Каспий маңы мемлекеттерінің халықаралық құқықтық ұстанымы
Мазмұны
Кіріспе 2
І-тарау. Қазақстан мемлекетіндегі мұнайды құбырмен тасымалдау ерекшелігі
4
1.1 Мұнай және мұнай өнімдерінің әлемдік жағдайы 4
1. 2 Қазақстанның мұнай құбырларының жағдайы 13
1. 3 ҚазТрансОйл компаниясын құру мақсаттары. 22
ІІ – тарау. Каспий аймағының экономикалық жағдайы 29
2.1 Каспий мұнай-газ бассейіні және оның Қазақстандағы алатын орны 29
2.2 Каспий маңы мемлекеттерінің халықаралық құқықтық ұстанымы 33
ІІІ-тарау. Каспий аумағы мұнайын тасымалдау мәселелері мен келешегі 53
3.1 53
3.2 53
3.3 Қазақстан мұнайын тасымалдаудың келешегі 53
Қорытынды 61
Библиография 63
Кіріспе
Қазақстан ХХІ ғасырға қаймықпай қадам басуда, есейіп кемелдену
кезеңнен өтуде, яғни Қазақстан – 2030 стратегиясының негізгі бағыттарын
жүзеге асырып тырысуда.
Сонымен біздің мемлекет тәуелсіздік алған кезден бері ішкі саяси
тұрақтылық пен ұлтаралық келісімді сақтай отырып, түбегейлі қайта құруларды
жүзеге асырудың анық бағытымен жүріп келеді. Республика табиғи ресурстар
қорына бай және олардың нақты көлемін тиімді пайдалану экономикалық
өсімінің негізін қалайды, сонымен қатар басқа елдермен өзара тиімді
серіктестік негізінде байланыс орнатуда. Еліміздің таңдап алынған
экономикалық артықшылығы барлық отын-энергетика ресурстарының аймақтар
бойынша толық қамтылуы, басымды экспорттық әлеуеттің жиынтығы және Орта
Азия, Ресей, Қытай мемлекеттер арасында өзара географиялық орналасуы
табылады. Сонымен бірге аса көңіл аударатын көмір сутегі шикізатының
әлемдік нарықта тұрақты сұранысын атап өткен жөн, ал оның өндіру көлемінің
жоғарылауы республиканың валюта қаражаттарына қажеттілігінің қанағаттануына
алып әкеледі. Қазақстан Республикасының экономикалық өсуінің қажетті шарты
болып инвестициялар көлемінің көбеюімен оның қарқынының жоғарылауы болып
табылады. Мәселен, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан-2030
стратегиясында ең басты артықшылықтардың бірі болып жоғары деңгейдегі шетел
инвестициялары орын алатын нарықтық экономикаға негізделген экономикалық
өсу болып табылады. Тек ғана шетелдік капитал көздері ағымдағы
проблемаларды шеше алады. Шетелдік инвестицияларды экономикамызға
ынталандыру, үкіметтің реформаларды тереңдету үшін және ішкі ресурстар
қаржыландыру көздерінің шектеулі болғандықтан, республика экономикасына
шетелдік капиталды тарту маңызды болып табылады.
Дипломдық жұмыс тақырыбы актуальді мәселені қарастырады, себебі
мемлекеттік реттеу механизмінің бірі инвестициялар арқылы мұнай-газ
секторын жандандырып экономикалық тиімділігін арттыруға мүмкіндік артады.
Қазіргі уақытта республикада мұнай кенорындарын игеруде шетелдік
инвестицияларды тарту маңызды шара болып табылады. Осы салаға тартылатын
шетелдік инвестициялар көмегімен Қазақстанның экономикасының өндірістік
құрылымын жақсарту және жаңа жоғары технологиялық өндірісті, жаңа жұмыс
орындарын құру, әлеуметтік секторға көмек ретінде, шетелге экспортқа
бағытталған өнімдер мен ресурстар шығарудың көлемі жоғарлауына жол ашылады.
Сонымен жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан
тұрады.
І тарауда
ІІ тарауда
ІІІ тарауда
Қорытындыда
І-тарау. Қазақстан мемлекетіндегі мұнайды құбырмен тасымалдау ерекшелігі
1.1 Мұнай және мұнай өнімдерінің әлемдік жағдайы
Мұнай өнімі әр елдің экономикасының дамуына зор ықпал етеді, себебі бұл
стратегиялық маңызды өнім өндірісінің қозғаушы күші болып табылады. Және
елдің бюджетін толтыруға жақсы қайнар көзі болады. Мұнай мен мұнай
өнімдерінің әлемдік нарығы әлемнің өте дамыған тауарлар нарығына кіреді.
Бұл нарық сипаттамасы болып, оның жеткізушілерінің де, тұтынушыларының да
жағынан бәсекелестіктің жоғарғы деңгейі болып табылады. Мұнда барлық
дамыған және дамушы елдер қызығушылығы тығыз байланысқан.
Мұнай мен мұнай өнімдері энергияның негізгі көздеріне жатады және
олардың рольдері тек қана ғасыр соңына дейін ғана емес, сонымен қатар
келесі жүз жылдыққа дейін сақталатыны анық. Энергияның баламалы көздерін
қолдану қарқынын өсіргеннің өзінде мұнай және мұнай өнімдері 2005 жыл тіпті
2020-2025 жылдарда да әлемде энергияны қолданудың жартысын қамтамасыз
етеді.
1973 жылы болған энергетикалық дағдарыстан бері әлемдегі бар мұнай
қорлары 87,8 миллиардтан 140,9 миллиардқа дейін өсті, ал қорды өндіру
ағымының қамту деңгейі 31 жылдан 41 жылға дейін өсті. Көміртегі қорларымен
барынша қамтылу – Таяу және Орталық Шығыс елдерінде 96 жыл. Қазіргі
көмірсутегіні негізгі тұтынушы АҚШ-тың мұнайының жеке қоры 10 жылға ғана
жетеді. 3,7 миллиард тонна қорымен және жылына 382,9 миллион тонна өзіндік
өндірудің өзінде АҚШ жылына 800 миллион тонна тұтынады, осыған байланысты
тұтынуда жылдам және көлемді өсім анықталуда: сәйкесінше 25 және 16 миллион
тоннаға 1992 – 1995 жылға дейін, 1995 жылдан 1998 жылға дейінгі кезеңдерде.
Құрамына мұнай, газ, көмір, ядролық және қайтадан жаңғыртылмалы энергия
көздері жататын алғашқы энергия ресурстарын әлемдік тұтыну 1998 жылмен
салыстырғанда, 1999 жылы 172 миллион тоннаға (1,5%) өсті және 11789 тонна
құрады. Ағымдағы жылға 296 миллион тонна (2,5%) көлемінде тұтыну өсімі
күтілуде. 1996 – 1997 ж.ж. мұнай әлемдік нарыққа ұсыныс пен сұраныс
арасындағы тұрақты балансты сақтады, бағаның жеткілікті жоғарғы деңгейінде
тұруына көмектесті. Мұнай өндіру көлемі арасындағы әртүрлі тепе-теңдікті
бұзу және тұтыну нарықтың тұрақсыздығына әкелді. Ұсыныс сұраныстан көп
болса, баға төмендейді және керісінше сұраныс ұсыныстан көп болса, олар
жоғарылайды. Бұл соңғы жылға мұнайдың әлемдік бағасының динамикасына
ықпалын тигізеді.
Ұсыныс пен сұраныс балансының салыстырмалы тұрақтылығына қарағанда
мұнайдың орташа бағасы 1997 жылы 1 тоннаға 146 доллар, ал 1998 жылы 143
доллар деңгейінде ұсталды. Бірақ 1998 жылдың басында кенеттен төмендеді.
Себебі, 1997 жылы қарашада Опек-тің кезекті конференциясы өтті, онда ОПЕК
1998 жылдың бірінші қаңтарынан бастап, мұнай өндіру квотасын жылына 123
миллион тоннаға көтеруге шешім қабылдады. Конференцияға қатысушылардың
айтуы бойынша, бұл ұсыныс пен сұраныс арасындағы балансты бұзбайды, тек
әлемдік нарықта бағалар түседі, ал мұнайдың қосымша көлемі экономикасы тез
дамитын елдерде өткізіледі. Ең бірінші қызметте – АТА.
Бірақ бұл болжамдар аталған жоқ. 1997 – 1998 ж.ж. Оңтүстік Шығыс
Азиядағы қаржы дағадарысы өндірістің құлдырауы мен мұнайға деген
сұраныстың тез түсуіне әкелді. 1998 ж. басында ұсыныс сұраныстан жылдық
санауда 125 миллион тоннаға асып түсті. Ал нарықтың тұрақсыздандырылуы үшін
оның 30 – 40 миллион тоннаға асып түсуі де жеткілікті. Бағалар төмендеп
1986 жылы байқалған ең төменгі деңгейге жетті.
Мұнайдың орташа әлемдік бағасы 1996 жылы 1 тонна үшін 146 долларға,
1997 жылы 137 долларға және 1998 жылы 80 долларға шейін төмендеді. Норвегия
, Мексика, Оман және Египеттің қатысуымен ОПЕК елдері мұнай өндірудің
көлемін түсіруге бірнеше әрекеттер жүргізді, бірақ олар жеткіліксіз болды.
1998 жылы караша айының соңында болған конференция мұнай өндіруді қысқарту
жөнінде ешқандай шешім қабылдаған жоқ, себебі ауызбірлік болмады. Әсіресе,
дағдарыстық жағдай 1999 жылдың бірінші тоқсанында болды. Ол кезде мұнай
бағасы 1 тонна үшін 70 долларға төмендеген кездер болды. Екінші тоқсанның
басында нарық конъюнктурасының өзгерісі байқалды. Алжир, Иран, Мексика,
Сауд Аравия және Венесуэлла мұнай министрлері 11-12 наурыз айларында
Амстердамда кездесіп, ОПЕК-ке кіретін елдер мен оған кірмейтін, қызығушылық
танытатын елдер келісімі бойынша 1999 жылдың бірінші сәуірінде мұнай
өндірісінің көлемін жылдық санауды жүз миллион тоннаға шейін түсіруге шешім
қабылдайды. 1999 жылдың 23-ші наурызында болған ОПЕК елдерінің
конференциясында, бұл ұйымның өндірісін 85,5 миллион тоннаға дейін қысқарту
бекітілді. ОПЕК-ке кірмейтін экспортер елдер де бұл қысқартуға келісті
(млн. т.): Ресей – 5 млн. т., Мексика – 6,25 млн. т., Норвегия – 5 млн.т.
және Оман -3,15 млн.т. Бұл шешімді жүзеге асыруда көп қиыншылықтар
кездесті. Индонезия мен Нигерия қабылданған квотадан жоғары деңгейде мұнай
өндіруді жалғастыра берді. Сонда да бағалар жоғары болды. Сәуірде
экспорттық мұнайдың бағасы - 110 доллартонна, ал маусымда - 114
доллартонна болды. Қыркүйектің ортасында келісім нарығында мұнай бағасы
қолайлы нұсқаға жетті, 158 доллар1 тонна мұнай үшін (21 долларбаррел).
Бұл жағдайға жету үшін ОПЕК бірнеше жылдар бойы ұмтылған болатын. ОПЕК
елдерінің кезекті конференциясында өндірістің бұл шектеулері 2001 жылдың 1
сәуіріне дейін сақталатынын жариялады. Бұл дүние жүзіндегі ірі мұнай
биржаларында бұрын-соңды болмаған ажиотажды шақырды. Бағаның ары қарай
өсетінін болжаған саудагерлер мұнай қорын ең жоғары деңгейге дейін
көбейтуге ұмтылды. 23-ші қыркүйекте соңғы онжылдықта бірінші рет
Европадағы мұнай бағасы 173 доллартонаға (23 долларбаррель) дейін жетті.
1999 жылы қараша мен желтоқсан айларында170-185 доллартонна деңгейінде
тұрақты ұсталды. Бұл ОПЕК елдерінің мұнай өндіруді шектеу жағынан
тәртіптілікті сақтаумен түсіндіріледі.
Бір мезетте АТА елдерінің экономикасының дамуын жандандыру нәтижесінде
және кейбір Европалық елдердің экономикасының өсуі нәтижесінде - мұнайға
деген сұраным 1998 жылмен салыстырғанда 1,5% - ке өсті. Тұтастай
экономикалық ынтымастастық және даму ұйымы елдерінің тұтынуы 1,3%-ке, ал
АҚШ-тың тұтынуы 1,8 %-ке өсті. 1992 ж. бұл елдегі мұнайдың тұтынылуы соңғы
30 жылда рекордтық деңгейге жетті – 1009 млн.т., соның ішінде импорт – 532
млн. т. (өзін-өзі қамтамасыз ету – 47,3 %).
1999 ж. ішінде ОПЕК елдері нарыққа түсетін мұнайдың артық көлемін ұстай
алды, сонымен қатар импорттаушы елдердің коммерциялық қорларындағы мұнайдың
жоғарғы деңгейіндегі көлемін азайтқызды. Бір жыл ішінде бұл қорлар 70
млн.т. дейін түсті, соның ішінде төртінші тоқсанда 35 млн.т. болды.
2000 жылдың басында мұнай импорттаушы елдер, әсіресе АҚШ-пен ОПЕК
елдері арасында жанжал болды. Себебі, мұнай өндіру көлемі азайып және
мұнайды сату бағасы өсті. Мұнай азық-түлікке, мүлікке және дәрі-дәрмектерге
айырбастау бағдарламасы жөніндегі жұмыстарды жандандыру жайлы Ирактың БҰҰ-
мен талқылау кезінде қараша мен желтоқсанның үшінші аптасы ішінде Ирак
мұнай өндіруді тоқтатады. Бұл АҚШ-ты мазаландырады. АҚШ-тың күштеуімен
Біріккен Ұлттар Ұйымы Ирак мұнайының экспорттынан барлық шектеулерді алып
тастайды. Американдық эксперттердің айтуы бойынша, бұл Иракқа 2000 жыл
соңына дейін өндіру көлемін жылдық санауда 175 млн. тоннаға дейін жеткізуге
мүмкіндік береді. Ирак өндірісін өсіруін есепке ала отырып, американдық
эксперттердің пікірі бойынша әлемдік нарықта мұнайдың тапшылығы жылдық
санауда 120 млн. тонна құрайды (2,4 млн. баррель\тәулік). Бұл мөлшер
нарыққа ОПЕК елдерінің өндірісін өсіру есебінде ғана түсе алады. Сондықтан,
өндіру квотасын 120 млн. тоннаға өсіру үшін АҚШ үкіметі ОПЕК-ке ашық күштеу
көрсетті. 2000 жылы барлық аймақтардың экономикасының дамуына жағымды
жағдай туды.
ЭЫДҰ елдерінің ЖІӨ-нің өсуі 2,1 % деңгейіне жетуі күтіледі. Тұтастай
дамушы елдер бойынша – 4,9 % дейін, өтпелі экономикасы бар елдерде – 2,5%
дейін өсті. Сәйкесінше мұнайды тұтыну да өседі. (кесте 1.1)
1999 жылмен салыстырғанда 90 млн. тоннаға өсті (2,4%). Ең жоғарғы өсім
– 48 млн. тоннаға дейін – ЭЫДҰ елдерінде күтіледі (3,5 %), соның ішінде АТА
елдерінде – 27 млн. тонна (4,7%). Ал Латын Америкасында бұл көрсеткіш 2,9
%, ТМД-да - 1,5% құрайды. Мұнай импорттаушы елдер бұл жылы коммерциялық
қорларды толтыру үшін толық күшін салады. Тұтастай ЭЫДҰ елдері 2000 ж.
басында коммерциялық қорымен қамтамасыз етілуі 83 күнді құрайды - жақсы
көрсеткіш. Бірақ АҚШ-та ол 52 күнге түсіп кетеді және бұл елде 2000 жылы
ішінде мұнай өңдейтін зауыттар мұнай өнімдерін толық жеткізе ала ма, әлде
жоқ па?-деген маза туғызады. Бұдан, АҚШ-тың ОПЕК-ке неліктен қысым
жасағандығы түсінікті анықталады. 2000 жылдың 27-28 наурызда Венадағы ОПЕК
елдерінің конференциясында, бұл елдің толық өкілетті тұлғалары, 1 сәуірден
бастап, мұнай өндірісін күніне 1,452 млн. тоннаға (72,6 млн. тонна жылдық
санауда) дейін өсіруге дауыс берді. Ал, Иранға бөлінген квота есебінде
күніне 1,7 млн. баррельге дейін. Иран министрі бұл шешімге қарсы болды. Ол
мұнай нарығында тапшылықтың жоқтығына байланысты кез келген өндіруді
көбейту, сақ жүргізілуі және қажет болған кезде ғана керек деп санады.
Сонда да Иран нарықта өз үлесін жоғалтып алмау үшін өндіру көлемін 0,261
млн. Баррельтәулігіне дейін өсіруге міндетті болды. АҚШ-та және Батыс
Европа елдерінде ОПЕК шешімі бағыты жағынан дұрыс, бірақ көлемі жағынан
жеткіліксіз деп саналды. Олардың пікірі бойынша, ОПЕК-тің бұл шешімі жақын
бір айлар ішінде мұнай бағасы тұрақтандырады, бірақ жыл бұрын ОПЕК
мөлшерінен мұнай өндіруді 20 млн. тоннаға қысқартқан Норвегия, Мексика,
Оман елдері бар. Енді Норвегия мен Мексиканың мұнай министрлігі мұнай
өндіруді өсіру жайлы сөз қозғады. Сонымен бірге, Ирак мұнай экспортын
өсіруге бар күшін салды.
Өткен жылы аймақаралық мұнай саудасында кейбір өзгерістер болды. ЭЫДҰ
елдерінде мұнай импорттау 62 млн. тоннаға өсті, оның ішінде жоғарғы үлесі –
55 млн. тонна Солтүстік Америкаға тиді. ЭЫДҰ-ның европалық елдерінде
импорттау шамалы азайды, себебі, АТА елдеріне импорттау көбейді. ЭЫДҰ
елдерінен шегінене сатып алу өсімі Қытайда белгілі болды. Бұл тенденция осы
жылдары да сақталды. ЭЫДҰ-на кірмейтін елдердің мұнай экспорты 1999 жылы 54
млн. тоннаға кеміді, негізінен бұл ОПЕК елдерінің экспортты қысқарттыруынан
болды.
Мұнайдың негізгі қорлары жағымсыз климат аймақтарында шоғырланған. 93 %
қорлар, негізгі мұнай өндіруші негізгі кәсіпорындарда белгіленген. Германия
мен Францияда мұнайдың кен орны жоқтың қасы. Бұл елдер сұйық отынды көп
көлемде импорттайды. Егер, белгілі бір себептер бойынша бұл елдерде импорт
тез қысқарса, онда біренеш аптадан кейін экономикалық коллапстің пайда
болуын күтуге болады.
Мұнай мен конденсатты жиындық өндірілуі 1998 жылы 317 млн.тонна құрады.
Ұлы Британия мен Норвегия әлемдік мұнай нарығында өзінің позициясын бекітті
және бұл екі елде де мұнай өндіруші секторында инвестициясының өнімі
күтілуде. 1998 жылдың қаңтар – шілде айларында Норвегияның мұнай өндіруі
3,3 млн. тонна (5,1%) дейін өсті. Ұлы Бриания -2,1 млн. тонна (3,8%) –
сәйкесінше – 67,0 млн. тонна және 63,5 млн. тонна, Батыс Европада мұнай
өндіру 3,7 % өсті – 143,8 млн. тонна (8,9%) құрайды. Мұнай және
конденсаттың өндірілуі 800 - 810 мың тоннатәулік және осы деңгейде тұр.
Үндістанда 1999 жылы мұнай өндіру 8млн. тоннаға өсті. Солтүстік теңізден
мұнай өндіру ХЭА-ның болжамы бойынша, 2001 ж тәулігіне 7 млн. баррельге
дейін өседі. Солтүстік теңізден өндіруді жүзеге асыратын компаниялар жаңа
техника мен технологияны пайдаланады. Ал, ол мұнайды ең төменгі деңгейдегі
шығындармен өндіруге көмектеседі.
1999 жылы мұнайдың өндірілуі 1,9% өсті. Ең үлкен өсім ОПЕК-ке кірмейтін
елдерде байқалады. ОПЕК-ке мүше елдерде мұнай өндіру 1%-ға өсті.
Отынның әлемдік нарығында 1999 ж соңғы 10 жылдықта кедергісіз
жоғарылауы байқалады. Бұл нарықтағы жоғары белсенділік мұнай және мұнай
өнімдерінің тұтынуының өсімімен негізделген, сонымен қатар, мұнай өндіруші
елдердің 1999 ж наурыз айындағы мұнайды өндірудің шектеулігі туралы
келісімді сақтауына байланысты болды. Жалпы шаруашылық коньюктураның
жандануы мұнай және мұнай өнімдеріне әлемдік сұранысты ынталандырды. Ол
1999 жылы 1,5 – 1,7 %-ға дейін жоғарылады.
2000 жылдың наурыз айындағы ОПЕК-ке мүше елдердің конференциясында 2000
ж 1 ақпанда өндіру квотасын 6,3 %-ға – 1,45 млн. баррель\тәулігіне ұлғайту
туралы шешім қабылданды.
1998 ж шетелдегі мұнай қорытындысы: мұнай өндіру 1997 жылмен
салыстырғанда 1,3 %-ға өсті. Әлемдік сұраныс – 0,8 %-ға, мұнайдың орта
айлық бағалары 40 %-ға түсті. Көптеген ірі корпорацияларды жаулап алған
мұнай компанияларының ішіндегі бірігулер бұрын соңды болмаған деңгейлерге
жетті. Бірінен-соң бірі жаңа жобаларды өңдеу графиктерін қайта қарастырды,
соның ішінде ірілері де бар. 1999 жылы божамдар сұраныстың өсетінін
көрсетті, бірақ егер, мұнай өндіруді қысқарту жайлы қосымша шешімдер
қабылданбаса, бағалар көтеріледі.
1998 жылы мұнай нарығының әлсіздігін қиындыққа әкелген жағдайда, 2000-
2003 жылдар күтіліп отырған сұраныстың және экономиканың жандануына өту
кезеңі болды. Өткен жылдағы мұнай нарығында болған маңызды оқиғалардың
бірі, Азия елдерінде экономикалық белсенділікті баяулатқан жағдай, мұнайдың
көп болуы. Алдын ала берілген мәліметтер бойынша жыл бойы барлығы 3290
млн. тонна мұнай өндірілген. (кесте 1.3)
Бұл 2000 ж салыстырмалы коньюктура жылымен салыстырғанда 42000 тоннаға
артық болды. Осылайша 2002 ж мұнай сұранысы 27-28 млн. тоннаға өсті, яғни,
ұсыныстың өсуіне байланысты ұсыныс пен сұраныстың арасындығы саңылау 15
млн.тоннаға кеңейді. Қайта өндіру, толы қоймалар мұнай бағасының
төмендеуіне әкелді. ОПЕК елдерінің төтенше отырыстары Сауд Аравия, Мексика
және Венесуэлла арасындағы кеңестер, барлық экспорттаушы елдердің өндірісін
қысқартуға шақырды. Мұның бәрі мұнайдың артық 15 млн. тонна үшін болған
жағдайлар екенін көрсетеді. Бұл дегеніміз сұраныс пен ұсыныс қатынастарының
мұнайдың әлемдік өндірісінің 0,5 %-ға өзгергенде жүйенің тұрақтылығы
бұзылады.
Мұнайдың 75%-дан көбі тәулігіне 1 млн. баррель асатын миллионерлер
клубы- деп аталатын мұнай өндіретін 15 алғы шептегі елдерде өндірілген.
Әсіресе, ОПЕК-тің 7 мүшесіне кіретін елдер негізгі күшті жеке өндіруді
түсіру жолымен мұнай бағасын бірқалыпты ұстау бағытына жұмсаған. ОПЕК
елдері мұнай өндіруді 21 млн.т. аса төмендетті. Дүние жүзі елдерін алып
қарағанда, Ирактың өндіру көлемі 48 млн.тоннаға жоғарылады. 1998 ж мұнайды
қайта өңдеу ирактың үлесіне тиді. ОПЕК-тің басқа мүшелері Мексика,
Норвегия, Мысыр және т.б. елдердің мұнай ағымын төмендетуіне күш салуы
Иракты жеңіп алу әрекеттерінің бірі болды. 2003 жылы басқа мұнай өндіру
салаларында елеулі жаңалықтар болмады.
1.2 Қазақстанның мұнай құбырларының жағдайы
Қазақстанның магистралдық құбырлары жоғары механизацияланған және
автоматтандырылған гидравликалық күрделі, тармақталған жүйе болып келеді.
Ол насостық станциялармен, технологиялық байланыс жабдықтарымен және
желілермен, телемеханика және автоматтармен, электрохимиялық қорғаулармен,
өртке қарсы жабдықтармен, басқа жағдайларда – жылытқыш пештермен
жабдықталған.
Батыс Қазақстандағы ұзындығы 154 км болатын ең бірінші құбыр Доссор-
Ракуши-Каспий төңкеріске дейінгі уақытта эксплуатацияланған және
жабдықталған. 1934 жылы ұзындығы 830 км Каспий-Орск құбыры, 1966 жылы
ұзындығы 141,5 км Өзен-Жетібай-Ақтау құбыры пайдалануға берілді. 1968–1970
жылдары дүниежүзіндегі бірегей трансконтинентальды ұзындығы 1500 км Өзен-
Атырау-Самара ыстық құбыр жолы салынды, ал 1969 жылы ұзындығы 683 км Өзен-
Атырау құбыр жолы іске қосылды.
Республиканың негізгі магистралдық құбыр жолы Өзен-Құлсары-Атырау-
Самара құбырын қоса 1997 жылы сәуірде құрылған біріккен өндірістік
Оңтүстік магистралды құбыр жолы және Маңғыстау магистралды құбыр жолдарын
басқармасы мемлекеттік компания ҚазТрансОйл балансына кіреді.
Қазақстан құбырлар желісінің жалпы схемасы
ҚазТрансОйл компаниясымен қолданылатын негізгі құбырлар мыналар: Өзен-
Жетібай-Ақтау (1966, 141,5), Өзен-Атырау-Самара (1970, 1500), Қаламқас-
Қаражанбас-Ақтау (1979, 264,5), Сарықамыс-Теңіз (1968, 30), Прорва (Теңіз)-
Құлсары (1986, 03), НПС-3–Қосшағыл (1940, 84,7), Ескене-Эстакада (1936,
18,75), Мартыш–НПС Атырау (1972, 5,6), Комсомольск-Мақат (1942, 47,6),
Мұнайлы-Қосшағыл (1950, 22,9), Ақтау-Жетібай (1990, 63,6), Доссор-Мақат
(1911, 34,3). Бұл құбырлар Маңғыстаумұнайгаз, Өзенмұнайгаз,
Қазақойл–Ембі біріккен өндірістерінің мұнайларын Атырау МӨЗ-на және
Самара мұнайды араластыру және айдау базасына тасымалдауын қамтамасыз етіп
отыр.
Қазақстанның мұнай өңдеу заводы және Орталық Азияны Сібірдің қара
алтын кен орындарын қысқа жолмен байланыстыратын Павлодар–Шымкент
магистралды құбыр жолы 1642 километрге созылып жатыр.
Қазіргі кезде Қазақстан мұнайын тұтынушыларға жеткізу 3 тәуелсіз
құбырлар жүйелерімен тасымалданады:
АҚ Маңғыстаумұнайгаз, Қазақойл-Ембі, Өзенмұнайгаз және
Қаражанбасмұнай компанияларымен өндірілген мұнайды Атырау МӨЗ-на және
экспортқа тасымалдауды Шығыс Қазақстан құбырлар жүйесі қамтамасыз етіп
отыр.
АҚ Ақтөбемұнайгаз-бен өндірілетін мұнайды Орск МӨЗ-на тасымалдау
құбырлар жүйесі.
Павлодар-Шымкент МӨЗ-на батыссібір мұнайларын жеткізу, Шымкент МӨЗ-на
және экспортқа құмкөл мұнайын жеткізу Шығыс Қазақстан және Орталық Азия
мұнай құбырлар жүйесімен қамтамасыз етіледі.
Құбырлардың негізгі техникалық мінездемесі кестеде көрсетілген.
Қазіргі мұнай тасымалдау жүйесін дамыту негізінде диаметрі 500 мм және
ұзындығы 275 км Кенқияқтан НПЗ–3-ке дейін мұнай құбырын салып жатыр, ол АҚ
Ақтөбемұнайгаз мұнайын Атырау қаласына тасымалдауға және экспорттауға
мүмкіндік береді. Павлодарға және Шымкентке Қазақстанның мұнайы мен газын
жеткізу үшін Батыс Қазақстан-Құмкөл мұнай құбырын салу болжануда, бұл Ресей
мұнайларының біздің заводтарда өндірілуіне кедергі жасайды. Бұл мұнай
құбыры Теңіз, Маңғыстау, Жаңажол, Құмкөл мұнай қоюынан тұратын (смесь)
шикізатын қазіргі Павлодар-Шымкент және Құмкөл-Қарақойын мұнай құбырларын
қолдану негізінде тасымалдауға мүмкіндік береді. Ұзындығы 1200 км Шығыс
Қазақстан – Құмкөл мұнай құбыры трассаны таңдауға байланысты 19-23 милллион
тонна жылына мұнай тасымалдайды. Мұнай құбырын салудың екі этапы ұсынылады:
Біріншісі Атырау-Кенқияқ аймағы (диаметрі 700мм, өнімділігі 7 миллион тонна
жылына), екіншісі Кенқияқтан Құмкөлге дейін (диаметрі 900мм, өнімділігі 10-
23 миллион тонна жылына).
Мицубиси корпорейшн жапондық фирмасы Жапония, Турция, АҚШ және Европа
жаңғыру және даму банкісінің қаржылық құрылымдарымен Шығыс Қазақстан-Құмкөл
құбырын салу жөнінде интенсивті келіссөздер жүргізуде.
1992 жылы Ресей Федерациясы және Қазақстан Республикасының Үкіметімен
және Оман сұлтанымен құбыр салу үшін Каспий құбыр консорциумы (КҚК)
құрылды, ол Батыс Қазақстандағы Теңіз кенорынын Новосибирск қаласындағы
Қара теңіз жағалауындағы жаңа терминалмен байланыстырады. Жаңа құбыр тек
Теңіз мұнайын ғана емес, сонымен қатар Қазақстанның басқа кенорындарынан
және Ресейден шикі мұнайды тасымалдауға мүмкіндік берді. Құбырдың ұзындығы
1580 шақырым (км). Мұнайды бастапқы өткізу қабілеті 28,2 миллион тонна
жылына, болашақта оның көлемі 67 миллион тоннаға жетеді, ол дегеніміз
мұнайды үлкен көлемде әлемдік нарыққа тасымалдауға және экспорттауға
мүмкіндік береді.
Теңіз кенорнындағы бағаланған белгілі шикі мұнай қорын осы құбыр арқылы
40 жыл бойы тасымалдауға болады.
1996 жылы желтоқсанда КҚК-ны қайта өзгерту жөнінде келісімге қол
қойылды, оның 50% капиталы Шеврон (АҚШ), ЛукАрко (Ресей), Роснефть-
Шелл (Ресей-Нидерланды), Мобил (АҚШ), Аджип (Италия), Бритиш Газ
(Ұлыбритания), Қазақстан Пайплайн (Қазақстан-АҚШ) және Орикс (АҚШ)
халықаралық мұнай компанияларына жатады. Қайта ұйымдастырудың қортындысың
нәтижесінде жаңа екі заңды тұлғалар құрылды: Ресейдегі КҚК объектілерін
иелік ететін және басқаратын КҚК–Р және Қазақстан КҚК объектілерін иелік
ететін және басқаратын КҚК–К. Екі КҚК құрылымын бір басшылық басқарады.
Бұл келісімнің шарттары бойынша жеке мұнай өндіруші компаниялар 2001
жылы құбыр пайдалануға берілгенге дейін құрылысын қаржыландырды. 2001 жылы
30 шілдеде бірінші танкерге жүк тиелді, ал 2001 жылдың қараша айында ол
күнделікті пайдалануға берілді.
КҚК өзара тиімді халықаралық келісім шарт болып келеді: үш негіздеуші
мемлекеттер және 11 мұнай өндіруші компаниялар осы жобаны жүзеге асыру үшін
бірікті. КҚК құрамына мемлекеттік және коммерциялық, ұлттық және
халықаралық қызығушылықтары сәйкес келеді. 2,3 миллиард доллар тұратын
құбырлар құрылысы толығымен мұнай өндіретін компаниялармен
қаржыландырылады. Жобаның толық құны 4 миллиард долларға бағаланып отыр.
Алдағы қаржыландырулар консорциуммен табылған қаражатпен жүзеге асырылады.
Алдағы 40 жылда КҚК тұрақты табыс көзі болып саналады – Қазақстан 8,2
миллиард доллар шамасында тікелей табыс алады деп болжануда. Жалпы
экономика мен әлеуметтік ортаға әсерін айтатын болсақ, Республиканың ЖҰӨ-
інің 40 жыл ішінде 10 миллиард долларға дейін жетеді. Жаңа технология,
инфрақұрылымды дамыту және 80 пайыз жергілікті мамандармен қамтамасыз
етілген жаңа жұмыс орындарын құру сияқты жанама табыстар да маңызды болып
келеді. Жалпы еңбек ақы қоры 100 миллион доллар құрап отыр.
Жобаны жүзеге асырудың негізгі шарты болып экологиялық қауіпсіздік
саналады. КҚК қоршаған ортаны қорғаудың федералды және жергілікті заңдарын
қатаң сақтайды: барлық жоба бойынша жұмыстар халықаралық және республиканың
экологиялық стандарттарына сай қатаң жургізіледі. Мұнай құбырының құрылысы
мен пайдалануы кезінде қоршаған ортаны қорғау мен қауіпсіздігін қамтамасыз
ету үшін 395 миллион доллар бөлінді. Құрылыс жұмысына дейінгі жердің сапасы
қайта жаңғыртылады.
КҚК-ның энерго ағындарының әлемдік картасында жаңа мұнайдың
стратегиялық маршруты көрсетіледі. Бірнеше жылдан кейін бұл құбыр жолы
жылына 60 миллион тонна мұнай айдап, ең ірі маршруттың бірі болатынына
күмән жоқ. КҚК – әлемдік масштабқа зор әсер ететін макроэкономикалық және
геополитикалық фактор. Жақын арадағы қырық жыл ішінде КҚК-ның мемлекеттік
мұнай өндіруге ғана емес, бүкіл әлемге, әлемдік мұнай экспортына, қуат
көзінің әлемдік бағасының динамикасына, мемлекеттік бюджетке қаражат
құюлуына, экономикалық және іскерлік инфрақұрылымға әсері өседі. Бұл
факторлардың барлығы халықаралық ынтымақтастыққа және аймақтың экономикалық
және саясаттық тұрақтылығын қамтамасыз етуге ынталандырады.
Ақтау-Баку-Батуми Транскавказдық дәлізі қазақстандық мұнайды Жерорта
теңізі бағытында экспорттаудың ірі маршруттарының бірі болып табылады.
Қазірдің өзінде бұл жолмен екі милллион тоннадан астам мұнай тасымалданады.
Бұл инфрақұрылымды Қазақстан мен Азербайжан және Грузия Үкімет аралық
келісімімен қайта құрып, дамытқан жағдайда жылына 10 миллион тонна мұнай
тасымалдауға мүмкіндік береді.
Евроазиялық дәлізді пайдалану Транскаспийлік құбыр жолы Баку-Джейхан
маршрутын дамытудың бастамасы болып табылады. Жылына 50-75 миллион тонна
мұнай тасымалдайтын бұл жобаның құны 4 миллиард долларды құрайды.
Қазақстанның Үкіметі Транскаспийлік құбыр жолының технико-экономикалық
негіздемесін ҚазТрансОйл-ға басқа Қазмунайгаз, Мобил, Шелл және
Шеврон компанияларымен бірігіп дайындауды тапсырды. Жобаның жұмыс жоспары
құрылды.
Жерорта теңізінің нарығы мұнайдың ірі жеткізушілері Шығыс Африка және
Таяу Шығыс елдеріне жақын орналасқан. Бұл Қазақстан мұнайының бәсекелестік
жағдайын нашарлатады, себебі мұнайды Қара теңіз порттары арқылы
экспорттағанда Босфор және Дарданелла бұғаздары арқылы өткізу проблемасына
соқтығысады. Сондықтан Қазақстан үшін шығыс және оңтүстік бағытта мұнай
тасымалдау өте көкейтесті мәселе туындатады.
Алдын ала жасалған технико-экономикалық зерттеулер бойынша Қазақстан
мұнайын шығыс бағытта Қытайға тасымалдау өте перспективті және тиімді жоба
болып саналады, себебі бұл аймақта мұнайға сұраныс өсіп келеді және
Қазақстан ішкі аймақтарына мұнай тасымалдау проблемасын шешеді.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының энергетика және табиғи
ресурстар министрлігі мен Қытайдың мұнай-газ корпорациясы арасындағы бас
келісімге сәйкес қазақстандық-қытай құбыр жолын салуға технико-экономикалық
негіздеме (ТЭН) жасалды.
Бұл жобадағы құбыр жолы ҚХР-ның батыс аймақтарына Батыс Қазақстаннан
мұнай тасымалдауға Атырау-Кенқияқ-Құмкөл-Атасу-Дружба құбыр маршрутын
салуды қажет етеді. Құбырдың ұзындығы 2800 км болатын минималды кепіл
беретін мұнай тасымалдау көлемі жылына 20 миллион тонна. Бұл құбыр жолын
жүргізуге кететін шығын 2,7 миллиард долларды құрады.
Қытай мен Қазақстан Үкіметі жобаны жүзеге асыруды нақты шешті. Екі
мемлекеттің ұлттық мұнай компаниялары ТЭН жобасын дайындап бітіруге рұхсат
алды.
Қазақстан мұнай жеткізудің ең қысқа маршруты оңтүстік: Туркіменстан-
Иран арқылы Парсы шығанағының терминалына жеткізу. Маршруттың толық
ұзындығы 2137 км, капитал шығынын ақтау үшін құбырдың өнімділігі 25 миллион
тонна жылына болуы керек. Жаңа құбыр жолын салу 2,4 миллиард доллар қаражат
қажет етеді.
Осы бағыттағы серіктестік жобасы үш этапқа бөлінеді. Бірінші этапта
қазақстандық мұнай танкерлермен Каспийден Нека Иран портына жеткізіледі,
содан кейін қазір жұмыс істеп жатқан құбыр арқылы МӨЗ-на жеткізіледі. Бұл
жобаны жүзеге асыру 17 миллион тонна жылына мұнай айдауға мүмкіндік береді.
Иран бұл мұнай көлемін өзінің оңтүстік мұнай кенорындары арқылы қайтарып
отырады.
Екінші этап Қазақстан батыс кенорындарынан мұнай құбырын салуды
болжауда, болашақта бұл құбыр жолы Нека-Тегеран құбыр жолы жүйесіне
қосылады. Бұл 40 миллион тонна жылына мұнай айдауға мүмкіндік береді.
Үшінші этапта Каспий мұнайын Иран территориясының ішкі құбырлар жүйесі
арқылы Парсы шығанағына дейін тасымалдау жүзеге асырылады. Оның болашақтағы
экспортының жылдық көлемі 50 миллион тоннаға жетеді.
Қазіргі кезде мұнай қорының белгілі көлемінің көп жартысы жоғары
парафинді және асфальтты-смолалы болып келеді, бұлардың тасымалдануы
тұрақты мамандармен және ғалымдармен бақыланып отыр. Бірінші этапта
химиялық қоспалар, ПАВ, десператорлар қолдану арқылы мұнай суспензиясын
жылытудың әр түрлі әдістері қолданылады, бұл жоғары қоюлы (вязкий) мұнайдың
реологиялық құрамын жақсартуға мүмкіндік береді. Ыстық айдау дүниежүзінде
бірінщі рет Өзен-Атырау-Самара, Белек-Красноводск, Өзек-Суат-Грозный
құбырларында және барлық мазуттық құбырларда қолданылды. Бұл технология
бойынша мұнай айдаудың алдында оны 50(-90( С дейін қыздырады және әрбір 30-
50 км қашықтықтағы келесі жылыту-насостық станцияға дейін айдап отырады.
Бұл технологияның кемшіліктері – энергияның көп шығыны, бағалы химиялық
шикізаттың және қыздыруға кететін жанармай (мазут, мұнай) шығыны,
құбырлардың жиі қатып қалуы, технологиялық қызметтің үлкендігі,
конструкцияның сенімсіздігі, құбырды салудағы технология күрделілігі.
Жоғары тұтқыр және төмен тұтқырлы мұнай өнімдерін тасымалдау мен айдау кең
тараған. Самара-Саратов құбыр жолы арқылы Маңғыстаудың төмен тұтқырлы
мұнайы қыздырмай тасымалданады. Қотыр-Тепе және Құм-Дақ кенорындарының
мұнайы Вышка-Белек құбыр жолымен тасымалданады. Ұзындығы 1080 км Кущинг-
Чикаго құбыр жолы арқылы АҚШ-қа 70% мұнай қоспасы, 10%бензин газы, 9% мазут
аралас дизель жанармайы, 6% бутан және 5% пропан айдалады. Бірақ
тұтқырлықты төмендету үшін үлкен ауқымдағы қоспалар қажет, ал ондай
ресурстың көлемі шектеулі, яғни ерекше мұнай қасиеттері оларды тасымалдауда
тиесілі талаптарды қажет етеді, және мұнай өнімінің өзіндік құнын
күрделендіреді.
3. ҚазТрансОйл компаниясының құрылу мақсаттары.
Заңдық анықтама
Мұнай тасымалдау, экспорты мен импорты мәселелерінде Қазақстан
Республикасы мүдделерінің сақталуын арттыру мақсатында 1997 жылғы 2
сәуірінде Қазақстан Республикасы Үкіметі мемлекет жарғылық капиталына 100
пайыз қатысатын КазТрансОйл - мұнай тасымалдау жөніндегі ұлттық
компаниясы жабық акционерлік қоғамын құру туралы № 461 қаулы қабылдады.
2001 жылы ҚазТрансОйл - мұнай тасымалдау жөніндегі ұлттық компаниясы
ЖАҚ ( ҚазТрансОйл ЖАҚ болып қайта құрылды) акцияларының мемлекеттік
пакеті Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 2 мамырдағы №591
қаулысына сәйкес құрылған Мұнай және Газ көлігі ұлттық компаниясы ЖАҚ
жарғылық капиталына берілді.
Мұнай-газ саласының қарқынды дамуын ескере отырып, ел экономикасының
осы секторынды Қазақстан Республикасың мүдделерін қорғау қажеттігіне
байланысты Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 ақпандағы
Жарлығымен Қазақ Ойл - ұлттық мұнай-газ компаниясы мен Мұнай-Газ Көлігі
– ұлттық компаниясы жабық акционерлік қоғамдары негізінде ҚазМұнайГаз
ұлттық компаниясы жабық акционерлік қоғамы құрылды және ол ҚазТрансОйл
ЖАҚ-тың бірден-бір акционері.
ҚазТрансОйл компаниясының негізгі құрылу мақсаты еліміздің
төмендегідей мәсәлелерін шешудегі қажетті қадамдарды іске асыру болды:
• Мұнай және мұнай өнімдерін тасымалдау жүйесін дамытуда бірыңғай
мемлекеттік саясат жүргізу;
• Мұнай және мұнай өнімдерін тасымалдау, экспорттау және импорттау
мәселесінде Қазақстан Республикасының экономикалық мүддесін қорғау;
• Кәсіпорынның басқару құрылымын оңтайландыру;
• Құбыр жолы мен сонымен байланысты өндірістік және инфрақұрылымдық
жобаларды дамытуға күрделі қаржылар тарту;
• Қазақстанның барлық магистралдық құбыр жолдарына бірыңғай тарифтік
саясат жүргізу.
Компания барлық құбыр жолымен байланысты жобаларда, соның ішінде
халықаралық жобаларда да, Қазақстан Республикасының мүддесін қорғайтын
уәкіл бола алады.
Қазіргі кезде Қазақстанда өндірілетін мұнайдың 80% тасымалдайтын бұл
Компания құбыр жолы қызмет көрсету нарығында монополист болып келеді.
Компанияның қоры
Ұзындығы 6400 шқ (шақырым) мұнай құбырлары жүйесі
Ұзындығы 2145,2 шқ суағарлар жүйесі
Мұнай сұйыққоймалары ауқымы – 1200 мың текше метр (м3)
Су сұйыққоймаларыны ауқымы – 143,15 мың текше метр
Сорап-айдау стансаларының саны – 40 кешен
Мұнай қыздыру бекеттері – 15 станса
Қабылдау – тапсыру бекеттері – 15 кешен
Темір жол аспалы мұнай құярлықтары:
Атырау облысында – АТЫРАУ МАС және МАҚАТ МАС
Оңтүстік Қазақстан облысында – ШАҒЫР МАС
Қарағанды облысында – АТАСУ МАС
Темір жол аспалы қотарғылары:
Маңғыстау облысында – АҚТАУ МАС
Атырау облысында АТЫРАУ МАС
Теңіз мұнай құю арналары, Ақтау кемежайы
Тасымалдау көліктерінің басқа түрлерінен алатын үлесі: су көлігі – 7%,
ал темір жол көлігінде – 13%-ды құрайды.
ҚазТрансОйл ЖАҚ-тың 2002-2003 жылдардағы
негізгі өндірістік-қаржылық көрсеткіштер
РС №Көрсеткіштер Өлшем бірлігі2002 жылғы 2003 жылғы
көрсеткіш көрсеткіш
Мұнай тасу көлемі мың тонна 30 317 34 192
Мұнай жүк айналымы Млн.тонна шқ24 803 24 604
Еділ суын жеткізу Мың текше м. 14 378 14 839
Түсім Млн.Тенге 53 703 58 423
Өзіндік құн Млн.тенге 28 955 33 327
Жалпы табыс Млн.тенге 24 748 25096
Күрделі жөндеу Млн.тенге 2 497 4 574
Күрделі қаражат салу Млн.тенге 17 959 19 638
2003 жылы ҚазТрансОйл ЖАҚ жүйесі бойынша мұнай тасымалдау көлемі
34 192 мың тонна болды. 2002 жылмен салыстырғанда мұнай тасымалдау көлемі
3 875 мың тоннаға артты, бұл мұнай өндіруші компаниялардың өндіру және
тапсыру көлемін өсіруімен байланысты.
Мұнай тасымалдау көлемінің жылдар
бойынша серпіні (мың тонна)
2003 жылдың нәтижелері бойынша ҚазТрансОйл ЖАҚ жүйесінде мұнай жүк
айналымы 24 604 млн.тонна шқ. болды. Бұл көрсеткіштің 2002 жылмен
салыстырғанда кемуі (24 803 млн. тоннашқ.) 2003 жылдың ІІ тоқсанында
Мұнайтас СБҚК ЖАҚ-тың Кеңқияқ-Атырау мұнай құбырын пайдалануға беруі
және Кеңқияқ – Ор МӨЗ бағыты бойынша мұнай жеткізудің тоқтатылуы, сондай-ақ
екінші жарты жылдықта Құмкөл – Жосалы мұнай құбырын пайдалануға беру сияқты
бірқатар себепке байланысты еді, бұл Құмкөл – Қарақойын – Шымкент бағыты
бойынша мұнай тасымалдау көлемінің кемуіне соқтырды. Бұдан басқа ҚазақОйл –
Ақтөбе және CNPС – Ақтөбемұнайгаз компаниялары беретін мұнай көлемінің КҚК-
ға кетуі де әсер етпей қоймады.
2003 жылмен салыстырғанда су жеткізу көлемі мұнай өндіруші
компаниялардың суды тұтынуының артуына, сондай-ақ ӨзенМұнайГаз жаңа
тұтынушы пайда болуына байланысты 3 %-ға көбейді.
Компания дамуының негізгі бағыттары
ҰМТК КазТрансОйл жоспарлағанындай Каспий Құбыры Концорциумы (КҚК)
іске қосылғаннан кейін Қазақстандағы мұнай өндіруші компаниялар үшін
өндірілген мұнайды сырқа шығарудың баламалы жолы пайда болды. Бұл бұрынғы
мұнай тасымалдау құбырларына бәсекелес ірі құбыр болды, сондықтан Компания
бұрынғы құбырлар жүйесін және оған байланысты объектілерді жаңғырту және
қызмет көрсету аясын кеңейту бағытындағы кешенді бағдарлама жасап, бірқатар
жобаларды даярлап, біразын іске асыра бастады. Осындай іс-әрекеттер
нәтижесінде, Компанияның нарықтағы қызмет көрсету аясы едәуір ұлғайып, оның
қызмет деңгейі мен сапасы әлемдік стандартқа жетті. Қысқаша айтқанда, бұл
бағдарламаны төрт сөзбен суреттеуге болады: өсу, қауіпсіздік, тиімділік
және сапа.
Компанияның алдына қойған стратегиялық даму бағыттары:
• Қазіргі кездегі магистральді мұнай құбырлары жүйесінің сенімділігін,
тиімділігін арттыру және экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында, құбырлар жүйесін жаңғырту және олардың арнасын кеңейту;
• Басқару сапасын жоғарылату және пайдалану шығынын азайту мақсатында жаңа
технологияны енгізу;
• Жаңа экспорттық мұнай құбырларын салу;
• Көмірсутегі шикізатын тасымалдау қызметтерінің аясын кеңейту;
• Компания жұмысын әртараптандыду және Қазақстан Республикасының қазіргі
мұнай құбыры жүйесінің объектілерін жаңғырту бағдарламасына ішкі қор
қапиталын жинау мүмкіндіктерін жасау және халықаралық финанс нарығының
ресурстарынан қаржылар тарту үшін қажетті тиімді қаржылық құрылым құру
Жоғарыда көрсетілген стратегиялық бағыттар келесі жолдармен іске асырылады:
• Болашақтағы инвестициялық жобаларды іске асыру, жаңа қуатты құрылыстар
тұрғызу, мұнай өндіруші компаниялар үшін транспорттық мүмкіндіктерді
дамыту;
• мұнай тасымалдаудағы көрсетілетін қызметтерді әртараптандыру: нарыққа
мұнайды теміржол тасымалы мен танкерлермен тасымалдауды енгізу, өзге
құбыр жүйелерінің иелеріне операторлық қызметтер көрсету;
• Мұнай өндіруші компаниялармен және транзитті елдермен мұнай тасымалдау
жөніндегі ұзақ мерзімді контрактіге көшу, мұнайды құбырлар жүйесімен
тасымалдаудағы үкіметаралық қатынастардың құқықтық базасын дамыту;
• Компания өзінің туынды мекемелерінің қызметін пайдалану арқылы және
көрсетілетін қызметтерінің аясын кеңейту арқылы оларды одан әрі дамыту;
• Компания қызметіне автоматизация жүйесін (SCADA және SAP R3) енгізу,
телекоммуникация жүйесін жаңашылдандыру және дамыту;
• елеулі көлемдегі ұзақмерзімді күрделі қаражат (инвестиция) тарту
• түрліше жобаларды қаржыландыру жүйесін дамыту
ІІ – тарау. Каспий аймағының экономикалық жағдайы
2.1 Каспий мұнай-газ бассейіні және оның Қазақстандағы алатын орны
Êàñïèé òåiçiíi ì½íàé-ãàç ðåñóðñòàðûí ìåãåðóäå ²àçàºñòàííû
ì¾ääåñiíi ºàëûïòàñóû, á¾ãiãíãi ê¾íi íàºòû iñ-¸ðåêåò æà¹äàéûíàí, ÿ¹íè
Êàñïèé ò¾áií ½ëòòûº ñåêòîðëàð¹à á¼ëóií ìîéûíäàóûíàí òóûíäàóû êåðåê. Á½ë
æà¹äàéäà Êàñïèéäåãi ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíû ì¾ääåñi ºàòàðûíà ìûíàëàðäû
æàòºûçó¹à áîëàäû:
- ãåîëîãèÿëûº içäåíiñòåð, áàðëàó æ½ìûñòàðû æ¸íå ²àçàºñòàí ñåêòîðûíû
ì½íàé-ãàç ðåñóðñòàðûí ìåãåðó ¾øií òiêåëåé ¼íäiðiñòiê èíâåñòèöèÿíû
ìàêñèìàëäû òàðòó;
- àºøà ºàðàæàòûíû äèñêîíòòû à¹ûìûí æî¹àð¹û æà¹ûìäûëû¹ûí, êåíîðûíäàðäû
æèûíòû¹ûíû ýêîíîìèêàëûº ìóëüòèïëèêàòîðûíû æî¹àðëû¹ûí ºàìòàìàñûç
åòåòií ²àçàºñòàí ñåêòîðûíû ì½íàé-ãàç ðåñóðñòàðûí æûëäàì ìåãåðó;
- åëiìiçäi ñåêòîðûíäà ¼íäiðiëãåí ì½íàéäû æî¹àðäà êåëòiðiëãåí åêi
êàòåãîðèÿ¹à ñ¸éêåñ ²àçàºñòàí òåððèòîðèÿñûìåí ìàêñèìàëäû ê¼ëåìäå àéäàó;
- ²àçàºñòàí ñåêòîðûíäà æ½ìûñòû òîºòàëóûìåí æàéëàóûíà ¸êåëiï ñîºïàéòûí,
áàñºà ìåìëåêåòòåð ñåêòîðûíäà îðíàëàñºàí áàðëàó, içäåíiñòåð ìåí
êåíîðûíäàð ìåãåðóäå ²àçàºñòàí êîìïàíèÿëàðûíû áåëñåíäi ºàòûñóû;
- ãåîëîãèÿëûº içäåíiñòåðäå, áàðëàó æ½ìûñòàðûíäà æ¸íå êåíîðûíäû èãåðóäå
²àçàºñòàíäûº òàóàð æ¸íå ºûçìåò ¼íäiðóøiëiåðií ýêîíîìèêàëûº áið
ìàºñàòòà ìàêñèìàëäû æ¾êòåó;
- Àºøà ºàðàæàòûíû äèñêîíòòàëó à¹ûìû áîéûíøà áàñºà ñåêòîðäà ¼íäiðiëãåí
ì½íàéäû ²àçàºñòàí òåððèòîðèÿñûìåí ìàêñèìàëäû ê¼ëåìäå àéäàó íåìåñå
Êàñïèé ì½íàéûí áàëàìàëû òàñûìàë ò¾ðiìåí òàñûìàëäàóäà ²àçàºñòàíäûº
êîìïàíÿëàðäû áåëñåíäi ò¾ðäå ºàòûñóû.
Êàñïèé òåiçiíi ì½íàé-ãàç ðåñóðñòàðûí ìåãåðóãå ºàòûñàòûí
²àçàºñòàíäûº êîìïàíèÿëàðäû ì¾ääåñi æàëïû ²àçàºñòàí ìåìëåêåòiíi ì¾ääåñiìåí
òîëûº ñ¸éêåñ êåëìåéäi. Êàñïèé ì½íàé-ãàç ðåñóðñòàðûí ìåãåðóäå áiðíåøå
½ëòòûº ñåêòîð øåáåðiíäå ºàòûñàòûí ²àçàºñòàí êîìïàíèÿëàðûíû ì¾ääåñi áið
óàºûòòà ìûíà¹àí ¸êåëiï ñîºòûðóû ì¾ìêií:
• Íåãiçãi ýêñïîðòòû íàðûºòàð¹à ¼íäiðiëãåí ê¼ìiðñóòåêòi æåòêiçóäi
äèâåðñèôàêàöèÿëàí¹àí æîëäàðûí ºàìòàìàñûç åòóäi æî¹àðëàóûíà ñîíû
¼çiíäå òàñûìàë æ¾éåñi áið ¹àíà ìåìëåêåò òåððèòîðèÿñûìåí øåêòåëói òèiñ.
• ½ëòòûº òèåñiëiãiíå ºàðàìàñòàí ¼íäiðóøiëåð àðàñûíäà ê¼ðñåòiëãåí òàóàð
ìåí ºûçìåò ¼íäiðóäå áiðøàìà á¸ñåêåëåñòiê ºàáiëåòií ºàìòàìàñûç åòåòií
ãåîëîãèÿëûº içäåíiñòåð, áàðëàó æ½ìûñòàðû æ¸íå êåíîðûíäàðäû ìåãåðó
¾øií òàóàð æ¸íå ºûçìåò ¼íäiðóãå òàïñûðûñ áåðó;
Á½ë æà¹äàéäà ¼ç ½ëòòûº ñåêòîðëàðûíû ì½íàé-ãàç ðåñóðñòàðûí ìåãåðó,
áàðëàó æ¸íå çåðòòåóãå èíâåñòèöèÿ ¾øií ¸ðò¾ðëi Êàñïèé æà¹àëàóû
ìåìëåêåòòåðiíi àðàñûíäà òàáè¹è á¸ñåêåëåñòiê áîëûï îòûð. Øåòåë æ¸íå îòàíäûº
êîìïàíèÿëàð ò¸óåêåëäiëiê æà¹äàéûíäà ¼ç èíâåñòèöèÿñûí ºàéäà, ºàé åë
ñåêòîðûíà ñàëó¹à òàäàó ì¾ìêiíäiãiíå èå. Á½ë æà¹äàéäà êîìïàíèÿëàðäû øåøiì
ºàáûëäàó êåçiíäå íåãiçãi êðèòåðèÿëàðû èíâåñòèðëåó æà¹äàéûíû ñàëûº
ò¼ëåóäåãi ò½ðàºòûëûº áîëûï êåëåäi. Îñû êðèòåðèÿëàð¹à áàéëàíûñòû á¾ãiíãi
ê¾íi ²àçàºñòàí Êàñïèé æà¹àëàóûíû áiðºàòàð ìåìëåêåòòåðiíå æîë áðiï îòûð.
²àiðãi êåçäå ²àçàºñòàí ì½íàé-ãàç ñàëàñûíà èíâåñòèöèÿíû õ½ºûëû
ò½ðàºòûëû¹ûí ºàìòàìàñûç åòóäå Êàñïèé æà¹àëàóû ìåìëåêåòòåðií òåç ºóûï æåòói
ì¾ìêií. Áiðຠ°çiðáàéæàí ìåìëåêåòi áiçäåí ñ¸ë iëãåði äåï åñåïåëóäå.
Ìûñàë¹à:
- °çiðáàéæàíäà ¸ðáið êåëiñiì, ì¸ìiëå åëäi Ïàðëàìåòiìåí áåêiòiäåäi æ¸íå
çàäû ê¾øiíå èå. ̽íäàé áåêiòiëãåí êåëiñiì øàðòûíû ò½ðàºòûëû¹ûí
ºàìòàìàñûç åòóäi õ½ºûëû ¾ëãiñi ì½íàé êåíîðûíäàðûí ìåãåðó æîáàëàðûíû
ñàëûñòûðìàëû àç á¼ëiãiíå æàòàäû.
- Àë ²àçàºñòàíäà ºàçiðãå äåéií ¼íiìäi á¼ëó òóðàëû áàçàëû çàäûëûºïåí
áàéëàíûñòû ì¸ñåëåëåð øåøiëìåãåí, îñû¹àí ñ¸éêåñ iñ-¸ðåêåòòåð
æàðèÿëàíáà¹àí. Ñîë ñåáåïòi ¼íiìäi á¼ëó òóðàëû êåëiñiì ò¸ðòiái
ò¸æiðèáåäå ¸ëi ê¾íãå äåéií ä½ðûñ ¼íäåëìåé îòûð. ´íäåëìåãåí iñ-
¸ðåêåòòåðäi ì¸ñåëåñií øåøó êåçiíäå îë ò½ðàºòû æî¹àðû æåòêiëiêòi
êåïiëäiëiãiìåí ñèïàòòàëàäû. Ñîíäûºòàí ²àçàºñòàííû ýêîíîìèêàëûº
ì¾ääåñi ¾øií ñàëûº ò¼ëåóøi êîìïàíèÿëàð¹à ñàëûº àóûðòïàëû¹ûí æåiëäåòó
ºàæåò.
- ²àçàºñòàí ñåêòîðûíû ðåñóðñòàðûí ìåãåðóäi èíòåíöèôèêàöèÿëàé îòûðûï,
ºîëìà-ºîë àºøàíû äèñêîíòòàë¹àí à¹ûìûí æî¹àðëàòà îòûðûï, ñîë
èíâåñòèöèÿëàðäû ýêîíîìèêàëûº ìóëòèïëèêàòîðûí æî¹àðëàòà îòûðûï, Êàñïèé
òåiçiíi ²àçàºñòàí ñåêòîðûíäà æ½ìûñ æàñàéòûí êîìïàíèÿëàð
èíâåñòèöèÿäàí òàáûñ ê¼çií ò¾ñiðó ì¾ìêiíäiãiíå èå.
- Êàñïèé òåiçiíi áàñºà ñåêòîðûíäà æ½ìûñ æ¾ðãiçåòií êîìïàíèÿëàð
í¸òèæåñiíäå ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñû òåððòèîðèÿñûíäà ñàëûí¹àí ì½íàéäû
º½áûðìåí òàñûìàëäàóäû æ¾çåãå àñûðó ºàæåòòiëiãiìåí áàéëàíûñòû áîëàòûí,
Êàñïèé òåiçiíi ²àçàºñòàí ñåêòîðûíäà àë¹û îðûíäà¹û èíâåñòèöèÿëàðäû
æ¾çåãå àñûðó¹à ºûçû¹óøûëûº òó¹ûçóäà.
²àçàºñòàí æ¸íå øåòåë ì½íàé êîìïàíèÿëàðûíà ñàëûº àóûðòïàëû¹ûí ò¼ìåíäåòó
Êàñïèé àéìà¹ûíäà ²àçàºñòàííû ýêîíîìèêàëûº ºàòûñóûí êååéòó ì¾ìêiíäiãií
ºàìòàìàñûç åòåäi. Îë ¸ðèíå ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûí ãåîñàÿñè ì¾ääåñiíå
ñ¸éêåñ êåëåäi. Á½ë æà¹äàéäà ²àçàºñòàííû ýêîíîìèêàëûº æ¸íå ãåîñàÿñè
ì¾ääåñiíå ìûíàëàð ñ¸éêåñ êåëåäi:
• Æàëïû ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíäà, ñîíû iøiíäå Êàñïèé àéìà¹ûíäà
èíâåñòèöèÿëûº ºûçìåòòi, ñàëûº ñàëóäû æà¹ûìäû í¸òèæåãå ðåòòåó æîëû
àðºûëû, îñû àéì຺à èíâåñòèöèÿ òàðòó ¾øií æà¹äàé æàñàó;
• Á½ë àéìàººà ²àçàºñòàíäûº ê¼ïòåãåí ì½íàé êîìïàíèÿëàðûíû êåiíåí åíóií
ºîëäàó;
• Êàñïèé òåiçiíi òåê ºàíà ²àçàºñòàí ñåêòîðû àðºûëû ¹àíà åìåñ, ñîíûìåí
ºàòàð áàñºà äà ñåêòîðëàð àðºûëû åíóäi ºîëäàó;
Áiçäi îéûìûçøà, Êàñïèéäåãi ²àçàºñòàííû ýíåðãåòèêàëûº ñàÿñàòû îñû
íàðûºòàðäû æ¾çåãå àñûðó¹à íûñàíäàëóû êåðåê.
2.2 Каспий маңы мемлекеттерінің халықаралық құқықтық ұстанымы
Каспийдің мәртебесін анықтауға қатысты бұл аймақтағы мемлекеттердің
тәжірибесін талқыламастан бұрын су бассейндерін көл немесе теңіз ретінде
танудың халықаралық доктринасы мен тәжірибесін келтірген жөн.
Халықаралық құқықтың негізгі субъектісі - мемлекеттің өмір сүруінің
материалдық негізі болып, егемендігі мен ерекше билігі таралатын
мемлекеттік территорияға халықаралық құқықтың қатынасы - қазіргі заң
ғылымының өзекті мәселелерінің бірі. Территория кеңестігінің халықаралық
құқықтық реттелуінің маңызы зор. Ол территориялық, әсіресе мемлекеттік
территориялық мәселелердің планетаның әр түрлі континенттеріндегі халықтар
өмірінде үлкен рөл ойнайтындығымен себептеледі.
Кең мағынада мемлекеттік территорияның құрамдас бөлігіне: шекаралық,
ішкі сулар енетіндігі белгілі. Бұл сулар тек мемлекеттерді байланыстырушы
жол ғана емес, минералды және тірі ресурстардың ірі қоры ретінде де тек
саяси ғана емес, экономикалық жағынан да маңызға ие.
Шекаралық аймақтарда орналасқан су айдындарына белгілі бір мәртебені
бекіту он бесінші ғасырлардан бастау алады. Шекаралық көлдерге байланысты
алғашқы шарт 1426 жылы швейцар контоны мен милан герцогтігі арасында
соңғысына Лугано көлін беру туралы болды. Мұндай көлдердің категориясына
Ұлы көлдер, Леман мен Каспий көлі кіргізілді.
Көлдерді бөлу тәжірибесінде "халықаралық" және “шекаралық” деген
түсініктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
І-тарау. Қазақстан мемлекетіндегі мұнайды құбырмен тасымалдау ерекшелігі
4
1.1 Мұнай және мұнай өнімдерінің әлемдік жағдайы 4
1. 2 Қазақстанның мұнай құбырларының жағдайы 13
1. 3 ҚазТрансОйл компаниясын құру мақсаттары. 22
ІІ – тарау. Каспий аймағының экономикалық жағдайы 29
2.1 Каспий мұнай-газ бассейіні және оның Қазақстандағы алатын орны 29
2.2 Каспий маңы мемлекеттерінің халықаралық құқықтық ұстанымы 33
ІІІ-тарау. Каспий аумағы мұнайын тасымалдау мәселелері мен келешегі 53
3.1 53
3.2 53
3.3 Қазақстан мұнайын тасымалдаудың келешегі 53
Қорытынды 61
Библиография 63
Кіріспе
Қазақстан ХХІ ғасырға қаймықпай қадам басуда, есейіп кемелдену
кезеңнен өтуде, яғни Қазақстан – 2030 стратегиясының негізгі бағыттарын
жүзеге асырып тырысуда.
Сонымен біздің мемлекет тәуелсіздік алған кезден бері ішкі саяси
тұрақтылық пен ұлтаралық келісімді сақтай отырып, түбегейлі қайта құруларды
жүзеге асырудың анық бағытымен жүріп келеді. Республика табиғи ресурстар
қорына бай және олардың нақты көлемін тиімді пайдалану экономикалық
өсімінің негізін қалайды, сонымен қатар басқа елдермен өзара тиімді
серіктестік негізінде байланыс орнатуда. Еліміздің таңдап алынған
экономикалық артықшылығы барлық отын-энергетика ресурстарының аймақтар
бойынша толық қамтылуы, басымды экспорттық әлеуеттің жиынтығы және Орта
Азия, Ресей, Қытай мемлекеттер арасында өзара географиялық орналасуы
табылады. Сонымен бірге аса көңіл аударатын көмір сутегі шикізатының
әлемдік нарықта тұрақты сұранысын атап өткен жөн, ал оның өндіру көлемінің
жоғарылауы республиканың валюта қаражаттарына қажеттілігінің қанағаттануына
алып әкеледі. Қазақстан Республикасының экономикалық өсуінің қажетті шарты
болып инвестициялар көлемінің көбеюімен оның қарқынының жоғарылауы болып
табылады. Мәселен, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан-2030
стратегиясында ең басты артықшылықтардың бірі болып жоғары деңгейдегі шетел
инвестициялары орын алатын нарықтық экономикаға негізделген экономикалық
өсу болып табылады. Тек ғана шетелдік капитал көздері ағымдағы
проблемаларды шеше алады. Шетелдік инвестицияларды экономикамызға
ынталандыру, үкіметтің реформаларды тереңдету үшін және ішкі ресурстар
қаржыландыру көздерінің шектеулі болғандықтан, республика экономикасына
шетелдік капиталды тарту маңызды болып табылады.
Дипломдық жұмыс тақырыбы актуальді мәселені қарастырады, себебі
мемлекеттік реттеу механизмінің бірі инвестициялар арқылы мұнай-газ
секторын жандандырып экономикалық тиімділігін арттыруға мүмкіндік артады.
Қазіргі уақытта республикада мұнай кенорындарын игеруде шетелдік
инвестицияларды тарту маңызды шара болып табылады. Осы салаға тартылатын
шетелдік инвестициялар көмегімен Қазақстанның экономикасының өндірістік
құрылымын жақсарту және жаңа жоғары технологиялық өндірісті, жаңа жұмыс
орындарын құру, әлеуметтік секторға көмек ретінде, шетелге экспортқа
бағытталған өнімдер мен ресурстар шығарудың көлемі жоғарлауына жол ашылады.
Сонымен жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан
тұрады.
І тарауда
ІІ тарауда
ІІІ тарауда
Қорытындыда
І-тарау. Қазақстан мемлекетіндегі мұнайды құбырмен тасымалдау ерекшелігі
1.1 Мұнай және мұнай өнімдерінің әлемдік жағдайы
Мұнай өнімі әр елдің экономикасының дамуына зор ықпал етеді, себебі бұл
стратегиялық маңызды өнім өндірісінің қозғаушы күші болып табылады. Және
елдің бюджетін толтыруға жақсы қайнар көзі болады. Мұнай мен мұнай
өнімдерінің әлемдік нарығы әлемнің өте дамыған тауарлар нарығына кіреді.
Бұл нарық сипаттамасы болып, оның жеткізушілерінің де, тұтынушыларының да
жағынан бәсекелестіктің жоғарғы деңгейі болып табылады. Мұнда барлық
дамыған және дамушы елдер қызығушылығы тығыз байланысқан.
Мұнай мен мұнай өнімдері энергияның негізгі көздеріне жатады және
олардың рольдері тек қана ғасыр соңына дейін ғана емес, сонымен қатар
келесі жүз жылдыққа дейін сақталатыны анық. Энергияның баламалы көздерін
қолдану қарқынын өсіргеннің өзінде мұнай және мұнай өнімдері 2005 жыл тіпті
2020-2025 жылдарда да әлемде энергияны қолданудың жартысын қамтамасыз
етеді.
1973 жылы болған энергетикалық дағдарыстан бері әлемдегі бар мұнай
қорлары 87,8 миллиардтан 140,9 миллиардқа дейін өсті, ал қорды өндіру
ағымының қамту деңгейі 31 жылдан 41 жылға дейін өсті. Көміртегі қорларымен
барынша қамтылу – Таяу және Орталық Шығыс елдерінде 96 жыл. Қазіргі
көмірсутегіні негізгі тұтынушы АҚШ-тың мұнайының жеке қоры 10 жылға ғана
жетеді. 3,7 миллиард тонна қорымен және жылына 382,9 миллион тонна өзіндік
өндірудің өзінде АҚШ жылына 800 миллион тонна тұтынады, осыған байланысты
тұтынуда жылдам және көлемді өсім анықталуда: сәйкесінше 25 және 16 миллион
тоннаға 1992 – 1995 жылға дейін, 1995 жылдан 1998 жылға дейінгі кезеңдерде.
Құрамына мұнай, газ, көмір, ядролық және қайтадан жаңғыртылмалы энергия
көздері жататын алғашқы энергия ресурстарын әлемдік тұтыну 1998 жылмен
салыстырғанда, 1999 жылы 172 миллион тоннаға (1,5%) өсті және 11789 тонна
құрады. Ағымдағы жылға 296 миллион тонна (2,5%) көлемінде тұтыну өсімі
күтілуде. 1996 – 1997 ж.ж. мұнай әлемдік нарыққа ұсыныс пен сұраныс
арасындағы тұрақты балансты сақтады, бағаның жеткілікті жоғарғы деңгейінде
тұруына көмектесті. Мұнай өндіру көлемі арасындағы әртүрлі тепе-теңдікті
бұзу және тұтыну нарықтың тұрақсыздығына әкелді. Ұсыныс сұраныстан көп
болса, баға төмендейді және керісінше сұраныс ұсыныстан көп болса, олар
жоғарылайды. Бұл соңғы жылға мұнайдың әлемдік бағасының динамикасына
ықпалын тигізеді.
Ұсыныс пен сұраныс балансының салыстырмалы тұрақтылығына қарағанда
мұнайдың орташа бағасы 1997 жылы 1 тоннаға 146 доллар, ал 1998 жылы 143
доллар деңгейінде ұсталды. Бірақ 1998 жылдың басында кенеттен төмендеді.
Себебі, 1997 жылы қарашада Опек-тің кезекті конференциясы өтті, онда ОПЕК
1998 жылдың бірінші қаңтарынан бастап, мұнай өндіру квотасын жылына 123
миллион тоннаға көтеруге шешім қабылдады. Конференцияға қатысушылардың
айтуы бойынша, бұл ұсыныс пен сұраныс арасындағы балансты бұзбайды, тек
әлемдік нарықта бағалар түседі, ал мұнайдың қосымша көлемі экономикасы тез
дамитын елдерде өткізіледі. Ең бірінші қызметте – АТА.
Бірақ бұл болжамдар аталған жоқ. 1997 – 1998 ж.ж. Оңтүстік Шығыс
Азиядағы қаржы дағадарысы өндірістің құлдырауы мен мұнайға деген
сұраныстың тез түсуіне әкелді. 1998 ж. басында ұсыныс сұраныстан жылдық
санауда 125 миллион тоннаға асып түсті. Ал нарықтың тұрақсыздандырылуы үшін
оның 30 – 40 миллион тоннаға асып түсуі де жеткілікті. Бағалар төмендеп
1986 жылы байқалған ең төменгі деңгейге жетті.
Мұнайдың орташа әлемдік бағасы 1996 жылы 1 тонна үшін 146 долларға,
1997 жылы 137 долларға және 1998 жылы 80 долларға шейін төмендеді. Норвегия
, Мексика, Оман және Египеттің қатысуымен ОПЕК елдері мұнай өндірудің
көлемін түсіруге бірнеше әрекеттер жүргізді, бірақ олар жеткіліксіз болды.
1998 жылы караша айының соңында болған конференция мұнай өндіруді қысқарту
жөнінде ешқандай шешім қабылдаған жоқ, себебі ауызбірлік болмады. Әсіресе,
дағдарыстық жағдай 1999 жылдың бірінші тоқсанында болды. Ол кезде мұнай
бағасы 1 тонна үшін 70 долларға төмендеген кездер болды. Екінші тоқсанның
басында нарық конъюнктурасының өзгерісі байқалды. Алжир, Иран, Мексика,
Сауд Аравия және Венесуэлла мұнай министрлері 11-12 наурыз айларында
Амстердамда кездесіп, ОПЕК-ке кіретін елдер мен оған кірмейтін, қызығушылық
танытатын елдер келісімі бойынша 1999 жылдың бірінші сәуірінде мұнай
өндірісінің көлемін жылдық санауды жүз миллион тоннаға шейін түсіруге шешім
қабылдайды. 1999 жылдың 23-ші наурызында болған ОПЕК елдерінің
конференциясында, бұл ұйымның өндірісін 85,5 миллион тоннаға дейін қысқарту
бекітілді. ОПЕК-ке кірмейтін экспортер елдер де бұл қысқартуға келісті
(млн. т.): Ресей – 5 млн. т., Мексика – 6,25 млн. т., Норвегия – 5 млн.т.
және Оман -3,15 млн.т. Бұл шешімді жүзеге асыруда көп қиыншылықтар
кездесті. Индонезия мен Нигерия қабылданған квотадан жоғары деңгейде мұнай
өндіруді жалғастыра берді. Сонда да бағалар жоғары болды. Сәуірде
экспорттық мұнайдың бағасы - 110 доллартонна, ал маусымда - 114
доллартонна болды. Қыркүйектің ортасында келісім нарығында мұнай бағасы
қолайлы нұсқаға жетті, 158 доллар1 тонна мұнай үшін (21 долларбаррел).
Бұл жағдайға жету үшін ОПЕК бірнеше жылдар бойы ұмтылған болатын. ОПЕК
елдерінің кезекті конференциясында өндірістің бұл шектеулері 2001 жылдың 1
сәуіріне дейін сақталатынын жариялады. Бұл дүние жүзіндегі ірі мұнай
биржаларында бұрын-соңды болмаған ажиотажды шақырды. Бағаның ары қарай
өсетінін болжаған саудагерлер мұнай қорын ең жоғары деңгейге дейін
көбейтуге ұмтылды. 23-ші қыркүйекте соңғы онжылдықта бірінші рет
Европадағы мұнай бағасы 173 доллартонаға (23 долларбаррель) дейін жетті.
1999 жылы қараша мен желтоқсан айларында170-185 доллартонна деңгейінде
тұрақты ұсталды. Бұл ОПЕК елдерінің мұнай өндіруді шектеу жағынан
тәртіптілікті сақтаумен түсіндіріледі.
Бір мезетте АТА елдерінің экономикасының дамуын жандандыру нәтижесінде
және кейбір Европалық елдердің экономикасының өсуі нәтижесінде - мұнайға
деген сұраным 1998 жылмен салыстырғанда 1,5% - ке өсті. Тұтастай
экономикалық ынтымастастық және даму ұйымы елдерінің тұтынуы 1,3%-ке, ал
АҚШ-тың тұтынуы 1,8 %-ке өсті. 1992 ж. бұл елдегі мұнайдың тұтынылуы соңғы
30 жылда рекордтық деңгейге жетті – 1009 млн.т., соның ішінде импорт – 532
млн. т. (өзін-өзі қамтамасыз ету – 47,3 %).
1999 ж. ішінде ОПЕК елдері нарыққа түсетін мұнайдың артық көлемін ұстай
алды, сонымен қатар импорттаушы елдердің коммерциялық қорларындағы мұнайдың
жоғарғы деңгейіндегі көлемін азайтқызды. Бір жыл ішінде бұл қорлар 70
млн.т. дейін түсті, соның ішінде төртінші тоқсанда 35 млн.т. болды.
2000 жылдың басында мұнай импорттаушы елдер, әсіресе АҚШ-пен ОПЕК
елдері арасында жанжал болды. Себебі, мұнай өндіру көлемі азайып және
мұнайды сату бағасы өсті. Мұнай азық-түлікке, мүлікке және дәрі-дәрмектерге
айырбастау бағдарламасы жөніндегі жұмыстарды жандандыру жайлы Ирактың БҰҰ-
мен талқылау кезінде қараша мен желтоқсанның үшінші аптасы ішінде Ирак
мұнай өндіруді тоқтатады. Бұл АҚШ-ты мазаландырады. АҚШ-тың күштеуімен
Біріккен Ұлттар Ұйымы Ирак мұнайының экспорттынан барлық шектеулерді алып
тастайды. Американдық эксперттердің айтуы бойынша, бұл Иракқа 2000 жыл
соңына дейін өндіру көлемін жылдық санауда 175 млн. тоннаға дейін жеткізуге
мүмкіндік береді. Ирак өндірісін өсіруін есепке ала отырып, американдық
эксперттердің пікірі бойынша әлемдік нарықта мұнайдың тапшылығы жылдық
санауда 120 млн. тонна құрайды (2,4 млн. баррель\тәулік). Бұл мөлшер
нарыққа ОПЕК елдерінің өндірісін өсіру есебінде ғана түсе алады. Сондықтан,
өндіру квотасын 120 млн. тоннаға өсіру үшін АҚШ үкіметі ОПЕК-ке ашық күштеу
көрсетті. 2000 жылы барлық аймақтардың экономикасының дамуына жағымды
жағдай туды.
ЭЫДҰ елдерінің ЖІӨ-нің өсуі 2,1 % деңгейіне жетуі күтіледі. Тұтастай
дамушы елдер бойынша – 4,9 % дейін, өтпелі экономикасы бар елдерде – 2,5%
дейін өсті. Сәйкесінше мұнайды тұтыну да өседі. (кесте 1.1)
1999 жылмен салыстырғанда 90 млн. тоннаға өсті (2,4%). Ең жоғарғы өсім
– 48 млн. тоннаға дейін – ЭЫДҰ елдерінде күтіледі (3,5 %), соның ішінде АТА
елдерінде – 27 млн. тонна (4,7%). Ал Латын Америкасында бұл көрсеткіш 2,9
%, ТМД-да - 1,5% құрайды. Мұнай импорттаушы елдер бұл жылы коммерциялық
қорларды толтыру үшін толық күшін салады. Тұтастай ЭЫДҰ елдері 2000 ж.
басында коммерциялық қорымен қамтамасыз етілуі 83 күнді құрайды - жақсы
көрсеткіш. Бірақ АҚШ-та ол 52 күнге түсіп кетеді және бұл елде 2000 жылы
ішінде мұнай өңдейтін зауыттар мұнай өнімдерін толық жеткізе ала ма, әлде
жоқ па?-деген маза туғызады. Бұдан, АҚШ-тың ОПЕК-ке неліктен қысым
жасағандығы түсінікті анықталады. 2000 жылдың 27-28 наурызда Венадағы ОПЕК
елдерінің конференциясында, бұл елдің толық өкілетті тұлғалары, 1 сәуірден
бастап, мұнай өндірісін күніне 1,452 млн. тоннаға (72,6 млн. тонна жылдық
санауда) дейін өсіруге дауыс берді. Ал, Иранға бөлінген квота есебінде
күніне 1,7 млн. баррельге дейін. Иран министрі бұл шешімге қарсы болды. Ол
мұнай нарығында тапшылықтың жоқтығына байланысты кез келген өндіруді
көбейту, сақ жүргізілуі және қажет болған кезде ғана керек деп санады.
Сонда да Иран нарықта өз үлесін жоғалтып алмау үшін өндіру көлемін 0,261
млн. Баррельтәулігіне дейін өсіруге міндетті болды. АҚШ-та және Батыс
Европа елдерінде ОПЕК шешімі бағыты жағынан дұрыс, бірақ көлемі жағынан
жеткіліксіз деп саналды. Олардың пікірі бойынша, ОПЕК-тің бұл шешімі жақын
бір айлар ішінде мұнай бағасы тұрақтандырады, бірақ жыл бұрын ОПЕК
мөлшерінен мұнай өндіруді 20 млн. тоннаға қысқартқан Норвегия, Мексика,
Оман елдері бар. Енді Норвегия мен Мексиканың мұнай министрлігі мұнай
өндіруді өсіру жайлы сөз қозғады. Сонымен бірге, Ирак мұнай экспортын
өсіруге бар күшін салды.
Өткен жылы аймақаралық мұнай саудасында кейбір өзгерістер болды. ЭЫДҰ
елдерінде мұнай импорттау 62 млн. тоннаға өсті, оның ішінде жоғарғы үлесі –
55 млн. тонна Солтүстік Америкаға тиді. ЭЫДҰ-ның европалық елдерінде
импорттау шамалы азайды, себебі, АТА елдеріне импорттау көбейді. ЭЫДҰ
елдерінен шегінене сатып алу өсімі Қытайда белгілі болды. Бұл тенденция осы
жылдары да сақталды. ЭЫДҰ-на кірмейтін елдердің мұнай экспорты 1999 жылы 54
млн. тоннаға кеміді, негізінен бұл ОПЕК елдерінің экспортты қысқарттыруынан
болды.
Мұнайдың негізгі қорлары жағымсыз климат аймақтарында шоғырланған. 93 %
қорлар, негізгі мұнай өндіруші негізгі кәсіпорындарда белгіленген. Германия
мен Францияда мұнайдың кен орны жоқтың қасы. Бұл елдер сұйық отынды көп
көлемде импорттайды. Егер, белгілі бір себептер бойынша бұл елдерде импорт
тез қысқарса, онда біренеш аптадан кейін экономикалық коллапстің пайда
болуын күтуге болады.
Мұнай мен конденсатты жиындық өндірілуі 1998 жылы 317 млн.тонна құрады.
Ұлы Британия мен Норвегия әлемдік мұнай нарығында өзінің позициясын бекітті
және бұл екі елде де мұнай өндіруші секторында инвестициясының өнімі
күтілуде. 1998 жылдың қаңтар – шілде айларында Норвегияның мұнай өндіруі
3,3 млн. тонна (5,1%) дейін өсті. Ұлы Бриания -2,1 млн. тонна (3,8%) –
сәйкесінше – 67,0 млн. тонна және 63,5 млн. тонна, Батыс Европада мұнай
өндіру 3,7 % өсті – 143,8 млн. тонна (8,9%) құрайды. Мұнай және
конденсаттың өндірілуі 800 - 810 мың тоннатәулік және осы деңгейде тұр.
Үндістанда 1999 жылы мұнай өндіру 8млн. тоннаға өсті. Солтүстік теңізден
мұнай өндіру ХЭА-ның болжамы бойынша, 2001 ж тәулігіне 7 млн. баррельге
дейін өседі. Солтүстік теңізден өндіруді жүзеге асыратын компаниялар жаңа
техника мен технологияны пайдаланады. Ал, ол мұнайды ең төменгі деңгейдегі
шығындармен өндіруге көмектеседі.
1999 жылы мұнайдың өндірілуі 1,9% өсті. Ең үлкен өсім ОПЕК-ке кірмейтін
елдерде байқалады. ОПЕК-ке мүше елдерде мұнай өндіру 1%-ға өсті.
Отынның әлемдік нарығында 1999 ж соңғы 10 жылдықта кедергісіз
жоғарылауы байқалады. Бұл нарықтағы жоғары белсенділік мұнай және мұнай
өнімдерінің тұтынуының өсімімен негізделген, сонымен қатар, мұнай өндіруші
елдердің 1999 ж наурыз айындағы мұнайды өндірудің шектеулігі туралы
келісімді сақтауына байланысты болды. Жалпы шаруашылық коньюктураның
жандануы мұнай және мұнай өнімдеріне әлемдік сұранысты ынталандырды. Ол
1999 жылы 1,5 – 1,7 %-ға дейін жоғарылады.
2000 жылдың наурыз айындағы ОПЕК-ке мүше елдердің конференциясында 2000
ж 1 ақпанда өндіру квотасын 6,3 %-ға – 1,45 млн. баррель\тәулігіне ұлғайту
туралы шешім қабылданды.
1998 ж шетелдегі мұнай қорытындысы: мұнай өндіру 1997 жылмен
салыстырғанда 1,3 %-ға өсті. Әлемдік сұраныс – 0,8 %-ға, мұнайдың орта
айлық бағалары 40 %-ға түсті. Көптеген ірі корпорацияларды жаулап алған
мұнай компанияларының ішіндегі бірігулер бұрын соңды болмаған деңгейлерге
жетті. Бірінен-соң бірі жаңа жобаларды өңдеу графиктерін қайта қарастырды,
соның ішінде ірілері де бар. 1999 жылы божамдар сұраныстың өсетінін
көрсетті, бірақ егер, мұнай өндіруді қысқарту жайлы қосымша шешімдер
қабылданбаса, бағалар көтеріледі.
1998 жылы мұнай нарығының әлсіздігін қиындыққа әкелген жағдайда, 2000-
2003 жылдар күтіліп отырған сұраныстың және экономиканың жандануына өту
кезеңі болды. Өткен жылдағы мұнай нарығында болған маңызды оқиғалардың
бірі, Азия елдерінде экономикалық белсенділікті баяулатқан жағдай, мұнайдың
көп болуы. Алдын ала берілген мәліметтер бойынша жыл бойы барлығы 3290
млн. тонна мұнай өндірілген. (кесте 1.3)
Бұл 2000 ж салыстырмалы коньюктура жылымен салыстырғанда 42000 тоннаға
артық болды. Осылайша 2002 ж мұнай сұранысы 27-28 млн. тоннаға өсті, яғни,
ұсыныстың өсуіне байланысты ұсыныс пен сұраныстың арасындығы саңылау 15
млн.тоннаға кеңейді. Қайта өндіру, толы қоймалар мұнай бағасының
төмендеуіне әкелді. ОПЕК елдерінің төтенше отырыстары Сауд Аравия, Мексика
және Венесуэлла арасындағы кеңестер, барлық экспорттаушы елдердің өндірісін
қысқартуға шақырды. Мұның бәрі мұнайдың артық 15 млн. тонна үшін болған
жағдайлар екенін көрсетеді. Бұл дегеніміз сұраныс пен ұсыныс қатынастарының
мұнайдың әлемдік өндірісінің 0,5 %-ға өзгергенде жүйенің тұрақтылығы
бұзылады.
Мұнайдың 75%-дан көбі тәулігіне 1 млн. баррель асатын миллионерлер
клубы- деп аталатын мұнай өндіретін 15 алғы шептегі елдерде өндірілген.
Әсіресе, ОПЕК-тің 7 мүшесіне кіретін елдер негізгі күшті жеке өндіруді
түсіру жолымен мұнай бағасын бірқалыпты ұстау бағытына жұмсаған. ОПЕК
елдері мұнай өндіруді 21 млн.т. аса төмендетті. Дүние жүзі елдерін алып
қарағанда, Ирактың өндіру көлемі 48 млн.тоннаға жоғарылады. 1998 ж мұнайды
қайта өңдеу ирактың үлесіне тиді. ОПЕК-тің басқа мүшелері Мексика,
Норвегия, Мысыр және т.б. елдердің мұнай ағымын төмендетуіне күш салуы
Иракты жеңіп алу әрекеттерінің бірі болды. 2003 жылы басқа мұнай өндіру
салаларында елеулі жаңалықтар болмады.
1.2 Қазақстанның мұнай құбырларының жағдайы
Қазақстанның магистралдық құбырлары жоғары механизацияланған және
автоматтандырылған гидравликалық күрделі, тармақталған жүйе болып келеді.
Ол насостық станциялармен, технологиялық байланыс жабдықтарымен және
желілермен, телемеханика және автоматтармен, электрохимиялық қорғаулармен,
өртке қарсы жабдықтармен, басқа жағдайларда – жылытқыш пештермен
жабдықталған.
Батыс Қазақстандағы ұзындығы 154 км болатын ең бірінші құбыр Доссор-
Ракуши-Каспий төңкеріске дейінгі уақытта эксплуатацияланған және
жабдықталған. 1934 жылы ұзындығы 830 км Каспий-Орск құбыры, 1966 жылы
ұзындығы 141,5 км Өзен-Жетібай-Ақтау құбыры пайдалануға берілді. 1968–1970
жылдары дүниежүзіндегі бірегей трансконтинентальды ұзындығы 1500 км Өзен-
Атырау-Самара ыстық құбыр жолы салынды, ал 1969 жылы ұзындығы 683 км Өзен-
Атырау құбыр жолы іске қосылды.
Республиканың негізгі магистралдық құбыр жолы Өзен-Құлсары-Атырау-
Самара құбырын қоса 1997 жылы сәуірде құрылған біріккен өндірістік
Оңтүстік магистралды құбыр жолы және Маңғыстау магистралды құбыр жолдарын
басқармасы мемлекеттік компания ҚазТрансОйл балансына кіреді.
Қазақстан құбырлар желісінің жалпы схемасы
ҚазТрансОйл компаниясымен қолданылатын негізгі құбырлар мыналар: Өзен-
Жетібай-Ақтау (1966, 141,5), Өзен-Атырау-Самара (1970, 1500), Қаламқас-
Қаражанбас-Ақтау (1979, 264,5), Сарықамыс-Теңіз (1968, 30), Прорва (Теңіз)-
Құлсары (1986, 03), НПС-3–Қосшағыл (1940, 84,7), Ескене-Эстакада (1936,
18,75), Мартыш–НПС Атырау (1972, 5,6), Комсомольск-Мақат (1942, 47,6),
Мұнайлы-Қосшағыл (1950, 22,9), Ақтау-Жетібай (1990, 63,6), Доссор-Мақат
(1911, 34,3). Бұл құбырлар Маңғыстаумұнайгаз, Өзенмұнайгаз,
Қазақойл–Ембі біріккен өндірістерінің мұнайларын Атырау МӨЗ-на және
Самара мұнайды араластыру және айдау базасына тасымалдауын қамтамасыз етіп
отыр.
Қазақстанның мұнай өңдеу заводы және Орталық Азияны Сібірдің қара
алтын кен орындарын қысқа жолмен байланыстыратын Павлодар–Шымкент
магистралды құбыр жолы 1642 километрге созылып жатыр.
Қазіргі кезде Қазақстан мұнайын тұтынушыларға жеткізу 3 тәуелсіз
құбырлар жүйелерімен тасымалданады:
АҚ Маңғыстаумұнайгаз, Қазақойл-Ембі, Өзенмұнайгаз және
Қаражанбасмұнай компанияларымен өндірілген мұнайды Атырау МӨЗ-на және
экспортқа тасымалдауды Шығыс Қазақстан құбырлар жүйесі қамтамасыз етіп
отыр.
АҚ Ақтөбемұнайгаз-бен өндірілетін мұнайды Орск МӨЗ-на тасымалдау
құбырлар жүйесі.
Павлодар-Шымкент МӨЗ-на батыссібір мұнайларын жеткізу, Шымкент МӨЗ-на
және экспортқа құмкөл мұнайын жеткізу Шығыс Қазақстан және Орталық Азия
мұнай құбырлар жүйесімен қамтамасыз етіледі.
Құбырлардың негізгі техникалық мінездемесі кестеде көрсетілген.
Қазіргі мұнай тасымалдау жүйесін дамыту негізінде диаметрі 500 мм және
ұзындығы 275 км Кенқияқтан НПЗ–3-ке дейін мұнай құбырын салып жатыр, ол АҚ
Ақтөбемұнайгаз мұнайын Атырау қаласына тасымалдауға және экспорттауға
мүмкіндік береді. Павлодарға және Шымкентке Қазақстанның мұнайы мен газын
жеткізу үшін Батыс Қазақстан-Құмкөл мұнай құбырын салу болжануда, бұл Ресей
мұнайларының біздің заводтарда өндірілуіне кедергі жасайды. Бұл мұнай
құбыры Теңіз, Маңғыстау, Жаңажол, Құмкөл мұнай қоюынан тұратын (смесь)
шикізатын қазіргі Павлодар-Шымкент және Құмкөл-Қарақойын мұнай құбырларын
қолдану негізінде тасымалдауға мүмкіндік береді. Ұзындығы 1200 км Шығыс
Қазақстан – Құмкөл мұнай құбыры трассаны таңдауға байланысты 19-23 милллион
тонна жылына мұнай тасымалдайды. Мұнай құбырын салудың екі этапы ұсынылады:
Біріншісі Атырау-Кенқияқ аймағы (диаметрі 700мм, өнімділігі 7 миллион тонна
жылына), екіншісі Кенқияқтан Құмкөлге дейін (диаметрі 900мм, өнімділігі 10-
23 миллион тонна жылына).
Мицубиси корпорейшн жапондық фирмасы Жапония, Турция, АҚШ және Европа
жаңғыру және даму банкісінің қаржылық құрылымдарымен Шығыс Қазақстан-Құмкөл
құбырын салу жөнінде интенсивті келіссөздер жүргізуде.
1992 жылы Ресей Федерациясы және Қазақстан Республикасының Үкіметімен
және Оман сұлтанымен құбыр салу үшін Каспий құбыр консорциумы (КҚК)
құрылды, ол Батыс Қазақстандағы Теңіз кенорынын Новосибирск қаласындағы
Қара теңіз жағалауындағы жаңа терминалмен байланыстырады. Жаңа құбыр тек
Теңіз мұнайын ғана емес, сонымен қатар Қазақстанның басқа кенорындарынан
және Ресейден шикі мұнайды тасымалдауға мүмкіндік берді. Құбырдың ұзындығы
1580 шақырым (км). Мұнайды бастапқы өткізу қабілеті 28,2 миллион тонна
жылына, болашақта оның көлемі 67 миллион тоннаға жетеді, ол дегеніміз
мұнайды үлкен көлемде әлемдік нарыққа тасымалдауға және экспорттауға
мүмкіндік береді.
Теңіз кенорнындағы бағаланған белгілі шикі мұнай қорын осы құбыр арқылы
40 жыл бойы тасымалдауға болады.
1996 жылы желтоқсанда КҚК-ны қайта өзгерту жөнінде келісімге қол
қойылды, оның 50% капиталы Шеврон (АҚШ), ЛукАрко (Ресей), Роснефть-
Шелл (Ресей-Нидерланды), Мобил (АҚШ), Аджип (Италия), Бритиш Газ
(Ұлыбритания), Қазақстан Пайплайн (Қазақстан-АҚШ) және Орикс (АҚШ)
халықаралық мұнай компанияларына жатады. Қайта ұйымдастырудың қортындысың
нәтижесінде жаңа екі заңды тұлғалар құрылды: Ресейдегі КҚК объектілерін
иелік ететін және басқаратын КҚК–Р және Қазақстан КҚК объектілерін иелік
ететін және басқаратын КҚК–К. Екі КҚК құрылымын бір басшылық басқарады.
Бұл келісімнің шарттары бойынша жеке мұнай өндіруші компаниялар 2001
жылы құбыр пайдалануға берілгенге дейін құрылысын қаржыландырды. 2001 жылы
30 шілдеде бірінші танкерге жүк тиелді, ал 2001 жылдың қараша айында ол
күнделікті пайдалануға берілді.
КҚК өзара тиімді халықаралық келісім шарт болып келеді: үш негіздеуші
мемлекеттер және 11 мұнай өндіруші компаниялар осы жобаны жүзеге асыру үшін
бірікті. КҚК құрамына мемлекеттік және коммерциялық, ұлттық және
халықаралық қызығушылықтары сәйкес келеді. 2,3 миллиард доллар тұратын
құбырлар құрылысы толығымен мұнай өндіретін компаниялармен
қаржыландырылады. Жобаның толық құны 4 миллиард долларға бағаланып отыр.
Алдағы қаржыландырулар консорциуммен табылған қаражатпен жүзеге асырылады.
Алдағы 40 жылда КҚК тұрақты табыс көзі болып саналады – Қазақстан 8,2
миллиард доллар шамасында тікелей табыс алады деп болжануда. Жалпы
экономика мен әлеуметтік ортаға әсерін айтатын болсақ, Республиканың ЖҰӨ-
інің 40 жыл ішінде 10 миллиард долларға дейін жетеді. Жаңа технология,
инфрақұрылымды дамыту және 80 пайыз жергілікті мамандармен қамтамасыз
етілген жаңа жұмыс орындарын құру сияқты жанама табыстар да маңызды болып
келеді. Жалпы еңбек ақы қоры 100 миллион доллар құрап отыр.
Жобаны жүзеге асырудың негізгі шарты болып экологиялық қауіпсіздік
саналады. КҚК қоршаған ортаны қорғаудың федералды және жергілікті заңдарын
қатаң сақтайды: барлық жоба бойынша жұмыстар халықаралық және республиканың
экологиялық стандарттарына сай қатаң жургізіледі. Мұнай құбырының құрылысы
мен пайдалануы кезінде қоршаған ортаны қорғау мен қауіпсіздігін қамтамасыз
ету үшін 395 миллион доллар бөлінді. Құрылыс жұмысына дейінгі жердің сапасы
қайта жаңғыртылады.
КҚК-ның энерго ағындарының әлемдік картасында жаңа мұнайдың
стратегиялық маршруты көрсетіледі. Бірнеше жылдан кейін бұл құбыр жолы
жылына 60 миллион тонна мұнай айдап, ең ірі маршруттың бірі болатынына
күмән жоқ. КҚК – әлемдік масштабқа зор әсер ететін макроэкономикалық және
геополитикалық фактор. Жақын арадағы қырық жыл ішінде КҚК-ның мемлекеттік
мұнай өндіруге ғана емес, бүкіл әлемге, әлемдік мұнай экспортына, қуат
көзінің әлемдік бағасының динамикасына, мемлекеттік бюджетке қаражат
құюлуына, экономикалық және іскерлік инфрақұрылымға әсері өседі. Бұл
факторлардың барлығы халықаралық ынтымақтастыққа және аймақтың экономикалық
және саясаттық тұрақтылығын қамтамасыз етуге ынталандырады.
Ақтау-Баку-Батуми Транскавказдық дәлізі қазақстандық мұнайды Жерорта
теңізі бағытында экспорттаудың ірі маршруттарының бірі болып табылады.
Қазірдің өзінде бұл жолмен екі милллион тоннадан астам мұнай тасымалданады.
Бұл инфрақұрылымды Қазақстан мен Азербайжан және Грузия Үкімет аралық
келісімімен қайта құрып, дамытқан жағдайда жылына 10 миллион тонна мұнай
тасымалдауға мүмкіндік береді.
Евроазиялық дәлізді пайдалану Транскаспийлік құбыр жолы Баку-Джейхан
маршрутын дамытудың бастамасы болып табылады. Жылына 50-75 миллион тонна
мұнай тасымалдайтын бұл жобаның құны 4 миллиард долларды құрайды.
Қазақстанның Үкіметі Транскаспийлік құбыр жолының технико-экономикалық
негіздемесін ҚазТрансОйл-ға басқа Қазмунайгаз, Мобил, Шелл және
Шеврон компанияларымен бірігіп дайындауды тапсырды. Жобаның жұмыс жоспары
құрылды.
Жерорта теңізінің нарығы мұнайдың ірі жеткізушілері Шығыс Африка және
Таяу Шығыс елдеріне жақын орналасқан. Бұл Қазақстан мұнайының бәсекелестік
жағдайын нашарлатады, себебі мұнайды Қара теңіз порттары арқылы
экспорттағанда Босфор және Дарданелла бұғаздары арқылы өткізу проблемасына
соқтығысады. Сондықтан Қазақстан үшін шығыс және оңтүстік бағытта мұнай
тасымалдау өте көкейтесті мәселе туындатады.
Алдын ала жасалған технико-экономикалық зерттеулер бойынша Қазақстан
мұнайын шығыс бағытта Қытайға тасымалдау өте перспективті және тиімді жоба
болып саналады, себебі бұл аймақта мұнайға сұраныс өсіп келеді және
Қазақстан ішкі аймақтарына мұнай тасымалдау проблемасын шешеді.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының энергетика және табиғи
ресурстар министрлігі мен Қытайдың мұнай-газ корпорациясы арасындағы бас
келісімге сәйкес қазақстандық-қытай құбыр жолын салуға технико-экономикалық
негіздеме (ТЭН) жасалды.
Бұл жобадағы құбыр жолы ҚХР-ның батыс аймақтарына Батыс Қазақстаннан
мұнай тасымалдауға Атырау-Кенқияқ-Құмкөл-Атасу-Дружба құбыр маршрутын
салуды қажет етеді. Құбырдың ұзындығы 2800 км болатын минималды кепіл
беретін мұнай тасымалдау көлемі жылына 20 миллион тонна. Бұл құбыр жолын
жүргізуге кететін шығын 2,7 миллиард долларды құрады.
Қытай мен Қазақстан Үкіметі жобаны жүзеге асыруды нақты шешті. Екі
мемлекеттің ұлттық мұнай компаниялары ТЭН жобасын дайындап бітіруге рұхсат
алды.
Қазақстан мұнай жеткізудің ең қысқа маршруты оңтүстік: Туркіменстан-
Иран арқылы Парсы шығанағының терминалына жеткізу. Маршруттың толық
ұзындығы 2137 км, капитал шығынын ақтау үшін құбырдың өнімділігі 25 миллион
тонна жылына болуы керек. Жаңа құбыр жолын салу 2,4 миллиард доллар қаражат
қажет етеді.
Осы бағыттағы серіктестік жобасы үш этапқа бөлінеді. Бірінші этапта
қазақстандық мұнай танкерлермен Каспийден Нека Иран портына жеткізіледі,
содан кейін қазір жұмыс істеп жатқан құбыр арқылы МӨЗ-на жеткізіледі. Бұл
жобаны жүзеге асыру 17 миллион тонна жылына мұнай айдауға мүмкіндік береді.
Иран бұл мұнай көлемін өзінің оңтүстік мұнай кенорындары арқылы қайтарып
отырады.
Екінші этап Қазақстан батыс кенорындарынан мұнай құбырын салуды
болжауда, болашақта бұл құбыр жолы Нека-Тегеран құбыр жолы жүйесіне
қосылады. Бұл 40 миллион тонна жылына мұнай айдауға мүмкіндік береді.
Үшінші этапта Каспий мұнайын Иран территориясының ішкі құбырлар жүйесі
арқылы Парсы шығанағына дейін тасымалдау жүзеге асырылады. Оның болашақтағы
экспортының жылдық көлемі 50 миллион тоннаға жетеді.
Қазіргі кезде мұнай қорының белгілі көлемінің көп жартысы жоғары
парафинді және асфальтты-смолалы болып келеді, бұлардың тасымалдануы
тұрақты мамандармен және ғалымдармен бақыланып отыр. Бірінші этапта
химиялық қоспалар, ПАВ, десператорлар қолдану арқылы мұнай суспензиясын
жылытудың әр түрлі әдістері қолданылады, бұл жоғары қоюлы (вязкий) мұнайдың
реологиялық құрамын жақсартуға мүмкіндік береді. Ыстық айдау дүниежүзінде
бірінщі рет Өзен-Атырау-Самара, Белек-Красноводск, Өзек-Суат-Грозный
құбырларында және барлық мазуттық құбырларда қолданылды. Бұл технология
бойынша мұнай айдаудың алдында оны 50(-90( С дейін қыздырады және әрбір 30-
50 км қашықтықтағы келесі жылыту-насостық станцияға дейін айдап отырады.
Бұл технологияның кемшіліктері – энергияның көп шығыны, бағалы химиялық
шикізаттың және қыздыруға кететін жанармай (мазут, мұнай) шығыны,
құбырлардың жиі қатып қалуы, технологиялық қызметтің үлкендігі,
конструкцияның сенімсіздігі, құбырды салудағы технология күрделілігі.
Жоғары тұтқыр және төмен тұтқырлы мұнай өнімдерін тасымалдау мен айдау кең
тараған. Самара-Саратов құбыр жолы арқылы Маңғыстаудың төмен тұтқырлы
мұнайы қыздырмай тасымалданады. Қотыр-Тепе және Құм-Дақ кенорындарының
мұнайы Вышка-Белек құбыр жолымен тасымалданады. Ұзындығы 1080 км Кущинг-
Чикаго құбыр жолы арқылы АҚШ-қа 70% мұнай қоспасы, 10%бензин газы, 9% мазут
аралас дизель жанармайы, 6% бутан және 5% пропан айдалады. Бірақ
тұтқырлықты төмендету үшін үлкен ауқымдағы қоспалар қажет, ал ондай
ресурстың көлемі шектеулі, яғни ерекше мұнай қасиеттері оларды тасымалдауда
тиесілі талаптарды қажет етеді, және мұнай өнімінің өзіндік құнын
күрделендіреді.
3. ҚазТрансОйл компаниясының құрылу мақсаттары.
Заңдық анықтама
Мұнай тасымалдау, экспорты мен импорты мәселелерінде Қазақстан
Республикасы мүдделерінің сақталуын арттыру мақсатында 1997 жылғы 2
сәуірінде Қазақстан Республикасы Үкіметі мемлекет жарғылық капиталына 100
пайыз қатысатын КазТрансОйл - мұнай тасымалдау жөніндегі ұлттық
компаниясы жабық акционерлік қоғамын құру туралы № 461 қаулы қабылдады.
2001 жылы ҚазТрансОйл - мұнай тасымалдау жөніндегі ұлттық компаниясы
ЖАҚ ( ҚазТрансОйл ЖАҚ болып қайта құрылды) акцияларының мемлекеттік
пакеті Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 2 мамырдағы №591
қаулысына сәйкес құрылған Мұнай және Газ көлігі ұлттық компаниясы ЖАҚ
жарғылық капиталына берілді.
Мұнай-газ саласының қарқынды дамуын ескере отырып, ел экономикасының
осы секторынды Қазақстан Республикасың мүдделерін қорғау қажеттігіне
байланысты Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 ақпандағы
Жарлығымен Қазақ Ойл - ұлттық мұнай-газ компаниясы мен Мұнай-Газ Көлігі
– ұлттық компаниясы жабық акционерлік қоғамдары негізінде ҚазМұнайГаз
ұлттық компаниясы жабық акционерлік қоғамы құрылды және ол ҚазТрансОйл
ЖАҚ-тың бірден-бір акционері.
ҚазТрансОйл компаниясының негізгі құрылу мақсаты еліміздің
төмендегідей мәсәлелерін шешудегі қажетті қадамдарды іске асыру болды:
• Мұнай және мұнай өнімдерін тасымалдау жүйесін дамытуда бірыңғай
мемлекеттік саясат жүргізу;
• Мұнай және мұнай өнімдерін тасымалдау, экспорттау және импорттау
мәселесінде Қазақстан Республикасының экономикалық мүддесін қорғау;
• Кәсіпорынның басқару құрылымын оңтайландыру;
• Құбыр жолы мен сонымен байланысты өндірістік және инфрақұрылымдық
жобаларды дамытуға күрделі қаржылар тарту;
• Қазақстанның барлық магистралдық құбыр жолдарына бірыңғай тарифтік
саясат жүргізу.
Компания барлық құбыр жолымен байланысты жобаларда, соның ішінде
халықаралық жобаларда да, Қазақстан Республикасының мүддесін қорғайтын
уәкіл бола алады.
Қазіргі кезде Қазақстанда өндірілетін мұнайдың 80% тасымалдайтын бұл
Компания құбыр жолы қызмет көрсету нарығында монополист болып келеді.
Компанияның қоры
Ұзындығы 6400 шқ (шақырым) мұнай құбырлары жүйесі
Ұзындығы 2145,2 шқ суағарлар жүйесі
Мұнай сұйыққоймалары ауқымы – 1200 мың текше метр (м3)
Су сұйыққоймаларыны ауқымы – 143,15 мың текше метр
Сорап-айдау стансаларының саны – 40 кешен
Мұнай қыздыру бекеттері – 15 станса
Қабылдау – тапсыру бекеттері – 15 кешен
Темір жол аспалы мұнай құярлықтары:
Атырау облысында – АТЫРАУ МАС және МАҚАТ МАС
Оңтүстік Қазақстан облысында – ШАҒЫР МАС
Қарағанды облысында – АТАСУ МАС
Темір жол аспалы қотарғылары:
Маңғыстау облысында – АҚТАУ МАС
Атырау облысында АТЫРАУ МАС
Теңіз мұнай құю арналары, Ақтау кемежайы
Тасымалдау көліктерінің басқа түрлерінен алатын үлесі: су көлігі – 7%,
ал темір жол көлігінде – 13%-ды құрайды.
ҚазТрансОйл ЖАҚ-тың 2002-2003 жылдардағы
негізгі өндірістік-қаржылық көрсеткіштер
РС №Көрсеткіштер Өлшем бірлігі2002 жылғы 2003 жылғы
көрсеткіш көрсеткіш
Мұнай тасу көлемі мың тонна 30 317 34 192
Мұнай жүк айналымы Млн.тонна шқ24 803 24 604
Еділ суын жеткізу Мың текше м. 14 378 14 839
Түсім Млн.Тенге 53 703 58 423
Өзіндік құн Млн.тенге 28 955 33 327
Жалпы табыс Млн.тенге 24 748 25096
Күрделі жөндеу Млн.тенге 2 497 4 574
Күрделі қаражат салу Млн.тенге 17 959 19 638
2003 жылы ҚазТрансОйл ЖАҚ жүйесі бойынша мұнай тасымалдау көлемі
34 192 мың тонна болды. 2002 жылмен салыстырғанда мұнай тасымалдау көлемі
3 875 мың тоннаға артты, бұл мұнай өндіруші компаниялардың өндіру және
тапсыру көлемін өсіруімен байланысты.
Мұнай тасымалдау көлемінің жылдар
бойынша серпіні (мың тонна)
2003 жылдың нәтижелері бойынша ҚазТрансОйл ЖАҚ жүйесінде мұнай жүк
айналымы 24 604 млн.тонна шқ. болды. Бұл көрсеткіштің 2002 жылмен
салыстырғанда кемуі (24 803 млн. тоннашқ.) 2003 жылдың ІІ тоқсанында
Мұнайтас СБҚК ЖАҚ-тың Кеңқияқ-Атырау мұнай құбырын пайдалануға беруі
және Кеңқияқ – Ор МӨЗ бағыты бойынша мұнай жеткізудің тоқтатылуы, сондай-ақ
екінші жарты жылдықта Құмкөл – Жосалы мұнай құбырын пайдалануға беру сияқты
бірқатар себепке байланысты еді, бұл Құмкөл – Қарақойын – Шымкент бағыты
бойынша мұнай тасымалдау көлемінің кемуіне соқтырды. Бұдан басқа ҚазақОйл –
Ақтөбе және CNPС – Ақтөбемұнайгаз компаниялары беретін мұнай көлемінің КҚК-
ға кетуі де әсер етпей қоймады.
2003 жылмен салыстырғанда су жеткізу көлемі мұнай өндіруші
компаниялардың суды тұтынуының артуына, сондай-ақ ӨзенМұнайГаз жаңа
тұтынушы пайда болуына байланысты 3 %-ға көбейді.
Компания дамуының негізгі бағыттары
ҰМТК КазТрансОйл жоспарлағанындай Каспий Құбыры Концорциумы (КҚК)
іске қосылғаннан кейін Қазақстандағы мұнай өндіруші компаниялар үшін
өндірілген мұнайды сырқа шығарудың баламалы жолы пайда болды. Бұл бұрынғы
мұнай тасымалдау құбырларына бәсекелес ірі құбыр болды, сондықтан Компания
бұрынғы құбырлар жүйесін және оған байланысты объектілерді жаңғырту және
қызмет көрсету аясын кеңейту бағытындағы кешенді бағдарлама жасап, бірқатар
жобаларды даярлап, біразын іске асыра бастады. Осындай іс-әрекеттер
нәтижесінде, Компанияның нарықтағы қызмет көрсету аясы едәуір ұлғайып, оның
қызмет деңгейі мен сапасы әлемдік стандартқа жетті. Қысқаша айтқанда, бұл
бағдарламаны төрт сөзбен суреттеуге болады: өсу, қауіпсіздік, тиімділік
және сапа.
Компанияның алдына қойған стратегиялық даму бағыттары:
• Қазіргі кездегі магистральді мұнай құбырлары жүйесінің сенімділігін,
тиімділігін арттыру және экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында, құбырлар жүйесін жаңғырту және олардың арнасын кеңейту;
• Басқару сапасын жоғарылату және пайдалану шығынын азайту мақсатында жаңа
технологияны енгізу;
• Жаңа экспорттық мұнай құбырларын салу;
• Көмірсутегі шикізатын тасымалдау қызметтерінің аясын кеңейту;
• Компания жұмысын әртараптандыду және Қазақстан Республикасының қазіргі
мұнай құбыры жүйесінің объектілерін жаңғырту бағдарламасына ішкі қор
қапиталын жинау мүмкіндіктерін жасау және халықаралық финанс нарығының
ресурстарынан қаржылар тарту үшін қажетті тиімді қаржылық құрылым құру
Жоғарыда көрсетілген стратегиялық бағыттар келесі жолдармен іске асырылады:
• Болашақтағы инвестициялық жобаларды іске асыру, жаңа қуатты құрылыстар
тұрғызу, мұнай өндіруші компаниялар үшін транспорттық мүмкіндіктерді
дамыту;
• мұнай тасымалдаудағы көрсетілетін қызметтерді әртараптандыру: нарыққа
мұнайды теміржол тасымалы мен танкерлермен тасымалдауды енгізу, өзге
құбыр жүйелерінің иелеріне операторлық қызметтер көрсету;
• Мұнай өндіруші компаниялармен және транзитті елдермен мұнай тасымалдау
жөніндегі ұзақ мерзімді контрактіге көшу, мұнайды құбырлар жүйесімен
тасымалдаудағы үкіметаралық қатынастардың құқықтық базасын дамыту;
• Компания өзінің туынды мекемелерінің қызметін пайдалану арқылы және
көрсетілетін қызметтерінің аясын кеңейту арқылы оларды одан әрі дамыту;
• Компания қызметіне автоматизация жүйесін (SCADA және SAP R3) енгізу,
телекоммуникация жүйесін жаңашылдандыру және дамыту;
• елеулі көлемдегі ұзақмерзімді күрделі қаражат (инвестиция) тарту
• түрліше жобаларды қаржыландыру жүйесін дамыту
ІІ – тарау. Каспий аймағының экономикалық жағдайы
2.1 Каспий мұнай-газ бассейіні және оның Қазақстандағы алатын орны
Êàñïèé òåiçiíi ì½íàé-ãàç ðåñóðñòàðûí ìåãåðóäå ²àçàºñòàííû
ì¾ääåñiíi ºàëûïòàñóû, á¾ãiãíãi ê¾íi íàºòû iñ-¸ðåêåò æà¹äàéûíàí, ÿ¹íè
Êàñïèé ò¾áií ½ëòòûº ñåêòîðëàð¹à á¼ëóií ìîéûíäàóûíàí òóûíäàóû êåðåê. Á½ë
æà¹äàéäà Êàñïèéäåãi ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíû ì¾ääåñi ºàòàðûíà ìûíàëàðäû
æàòºûçó¹à áîëàäû:
- ãåîëîãèÿëûº içäåíiñòåð, áàðëàó æ½ìûñòàðû æ¸íå ²àçàºñòàí ñåêòîðûíû
ì½íàé-ãàç ðåñóðñòàðûí ìåãåðó ¾øií òiêåëåé ¼íäiðiñòiê èíâåñòèöèÿíû
ìàêñèìàëäû òàðòó;
- àºøà ºàðàæàòûíû äèñêîíòòû à¹ûìûí æî¹àð¹û æà¹ûìäûëû¹ûí, êåíîðûíäàðäû
æèûíòû¹ûíû ýêîíîìèêàëûº ìóëüòèïëèêàòîðûíû æî¹àðëû¹ûí ºàìòàìàñûç
åòåòií ²àçàºñòàí ñåêòîðûíû ì½íàé-ãàç ðåñóðñòàðûí æûëäàì ìåãåðó;
- åëiìiçäi ñåêòîðûíäà ¼íäiðiëãåí ì½íàéäû æî¹àðäà êåëòiðiëãåí åêi
êàòåãîðèÿ¹à ñ¸éêåñ ²àçàºñòàí òåððèòîðèÿñûìåí ìàêñèìàëäû ê¼ëåìäå àéäàó;
- ²àçàºñòàí ñåêòîðûíäà æ½ìûñòû òîºòàëóûìåí æàéëàóûíà ¸êåëiï ñîºïàéòûí,
áàñºà ìåìëåêåòòåð ñåêòîðûíäà îðíàëàñºàí áàðëàó, içäåíiñòåð ìåí
êåíîðûíäàð ìåãåðóäå ²àçàºñòàí êîìïàíèÿëàðûíû áåëñåíäi ºàòûñóû;
- ãåîëîãèÿëûº içäåíiñòåðäå, áàðëàó æ½ìûñòàðûíäà æ¸íå êåíîðûíäû èãåðóäå
²àçàºñòàíäûº òàóàð æ¸íå ºûçìåò ¼íäiðóøiëiåðií ýêîíîìèêàëûº áið
ìàºñàòòà ìàêñèìàëäû æ¾êòåó;
- Àºøà ºàðàæàòûíû äèñêîíòòàëó à¹ûìû áîéûíøà áàñºà ñåêòîðäà ¼íäiðiëãåí
ì½íàéäû ²àçàºñòàí òåððèòîðèÿñûìåí ìàêñèìàëäû ê¼ëåìäå àéäàó íåìåñå
Êàñïèé ì½íàéûí áàëàìàëû òàñûìàë ò¾ðiìåí òàñûìàëäàóäà ²àçàºñòàíäûº
êîìïàíÿëàðäû áåëñåíäi ò¾ðäå ºàòûñóû.
Êàñïèé òåiçiíi ì½íàé-ãàç ðåñóðñòàðûí ìåãåðóãå ºàòûñàòûí
²àçàºñòàíäûº êîìïàíèÿëàðäû ì¾ääåñi æàëïû ²àçàºñòàí ìåìëåêåòiíi ì¾ääåñiìåí
òîëûº ñ¸éêåñ êåëìåéäi. Êàñïèé ì½íàé-ãàç ðåñóðñòàðûí ìåãåðóäå áiðíåøå
½ëòòûº ñåêòîð øåáåðiíäå ºàòûñàòûí ²àçàºñòàí êîìïàíèÿëàðûíû ì¾ääåñi áið
óàºûòòà ìûíà¹àí ¸êåëiï ñîºòûðóû ì¾ìêií:
• Íåãiçãi ýêñïîðòòû íàðûºòàð¹à ¼íäiðiëãåí ê¼ìiðñóòåêòi æåòêiçóäi
äèâåðñèôàêàöèÿëàí¹àí æîëäàðûí ºàìòàìàñûç åòóäi æî¹àðëàóûíà ñîíû
¼çiíäå òàñûìàë æ¾éåñi áið ¹àíà ìåìëåêåò òåððèòîðèÿñûìåí øåêòåëói òèiñ.
• ½ëòòûº òèåñiëiãiíå ºàðàìàñòàí ¼íäiðóøiëåð àðàñûíäà ê¼ðñåòiëãåí òàóàð
ìåí ºûçìåò ¼íäiðóäå áiðøàìà á¸ñåêåëåñòiê ºàáiëåòií ºàìòàìàñûç åòåòií
ãåîëîãèÿëûº içäåíiñòåð, áàðëàó æ½ìûñòàðû æ¸íå êåíîðûíäàðäû ìåãåðó
¾øií òàóàð æ¸íå ºûçìåò ¼íäiðóãå òàïñûðûñ áåðó;
Á½ë æà¹äàéäà ¼ç ½ëòòûº ñåêòîðëàðûíû ì½íàé-ãàç ðåñóðñòàðûí ìåãåðó,
áàðëàó æ¸íå çåðòòåóãå èíâåñòèöèÿ ¾øií ¸ðò¾ðëi Êàñïèé æà¹àëàóû
ìåìëåêåòòåðiíi àðàñûíäà òàáè¹è á¸ñåêåëåñòiê áîëûï îòûð. Øåòåë æ¸íå îòàíäûº
êîìïàíèÿëàð ò¸óåêåëäiëiê æà¹äàéûíäà ¼ç èíâåñòèöèÿñûí ºàéäà, ºàé åë
ñåêòîðûíà ñàëó¹à òàäàó ì¾ìêiíäiãiíå èå. Á½ë æà¹äàéäà êîìïàíèÿëàðäû øåøiì
ºàáûëäàó êåçiíäå íåãiçãi êðèòåðèÿëàðû èíâåñòèðëåó æà¹äàéûíû ñàëûº
ò¼ëåóäåãi ò½ðàºòûëûº áîëûï êåëåäi. Îñû êðèòåðèÿëàð¹à áàéëàíûñòû á¾ãiíãi
ê¾íi ²àçàºñòàí Êàñïèé æà¹àëàóûíû áiðºàòàð ìåìëåêåòòåðiíå æîë áðiï îòûð.
²àiðãi êåçäå ²àçàºñòàí ì½íàé-ãàç ñàëàñûíà èíâåñòèöèÿíû õ½ºûëû
ò½ðàºòûëû¹ûí ºàìòàìàñûç åòóäå Êàñïèé æà¹àëàóû ìåìëåêåòòåðií òåç ºóûï æåòói
ì¾ìêií. Áiðຠ°çiðáàéæàí ìåìëåêåòi áiçäåí ñ¸ë iëãåði äåï åñåïåëóäå.
Ìûñàë¹à:
- °çiðáàéæàíäà ¸ðáið êåëiñiì, ì¸ìiëå åëäi Ïàðëàìåòiìåí áåêiòiäåäi æ¸íå
çàäû ê¾øiíå èå. ̽íäàé áåêiòiëãåí êåëiñiì øàðòûíû ò½ðàºòûëû¹ûí
ºàìòàìàñûç åòóäi õ½ºûëû ¾ëãiñi ì½íàé êåíîðûíäàðûí ìåãåðó æîáàëàðûíû
ñàëûñòûðìàëû àç á¼ëiãiíå æàòàäû.
- Àë ²àçàºñòàíäà ºàçiðãå äåéií ¼íiìäi á¼ëó òóðàëû áàçàëû çàäûëûºïåí
áàéëàíûñòû ì¸ñåëåëåð øåøiëìåãåí, îñû¹àí ñ¸éêåñ iñ-¸ðåêåòòåð
æàðèÿëàíáà¹àí. Ñîë ñåáåïòi ¼íiìäi á¼ëó òóðàëû êåëiñiì ò¸ðòiái
ò¸æiðèáåäå ¸ëi ê¾íãå äåéií ä½ðûñ ¼íäåëìåé îòûð. ´íäåëìåãåí iñ-
¸ðåêåòòåðäi ì¸ñåëåñií øåøó êåçiíäå îë ò½ðàºòû æî¹àðû æåòêiëiêòi
êåïiëäiëiãiìåí ñèïàòòàëàäû. Ñîíäûºòàí ²àçàºñòàííû ýêîíîìèêàëûº
ì¾ääåñi ¾øií ñàëûº ò¼ëåóøi êîìïàíèÿëàð¹à ñàëûº àóûðòïàëû¹ûí æåiëäåòó
ºàæåò.
- ²àçàºñòàí ñåêòîðûíû ðåñóðñòàðûí ìåãåðóäi èíòåíöèôèêàöèÿëàé îòûðûï,
ºîëìà-ºîë àºøàíû äèñêîíòòàë¹àí à¹ûìûí æî¹àðëàòà îòûðûï, ñîë
èíâåñòèöèÿëàðäû ýêîíîìèêàëûº ìóëòèïëèêàòîðûí æî¹àðëàòà îòûðûï, Êàñïèé
òåiçiíi ²àçàºñòàí ñåêòîðûíäà æ½ìûñ æàñàéòûí êîìïàíèÿëàð
èíâåñòèöèÿäàí òàáûñ ê¼çií ò¾ñiðó ì¾ìêiíäiãiíå èå.
- Êàñïèé òåiçiíi áàñºà ñåêòîðûíäà æ½ìûñ æ¾ðãiçåòií êîìïàíèÿëàð
í¸òèæåñiíäå ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñû òåððòèîðèÿñûíäà ñàëûí¹àí ì½íàéäû
º½áûðìåí òàñûìàëäàóäû æ¾çåãå àñûðó ºàæåòòiëiãiìåí áàéëàíûñòû áîëàòûí,
Êàñïèé òåiçiíi ²àçàºñòàí ñåêòîðûíäà àë¹û îðûíäà¹û èíâåñòèöèÿëàðäû
æ¾çåãå àñûðó¹à ºûçû¹óøûëûº òó¹ûçóäà.
²àçàºñòàí æ¸íå øåòåë ì½íàé êîìïàíèÿëàðûíà ñàëûº àóûðòïàëû¹ûí ò¼ìåíäåòó
Êàñïèé àéìà¹ûíäà ²àçàºñòàííû ýêîíîìèêàëûº ºàòûñóûí êååéòó ì¾ìêiíäiãií
ºàìòàìàñûç åòåäi. Îë ¸ðèíå ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûí ãåîñàÿñè ì¾ääåñiíå
ñ¸éêåñ êåëåäi. Á½ë æà¹äàéäà ²àçàºñòàííû ýêîíîìèêàëûº æ¸íå ãåîñàÿñè
ì¾ääåñiíå ìûíàëàð ñ¸éêåñ êåëåäi:
• Æàëïû ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíäà, ñîíû iøiíäå Êàñïèé àéìà¹ûíäà
èíâåñòèöèÿëûº ºûçìåòòi, ñàëûº ñàëóäû æà¹ûìäû í¸òèæåãå ðåòòåó æîëû
àðºûëû, îñû àéì຺à èíâåñòèöèÿ òàðòó ¾øií æà¹äàé æàñàó;
• Á½ë àéìàººà ²àçàºñòàíäûº ê¼ïòåãåí ì½íàé êîìïàíèÿëàðûíû êåiíåí åíóií
ºîëäàó;
• Êàñïèé òåiçiíi òåê ºàíà ²àçàºñòàí ñåêòîðû àðºûëû ¹àíà åìåñ, ñîíûìåí
ºàòàð áàñºà äà ñåêòîðëàð àðºûëû åíóäi ºîëäàó;
Áiçäi îéûìûçøà, Êàñïèéäåãi ²àçàºñòàííû ýíåðãåòèêàëûº ñàÿñàòû îñû
íàðûºòàðäû æ¾çåãå àñûðó¹à íûñàíäàëóû êåðåê.
2.2 Каспий маңы мемлекеттерінің халықаралық құқықтық ұстанымы
Каспийдің мәртебесін анықтауға қатысты бұл аймақтағы мемлекеттердің
тәжірибесін талқыламастан бұрын су бассейндерін көл немесе теңіз ретінде
танудың халықаралық доктринасы мен тәжірибесін келтірген жөн.
Халықаралық құқықтың негізгі субъектісі - мемлекеттің өмір сүруінің
материалдық негізі болып, егемендігі мен ерекше билігі таралатын
мемлекеттік территорияға халықаралық құқықтың қатынасы - қазіргі заң
ғылымының өзекті мәселелерінің бірі. Территория кеңестігінің халықаралық
құқықтық реттелуінің маңызы зор. Ол территориялық, әсіресе мемлекеттік
территориялық мәселелердің планетаның әр түрлі континенттеріндегі халықтар
өмірінде үлкен рөл ойнайтындығымен себептеледі.
Кең мағынада мемлекеттік территорияның құрамдас бөлігіне: шекаралық,
ішкі сулар енетіндігі белгілі. Бұл сулар тек мемлекеттерді байланыстырушы
жол ғана емес, минералды және тірі ресурстардың ірі қоры ретінде де тек
саяси ғана емес, экономикалық жағынан да маңызға ие.
Шекаралық аймақтарда орналасқан су айдындарына белгілі бір мәртебені
бекіту он бесінші ғасырлардан бастау алады. Шекаралық көлдерге байланысты
алғашқы шарт 1426 жылы швейцар контоны мен милан герцогтігі арасында
соңғысына Лугано көлін беру туралы болды. Мұндай көлдердің категориясына
Ұлы көлдер, Леман мен Каспий көлі кіргізілді.
Көлдерді бөлу тәжірибесінде "халықаралық" және “шекаралық” деген
түсініктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz