мүше атаулары туралы: Соматикалық лексика жоғары дәрежеде жүйеленген,
негізгі бөлігі анатомиялық терминдер денеге сәйкес келетін, өте тұрақты,
тілде жиі қолданылатын, тілдің ішкі әсерінен дамитын, кең түрде
метафораланған көне лексика. ... Компоненттері семантикалық тұрғыдан
негізінен мәндес болатын, кейде анатомиялық, синонимиялық байланысқа
түсетін әрбір тілдегі соматикалық лексика бір ғана макрожүйеге бірігеді.
Аталған макрожүйе бір-бірімен тығыз семантикалық байланыста болатын бірнеше
лексика-семантикалық топтарға бөлінеді, – деп жазды.
Тіл білімінде дене мүшелерін білдіретін сөздер тобының сипатын
анықтауға ғалымдар арасында бірізділік жоқ, осыған байланысты олар әртүрлі
анықталып, түрліше аталып жүр. Мәселен, Г.С.Щур өз еңбегінде: “ ... Ауру-
сырқады, түр-түсті, адамның дене мүшелерін білдіретін терминдерге белгілі
бір ортақтық тән, ол ортақтық лингвистикалық және экстралингвистикалық
тұрғыдан алғанда – функция”, – дей келе, дене мүше атауларын функционалды
топ деп атайды.
Д.Н.Шмелев дене мүше атауларын тақырыптық топ деп көрсетіп, олардың
бір-бірімен көбіне тілден тыс, яғни өздерінің бейнелеп отырған заттарының
арасындағы шынайы қатынастарға негізделе байланысатындығын айтады. Осындай
пікірді М.Оразов еңбегінен де кездестіреміз. Ғалым тақырыптық топтарға
семантикалық байланысы жоқ, тек объектив дүниедегі заттардың өзара қатынасы
негізінде топтасатын сөздерді жатқызады. Мысалы, қол мен көз, құлақ пен
аяқ, бас пен қабырға.
Дене мүшелерін білдіретін сөздердің жиынтығын Ф.П.Филин, И.А.Стернин,
П.Н.Денисов секілді ғалымдар да тақырыптық топтар ретінде қарастырса,
А.И.Кузнецова лексика-семантикалық топ деп атайды.
Л.М.Бирвиш пен Ч.Дж.Филлмор дене мүше атауларын семантикалық өріс ретінде
таниды. Р.Мейер семантикалық өрістің
1) табиғи (ағаш, хайуандар атаулары т.б.),
2) жасанды (әскери шен атаулары, механизмдердің құрама бөлшектерін
т.с.с.),
3) жартылай жасанды (аңшылардың не балықшылардың терминологиясы
т.с.с.) деген үш түрін көрсетіп, дене мүше атауларын атауға
семантикалық өріс түрлерінің алғашқысына жатқызады.
Алайда, ғалымдар дене мүшелерін білдіретін лексикалық бірліктердің
тобын әр түрлі терминдермен атағанымен де, бұл топтың бөлшек-бүтін
логикалық қатынасы негізінде құрылатынына келгенде ортақ пікірде [2, 69].
Адамдардың қоршаған ортасын, ондағы түрлі құрылыстарды, оның
қасиеттері мен ерекшеліктерін және өзін-өзі әр қырынан тануы тілде айрықша
ізін қалдырып, сан мыңдаған лексемаларды дүниеге келтірді. Сондай сөздердің
біріне әрбір тілдің байырғы лексикалық қабатынан орын алатын, дене мүше
атауларын жатқызуымызға болады.
Дене мүше атауларының қай тілдің болмасын лексикасының көне қабатынан
орын алуы кездейсоқтық емес, өйткені адамның болмысты тануы өзін және
өзінің бойындағы қасиеттерді, ерекшеліктерді қоршаған ортамен салыстыра
тануынан басталады. Сондықтан белгілі бір тілдің көне қабатынан орын алатын
сөздердің топтарын зерттеу, олардың семантикалық, морфологиялық,
сөзжасамдық т.б. белгілерін айқындау. Сол тілдің және сол тілде сөйлейтін
ұлтқа тән өзіндік ерекшеліктерді тануға мүмкіндік береді.
Орыс тіліндегі дене мүше атаулары негізінде жасалған сөзжасамдық
ұялардың құрылысын зерттеген Р.А.Қыдырбаева дене мүше атауларының бірнеше
ортақ белгілерін:
1. дене мүшелері деген ортақ семантикалық тақырыпқа,
2. ұқсас синтаксистік байланыстарға,
3. бірдей сөзжасамдық мүмкіндіктерге ие екендігін және аталған
белгілер арқылы бұл топты микрожүйе ретінде қарастыруға
болатындығын көрсетеді.
Р.А.Қыдырбаева аталған топтың жүйелілігі дифференциалды семалар
негізінде нақтылана түсетін осы топтағы сөдердің бәріне ортақ бір
семантикалық тақырыптың негізінде көрінетінін айтады. Мысалы, бас – бас
сүйек пен беттен тұратын адамның дене мүшесі сөздерінің мағынасында “дене
мүшесі” деген ортақ сема мен құрылымы (бас сүйек және бет) орналасқан жері
(жоғары бөлік), қызметі (ойлау) секілді дифференциалды семалар болады.
Соматизмдер қазақ тіл білімінде жалпы тақырып ретінде зерттелгенімен
жалқы, яғни дене мүшелерін жеке-жеке алып қарастырмаған. Осы тақырып
аясында зерттеуші Н.Ғ.Карменов дене мүше атауларын қазақ жәнге араб
тілдерінің негізінде қарастырады. Ол дене мүше атауларынан тарайтын лексика-
семантикалық өрісті талдап, тақылайды [2, 77]. Ал Ж.Қ.Өміралиева болса,
соматизмдермен келген фразеологизмдерді ұлттық-мәдени тұрғыдан ағылшын,
орыс, қазақ тілдерінің материалдары негізінде саралайды. Зерттеуші
соматикалық фразеологизмдердің жасалуына назар аудара отырып, оның тілдегі
көрініс табуына және олардың басқа тілге аударылуына баса назар аударады.
Сонымен бірге Ж.Қ.Өміралиева соматикалық фразеологизмдерді
паралингвистикамен де байланыстыра, ұштастыра қарастырады [3, 52].
Екінші отсоматикалық атауларды орыс тілі мен ағылышын тілі негізінде
салғастыра зерттеуші ғалым А.Сулькарнаева соматикалық атаулардан пайда
болған терминдерді зерттеп, зерделейді. Ол ғылыми жұмысында бас деген
сөзден тараған терминдерді, сонымен қатар басқа да дене мүшелеріне қатысты
туындаған атауларды кең әрі салғастырмалы түрде қарастырады.
Қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдерді этнолингвистикалық
тұрғыдан зерттеген Б.Уызбаева 83 дене мүшелерінің атауына қатысты мың
соматикалық етістікті фразеологизмдер жинағынан айта келіп: “Бұдан шығатын
тұжырым – тіліміздегі қазірше айқындалған соматикалық етістікті
фразеологизмдердің жалпы саны адам болмысына тән соматикалық процесстерден
әлдеқайда аз”, – дейді [4, 12].
Анатомиялық атаулар негізгі сөздік қорға жататындықтан, көп мағыналы,
туынды сөз жасауға сонша бейімділігімен ғана сипатталмайды. Сонымен қатар
тұрақты тіркестер жасаудағы белсенді қызметімен де айрықша көзге түседі [5,
189].
Кез келген тілдің фразеологиялық құрамында дене мүшелері атаулары
ұйытқы болып келетін тұрақты тіркестердің алатын орны ерекше. Олар
фразеологизмдердің басым көпшілігін құрайды.
Фразеологизмдерге адамның дене мүшелерінің ұйытқы болуының өзі адамның
сезім мүшелері арқылы қоршаған ортаны қабылдауының көрінісі болып табылады.
1.2 Фразеологизмдер мен соматикалық фразеологизмдер – ұлттық бейнелі
ойлаудың тілдегі көрінісі
Адам ғалам заңдылықтарының тылсым сырына таным арқылы бойлайды.
Ғаламды, ақиқат болмысты танудың құралы ойлау болып табылады. Ойлау арқылы
адам өз санасында ғалам заңдылықтарын, ақиқат болмысты бейнелейді және
оларды ұғым-түсініктер түрінде ұстап қалады, яғни әлем бейнесі дегеніміз
адамның ойлау әрекетінің атрибуты, ал ұғымдар мен одлардың өзара байланысы,
қарым-қатынасы түріндегі абстракция адам санасындағы әлем бейнесінің
формасы болып табылады. Басқаша айтқанда, ойлау әрекетінің бейнелегіштік
қасиетінің нәтижесінде санада адамның өзін қоршаған ақиқат болмыс әлемінде
бағыт-бағдарын межелеуіне, әлем жайлы жинақтаған білімін өз пайдасына
жаратуына басшылық жасайтын дүниенің концептуалды бейнесі қалыптасады.
Ғаламды, ақиқат болмысты танудың құралы ойлау болатын болса, тіл –
ойды жеткізудің аса маңызды құралы. Демек, тіл танымдық әрекетті де
танытады.
Сөз байлығын тексеретін тіл білімінің саласын лексикология дейтін
болсақ, фразеологизм байлығын зерттейтін саланы фразеология деп атау әбден
орынды дейді І.Кеңесбаев [6].
Қай ұлттың болса да тіл байлығы – сол ұлттың тарихи айнасы. Өйткені
сөздің бәрі сананың көрінісі [7, 66-70].
Ал тілдегі фразеологизмдер белгілі бір ұлттың салт-санасының, мәдени
өмірінің, ұлттық дүниетанымының айнасы. Тіәлдің әр түрлі даму кезеңдерінде
қалыптасқан фразеологизмдер бірнеше ғасыр өсір сүрсе де, өзінің бастапқы,
көне формасымен қатар, мәнерлілігін, пәрменділігін сақтаған [8, 156].
Адамның дене мүшелерінің атауларының қатысуымен жасалатын соматикалық
фразеологизмдерде адамның өзін-өзі және өзгелерді тануына, адамның дене
құрылысына қатысты ақиқат болмыс үзінділері (фрагменттер) көрініс тауып
жатады.
Соматикалық фразеологизмдердің табанында жатқан о бастағы еркін
тіркес ең әуелі дене мүшелерінің қалып-күйін білдіреді. Бұл қалып-күй
адамның дене мүшелерінің атқаратын қызметтеріне, сондай-ақ адам
қабылдауына және оларға адам организмінің жауап қайтаруына байланысты
түрліше болады. Демек, соматикалық фразеологизмдердің жасалуының түп
негізінде адамның сезімдік танымы жатады.
Соматикалық фразеологизмдер сезімдік таным арқылы алынған санадағы
қарабайыр ақпараттардың өңделіп, қорытылып танымның жоғары сатысын
(логикалық) танытатын ұғым-түсініктерге айналуын, бұл ұғым-түсініктердің
объектенуін, материалдық формаға енуін, яғни ақиқат болмыс үзінділерінің
тілдік бейнесін түзуін көрсете алатын тіл бірліктері қатарынан саналады.
Сондықтан да соматикалық фразеологизмдерді сыртқы әлемді сезіну мен дүниені
қабылдаудың тілдік моделдері, сезімдік танымға негізделетін логикалық-
танымдық мағлұматтар арқалаған ұғымдардың тілдік бейнесі деуге болады.
Дүниені қабылдаудың тілдік моделі ең алдымен тіл иесінің адамның дене
құрылысы туралы түйген ойын, ұғым-түсініктерін береді, тіл өкілінің өзінің
әлемі мен өзін қоршаған дүние – әлемді тануын, сезінуін, түйсінуін
бейнелейді.
Фразеологизмдер еркін тіркестердің негізінде жасалатыны,
фразеологиялық мағына негізгі ұғымнан келіп шыққан, екінші кезекте бертін
келе өрбіген туынды мағына болып саналатыны белгілі. Фразеологизмнің
жасалуына негіз болған еркін тіркестің тікелей мағынасы нақты өмір
шындығына, халықтың ерте кездегі ұғымына, ой-санасына сай келуі сөзсіз [6,
266].
Осы тұрғыдан алғанда соматикалық фразеологизмдерде көрініс тапқан
ақиқат болмыс фрагменттері адамның дене құрылысындағы дүниені қабылдау
оргнадары туралы ұғым-түсініктерді бере алады.
Түркі тіл біліміндегі фразеологизмдердің морфологиялық-грамматикалық
ерекшеліктері туралы әр жылдары қорғалған диссертациялық еңбектермен, құнды
ізденістермен байытқан ғалымдар баршылық.
Кейібр зерттеулер фразеологиялық тұлғалардың әдеби тілдегі стильдік
қолдану жүйесіне арналса, енді біразы жеке жазушылардың шығармаларындағы
фразеологизмдерді қарастырады. Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді арнайы
зерттеп, олардың сипаттамалық белгілеріне жеке-жеке тоқталған, қазақ тіліне
қатысты фразеологиялық тіркестерді саралап, топтап, жинақтаған, сөздік
құраған – академик І.Кеңесбаев. І.Кеңесбаев фразеологизмдерді танып-білудің
басты үш белгісін: 1) қолдану тиянақтылығын; 2) мағына тұтастығын; 3)
тіркес тиянақтылығын қолдап, осы үш критерийді бір-бірінен жырып алмай,
тұтасымен басты арқау еткенде ғана фразеологиялық ерекшеліктерінің ерекше
белгілерін тани аламыз [6, 712].
Фразеологизмдердің қолданылу тиянақтылығы – сөйлемде айтылуда бұрыннан
қалыптасқан даяр қалпында жұмсалатынынан еркін сөз тіркесімен салыстырғанда
анық көрінеді. Әдетте синткасистік сөз тіркесі белгілі бір үлгілер, тіл
заңдылықтары бойынша сөйлеу кезінде жасалады. Мысалы, аузымен орақ орған
өңшең қыртың (Абай) немесе Асылдан болат ұл туса,... егескен жерде шарт кетер
(Махамбет). Осындағы ерекшеленген аузымен орақ орған, шарт кетер
дегендердің екеуі де фразеологизмге жатады. Аузымен орақ орудың еркін
тіркесі – қолынан ештеңе келмеу, шарт кетудің еркін сөз тіркесі – бірден
ашулану.
Фразеологизмдер бір бүтін тұтастық ретінде қолданылуы жағынан
лексикалық бірлік – сөзге ұқсайды. Фразеологизмдер бірнеше сөздің
тіркесінен құралғанымен, дербес мағыналық бөлшектерге бөлінбейді,
сөйлегенде тұтас күйінде қолданылады. Мысалы, көпке топырақ шашу, жұмған
аузын ашпау, қапа болу, көлбең қағу, жегені желкесінен шығу, дүниеден өту,
көңілі босау т.б. бұлар құрылым-құрылысы жағынан күрделілігіне қарамастан,
сөйлем ішінде әрқайсысы жеке сөздермен бірдей теңесіп тұрады, әрі бір
сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бір мүшесі қызметін атқарады.
Күрделі сөздер мен фразологизмдердің сырт тұлғасы бір-бірімен ұқсас
келеді. Есім фразеологизмдер мен күрделі сөздер бір үлгімен жасалады.
Мысалы, күрделі сөздер: жел диірмен, тас жол, жылтыр қара, ақ қайың;
фразеологизмдер: жел сөз, тас жүрек, ақ саусақ т.б.
Күрделі сөздердің дербес мағыналы, номинативтік қызметі басым болса,
фразеологизмдер үнемі бейнелі мағынада жұмсалады. Фразалық тұлға сөйлемнің
бір мүшесі ретінде мағына жағынан да, синтаксистік жағынан да басқа еркін
сөз тіркесі және күрделі сөздермен байланыса береді. Бұл – фразеологизмнің
ерекшелену сипаты.
Фразеологизмдердің екінші белгісі – мағына тұтастығы. Фразеологизмдік
тұтастықтың өзіне тән бейнелі мағынасы болатыны белгілі. Ол мағына тұрақты
тіркестің құрамындағы сөздердің мағынасына сай кле бермейді. Тіркес
құрамындағы сөздер бір-бірімен тұтаса барып, бір ұғым, бір мағынаға ие
болады. Мысалы, Қадалған жерінен қан алу – айтқанын істетпей қойму,
қабырғасынан күн көріну – жүдеу, арық. Берілген тұрақты сөз тіркесінің
құрамында айтқанын істеу немесе жүдеу секілді сәйкес мағыналы сөздер жоқ.
Фразеологизмдердің мағына тұтастығы жеке сөзбен бірдей деуге болмайды.
Сөз лексикалық мағынаны, яғни түбір мағынаны білдіреді. Ал фразеологизмдер
ауыс мағынада жұмсалып, сөзбен баламалық қабыста емес, жанамалық қатыста
тұрады.
Ғалым Ә.Болғанбаев жеке сөздің лексикалық мағынасы мен тұрақты
тіркестің фразеологиялық мағынасы бір-біріне теңбе-тең болмайды деуі
осыдан [9, 136].
Фразеологизмдердің негізгі белгілерінің бірі – тіркес тиянақтылығы.
Тұрақты тіркес тізбегіндегі сөздер айтушының қалауынша емес, қалыптасқан
белгілі жүйемен орналасады. Сол себепті сөздердің жігі ажыратылмай тұрады.
Оларды басқа сөздермен ауыстыруға, сөздердің орын тәртібін өзгертуге
келмейді, сол қалпында тұтасып тұрады.
Фразеологзимдерге тән аталмыш белгілер К.Ахановтың [10, 396].
Г.Смағұлованың [11, 118], Ә.Болғанбаевтың [9, 136] еңбектерінде бір қалыпта
берілген. Яғни, тұрақты сөз тіркесі белгілері туралы зерттеуші ғалымдардың
пікірі бір жерге тоғысады.
Фразеологизмнің түрлеріне келгенде ғалымдар пікірінде сәл өзгешеліктер
байқалады. Проф. К.Аханов тұрақты сөз тіркесін фразеологиялық оралымдар
ретінде қарастыра отырып, В.В.Виноградов пен Н.М.Шанскийлердің еңбектеріне
сүйене келе фразеологизмнің 4 түрін ұсынады:
1) фразеологиялық тұтастық;
2) фразеологиялық бірлік;
3) фразеологиялық тізбек;
4) фразеологиялық сөйлемше [10, 357].
Фразеологизмнің жеке сөзге ұқсайтын тұсы – бір мағынаны беруі де,
күрделі сөзге ұқсайтын тұсы – бірнеше сөзден тұруы. Осыдан керісінше, жеке
сөзге ұқсамайтын тұсы – бірнеше сөзден тұрып, бір мағынаны беруі болса,
күрделі сөзге ұқсамайтын тұсы – құрамындағы сөздердің тұрақтылығы. Біздің
бұл тараудағы міндетіміз фразалық тіркестерді түрлеріне қарай ажыратып,
қазақ тіліндегі отқа қатысты тұрақты сөз тіркестері мен мақал-мәтелдерді
салыстыра зерттеу. Ұқсас ұғымдары мен өзіндік ерекшеліктерін айқындау. Осы
себепті, фразеологизмнің алғашқы үш түріне жататындарын тұрақты сөз тіркесі
ретінде, төртіншісін фразеологиялық сөйлемшелерге жататындарын мақал-
мәтелдер ретінде қарастырдық. Жалпы алсақ, екеуі де фразеологиялық
оралымдар құрамына кіретінін мойындаймыз. әрі жалпы фразеологизмнің қорынан
от сөзінің мағыналық өрісі қамтитын фразеологизмдер ерекшелеу және оларды
салыстырмалы түрде талдау тақырып аясын тарылтқанымен, жалпы тіл білімінде
анықталып болмаған фразеологиялық мәселелерді қозғауға септігі тиер деген
ойдамыз.
Фразеологизмдерді лексикалық тұрғыдан алар болсақ, үнемі ауыспалы
мағынаны білдіреді. Сонымен қатар фразеологизмдердің әсерлілік-реңтік бояуы
қанық болады. От сөзіне қатысты фразеологизмдердің беретін мағыналары да
осы әсерлілік-реңктік мәнде қолданылып, бір бағытта, яғни сыпайылық,
құрмет, қастерлеу мазмұнын иеленеді. Ал соматикалық фразеологизмдер белгілі
бір дене мүшесінің қатысуы арқылы туындаған тұрақты тіркестер. Бұлар да
тілде кеңінен қолданылып, сөздің бояуын, мағынасын келтіріп тұрады.
1.3 Бас, аяқ соматизмдерімен келген фразеологизмдер мен бейвербалды
амалдар
Лексикогрфтардың пікірінше, кез келген тілдің фразеологиялық қорының
30 пайызын соматикалық тіркестер құрайды. І.Кеңесбаев сөздігінде 630-дан
астам соматикалық фраземалар тіркелген. Түркі тілдеріне ортақ фраземалық
қордың басым көпшілігі соматикалық фраземалар болып табылады. Башқұрт
фразеологиясын зерттеуші ғалым, академик З.Г.Ураксин Фразеология
башкирского языка еңбегінде башқұрт тілінің фраземаларына лексика-
семантикалық, құрылымдық-морфологиялық, синтаксистік тіркесімділігі
тұрғысынан лингвистикалық анализ жасай отырып, соматиклық фраземалар туралы
былай дейді: Фразеологизмы, общие для большинство совершенных тюркских
языков, образуются чаще всего от названии частей тела, которые в сочетаний
с другими словами в прямом значении обозначают положение частей тела,
различное состояние или действия органов тела. Употребление их в переносном
значении, когда они начали обозначать психическое осотояние, способности
человека и дрр., привело к фразеологизации всего словосочетания [12, 142].
Фразеологизмдердегі бірінші компонент көбінесе фраза жасаушы ұйытқы
сөз болып табылады, бірақ бұл негізгі шарт болып табылмауы керек. Тілдегі
кез келген сөз фраземажасамда ұйытқы компонент бола алмайды. Тек халықтың
санасында, тілінгде ұзақ жасасып келген, байырғы сөздік қордағы лексемалар
ғана ұйытқылық қызмет атқара алады.
Фразеологиялық қордың басым көпшілігі болып саналатын анатомиялық
атаулар мен дене мүшелері арқылы жасалған фраземалардың саны түркі
тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде аз емес. Соматикалық атаулар арқылы
жасалған фраземалар көне түркі ескерткіштерінде де көптеп саналады.
Кез келген тілдің лексикалық қорындағы соматизмдердің алатын орнын
ерекше ескерсек, бұл лексеманың өте көне қабатқа жататынына көз жеткізуге
болады. Көне түркі ескерткіштер тілінде кездесетін соматикалық
фраземалардың қазіргі түркі тілдерінің көбіне ортақ екенін дәлелдеу қиынға
соқпады.
Сонымен қатар көне түркі тілдеріндегі соматикалық фразеологизмдердің
бірінші есім компоненті басқа түркі тілдерінде өзгерген, ал етістік
компоненті сақталған фраземалар да кездеседі. Мысалы, сөйлеуді бастау
қазақ тілінде – аузы ашылу, ұйғыр тілінде – ағзи ечилмақ, өзбек тілінде –
ағиз ачмақ және т.б. фактілер көрсетіп тұрғандай, көне түркі тіліндегі тіл
лексемасын қазіргі түркі тілдерінде ауыз сөзі алмастырған.
Қазақ тіл білімінде соматикалық фраземалардың варианттылық сипаты [11,
26], олардың ұлттық-мәдени ерекшеліктерін, соматикалық фраземалардың
процессуалдық мағыналары мен етістіктермен тіркесімділік қасиеттері және
олардың этнолингвистикалық сипаты, типологиялық құрылымы әр түрлі
тілдердегі соматикалық тіркестерді қазақ тілімен салыстырмалоы-типологиялық
тұрғыдан зерттеген еңбектер саны аз емес.
Тіл дамуының ерте сатысының өзінде таныс сөздер (лексемалар) негізінде
жаңа комбинациялар жасау, жаңа тіркестер қалыптастыру үрдісі болған. Осы
таныс комбинацияларға соматикалық атауларды жатқызуға болады. Себебі адам
қашан да когнитивтік үрдісті өзін-өзі танудан, байқаудан бастайтыны анық.
Адамға етене таныс, жақын атаулар – өзінің дене мүшелері.
Дене мүшелері ұйытқы болған, фраземалар құрамындағы басқа
компоненттерге басшылық етіп, ықпал жасап тұратын тілдік қорда сақталған
кейбір соматикалық фраземалардың ішкі формасында күңгірттілік байқалады.
Итальян тілінің фразеологиясын зерттеуші ғалым Т.З.Черданцова бұл құбылысты
тіл табиғатындағы ассиметриялық құбылыс және оның бойындағы метафоралану
қабілеті мен контестік мағынағам ие болуымен қатар кейібр
экстралингвистикалық факторлардың нәтижесі деп түсіндіріп, төмендегйдей
пікір айтады: Письменный свидетельства человеческой речи и более позднее
литературные источники соджержат относительно большое количество
несвободных словосочетаний, способных, с одной стороны, служить названием
новых понятие и предметов и выступать в качестве составных терминов, с
другой стороны – описать ситуацию с помпощью слов, утративших прямую
соотнесенность с тем предметом, обозначением которого они могли являться, и
выступать в качестве фразеологияческих единиц [13, 126].
Қазақ тілінің фразеологиялары құрамында мағынасы қазіргі сөйлеушіге
түсініксіз сыңарлар кездеседі. Ол сыңарлар дайын материал болып табылатын
фраземалардың тұтас мағынасын сол күйінде қабылдағанда ғана сөйлеушіге
түсінікті.
Адам – табиғаттың жаратқан күрделі де, айрықша феномені. Жер бетіндегі
қоғамдық өмірдің негізгі тұлғасы бола тұра, адам өз өмірінде небір ғаламат
күйлерді басынан кешіріп, өзінің табиғи қасиетіне орай жан-дүниесімен
тебірене сезіне алады. Адам басынан түрлі оқиғаларды өткізеді: олар
қуанады, сүйсінеді, күледі, шаттанады, рахаттанады, сонымен қатар ренжиді,
ашуланады, ашынады, күйінеді, сүйсінеді, әуестенеді, құмартады немесе
жиіркенеді.
Қазақ тіліндегі фраземалардың ұлттық-мәдени аспектілеріне синонимдік
қатарлар тұрғысынан зерттеген проф. Г.Н.Смағұлова мағыналас қатарлардың
топтарын антропоцентристік және тілдегі адамдық фактор тұрғысынан
семантикалық өрістерге жіктеп, мынадай пікір айтады: Адам бойындағы сезім
саласындағы айырмашылықтар түрліше. Тұрмыс жағдайы, білім деңгейі, жас
мөлшері, қоршаған орта әсері де ықпалын тигізеді. Қалыпты, күнде көріп
жүрген, болып жатқан дүние құбылыстарын әркім әр түрлі қабылдайды,
бағалайды [14, 158].
Одан әрі фраземаларды адамның жағымды, жағымсыз қимыл әрекеті, сезім
жағдайы эмоциялық фраземалар, адамның физикалық қалпы, сөйлеу дағдысы, жеке
басына тән қасиеттері, қоғамдық-әлеуметтік жағдайы, түр-әлпеті және т.б.
семантикалық топтарға бөледі [14, 123] көріп тұрғанымыздай, фраземалардың
басым көпшілігі адаммен, оның сезімдерімен, қасиеттерімен байланысты пайда
болған. Осы типтес фраземаларды жасауға негіз болған фраземалардың
көпшілігі соматизмдердің үлесіне тиеді.
Бас соматизмі ҮІІІ ғасырдағы көне түркі ескерткіштерінде, көне ұйғыр,
қыпшақ және оғыз ескерткіштерінде, қазіргі түркі тілдерінің барлығында
дерлік – bas түрінде кездеседі. І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігінде 169 фразема берілген. Бұл дегеніміз бас сөзіне
қатысты жасалған соматикалық фразеологизмдердің саны аяқ соматикалық
фразеологизміне қарағанда әлдеқайда көп екендігін көрсетеді. Шынымен де,
қазақ тілінде бас соматикалық фразеологизміне қарағанда аяқ сөзімен келіп
туындаған соматикалық фразеологизмдері едәуір. Бұған біз зерттеу
жұмысымызды жазу барысында көз жеткіздік (1-сурет, 19-бет).
Қазақ тіліндегі фраземалардың қалыптасуына сонымен қатар құлақ, тіс,
тіл, аяқ, бас т.б. анатомиялық атаулардың, дене мүшелердің қызметі айрықша.
Олар сөзге арқау, ойға тірек болып, тілдің фразеологиялық бай қорын жасауда
ерекше қызиет атқарады.
1-сурет – Бас соматизмімен келген фразеологизмдер
Қазақ халқының ерте кезден қалыптасқан әдет-ғұрыптары мен дағдыларында
психологиялық іс-әрекеттер көп кездеседі. Сезімді, көңіл-күйді, іс-қимыл
әрекетін көп сөзбен айтпай-ақ ыммен, ишаратпен, еппен сездіретін және
соларды дәл бейнелейтін ойлы ұғымдар бар. Адамның анатомиялық атаулары
(соматизмдер) олардың қимыл-қозғалыстарымен де тікелей байланысты. Адамның
дене мүшелері арқылы жасалған қозғалыстар соматикалық бейвербалды
фраземалардың жасалуына ұйытқы болған. Коммуникативтік актідегі бейвербалды
тәсілдерді зерттеу кинесикамен байланысты. Лингвистикада кинесика
паралингвистикалық амал болып табылатын қарым-қатынас барысында
қолданылатын кинемалар, мимикалар және пантомимикалық қозғалыстар, дене
қимылдары ретінде қарастырылады. Êèíåñèêà òië áiëiìiíäå òiëäiң øûғó
ìәñåëåëåði æәíå ñåìèîòèêàäàғû қàðûì-қàòûíàñ òåîðèÿñûíà áàéëàíûñòû
қàðàñòûðûëäû. Êèíåñèêà ôóíêöèÿëàðû ÕIÕ ғàñûðäàí áàñòàï-àқ ғàëûìäàðäûң
íàçàðûí өçäåðiíå àóäàðòқàí. ±àëûìäàð êèíåñèêàíû қàðûì-қàòûíàñòûң êөìåêøi
àìàëû ðåòiíäå қàðàñòûðàäû.
Халық даналығында ымды білмеген – дымды білмейді ұғымы осымен
тікелей байланысты. Қазақ халқының әдет-ғұрыптарын зерттеп, жинаушы, жазушы-
этнограф С.Кенжеахметұлы дағды, ым-ишара туралы былай дейді: Әдет, дағды,
ишара, ым арқылы адамдар келісу, ашу-ыза, ұялу, жеңілу, жеңу, қайғыру т.б.
көңіл-күй көрінісін білдірген. Қазақтың осы әдеті бүгін де қолданылады. ...
Оны жас ұрпақ білген жөн. Халық әдет-ғұрпы мінезіндегі өзіне жарасатын осы
ұғымдар іс-әрекет, бет-пішін, түрлі қимылдар арқылы жасалады [15, 94].
Ым мен дене қимылдарын этикет формаларының құрамдас бөлігі ретінде
қазақ және орыс тілдері деректері негізінде қарастырған А.Д.Сейсенова, ым
мен дене қимылдары тек қана коммуникативтік жету мақсатында әлеуметтік
мотивацияға ие болады. Бұл ерекшеліктеріне байланысты кинемаларды ұлттық-
мәдени нышаны бар құбылыс деп анықтауға болады. Сол себептен тілдегі
паралингвистикалық факторлар белгілі бір этностың ұлттық белгілері
тұрғысынан зерттелуі қажет, – дейді. [16, 146].
Ым тілін зерттеуші ғалым М.П. Ешимов Қарым-қатынаста ым-ишараттардан,
дене қимылдарынан көбінесе қол, бас қимылдары көп қолданылады – дейді.
Сонымен бірге М.П. Ешимов соматизмдермен (соматикалық фразеологизмдерді)
келген дене қимылдарын нақты мысалдармен дәлелдей түседі [17, 22].
Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің семантикасын зерттеуші ғалым
Р.Авакова соматизмдерден жасалған фразеологизмдерді арнайы зерттеу нысаны
етіп қарамаса да, олардың жасалу жолдары және қандай дене мүшесімен көбірек
құралатындығы сияқтиты мәселелерді тілге тиек етеді [18].
Òүñiíäiðìå ñөçäiêòåðäå ïàðàòiëäiê àìàëäàðғà ìûíàäàé àíûқòàìà áåðiëåäi:
äåíå қèìûëû, әñiðåñå, ñөéëåó ìәíåðëiëiãií àðòòûðàòûí қîë қèìûëû (қîëìåí әð
òүðëi қèìûëäàð æàñàó) [19, 524]. Ìèìèêà – iøêi ïñèõîëîãèÿëûқ æàғäàéäû
áiëäiðåòií áåò қ½áûëûñòàðû. Áið íәðñåíi áåò қèìûëäàðûìåí êөðñåòó. Ìұíäàé
қèìûëäàðäû êөðêåì àêòåðëiê қàáiëåòïåí êөðñåòó [20, 213] äåëiíåäi. Ал
бейвербалды амалдар дегеніміз тілсіз берілетін құралдар болып табылады.
Яғни сөздің орнына ым-ишараны қолданы. Мысалы, иә деп жатпай, бас изей
салу т.б.
ÕÕ ғàñûðäûң àÿғûíäà áåéâåðáàëäû ñàëàäà æàңà ғàëûì-¸ëåóìåòòàíóøû
ìàìàíûíûң òүðëåði ïàéäà áîëäû. Îðèíòîëîãòàðäûң құñòàðäûң ìiíåç-құëқûí
áàқûëàï ë¸ççàò àëғàíûíäàé, áåéâåðáàëäû òàңáàëàð ìåí ñèãíàëäàðäû òàìàøàëàï
ðàõàòқà êåíåëåäi. Îë îëàðäû æàғàæàéäà, қîíàқòà áîëғàíäà, òåëåäèäàðäàí,
æұìûñòà, æàëïû àäàìäàðäûң áið-áiðiìåí қàòûíàñû êåçäåðiíäå áàқûëàéäû.
Àäàìäàðäûң ìiíåç-құëқûí өç äîñòàðûíûң қûëûқòàðûí áiëó ¾øií, ñîë àðқûëû өçi
òóðàëû ì¸ëiìåò àëàäû æәíå áàñқà àäàìäàðìåí қàðûì-қàòûíàñûí æàқñàðòó үøií
çåðòòåéäi.
Àë áұë ìәñåëåíi çåðòòåóäiң òåõíèêàëûқ æàғûíà “body language”-ãå êåëåòií
áîëñàқ, ÕIÕ ғàñûðäûң áàñûíäà, 1872 – æûëû æàðûқ êөðãåí ×àðëüç Äàðâèííiң
“Àäàìäàð ìåí æàíóàðëàð ýìîöèÿñûíûң êөðiíiñi” åң құíäû åңáåê áîëäû. Îë
қàçiðãi “қèìûë òiëiíå” áàéëàíûñòû çåðòòåóëåðãå әñåðií òèãiçäi, àë ×.
Äàðâèííiң êөïòåãåí îéëàðû ìåí áàқûëàóëàðûí қàçið áүêië әëåìíiң ғàëûìäàðû
ìîéûíäàéäû. Ñîë êåçäåí áåði ғàëûìäàð 1000-íàí àñòàì áåëãiëåð ìåí
ñèãíàëäàðäû àéûð¹àí.
Қèìûë ìåí äåíå қèìûëû ñөçáåí òûғûç áàéëàíûñòû, îéäûң êөðiíiñi áîëà
îòûðûï, îë ñөçäi íàéçàғаéäûң êүí êүðêiðåéòiíií åñêåðòêåíäåé åñêåðòåäi.
Àòàқòû ðåæèññåð Ê. Ñòàíèñëàâñêèé өç àêòåðëåðiíå “Æàííûң, әð қèìûëäûң
äàóûñòà, қèìûëäà, áåò қèìûëûíäà өçiíiң êөðiíiñi áàð” äåãåíäi êүï қàéòàëàғàí
åêåí.
Ìұíäàé қèìûëäàð òiëäiң áàðëûқ қûçìåòòåðií îðûíäàóøû òàңáàëûқ æүéåíi
құðàéäû. Áiðàқ òàңáàëàðäûң áåéíåëiê құðûëûìû îñûíäàé òiëäåðäiң ìîðôîëîãèÿñû
ìåí ñèíòàêñèñiíiң åðåêøåëiêòåðiíå әñåð åòåäi.
Áàñ èçåó êөïòåãåí åëäåðäå “èә” äåãåíäi íåìåñå êåëiñiìäi áiëäiðåäi. Áұë
òóà áiòêåí äåíå қèìûëû áîëóû êåðåê. Өéòêåíi, îíû ìûëқàó, ñàңûðàó àäàìäàð äà
қîëäàíàäû. Êåëiñïåóäi íåìåñå æîққà øûғàðóäû áåëãiëåéòií áàñ øàéқàó äà
óíèâåðñàëäû áîëûï òàáûëàäû. Îë áàëàëûқ øàқòàí ºàëûïòàñºàí, èãåðiëãåí äåíå
қèìûëäàðûíûқ áiði. Áàëà àíà ñүòiíå òîéғàí êåçäå àíà îìûðàóûíàí áàñ òàðòà,
áàñûí áiðåñå àðû, áiðåñå áåði øàéқàéäû. Êiøêåíòàé áàëà òîéғàí êåçäå àòà-
àíàñû òàìàқòàíäûðûï îòûðғàí қàñûқòàí áàñûí àëûï ºàøûï àðû-áåði øàéқàéäû.
Îñûëàéøà îë өçiíiң êåëiñïåóøiëiãií áiëäiðó үøií áàñ øàéқàóғà òåç үéðåíiï
àëàäû.
Êåéáið äåíå қèìûëäàðûíûң øûғó òåãií àëғàøқû қàóûìäûқ құðûëûñòûң
ê¼ðiíiñòåðiíåí ºàðàñòûðó¹à áîëàäû. Òiñòi àқñèòó қàðñûëàñòàðûíà øàáóûë
æàñàóäàí қàëғàí. Àë ºàçið áiðåóäi êåêåòå êүëãåíäå ñîëàé iñòåéäi íåìåñå
ºàðñûëûºòàðûí áàñқà àìàëìåí ê¼ðñåòå àëàäû. Æûìèûñ, êүëêi àëғàøûíäà
қîðқûòóäûң áåëãiñi áîëғàí äåñåê, àë қàçið ºóàíóäû, ðàõàòқà áөëåíóäi æ¸íå
áàñºà äîñòûқ қèìûëäàðäû áiëäiðåäi.
Âåðáàëäû òiëäåð ìәäåíè åðåêøåëiêòåðãå áàéëàíûñòû áið-áiðiíåí
àæûðàòûëàäû, ñîíäàé-àº, áið ұëòòûң áåéâåðáàëäû òiëiíiң åêiíøi ұëòòûң
áåéâåðáàëäû òiëiíåí àéûðìàøûëû¹û áîëàäû. Áið ұëòòà áåëãiëi áið ìàçìұíғà èå
äåíå қèìûëû åêiíøi ұëòòà åø íәðñåíi áiëäiðìåói ìүìêií.
Äåíå қèìûëû òiëií æàңàäàí çåðòòåé áàñòà¹àíäàð áið қèìûëäû æåêå áөëiï
àëûï, îíû áàñқà қèìûëäàð ìåí æàғäàéëàðäàí áөëå қàðàóғà òûðûñûï, қàòå
æiáåðiï àëóëàðû ìүìêií. Ìûñàëû, æåëêåíi қàñó ìûңäàғàí ìà¹ûíàíû áiëäiðói
ìүìêií — қàéûçқàқ, òåð, ұìûòøàқòûқ, ñåíiìñiçäiê íåìåñå өòiðiê àéòó. Ìұíûң
áәði áұë қèìûë қàíäàé æàғäàéäà æәíå îíû áàñºà қèìûëäàð àðºûëû қîøòàғàíûíà
áàéëàíûñòû қàáûëäàíàäû. Қèìûëäû äұðûñ òүñiíiï, òàëäàó үøií îñû êåçäå
æàñàëғàí áàðëûқ қèìûëäàðäû åñåïêå àëó êåðåê. Қèìûëäàð äà ñөéëåìäåð ñèÿқòû
æàñàëûíûï, àäàìíûң êөңië-êүéi, қàðûì-қàòûíàñûí ä¸ë áiëäiðåäi. Áàéқàғûø àäàì
ìұíäàé áåéâåðáàëäû ñөéëåìäåðäi “îқûï”, îíû ñөéëåóøiíiң àóûçøà ñөéëåìäåðiìåí
ñàëûñòûðà àëàäû.
Ëèíãâèñòèêà ñàëàñûíäàғû ғûëûìè çåðòòåóëåð àäàìíûң ñөçäiê қîðû ìåí
әëåóìåòòiê ì¸ðòåáåñiíiң, áèëiãiíiң àðàñûíäà òiêåëåé áàéëàíûñ áàð åêåíäiãií
êөðñåòòi. Àäàìíûң әëåóìåòòiê íåìåñå ìàìàíäûқ қàëïû, æàғäàéû íåғұðëûì æîғàðû
áîëñà, îíûң ñөçäåð ìåí ôðàçàëàð ºîëäàíó қàáiëåòi ñîғұðëûì æàқñû áîëàäû.
Áåéâåðáàëäû àìàëäàðäû çåðòòåãåíäåðäåí àäàìíûң øåøåíäiãi ìåí өç îéûíûң
ìàçìұíûí æåòêiçóäåãi æàñàëғàí äåíå қèìûëäàðûíûң àðàñûíäà áàéëàíûñ áàð
åêåíäiãií êөðñåòòi. Áұë àäàìíûң әëåóìåòòiê æàғäàéû, îíûң áåäåëi ìåí îëàð
ïàéäàëàíàòûí äåíå қèìûëäàðû ñàíûíûң áið-áiðiìåí òiêåëåé áàéëàíûñòû
áîëàòûíäûғûí áàéºàòàäû.
Òië áiëiìi, ýòíîãðàôèÿ, àíòðîïîëîãèÿ, ïåäàãîãèêà ñàëàëàðûíäà ғàëûì-
ìàìàíäàðûíûң çåðòòåóëåðiíäå Ëàòûí Àìåðèêàñû ìåìëåêåòòåði, Èòàëèÿ, Èñïàíèÿ
үøií äåíå қèìûëäàðû қàðûì-қàòûíàñòûң ìàңûçäû ýëåìåíòi áîëûï òàáûëàòûíäûғûí
êөðñåòòi. Ñîëòүñòiê õàëûқòàðû äåíå қèìûëäàðûí àçûðàқ, àë Æàïîíèÿäà òiïòi àç
қîëäàíàäû.
Ñåìèîòèêàëûқ òàңáàëàðäûң áiði – ñiëòåó, íұñқàó, ÿғíè әð òүðëi äåíå қèìûë-
қîçғàëûñòàðû àðқûëû áåëãi áåðiï, áið íәðñåíi õàáàðëàó, òүñiíiñó әðåêåòòåði.
ғûëûìè әäåáèåòòåðäå ñåìèîòèêàëûқ òàңáàëàðäûң áұë òүði ûì òiëi, қîë òiëi äåï
òå àòàëàäû.
Êåéáið ғàëûìäàð ûì òiëií àäàìäàðäûң қàòûíàñ құðàëûíûң àëғàøқû òүði äåï,
áàñòàïқû òië – ûì òiëi áîëғàí, äûáûñ òiëi ûì òiëiíåí êåéií øûққàí, ûì òiëi
àäàìäàð қàòûíàñû äàìóûíûң äåðáåñ áið ñàòûñû äåãåíäåðäi àéòàäû. Ìұíäàé
ïiêiðäi òië áiëiìiíäå ß. Ìàðð äà æàқòàäû.
Äåíå қèìûëäàðû àðқûëû òүñiíiñó, õàáàðëàñó әðåêåòòåðiíiң åæåëãi
çàìàíäàðäàí áåði êåëå æàòқàíäû¹ûí, îíûң àäàì қîғàìûíûң өòå áàëàң êåçäåðiíiң
өçiíäå äå ê¼ï êåçäåñåòiíäiãií ғûëûì æà øû¹àðìàéäû. Áұë ìәñåëåíi
çåðòòåóøi ìàìàíäàð îíû æîғàðûäà àéòûëғàíäàé, õàéóàíàòòàð äүíèåñiíäå қàçið
äå êåçäåñåòií үð òүðëi äåíå әðåêåòòåðiìåí òөðêiíäåñ åìåñ ïå åêåí, ºàçið äå
қîëäàíûëûï æүðãåí әð òүðëi ûìäàó, íұñқàóëàðûìûç àäàìäàðäûң õàéóàíäàð
òîáûìåí ºàòàð æ¾ðãåí êåçiíiң өçiíäå äå áîëìàäû ìà åêåí, — äåãåí áîëæàìäàð
àéòàäû. Õàéóàíàòòàð äүíèåñiíäåãi îñûғàí ұқñàñ әð òүðëi æәéòòåðãå қàðàғàíäà,
äåíå қèìûëäàðû àðқûëû òүñiíäiðóäiң òөðêiíi òûì àðғû çàìàíäà äåéòií ïiêiðäiң
æàíû áàð. Áiðàқ äåðáåñ òië äåóãå, қîғàì äàìóûíäà ûì òiëi äәóiði áîëғàí
äåóãå åøқàíäàé äәëåë æîқ. Қàéòà өìið òәæiðèáåñi äåíå қèìûëäàðûíûң äûáûñïåí,
үíìåí қîñàðëàíà ñîғàí êөìåêøi ðåòiíäå қîëäàíûëàòûíûí êөðñåòåäi.
Ûì òiëiíiң қûçìåòi æàғûíàí áàñқà ñåìèîòèêàëûқ òàңáàëàðäàí åëåóëi
өçãåøåëiêòåði áàð. Ûì òiëi åң àëäûìåí æàñàíäû åìåñ, îë ұðïàқòàí-ұðïàққà
àóûñûï, ìұðà ðåòiíäå áåðiëiï îòûðàòûí òàáèғè құáûëûñ. Øàðòòûëûқ òiëiíäå òûì
åëåóñiç, ñîíäûқòàí îë íåãiçiíäå èíòåðíàöèîíàëäûқ құðàë, îíûìåí áiðiíiң
òiëií áiði áiëìåéòií àäàìäàð äà òүñiíiñå àëàäû.
Әð òүðëi әëåóìåòòiê æәíå ұëòòûқ òîïòàðäà қèìûë ìåí áåò ºèìûëûíûң àðíàéû
æүéåñi áàð. Îëàð íåãiçiíåí äûáûñòûқ òiëìåí қàòàð æүðåäi äå êүíäåëiêòi қàðûì-
қàòûíàñòà қîëäàíûëàäû.
Áұë ïàðàòiëäiê àìàëäàðäûң àéòûëóäàғû, ñөéëåóäåãi қàòûñû æүéåëiê
òiëäåðäåí àéðûқøà æәíå әëåóìåòòiê æà¹ûíàí îíûң øûғóû æәíå áèîëîãèÿëûқ
òұðғûäàí қàðûì-қàòûíàñ ¾ðäiñiíäå ½øûðàñóû òàáèғè áîëûï òàáûëàäû.
Îëàð âåðáàëäû àқïàðàòòû æåòêiçiï қàíà қîéìàéäû, îíû ºàëûïòàñòûðàäû, ÿ¹íè
қàðûì-қàòûíàñòûқ àêòiíiң ïàðàòiëäiê êîìïîíåíòi áîëàäû.
Қазақ тілінде бас соматизмі ұйытқы болған бас иді, бас иіп сәлемдесті,
басын салбыратты, басын көтерді және т.б. фраземалар этикеттік форма
ретінде тілде жиі қолданылады. Í.À. Êàçåëüñêàÿ ìåí Âàí ×æèöçèíü îðûñ æ¸íå
ºûòàé òiëäåðiíäåãi ñîìàòèêàëûº ò½ðàºòû ñ¼ç òîáûí çåðòòåó áàðûñûíäà ìûíàäàé
í¸òèæåãå ºîë æåòêiçãåí: åêi òiëäåãi ò½ðàºòû ñ¼ç òîáûíûң 86%-û ½ºñàñ, ÿ¹íè
óíèâåðñàëäû åêåíií àң¹àðòàäû, àë, 50%-û àéòûëóû ìåí ìàçì½íû æà¹ûíàí äà
áàëàìàëû ò¾ðäå áåðiëåäi åêåí. Îëàðäûң àðàñûíàí áàñûí øàéºàó, àóçûí ºèñàéòó,
ê¼çií ñû¹ûðàéòó, áàñûí èçåó ò.á. ñûíäû êèíåìàëà𠽺ñàñòûº òàïºàí [21, 42].
Енді бас және аяқ соматизмдерімен берілген бейвербалды амалдарыдың
тілдегі қолданысы мен маығанысна назар аудара отырып, оларды көркем
шығармалардан алынған нақты мысалдармен көрсетейік.
Қîë àëûï àìàíäàñó – êөíå çàìàííàí êåëå æàòқàí ñàëò. Әóåëäå ìұíäàé
áåëãi қîëûìäà қàðóûì æîқ äåãåí ìàғûíàíû àңғàðòқàí. Әäåòòå àìàíäàñóøûëàð îң
қîëûí ұñûíàäû. Ìұíûң äà өçiíäiê ñåáåái áàð: îң қîë — қàðó ұñòàéòûí қîë,
æұìûñқà áåéiì қîë, қîëғàï øåøiï àìàíäàñó äà “қîëûìäà қàðóûì æîқ” äåãåíäi
áiëäiðåäi. Åð àäàìäàð қàëïàғûí êөòåðiï àìàíäàñûï, үéãå êiðãåíäå áàñ êèiìií
қîëûíà àëûï êiðåäi (îðûñ õàëқûíäà). Ìұíäàé áåëãiíiң òүï-òөðêiíi әóåëäå
áàñûíäàғû äóëûғàñûí қîëûíà øåøiï àëó – áið-áiðiíå ñåíiì àðòқàíäûққà áàðûï
òiðåëåäi. Қàçiðãi êåçäå ìұíäàé ýòèêåòòiê ½¹ûì òåê ñûïàéûëûºòû áiëäiðåòií
áåëãiñi ñàºòàë¹àí.
“Ñәëåìäåñó – öåðåìîíèÿ, öåðåìîíèÿíûң áàðëûқ øàðòòàðû îðûíäàëғàíäà
áàðûï, ìàçìұíäû әңãiìåãå æîë àøûëàäû”, – äåï àòàï êөðñåòåäi қàçàқ òiëiíäåãi
ñөç ýòèêåòií çåðòòåóøi À. Қîáûëàíîâà.
Áàñ èiï òәæiì åòó êөïòåãåí õàëûқòàðäûң ìәäåíèåòiíäå құðìåò ïåí içåò
áiëäiðó íèåòiìåí áàéëàíûñòû äà áîëûï êåëåäi æәíå äå áұë äåíå қèìûëû øûғûñ
åëäåðiíäå êөï òàðàғàí.
Áàñ èþ қèìûëûíûң қàçàқ òiëiíäå åêi òүði ìåí åêi òүðëi ìàғûíàñû áàð.
Áiðiíøiñi, ұëû àäàìäàðғà, àòà-àíàғà ðèçàëûқïåí áàñ èþ, ÿғíè º½ðìåòòåóäi,
ñûéëàóäûң áåëãiñi.
Åêiíøiñi, æåңiëóäi, òәóåëäi àäàì àëäûíäà êiøiðåþäi áiëäiðåäi. Ìûñàëû,
Òàÿó êåï, äàÿøû æiãiòòåðäiң êөìåãiìåí àòòàí òүñòi äå, æàқûíäàé áåðiï õàíғà
áàñûí èäi (І. Есенберлин, Көшпенділер).
Áàñûí øàéқàó — òàң қàëó‚ òàңûðқàòó‚ қàéðàí қàëó‚ àÿóäû áiëäiðåäi. Àäàì
өçií òàң қàëäûðàòûí әңãiìå åñòiãåíäå íåìåñå қàíäàé äà áið ғàæàéûï
құáûëûñòû‚ íәðñåíi êөðãåíäå áàñûí øàéқàï òàңûðқàéäû. Ìûñàëû‚ Құðàííàí өç
áåòiìåí ìàғûíà àéûðûï êåòåäi.
– ßïûðàé! – äåï Òàñïàé áàñûí øàéқàï‚ òàңäàéûí қàғûï қîÿäû (С.Мұқанов,
Өмір мектебі). Áàñûí øàéºàó ñîíûìåí áiðãå àÿó áàðûñûíäà äà ºîëäàíûëàäû.
Ìûñàëû, Êèiì àëûï áåðóøi әéåë àðáàíûң ñîңûíàí қàðàï áàñûí øàéқàäû‚ – ñîðëû
æàíäàð‚ – äåäi àÿғàí äàóûñïåí‚ – әéåëi ê¾éåóãå øûққàí æûëû үéäiң òөáåñiíåí
құëàï‚ áåë îìûðòқàñûí æàðàқàòòàï àëûïòû. Ñîäàí áåði‚ åði îñûëàé àðáàìåí...
(І.Есенберлин, Көлеңкеңмен қорғай жүр).
Áàñ èçåó – ìàқұëäàó‚ êåëiñó. Әңãiìå áàðûñûíäà әңãiìåëåóøiíiң ïiêiðiìåí
êåëiñêåí êåçäå‚ îíûң àéòқàíäàðû êөңiëiíå ұíàï îòûðғàí êåçäå қîëäàíûëàòûí
êèíåìàíûң áiði – áàñ èçåó áîëûï òàáûëàäû. Îíäà áàñòû æîғàðû-òөìåí èçåéäi.
Áұë ðèçà áîëғàíäûғûí áiëäiðåäi. Ìûñàëû‚ Îë àíäà-ñàíäà ғàíà
àéíàëàñûíäàғûëàðғà òië қàòûï әëäåíåãå ðèçà áîëғàíäàé áàñûí èçåï қîÿäû.
Êåéäå òiïòi сөçäåðií òûңäàï îòûðғàíäàé áàñûí èçåéäi (І.Есенберлин,
Көлеңкеңмен қорғай жүр).
Басы қату фразеологизмі күрделі бір мәселені шеше алмау немесе көп
ойланып бір шешімге келе алмау дегенді білдіреді. Мысалы, Мазасыз ой
тепкісінде басым қатып жатып, қалғып кеткен екенмін (Б.Соқпақбаев, менің
атым Қожа).
Адамның психикалық, эмоцяилық жағдайын, қалпын суреттеп бейнелейтін
соматикалық фразеологизмдер көп кездеседі. Бұлардың көпшілігі
(фразеологизмдер) бас соматизмінен тіркесіп келеді. Солардың бірі – басын
тақса да, тауға да соғу. Мысалы, Басымды тауға да, тасқа да соғып дағдарып
жүргенімде мейірімді мұғалімге, Сергей Николаевич Глазуновқа кездестім
(С.Омаров, Қайырлы).
Êөðêåì әäåáèåòòåð áið íåìåñå áàñқà õàëûқòûң қèìûëäàðûíûң ýìîöèîíàëäû
iñòåðií үéðåíóäå, áiëóäå қûçûºòû ìàòåðèàëäàð áåðåäi. Êөïòåãåí êөðêåì
øûғàðìàëàðäà “áàñûí ñàëáûðàòó”, “áàñ òåðiñií ñàëáûðàòó” ôðàçåîëîãèçìäåði
½øûðàñàäû. Áұë êөңiëñiçäåíó, ìұңàþ, òåðåң îéғà øîìó, қàìñûçäàíó äåãåí
ìàғûíàíû áiëäiðå àëàäû. Áұë қèìûë òүði қàçàқ, îðûñ, àғûëøûí, өçáåê
õàëûқòàðûíûң òiëiíäå áiðäåé, ÿғíè ìàғûíàëàñ áîëûï êåëåäi. Ìûñàëû, Èûғûíûң
áàñû ñàëáûðàï, åêi қîëû æåң òүïêå òåê әíøåéií iëå ñàëғàíäàé ñàëàқòàï áàðàäû
(Ә.Нұрпейісов, Қан мен тер).
Басынан сөз асырмау соматикалық фразеологизмі өзіне айтылған сөзге
лезде жауап беріп, өзінің үстімдігін, сөзге осал еместігін білдіру
мақсатында, сонымен қатар ұрысқақ мағынасында да жұмсала береді. Мысалы,
Жасым бар жиырмада, жасырмаймын,
Басымнан дұшпан сөзін асырмаймын.
Басымнан дұшпан сөзі асып кетсе,
Сен түгіл, патшаға да бас ұрмаймын (ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ.
қазақ ақындары).
Аяғына жығылу – кешірім сұрау мағынасында қолданылады. Мысалы, Ахметті
де ат-шапанымен аяғына жығып, енді ондай мінез шығармасқа құран ұстатып,
нан жегізіп, баяғы екі жүз теңгені кешкізіп, ат-шапанға разы қылды (ХХ
ғасыр басындағы әдебиет).
Жер тебу (аяғымен) – ашулану, біреуге өз мінезін, өз ренішін білдіруде
қолданылады. Мысалы, Лала. Ну, идемте, олай болса (Артынан ере береді. Есен
кеткеннен кейін Мүсілімге бұрылып, ашумен жерді теуіп қалды). Только и
знаешь ставить ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz