КОРПОРАТИВТІ ТАБЫС САЛЫҒЫ БОЙЫНША ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ЕСЕПТІЛІКТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Есеп саясаты туралы түсінік және оған қойылатын талаптар
Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп
ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдістері мен тәсілдерінің жиынтығын,
яғни алғашқы бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық
(жарғылық және басқа) қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын
айтады.
Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін
топтау мен бағалау әдістері, активтердің құнын есептеу, құжат айналымын
қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік
есепшоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі,
мәліметті өндеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді.
Ұйымның өзінің есеп саясатын өндеу мүмкіндігі мен қажеттілігі
бухгалтарлік есеп пен басқа екінші деңгейлі нормативтік құжаттар бойынша
баптарда (стандарттарда) қарастырылған бухгалтерлік есептің кез келген
мәселелерін шешудің көп түрлілігімен анықталады. Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есеп беру туралы Қазақстан Республикасының заңы мен Бухгалтарлік
есеп принциптерінде кәсіпорын өзінің есеп саясатын құруы барысында бұйрық
немесе жарлық бойынша қажетті құжаттар тізімін бекітуі керек екендігі
көрсетілген. Бұл бекітілетін құжаттардың қатарына мыналар жатады:
• Бухгалтерлік есептің уақытылы және есеп берудің толық тиісті
талаптарына сәйкес жүргізілуі;
• Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық және
аналитикалық шоттарының жұмысын жоспары;
• Алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
• Ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат нысандары;
• Актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
• Актив пен міндеттемелер түгендеуін (инвентарзациясын) өткізу тәртібі
(реті)
• Құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өндеу технологиясы;
• Шаруашылық операциялары бақылау тәртібі;
• Бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер.
Кәсіпорының қабылдаған есеп саясатын сол ұйымдағы бухгатерлік есептің
маңызды мәселелерінің бірі.
Ұйымның есеп саясатын таңдауы мен негіздеуіне келесі негізгі факторлар
әсер етеді.
• меншік нысанымен құқықтық-ұйымдастырушылық нысаны (жауапкершілігі
шектеулі серіктестік, ашық акционерлік қоғам, жабық акционерлік
қоғам, өндірістік кооператив және тағы басқа);
• салалық қызметтің түрі (өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік, ауыл
шаруашылығы және тағы басқа);
• Қызметінің көлемі, жұмысшылары мен қызметкерлерінің орташа тізімдік
саны және тағы басқа);
• салық салу жүйесімен арақатынасы (әр түрлі салық түрлері бойынша
жеңілдіктер немесе салық төлеуден босату, салық мөлшері және тағы
басқа);
• қаржы-шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы (ұйымның экономикалық
дамуының ұзақ мерзімдік перспективасының мақсаттары мен міндеттері,
инвестициялардың жұмсалу бағыты, келешектегі (перспективалық)
мәселелерді шешудің тактикалық тәсілдері);
• ұйымның ақпараттық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне қажетті
барлық бағыттары бойынша);
• материалдық базасының болуы (компьтерлік техника мен басқа да
оргтехника жабдықтарымен қамсыздандырылуы, бағдарламалық- әдістемелік
қамсыздандыру және тағы басқалар);
• кәсіпорындағы бухгалтерлік мамандарының (қаржы бөлімі
қызметкерлерінің) біліктілігі және басшылардың экономикалық
батылдылығы, ынталылығы мен тапқырлық деңгейі;
Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен
есеп саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама қайшылықсыздығы мен
орындылық талаптарына сай болу қажет.
Көрсетілген талаптардың әрқайсының мазмұнын қарастырайық.
Толықтылық.Кәсіпорынның таңдап алған есеп саясаты оның есептеу жолын
толық қамтамасыз етуі керек.
Уақыттық.Кәсіпорының шаруашылық әрекетінің фактілері бухгалтерлік есеп
пен беруде уақытында көрініс табуы қажет. Ешқандай операциялар
бухгалтерлік есеп шоттарында тіркеу барысында кешіктірілмейді немесе
орындалмай тұрып есепке алынбайды.
Сақтық.Қолданылатын есеп әдістері бухгалтерлік есепке алынуға тиісті
кірістер мен табыстарға қарағанда, жасырын резервтердің жасалуына жол
бермей, шығындар мен міндеттемелерді айқын бейнелеуге дайын болуды
қамтамасыз ету керек, яғни есепке алынған немесе алуға нақтылы мүмкіндік
(кепілдік) бар болатын кірістер алынады.
Қарама-қайшылықсыздығы. Есептің таңдалынған әдістері әр айдың соңғы
күнтізбелік күніне айналымның талдамалық есебі мен шоттар бойынша
қалдықтардың синтетикалық есеп мәліметтерінің теңдігін қамтамасыз етіп
отыруы қажет.
Орындылық. Кәсіпорынның есеп саясаты бухгалтерлік есепті орынды және
үнемді жүргізуді қамтамасыз етуі керек.
Есеп саясатының мазмұны
Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік
есеп жүйесінің тұтастығын және оны құраушы әдістемелік, техникалық,
ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды.
Есеп саясатының әдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік пен
міндеттемелерді бағалау әдістері, мүліктің әрбір түрлері бойынша
амортизация (тозу) есептеу әдістері, табысты (түсімді) есептеу әдістері
және тағы сол сияқты.
Осылайша белгіленген заңға сәйкес кез келген заңды тұлға болып
табылатын ұйым өзінің есеп саясатын құрастырған уақытта төменде аталған
бухгалтерлік есептің негізгі әдістемелік аспектілерін айқындауы қажет.
• Негізгі құралдарына амортизациялық аударым сомасын есептеу әдістері.
• Материалдық емес активтеріне амортизациялық аударым сомасы есептеу
және олаврды есептеп шығару жолдары.
• Шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу (апару) әдістері.
• Өндіріс шығындарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі.
• Жанама шығындарды анықтау және оларды объектілер арасында тарату
әдісі.
• Дайын өнімдерді кіріске алудың есебі.
• Аяқталмаған өндірісті анықтау және бағалау және бағалау жолдары.
• Материалдық қорларды бағалау әдістері.
• Негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру.
• Курстық айырманы есептеу.
Өндірістік шығындарды есептеу мен өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі. Өндірістің технологиялық және ұйымдастырушылық
ерекшеліктеріне, өндірістік циклдің ұзақтығына, өнім түріне, оның
күрделілігіне, өндірістің түрі мен сипатына байланысты кәсіпорындар
шығындарды есептеу мен өнім құнын калькуляциялау келесі негізгі әдістерін
қолдана алады:
• Нормативтік әдіс (нормативный),
• өндірістік өңдеу сатысы (попередельный),
• тапсырыстық әдіс (позаказный),
Жанама шығындарды калькуляциялау объектілері арасында тарату әдісі.
Жанама (қосымша) шығындарды тарату базасы ретінде кәсіпорын мына төменде
аталған әдістерді пайдалана алады:
• өндірістік жұмысшылардың еңбекақысын төлеуге байланысты тікелей
(прямые) шығындар;
• тікелей шығындардың жалпы сомасы;
• материалдық шығындардың сомасы;
• сметалық мөлшерлеме;
• өткізілген (шығарылған) өнім көлемі.
Аяқталмаған өндірістің бағалануы. Жаппай және сериялы өндірісте
аяқталмаған өндіріс құн бойынша бағаланады:
• нақты немесе нормативті (жоспарланған) өндірістік құн бойынша;
• тікелей шығындар бойынша;
• жұмсалынған шикізаттар мен материалдардың құндары бойынша.
Өнімнің бір ғана түрін өндіретін кәсіпорындардың бухгалтерлік
балансында аяақталмаған өндіріс нақты жұмсалған шығындар ба есептеледі.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қ.Р-ның заңы бойынша
кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепте қолданылатын тіркелімдердің мазмұны
мен бухгалтерлік ішкі есеп мәліметтері коммециялық құпия болып табылады.
3.Есеп саясатын дайындау.
Кәсіпорынның есеп саясаты осы ұйымның құрылған уақытша дайындалады.
Оны дайындаумен кәсіпорынның бас бухгалтері немесе арнайы есеп
(экономикалық) бөлімі айналысады. Дайындалған есеп саясатын кәсіпорынның
басшысы өзінің бұйрығымен немесе өкімімен бекітеді.
Бұйрықтың құрамында есеп саясатын есеп беру жылына қабылданған барлық
пункттерінің мазмұны толық ашылып жазылады. Сонымен қатар әр пунктке
тоқтала келіп қандай нормативтік құжат бойынша немесе қандай заң негізінде
есеп саясатының дайындалғандығы көрсетіледі. Қазақстан Республикасының
заңдарымен қатар есеп саясатын дайындауда ұйымның ішкі құжаттары негізге
алынған болса (лауазымды тұлғалар туралы, ішкі ережелер, бұйрықтар мен
өкімдер тағы да басқа) міндетті түрде ол туралы түсініктеме берілуі қажет.
Кәсіпорынның есеп саясатына енгізілген өзгертулер осы ұйымның басқару
құжаттарымен, яғни бұйрық, өкім немесе қаулыларымен ресімделуі қажет.
Ұйымның қабылдап бекіткен есеп саясаты сол кәсіпорынның қызмет атқаруы
барысында қолданылады. Оған өзгеріс енгізу мынадай жағдайларда жүргізізілу
мүмкін:
• Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
туралы заңының өзгеруіне сәйкес;
• бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілердің өзгеруі салдарынан;
• жаңа бухгалтерлік есеп стандартына көшуге байланысты және т.б.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есепті жүргізу жолдары ұйымның есеп
саясатының дайындарған кезінде таңдалып алынады. Бұл есеп саясаты
кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімшелерінде олардың орналасқан орындарына
қарамастан қолданылады. Ұйымның филиалдарының, еншілес және тәуелді
серіктестерінің және тағы басқа бөлімшелерінің өзіндік
бухгалтерлік есеп жолдарын жүргізуіне, яғни басқа есеп саясатын тағдауына
құқығы жоқ.
Бас кәсіпорын қаржылық қызметінің бөлімшелерінің есеп саясатындағы
болған өзгерістер туралы алдын ала қамтамасыз етуі қажет.
Ұйымдардың түсініктеме жазуларына (пояснительная записка) жыл бойы
орындалған жұмыстар бойынша жасалынған қаржылық талдаудың мәтінімен қатар
бухгалтерлік қорытынды есеп туралы шығарылған шешім және бөлу тәртібі
жазылады. Сонымен қатар осы түсініктеме жазуда кәсіпорынның келесі жылға
қабылдаған есеп саясаты (егер оған, яғни есеп беру жылына өзгерістер
енгізілген болса) жазылады.
1 САЛЫҚТЫҚ ЕСЕПТІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Салықтық есептің мәні мен принциптері.
Салықтық реформалар біздің еліміздегі ең бір қиыншылықты мәселелердің
бірі болып табылады, өйткені салықтық жүйе ‒ нарықтық қатынастардың маіызды
элементі және елдегі экономикалық жаңартулардың сәттілігі көбіне соның
дұрыстығына байланысты болады. Сондықтан да салықты алуға тырысатын
мемлекет қатаң салықтық міндеттемелер қоюына келеді, оларды орындамау
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен жазаланады, олар қылмыстық жазаға
тартылуға дейін де барады. Америка мемлекеттігінің негізін қалаушы әкесі
Бенджамин Франклин: Өмірде сөзсіз екі-ақ нәрсе: өлім мен салық, ‒ деп
тегіннен-тегін айтпаған [1, с.31].
Салық ‒ практика мен теорияда ұзақ уақыттық қалыптасуды бастан кешкен,
қисынды, көпфункционалды құндық категория. Салықтар, табысты жинау мен
қайта бөлу әдісі ретінде мемлекетпен бірге пайда болды.
Салықтардың түпнегізін түсінуге салық салу теорияларының классигі
А.Смит еңбектерінің маңызы зор [2, c.16], оның көзқарастары мемлекеттердің
негізін қалады. А.Смит салық салудың келесідей принциптерін көрсетті, оның
айтуынша, принциптер салықтардың сай болуы тиіс талаптары:
‒ азаматтар мүмкіндігінше қабілеттері мен күштеріне сәйкес үкіметті
ұстап тұруға қатысуы қажет, яғни мемлекеттің қамқорлығы мен қорғауына
сәйкес, алған табыстарына салық төлеуі тиіс. Кез келген салық міндетті
түрде теңсіздік болып табылады, себебі 13-ң алатыны болғандықтан, қалған 2-
не қатыстығы жоқ.
‒ әрбір жеке тұлға төлеуге мідеттелген салық өз еркінше емес, дәл
анықталуы тиіс. Төлеу мерзімі, әдісі, сомасы, барлығы төлеуші күшін де,
басқаға да анық болуы тиіс.
‒ әрбір салық төлеуші үшін ыңғайлы уақытпен әдіс бойынша алынуы тиіс.
‒ халықтың қалтасынан алынатын әрбір салықтың мемлекет қазынасына
артық түсімдерден мүмкіндігінше кең болуын қарастыра отырып белгілеуін
көздеу қажет.
Сөйтіп, біздің көзқарасымыз бойынша, салық салу салықтардың
практикалық арналымын жүзеге асыратын төрт функция орындайды, ол сурет 1-
де көрсетілген.
Фискалдық функция ‒ негізгі функция; ол табыстардың бюджет пен
зейнетақы кадрларының мемлекеттік бағдарламаларды орындау мақсатымен
қалыптасуын, шоғырлануын білдіреді. Бұл қаржылар әлеуметтік қызметтер,
ауылшаруашылық қажеттіліктер, сыртқы саясатты қолдауға, қорғаныс,
қауіпсіздік, әкімшілік басқарушылық шығындар, мемлекеттік қарыз бойынша
төлемдерге жұмсалады.
Сурет 1 ‒ Салықтардың маңызды функциялары (автордың арнайы әдебиеттерді
зерттеуі нәтижесінде жасалған).
Әлеуметтік фунция салық салудың әр түрлі сомалары негізінде жүзеге
асады. Бұл функцияның арқасында табыстары әр түрлі халық арасында бөлу
жүреді. Әлеуметтік функцияның мысалдары ретінде табысқа прогрессивті салық
салу, салықтық жеңілдіктер, бағалы заттарға акциздер.
Реттеушілік фунция мемлекеттік салықтық саясаттың мақсаттарын жүзеге
асыру механизмдерінің жұмысына бағытталған. Бұл функция салықтардың
инвестициялық процестерге, өндірістің өсімі мен төмендеуі және оның
құрылымына әсер етеді. Бұл функцияның мәні: салықтар тұтынуға арналған
ресурстарға салынады, ал өндірістік қорларға бағытталған ресурстар салықтан
босатылады, сондықтан да бұл функцияның үш құраушысы бар:
‒ ынталандырушы қосымша функциясы жеңілдіктер мен салықтан
босатулардан тұрады
‒ ынтасыздандырушы қосымша функциясы түрлі салықтық қойылымдарды
ынталандыру арқылы құмар ойын бизнесін, т.б. тежеу, кедендік баждарды
көтеру арқылы, елден капиталды шығаруды тоқтату.
‒ өндірушілік қосымша функциясы қолданылып жатқан ресурстарды қайта
жаңғырту үшін капиталды шоғырландыруға арналған.
Бақылау функциясы мемлекетке салықтық түсімдердің бюджетке дұрыс,
толық әрі дер кезінде түсуін қамтамасыз етуге, олардың көлемін қаржылық
ресурстарға деген қажеттілікпен салыстырып, нәтижесінде салық жүйесінің ,
бюджет саясатының реформаларын жүргізуге көмектеседі.
Жоғарыдағын жалпылай келе, келесідей қорытындыға келуге болады, салық
‒ бұл мемлекеттің ұйымдар мен азаматтардан белгілі мөлшерде, заңмен
белгіленген тәртіппен жиналатын алымдары.
Ол мемлекеттің пайда болуынан бастап қалыптаса бастаған және қоғамдағы
экономикалық қатынастардың міндетті бөлігі болып табылады. Қазіргі дамыған
қоғамда салықтар ‒ мемлекеттің негізгі табыс формасы. Бұдан басқа, салықтық
механизм мемлекеттің қоғамдық өндіріске, оның динамикасы мен құрылымына
экономикалық тұрғыдан әсер ету құралы болып табылады [3, c.21].
Cалықтық кезең және есептік кезең түсініктерін айыра білген жөн.
Кейде олар бір-біріне сәйкес келуі мүмкін, ал кейде есептілік салықтық
кезеңге бірнеше жасалуы мүмкін.
Бір салықтық кезең ішінде салық салу базасы куммулятивтік және
куммулятивтік емес әдістермен жүзеге асыруы мүмкін, яғни бөліп-бөліп немесе
кезең басындағы өспелі нәтижелермен. Белгіленген салықтық кезеңге карай,
салықтардың мерзімдік және периодтық-календарлық түрлерін ажыратады.
Мерзімдік салықтардың кезеңі салық салу объектісі пайда болғаннан кейін
басталады. Негізінен оларға акциздер жатады. Мысалға, спирттің барлық
түрлеріне, алкогольді өнімдерге, шылым өнімдеріне бюджетке акцизді төлеу
операциясының жүзеге асырылуынан кейін 10 күннен кешіктірілмей жүзеге
асурылуы тиіс. Сонымен қатар сатып алынған көлік қүралдарына салық оны
тіркеуге қойғанға дейін немесе тіркеген кезде төленуі қажет.
Периодтық салықтар белгіленген күнтізбелік мерзімде төленеді. Сонымен
қатар салық төлеушілер салықтық жеңілдіктерді қолданады. Жеңілдіктер
салықтық міндеттеме көлемін төмендетуге және кейінге қалдыруға қолданылады
(бұл жағдайда салық төлеушіге тегін несие немесе жеңілдетілген түрде
беріледі). Салықтық жеңілдіктер салық құрылымының қай элементтеріне өзгеріс
енгізілуіне қарай 3 түрге бөлінеді: салық төлеуден босату, жеңілдік
(скидки), салықтық несиелер.
Салық төлеуден босату ‒ бұл салық салу объектілері болып табылатын
кейбір салықтардан босату. Ондай жеңілдіктер барлық төлеушілер немесе
кейбір олардың категорияларына, тұрақты түрде немесе белгілі бір мерзімге
берілуі мүмкін.
Жеңілдіктер (скидки) ‒салықтық базаны белгілі бір мөлшерде төмендету
бағытталған жеңілдік түрі. Олар өз кезегінде лимиттелген (шектелген) және
лимиттелмеген (шектелмеген) болып бөлінеді. Яғни лимиттелген түрінде
жеңілдік көлемі шектеулі болады, ал лимиттелген жағдайда салықтық
міндеттеме төлеуші шығындарын толық қысқартуы да мүмкін. Жеңілдіктер
сонымен қатар жалпы (барлық салық төлеушілерге) және арнайы (кейбір жеке
категориялы субъектілерге) деп те бөлінеді.
Салықтық несиелер ‒ бұл салықтық қойылымды кемітуге бағытталған
жеңілдіктер түрі. Бұл кредиттің көпшілік түрі қайтарымсыз да, тегін де
болады. Салықтық несие берудің келесідей формалары белгілі:
‒ салық қойлымын төмендету
‒ жалпы салықтардан шегеріп, ұстап қалу
‒ салық төлеуді кейінге қалдыру, салықты бөліп төлеу
‒ бұрын төленген салықты қайтарып беру (белгілі бір бөлігін қайтару)
‒ бұрын төленген салықты есепке ала салу
‒ инвестициялық салықтық кредит [4, с.25]
Жалпы салықтардан шегерім жасау толық және бөлшектеп, белгілі бір
уақытқа немесе мерзімсіз жүзеге асырылуы мүмкін. Салық төлеуден белгілі бір
мерзімге толығымен босатылу салықтық демалыстар деп аталады.
Салық төлеуді кейінге қалдыру ‒ салықтық міндеттемені төлеу мерзімі
одан біраз уақытқа кейінге қалдыру.
Салықты бөліп төлеу ‒ салықтың толық көлемін бірнеше бөліктерге бөліп,
әрбір бөлікті төлеу мерзімін белгілеу.
Бұрын төленген салықты қайтарып берудің басқаша аты ‒ салықтық
амнистия.
Инвестициялық салықтық кредит ‒ бұл салықты (немесе оның бөлігін)
натуралды орындау болып табылады. Бұл қызмет жергілікті билік органдарымен
жергілікті бюджетке түсетін салық сомасы көлемінде беріледі. Салық төлеуші
ол міндеттемені өз қызмет ету аясымен немесе өзінің әлеуметтік статусы мен
мүліктік жағдайымен атқарады [5, c.63].
Инвестициялық салықтық несие ‒ бұл жаңа немесе қазіргі кезде бар
өндірістерді кеңейтуге, жаңғыртуға инвестициялар салатын төлеушілерге түрлі
салықтық жеңілдіктер беру болып табылады [6, c.72].
Нарықтық қатынастарға көшумен байланысты біздің елімізде салық жүйесін
және механизмін жақсарту процесі басталды. Сөйтіп, ҚР салық жүйесінің
негіздері қаланды, ол жүйенің жұмыс істеуінің методологиялық тетіктері
жасалып, жақсартылды, 2001жылдың 12 маусымында №209-II Салықтар және
бюджетке түсетін басқа да міндетті төлемдер туралы ҚР Кодексі қабылданып,
түзетілді. ҚР салық кодексі төлеуші түсінігін, салық салу принциптері мен
объектісін, салықтар сыныптамасын және т.б. сұрақтарды нақты әрі дәл
айқындайды. Алайда практикада көрінгендей, салық кодексінің осындай
қаланған негіздеріне қармастан, салықтарды дұрыс есептеу мен жинауда біраз
қиыншылықтар туындайды екен. Салық салу бойынша нормативтік актілер
анализы, қазір қолданылып жүрген есептеу заңнамалары мен бухгартерлік
есептегі өзгертулер халықаралық стандарттарға көшуге жарамсыз болып қалады.
Салық салуда болып жатқан өзгертулер салықтық төлемдер жасау кезіндегі
есептіліктерде мүлдем ескерілмейді екен [7, c.129].
Салықтарды есептеу жүйесінің негізінде салық салу талаптарын ескере
отыра қаржылық есептіліктің шеңберінде жүзеге асатын бюджет пен зейнетақы
қорларымен есеп айрысу жатады. Айта кететін жайт, бұл жүйенің негізгі
мақсаты қаржылық және салықтық есептіліктерін жасау үшін аса қажетті
ұйымның салықтық міндеттемелері туралы толық әрі сенімді ақпаратты
қалыптастыру. Бұл жағдайда, салықтарды есепке алу жүйесі төлеушінің
салықтық міндеттемелерін дұрыс есептеу үшін қажетті шарушылық және қаржылық
ақпаратты жинау, бекіту және өңдеу кешенін құрайды. Салықтарды есептеу
шоттарын реттейтін нормалар мен негіздер бухгалтерлік те, салықтық та
заңнамаларда көстетілген.
Салықтарды есептеу жүйесінің зерттеу пәні болып жалрылама түрде
ұйымдардың өндірістік және өндірістік емес іс-әрекеттері табылады, бұл
әрекеттер нәтижесінде салық төлеушіде салықтық міндеттемелер пайда болады,
яғни салықтық есептіліктің объектісі болып ұйымның қаржылық шаруашылық
қызметі нәтижесінде пайда болған табыс саналады, қаржылық шаруашылық қызмет
нәтижесіне келесілерді жатқызуға болады: белгілі бір тауарлар құны, өнімнің
қосымша құны, ұйым мүлкі, кейбір қызметтер түрі, т.б.
Салықтық есептіліктің мағынасы мен мазмұнын қарасытыра отыра, талдауды
бюджетке төленетін салықтық сомасын есептеуден бөлек жүргізуге болмайды,
өйткені салықтық есептіліктің басты мақсаты ‒‒ салықтық міндеттемелердің
нақты көлемін анықтау болып табылады.
Бұл жағдайда бухгалтерлік және салықтық есептіліктегі сәйкессіздіктер
салықтық есептілікті екі көзқарас тұрғысынан қарастыру болатындығын
көрсетеді: кең мағынада және тар мағынада.
Кең мағынада салықтық есептілік салық төлеушінің мүлкін тіркеу, оның
жүзеге асыратын шаруашылық операцияларын және олардың нәтижелерін есепке
алуға бағытталған бюджетке түсетін салық сомасын анықтау процесі. Яғни
салықтық есептілікті осы тұрғыдан қарастырсақ, ұйым ішінде болып жатқан
түрлі бухгалтерлік және статистикалық есептерді қоса алғанда, салықтарды
есептеуге байланысты барлық есептіліктерді салықтық есептілікке жатқызуға
болады. Басқаша айтқанда, бухгалтерлік есеп бюджетке түсуі қажет қандай да
бір бір салықты есептейтін болса, онда ол екі функция атқарады: есепті-
қаржылық (негізгі функциясы) және есепті-салықтық (көмекші функция).
Тар мағынада салықтық есептілік бюджетке төленетін салықтар соммаларын
есептеуде бухгалтерлік есептілік қолданылмайтын жағдайда іске қосылатын
арнайы жүйе. Яғни бұл күйде салықтық есептілікті жеке, тәуелсіз жүйе
қаржылық қатынастар жүйесі ретінде қарастыруға болады. Алайда, салықтық
есептілікті тек тар мағынасында қарастыру онша дұрыс емес, біріншіден,
бұндай анықтама беру салықты есептеу үшін маңызды бухгалтерлік қызметтердің
тұтас блогын алып тастайды, екіншіден, салықтық есептілік тарихи тұрғыдан
бухгалтерлік есептіліктен бастау алады [8, c.9].
Сонымен бірге, айта кететін жайт, таза күйінде салықтық есептілік аз
қолданылады, оның метадалогиясы барлық жерде бухгалтерлік есептілікке
негізделген. Басқаша айтқанда, бюджетке салықты аударуды есептей
бастағанда, бухгалтерлік есеп өзінің таза қаржылық-есептілік функциясынан
басқа қызметтерді де атқара бастайды да салықтық есептілікке айналады
(сурет 2) [8, c.11].
Cурет-2. Салықтық міндеттерді есептеу үшін жиналатын ақпарат жинау
жүйесі (арнайы әдебиеттерді зерттеу нәтижесіндегі автордың өзінің құрған
сызбасы).
Сонымен салықтық есептілік дегеніміз ‒ салықтық міндеттемені дұрыс
есептеу мен орындауға қажетті қаржылық-шаруашылық ақпаратты жинау, тіркеу
және өңдеу жүйесі.
Салық салу бойынша заңнамалық актілерде салықтық есептілік бойынша
қатынастардың регламентациясы әдетте салық салу мақсаттары
конструкцясында көрсетіледі, яғни қандай да болмасын негіз тек белгілі бір
салықтық көрсеткіштерге тікелей қолданылатынына баса назар аударылған.
Салықтық есептемені жүргізу жүйесінің келесі негізгі міндеттерін
ерекшелеуге болады, олар бірнеше топтарға бөлінген:
‒ салық төлеушінің міндеттерін дұрыс анықтауға көмектесетін алғашқы
ақпаратты жинау және тіркеу
‒ алғашқы салықтық ақпаратты бухгалтерлік және салықтық регистрлерде,
бухгалтерлік есептіліктің шоттарында мерзімінде көрсету
‒ салық төлеушінің салықтық міндеттемелерінің көлемін дұрыс анықтау
‒ нақты әрі сенімді салықтық есептіліктің қалыптасуы
‒ салықтық есептілік пен салықтық ақпараттың қалыптасуын бақылау
Бұл міндеттерді щешуде салықтарды есептеу жүйесі бірнеше маңызды
функцияларды атқарады, олар осы диссертациялық жұмыста көрініс табады.
Біріншіден, бұл фискалдық функция. Салықтарды есептеу арқылы мемлекеттің
бюджетті толтыру міндеттері орындалады. Салықтық төлемдерді қабылдау туралы
актілердің көбінде есеп айырысу жөнінде ақпарат алу үшін белгілі бір
есептеу жұмыстары жүргізілуі тиіс. Сөйтіп, ұйым өнімнің өзіндік құнына
барлық өндіру мен өткізуге кеткен шығындарды жатқызуы керек. Өнімнің
өзіндік құнына байланысты мәліметтер бухгалтерлік есептілікті жүргізу
арқылы қалыптасады. Алайда мемлекет, өзінің фискалдық қызығушылықтары мен
салық саясатына қарай өнімнің өзіндік құнына кіретін кейбір шығыстарды
шектеуі мүмкін немесе оларды келесі салық кезеңіне көшіруіне болады.
Салықтарды есептеу, сонымен қоса, бақылау функциясын да атқарады.
Қазіргі күнгі салық салу салықтық көрсеткіштердің едәуір қисынды
есептелуінің көрінісі, бұл көрсеткіштердің ішіне салық салу объектісі,
салық салу базасы, жеңілдіктер т.б. Салықтарды есептеу жүйесі салық
органдарына бекітілген салықтық-есептік формалар арқылы салықтық
міндеттемелердің дұрыс орындалуына бақылау жасауға көмектеседі.
Салықтардың есептілігі салықтық-есептеу процесін ақпаратпен жабдықтау
функциясын да атқарады. Сөйтіп, салықтық есептілік қазіргі жүзеге асып
жатқан заңнама аясында бухгалтерлік жүргізуге міндетті емес тұлғалардың да
салықтарды дұрыс әрі дәл мерзімде төлеуін қадағалайды. Бұл негізінен дара
табыс салығына қатысты.
Жалпы айтқанда, салықтарды есептеуді жақсарту ‒ бұл салық жүйесінің
әрі қарайғы дамуын жақсарту мен оңтайландыру. Салық салу саласында шетелдік
теориялық зерттеулерді ескере отырып және дамыған елдердің бұл саладағы
практикалық жетістіктерді келесі пікірге негіз болып отыр: салықтарды
есептеудің жүйесін жетілдіру ұйымдардың экономикалық қызметі туралы шынайы,
сенімді әрі толық ақпараттыалуға, салықтарды дұрыс есептеу мен төлеуге
мәліметтерді дайындауға көмектеседі.
Принцип латын тілінен аударғанда бастау, негіз, өзгермес қалып деген
сөзді білдіреді [9, c.18-21]. Принцип ‒ қандай да бір теориялық бастапқы
негіз болып табылады [10, c.43-49].
Арнайы әдебиеттерді зерттеу мен берілген принциптерді жүйелендіру
негізінде, біз келесідей негізгі принциптерді ұсынамыз: біртұтастылық,
үздіксіздік, сәйкестілік, қайшылықсыздық, нақтылық, коммуникация, дәл
мерзімділік, әділеттілік, бейтараптылық.
Біртұтастылық қағидасы салық жүйесінің барлық мәліметтерді бірдей
негізден бастау алып, біртұтас организм ретінде жұмыс істеуін білдіреді.
Біртұтастылық салақ салу жүйесі шаруашылық процестердің міндеттеріне жауап
беруі керек. Барлық элементтер бір-бірімен тығыз байланысты және бір-бірін
айқындайды.
Үздіксіздік принципі салықтық есептілікті жүргізу процесінің уақыттық
шектеулерін айқындайды. Бұдан шығатын түйін, ұйымдағы салық есептілігі онің
құрылуынан басталып, оның толық жабылуына дейін немесе басқа ұйым ретінде
қайта құрылуына дейін үздіксіз жүргізілуі керек.
Келесі қағида ‒ сәйкестілік. Ол ұйымның шыныйы табыстары, шынайы
мүмкіндіктерінің төленген салықтарға сәйкестігін білдіреді. Бұл принциптің
сақталуын тексеру салықтық бақылау арқылыжүзеге асады, оның өзі ішкі
(қызметкерлер мен басшылықтың жүргізуімен) және сыртқы(салық органдары
қызметкерлерімен) бақылау болып бөлінеді.
Сәйкестілік қағидасы мен қайшылықсыздық қағидасы тығыз байланысты,
яғни салық жүйесінде бір-біріне кереғар жайттар болмауы тиіс. Бұл принцип
тек үлгі ретінде ғана емес, сонымен бірге салық төлеушіге арналған
практикалық нұсқаулық ретінде де маңызды. Өйткені олар жұмыс жасайтын
заңнамалық құжаттарда көптеген қарамақайшылықтар бар. Заңгерлер осы
тұрғыдан екі ереже шығарды:
1. егер екі заңнамалық құжатта бір-біріне карамақайшы норма болатын
болса, онда жоғарырақ тұрған орган шығарған құжат дұрыс деп
танылады.
2. егер екі заңнамалық құжат та бір органмен шығарылған болса,
ондадұрыс деп соңғы шыққан норма танылады [6,7,11].
Бұл ережелер салық жұйесіндегі қандай да болмасын кереғарлықтарды
жояды.
Нақтылық принципіне сәйкес, салықтарды есептеу жүйесі оны қолданатын
әрбір субьетіге түсінікті болуы тиіс. Әрине бұндай мәліметтер барлық
қатысушыларға түсінікті болуы мүмкін емес, бұл қағиданың мәнін талдауда
мынадай түйін шығарады ‒ ол жай ғана пайдаланушыларға емес, оның нақты
керек контингентке түсініктілігі: әкімгерлерге, қаржыгерлерге, салық
инспекторлары мен салық полициясына. Ал қатардағы қызметкерлер,
акционерлерге келетін болсақ, олар маманданған аудиторлар мен
консультанттардың көмегіне жүгіне алады.
Бұл тұргыдан коммуникация принципі макңызды рөль ойнайды, ойткені бір
тұлғадан екіншісіне ақпарат тасымалдауда бұл қағида маңызды. Мәселе мынада
‒ салық жүйесінің мәліметтері әрбір қызығушылық танытқан тұлғалар мен
ұйымдарға қол жетімді болуы керек, егер осы мәліметтер коммерциялық құпия
болмаса ғана. Бұл ұйымдарға әскерлік әріптестікті кеңейтуге, инвесторлар
мен несиелер тартуға көмектеседі.
Дәл мерзімдік принципі салықтарды есептеуде негізінен өз мерзімінде
салық органдарына декларациялар мен есептемелерді толтыруда көрініс табады.
Бұл салық органдарының тұрғысынан айыппұл санкцияларының санының қысқаруына
көмектеседі, айыппұлдар ұйымның қаржылық жағдайына теріс әсер етеді.
Шынайылыққа келетін болсақ, ақпарат дұрыстығының және салық
есептілігіндегі қателіктер мен сәйкессіздіктерді болдырмауға арналған.
Бейтараптылық принципінің мәні мынада ‒ салықтық ақпарат әрбір
пайдаланушыларға бірдей қолданылуы тиіс, мейлі ол ұйымның басшысы немесе
салық органының өкілі болсын.
Қарстырылып өткен салықтық есептілік қағидалары бір-бірімен тығыз
байланысты, оларды бөлуге болмайды. Тек тығыз байланыста ғана олар салықтық
төлемдердің негізгі базасын құрайды. Бұл принциптерге осы жүйенің қалған
құрамдас бөліктері де сәйкес келуі керек.
1.2 Бухгалтерлік және салықтық есептердің арақатынасы.
Бухгалтерлік есеп нормативтік реттеу жүйесінде ұйымда жүргізілетін
есептілік жұмыс екі түрге бөлінетіндігі қарастырылған. Олар қаржылық және
басқарушылық есеп.
Басқарушылық есеп ‒ бұл өндіріс шығындарын есептеу, оларға бақылау
жасау, пайданы болжамдау.
Қаржылық есеп ‒ бухгалтерлік есеп шоттарының мәліметтерін жинау, ол
мәліметтерді қаржылық есептілікте қолдану, есепті кезең үшін қаржылық
нәтижелерді анықтау.
Қаржылық есептің зеттеу объектілерінің бірі ‒ ұйым міндеттемелері,
әсіресе, салықтар мен алымдар бойынша бюджетпен есеп айырысу. Алайда
есептік және салықтық заңнамаларының сәйкессіздігі, олардың арасындағы
қайшылықтардың өсуі келесіге әкеледі: қазіргі кездегі қаржылық есептілік
негізінде бюджетпен есеп айырысу тәсілі ұйымның салықтық міндеттемелерінің
көлемін нақты анықтау және салықтық есеп беруді қалыптастыру тек
бухгалтерлік есеп негізінде жүргізілсе мүмкін емес [12, c.21].
Экономикалық әдебиеттерде Г.Ю.Косьянова, А.В.Брызгалин, Д.Г.Черник,
Е.Н.Евстигнеев, А.И.Кочетков, Т.Ф.Юткина, В.И.Макарьева, Т.В.Бодрова
секілді ресейлік авторлар бұл қайшылықтардың екі негізгі бағыттарын бөліп
көрсетеді [13, c.23, 14, c.33, 15, c.47, 16, c.24, 17, c.15, 18, c.25, 19,
c.23, 20, c.9]:
1) Кәсіпорындарда өдірістік іс-әрекеттердің процесінде жүзеге
асатын барлық шаруашылық операциялардың бірегей бухгалтерлік
есебін жүргізу, соның ішінде салықтарды есептеу мен төлеу
операциялары.
2) Есептік жүйенің үш құраушысына бөлінеді: қаржылық, басқарушылық
және салықтық.
Біздің ойымызша, бірінші бағыт пайда болған қайшылықтарды шеше
алмайды, өйткені оның іске асуына және оптималды жұмыс істеуіне салықтық
пен бухгалтерлік заңнамаларды да өзгерту керек. Осылайша, бұндай өзгертулер
айтарлықтай уақыт, қаржы және еңбек шығындарына әкеледі. Бұдан басқа,
бухгалтерлік оған дейін де қаржылық және басқарушылық есепте бөлінген, олар
зеттеу объектілері мен мақсаттары бойынша, пайдаланушылары, есеп беру
формалары мен басқа да элементтері бойынша ерекшеленеді.
Екінші бағытқа келетін болсақ, салықтық есептің қаржылық есептен тыс
қалыптасуы мен қызмет етуі, біздің ойымызша, дұрыс емес. Өйткені бұл
қаржылық есептің жүйесінен біршама есептікпроцедуралардыалып тастар еді,
негізінен ұйымның салықтық міндеттемелерін анықтаумен байланысты, оларсыз
сенімді бухгалтерлік есептіліктің қалыптасуы мүмкін емес. Немесе екі
параллельді есептеу жүйелерінің болуына соқтырар еді. Сөйтіп, бухгалтерлік
есептіліктің мақсаты ұйымның қызметі, оның міндеттемелері туралы шынайы
ақпаратты қалыптастыру. Ал салықтық есептің мақсаты болса, ұйымның салықтық
міндеттемелері жөнінде шыныйы ақпарат қалыптастыру. Бұл жағдайларда
бухгалтерлік есептілікте пайда болған қайшылықтарды шешу үшін салықтық
есептілік жүйесінің бөлініп шыққан дұрыс, өйткені ол бухгалтерлік есеп
талаптарымен қатар, салықтық заңнама, талаптарын да ескереді.
Салықтық есептің қазіргі кездегі негізгі прооблеманы бірегей
методологиялық базаның жоқ болуы мен салықтық есептілікті құруға басқа
авторлардың альтернативті ұсыныстардың керемет болмауы. Біздің ойымызша,
салықтық есептің проблемаларының методологиялық шешімі салықтық есептілікті
жүргізудің ақпарат жылжуы мен есептілікті құрудың нұсқасын таңдауда
негізделуі керек. Сөйте тұра салықтық есепті есептің жеке, тәуесіз түрі
ретінде қарастыруға болмайды, өз ішіне қаржылық, салықтық және басқарушылық
құрамдастарды біріктіретін бухгалтерлік есептіліктің бір бөлігі.
Бухгалтерлік есепті жақсарту концепциясы Салық кодексі мен Қазақстан
Республикасының заңнамаларының талаптарына сәйкес жүргізілуі керек. Негізгі
ойы ‒ бухгалтерлік есептің комбинациялық регистрлерінің, (корпоративтік
табыс салығы бойынша декларацияларды дайындауға қолдану). Бухгалтерлік
анықтамалардың, аналитикалық регистрлердің корпоративтік табыс салығы
бойынша декларацияларды дайындауға қолдану.
Айта кететін жайт, салықтық есептілік корпоративтік табыс салығын
дұрыс есептеу үшін қажет, яғни корпоративтік табыс салығын есептеу үшін ол
бойынша декларация толтыруға болатын құжат қажет. Бухгалтерлік және
салықтық есептіліктер арасында принциптік айырмашылықтар көп емес.
Бухгалтерлік есепте көрсетілген және салықтық есепте түзетуді талап ететін
шаруашылық операциялар сурет 3-те көрсетілген.
Сурет 3-те көрсетілген операциялық салық салу мақсаттары үшін
түзетіледі, өйткені ұйымның кірістері мен шығыстарын мойындау үлкен мәнге
ие. Кесте 1-де ұйымдардың табыстарын мойындау тұрғысынан бухгалтерлік және
салықтық есептердің ережелерін салыстыру келтірілген, ол салық салу
ережелері заңнамалық құжаттарда көрсетілген бухгалтерлік ережелерімен
әрдайым сәйкес келе бермейді.
Бухгалтерлік және салықтық есептің жақындауы нормативтік талаптар
бойынша есептілікті ұйымдастыру мен корпоративтік табыс салығын ең аз
шығындармен есептеуге көмектесетін қажетті ақпарат алуға көмектеседі.
Салықтық есептің аналитикалық регистрлері ақпаратты жинақтау мен жүйелеуге
арналған, ол ақпарат есептілікке қатысты қабылданған құжаттарда, салықтық
базада көрсету үшін салықтық есептіліктің аналитикалық мәліметтерінде
болады.
Бухгалтерлік және салықтық есептерді жүргізу ережелерінің прициптік
айырмашылықтарын келесідей қорытындылауға болады:
‒ заңнама ұйымдардың бухгалтерлік есебін жүргізуді реттейтін ережелер,
нормалардың көп санын қамтиды, бұл нормалар мен ережелер негізінен
бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңда бар [21];
‒ бухгалтерлік есепті жүргізу реті түрлі атқарушылық билік
органдарымен нақтыланған, ол органдардың өкілекттілігіне бұндай мәселелерді
шешу кіреді. Әңгіме негізінен Қазақстан Республикасы қаржы министрлігінің
нормативтік-құқықтық қаулылары жөнінде;
‒ салықтық есептің негізгі ерекшелігі ‒ оның ұйымдағы жүргізу жүйесін
салық төлеуші өзі ұйымдастырады. Қазақстан Республика Салық кодексі салық
төлеудің тек негізгі прициптерін ғана бекітеді.
Сурет 3. Салықтық есепте түзетуді талап ететін операциялар (автордың
құрауымен).
2 КОРПОРАТИВТІ ТАБЫС САЛЫҒЫ БОЙЫНША ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ЕСЕПТІЛІКТІ
ҚАЛЫПТАСТЫРУ
2.1 Табыстың салық есебін ұйымдастыру
Салықтарды есептеу жүйесі - өзіне бірқатар құрылымдық
элементтерді қосатын күрделі жүйе. Бұл элементтердің барлығы өзара
байланысты болып келеді және салықты есептеудің ертеректе айтылған
қағидаларына сүйене отырып негізделуі тиіс. Сонымен қатар, салық есебі
жүйесінің жекелеген элементтерінің бухгалтерлік есепке тікелей қатысы
болмайды және оларды реттеу үшін ұйымдарда есеп саясаты жөніндегі
Положенияда қосымшаларды қалыптастыруды алдын ала ескеру қажет. Ұйымның осы
ішкі құжатында салықтарды есептеудің негізгі қағидалары мен ережелері,
салықтық төлемдерді жүргізуді ұйымдастыру мен әдістемесі қарастырылады. А
Қосымшасында қараңыз
Салықтық есепті ұйымдастыру салықтық есепті іске асыратын тұлғалардың
шеңберін, олардың лауазымдық нұсқауларын (құқықтары мен міндеттері),
салықтық есеп – қисапты дайындау кезінде қолданылатын есеп құжаттарының
нысандарын, есеп ақпараттарын өңдеудің тәртібі мен технологиясын, салық
есебін жүргізудің дұрыстығына ішкі бақылау өткізудің тәртібін және өзге
сұрақтарды қамтиды.
Салықтық есепті ұйымдастыру іскерлік (действующий) заңға негізделуі
керек, бірақ оның мазмұны түрлі факторларға тәуелді түрлендірілуі мүмкін.
Ол факторларға: ұйымдастырушылық қызметінің масштабы, ұйым жұмысшыларының
саны және басқалар жатады. Осы бөлімнің элементтері ұйымның, қызметінің
нақты жағдайларына байланысты, өзінде дербес өңделіп шығарылады.
Салықтық есепті ұйымдастыру есепті жүзеге асыратын тұлғалардың
шеңберін қарастыру міндетті. Көбінесе, салықтық төлемдердің есебі мен есеп
– қисабын ұйымдастыруды бухгалтерлік қызмет атқарады.
Ұйым нақты жағдайларға байланысты салық есебін жүргізуді:
1) құрылымдық бөлімше ретіндегі мамандандырылған салықтық қызметпен;
2) аудитормен немесе аудиторлық фирмамен;
3) салық бойынша штаттық маманмен немесе салық бойынша бухгалтермен;
4) ұйымның басшысының өзімен (көбінесе шағын бизнес ұйымдарына қатысты)
іске асырылады.
Ұйым басшысы салық бойынша маманды бас бухгалтердің келісімімен
жұмысқа тағайындайды немесе жұмыстан босатады. Салық бойынша маман салық
есебін жүргізуі үшін, толық және нақты салық есептілігін уақытылы тапсыруы
үшін, ұйымның ішкі салықтық бақылауын өткізуі үшін жауапты болуы тиіс.
Мамандардың лауазымдық нұсқаулары есеп саясаты жөніндегі Положениеның
қосымшасында келтірілуі міндетті.
Салық есебінің саясатында салық регистрлерінің нысандары қарастырылып,
бекітілуі қажет. Себебі кейбір жағдайларда бюджетке төленуге тиісті
сомаларды анықтау үшін бухгалтерлік есептің мәліметтері жеткліксіз болып
келеді. Осындай кездерде арнайы жасалған салық есебінің регистрлері
қолданылады.
Салықтар бойынша бастапқы ақпарат бухгалтерлік есептің регистрлерінде
жинақталып, бухгалтерлік есептің және салық салуға қажетті салықтық есептің
бастапқы құжаттарында жүйелендіріледі деп саналады. Регистрлерде
жүйелендірілгеннен кейін бұл ақпарат топтастырылған күйінде салықтық есеп –
қисаптарға көшу керек.
Салықтық есеп – қисап – бұл салық төлеуші негізгі салықтық
көрсеткіштерді көрсететін және салықтық міндеттеме сомасын есептеп беретін
арнайы типтік нысандар. Салықтың әр түрі бойынша салықтық есеп – қисаптың
сәйкес нысаны толтырылады. Салықтық есеп – қисап нысандарының саны ұйымның
төлейтін салықтар мен міндетті төлемдер көлеміне байланысты болып келеді.
Сондықтан салық саясатының қосымшасында салықтық есеп – қисаптың типтік
нысандарының тізімі келтірілуі тиіс.
Салық есебінің өзіндік ерекшелігі – бюджетке төленуге тиісті және
төленген салықтар мен міндетті төлемдер міндетті түрде бухгалтерлік есеп
регистрлерінде тіркелінуі. Сондықтан, салық есебі салықтық – есептік
ақпаратты өңдеудің ретін, алғашқы құжаттардан бастап, аналитикалық және
синтетикалық есеп регистрларына дейін қарастыру керек.
Салықтық есеп – қисаптың көрсеткіштерін дәлелдейтін құжаттама
анықтамалық материал рөлін ойнайды. Салықтық есептік регистрлердің
мәліметтері бірден синтетикалық есептің регистрлеріне жазылуға негіз бола
алмаған жағдайда аналитикалық есеп регистрлері пайдаланылады. Салықтық –
есептік ақпаратты өңдеудің жалпы схемасы ұйымның есеп саясаты жөніндегі
Положенияның қосымшасында көрсетілуі тиісті. Сонымен қатар, есеп саясаты
Положениясының осы бөлімінде шот – фактураларға қол қою құқығы бар
лауазымды тұлғалар тізімі бекітілген жөн. Салық есебін ұйымдастыру салық
есебінің дұрыс жүргізілуін қадағалайтын ішкі бақылауды жүргізуді қарастыру
керек. Ең алдымен ішкі бақылауды жүзеге асыратын тұлғалар шеңбері
бекітіледі. Ішкі бақылау ұйым басшысы, бас бухгалтер, бухгалтерия
жұмысшыларынан тұратын арнайы құрылған комиссиямен өткізілуі мүмкін.
Кейбір ұйымдарда ішкі аудит жүйесін – ұйымның ішіндегі бақылау
органын құру қарастырылуы мүмкін. Аталған қызметті құру жөніндегі шешімді
ұйым өз еркімен қабылдай алады. Осындай жағдайда ішкі аудитті бас бухгалтер
немесе бухгалтерия жұмысшылары емес, тікелей ұйым басшысына бағынатын
мамандандырылған аудиторлық бөлімше немесе бір ғана аудитор іске асырады.
Қызметтің басты мақсаты – ұйымның жұмыс қабілеттілігін арттыру, қаржылық
тұрақтылығын күшейту. Салық саясатының қосымшасында салықтық есеп
элементтері бойынша тексерісті өткізудің мерзімі мен кезектілік реті
анықталады.
Жоғарыда айтылғанмен қоса, ұйымның салық саясатында салықтық
төлемдерді өтеу мерзімі белгіленуі тиіс. Осыған сәйкес ұйымның төлейтін
салық түрлері бойынша және салық органдарына арнайы салықтық есеп –
қисаптарды тапсыру мерзімі көрсетілген қаржылық жылға салықтық календарь
қосылу қажет. Әрбір салық және алым бойынша салықтық төлемдерді өтеу және
арнайы салықтық есеп – қисаптарды тапсыру мерзімдері Салықтық кодексте
бекітіледі және кәсіпорынның ұйымдастырушылық – құқықтық нысанына тәуелсіз
барлық ұйымдарға міндетті болып табылады.
Салық кодексіне сәйкес кәсіпорындар корпоративті табыс салығын
өздерінің тұрғылықты орны бойынша төлейді. Ұйымдар корпоративті табыс
салығын аванстық төлемдер төлей отырып өтейді. Салық периоды ішіндегі
төленуге тиісті аванстық төлемдер сомасы салық төлеушінің өзімен ағымдағы
салықтық кезеңдегі корпоративті табыс салығының болжамды сомасын есепке ала
отырып, алдыңғы салықтық кезең декларациясында көрсетілген фактілік
салықтық міндеттеме мөлшерінде есептелінеді. Төленуге тиісті аванстық
төлемдер салықтық кезең ішінде тең үлестермен төленеді. Ұйым корпоративті
табыс салығы бойынша аванстық төлемдерді әр
айдың 20– нан кешіктірмей тапсыруы керек. Бюджетке төленуге тиісті
фактілік алынғын табыс пен алдыңғы салық кезеңіндегі аванстық төлемдер
сомасы арасындағы айырмашылық анықталуы қажет. Егер аванстық төлемдер
сомасы бюджетке төленуге тиісті фактілік алынған табыс сомасынан асып
кетсе, салықтық заңдылықта артық төленген салық сомалары зачетке алынады.
Салық саясаты қосымшасында салық салу мақсатындағы түзетілетін
шығындардың тізімін, шектелген есептеулер нормаларын, нормативті сомаларды
есептеу базасын, есептемелерге негіз болатын заңды құжаттарды көрсетеді.
Салық есебі бойынша әдістеме салық салу мақсатында күмәнді талаптар
бойынша резервті де қарастыруы мүмкін. Салық саясатындағы осы пунктті
Қазақстан Республикасы территориясында қызмет ететін барлық ұйымдар қосу
қажет. Себебі салық салу мақсатындағы табыс өнімді тиеп салған, жұмыс
атқарылған, қызметтерді көрсеткен және сатып алушыларға расчетты құжат
көрсеткен сәттен бастап танылады. Атқарушы заңға сәйкес резервтелуге тиісті
күмәнді талаптар сомалары салық салу кезінде есепке алынатын, қаржылық
нәтижені азайтатын, өткізушілік емес шығындарға жатады. Есепті кезеңнен
кейінгі жылы төленген сомалар салық салынатын табысты қайта қалпына
келтіреді. Егер күмәнді талаптар бойынша резерв құрылған жылдан кейінгі жыл
соңына дейін толық немесе бөлшектеп пайдаланылмаса, онда шығындалмаған
сома сәйкес кезеңнің салық салыну мақсатындағы табыс сомасына қосылады.
Осыдан шығатын қорытынды, әрбір күмәнді міндеттеме бойынша қарыз алушының
қаржылық жағдайына (төлем қабілеттілігіне) байланысты және қарызды тұтастай
не бөлшектеп өтей алу қабілетіне байланысты күмәнді талаптар бойынша
резервтің көлемін анықтау қажет.
Салық саясатын қалыптастыру арқасында ұйымның салықтық дисциплинасын
жақсарады, салықтық органдармен берілетін айыппұлдар саны минимумға дейін
төмендейді, бүкіл есеп жұмыстары рационалданып, ұйымның қаржылық жағдайы
тұрақтандырылады.
Сонымен, есеп саясаты жөніндегі Положения, әсіресе, салық есебі
бөлігі, ұйымның өзінде дербес түрде жасалынуға болады. Қиыншылықтар
туындаған жағдайда салық салу облысындағы жоғары квалификациялы мамандарға,
тәуелсіз аудиторларға немесе аудиторлық фирмаларға жүгінген жөн. Осындай
құжатты құрастыру ұйымдарға салық есебін жүргізгенде заңға қайшы келмеуін
және салықтық – төлемдік дисциплинаның нығайтылуын, салықтық төлемдерді
дұрыс есептеу мен уақытында төлеуге жәрдемдеседі.
Жоғарыда айтылғандарға қоса, ұйымның қызмет аясын, табыс алу
мақсатында орындалатын процестерді, есептеулердің әдістерін, табыстарды
танудың кепіл шарттарын анықтау керек. Жекеше алып қарағанда, әлемдік
тәжірибеде мынадай жалпы тараған әдістер қолданылады:
2– кесте Табысты есептеу әдістері
Әдіс аты Қысқаша сипаттамасы Қолданылу аясы
1 2 3
1. Рассрочкаға сату Консервативті әдістердіңБөлшек саудамен
әдісі біреуі және шектеулі айналысатын фирмалармен
қолданыста. қолданылады.
Табыс ақша алынған сәттеСпецификалық типтік
танылады. Есеп сатылымдар (аванстық
рассрочкаға сату шоттарытөлемі төмен, соңғы
бойынша жеке жазбалардыңтөлемі гарантталмаған
көмегімен немесе әр жылжымайтын мүлік есебін
жылдың рассрочкаға сату жүргізгенде)
бойынша жалпы табысы жағдайларында
негізінде жүргізіледі. пайдаланылады.
2. Шығындарды өтеу әдісіКөбінесе орны Ақша қаражаттарының
толтырылмайтын шығындар түспеу қалу қаупі бар,
әдісі деп аталыды. тәуекелділік деңгейі
Себебі шығысталған ерекше жоғары
шығындар табыс келісімшарттарға
танылғанға дейін өтелу қолданылады. Ақшаның
керек. конечный поступленияна
сенімсіздігі бар
рассрочкаға сату кезінде
орын алуы мүмкін.
3.Жұмыстың атқарылу Кірістерді, шығындарды, Көбінесе құрылыста
пайызы әдісі жалпы табысты тану әрбірнемесе материалдық
есепті кезеңде аяқталу өндірісте пайдаланылады.
пайызын табу негізінде Сонымен қатар, шығындар
мына формуламен мен орындалу көлемі
анықталады: арасында сызықтық емес
Аяқталу пайызы = есепті байланыс орнатылу керек.
кезең соңындағы шығындарТабыстар мен шығындардың
(барлығы) жоба бойынша тиімділігін анықтау үшін
жалпы шығындар сметасы. шығындардың немесе
шығарылымның мөлшерін
мұқият талдау міндетті.
4. Айқын атқарылу әдісі Табыс операция аяқталғанБір әрекет орындалған
уақытта танылады. Мыс, кездегі істелінген
келісімнен комиссиондық.қызметтер үшін алынған
табысты есептеу үшін
қолданылады.
5.Пропорционалды Қызмет көрсету есепті Қызмет көрсету аясында
орындалу әдісі кезең мерзімінен асатын жұмыс істейтін ұйымдар
көп этапты қызмет үшін:
көрсету нәтижесінде 1) ипотекалық банктің
табыс танылады. Түрлі ипотекалар бойынша ай
қызмет түрлеріне сайынғы төлемдерін
байланысты табысты өңдеу;
пропорционалды өлшеу 2)сабақтарды,
түрлері де бар: емтихандарды, сырттан
қызметтерді көрсетудің оқуды өткізу;
бірдей этаптары, яғни 3) периодтық төлем
әрбір қызмет көрсету орнатылған
этабы бойынша бірдей құрал–жабдықтарды жөндеу
мөлшерлі табыс алынады; бойынша қызмет көрсету.
қызмет көрсету этаптары
әр түрлі, қызметтерден
табыстар субъектінің әр
этаптағы тікелей
шығындарына
пропорционалды танылады;
фиксирленген мерзімі бар
ұқсас этаптар.
6. Аяқталған орындалу Табыс жұмыстардың Жүк тасымалымен және
әдісі барлығы аяқталып, актқа транспортировкамен
қол қойылған уақытта айналысатын
танылады. компаниялармен
қолданылады.
7. Инкассация әдісі Табыс ақша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп
ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдістері мен тәсілдерінің жиынтығын,
яғни алғашқы бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық
(жарғылық және басқа) қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын
айтады.
Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін
топтау мен бағалау әдістері, активтердің құнын есептеу, құжат айналымын
қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік
есепшоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі,
мәліметті өндеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді.
Ұйымның өзінің есеп саясатын өндеу мүмкіндігі мен қажеттілігі
бухгалтарлік есеп пен басқа екінші деңгейлі нормативтік құжаттар бойынша
баптарда (стандарттарда) қарастырылған бухгалтерлік есептің кез келген
мәселелерін шешудің көп түрлілігімен анықталады. Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есеп беру туралы Қазақстан Республикасының заңы мен Бухгалтарлік
есеп принциптерінде кәсіпорын өзінің есеп саясатын құруы барысында бұйрық
немесе жарлық бойынша қажетті құжаттар тізімін бекітуі керек екендігі
көрсетілген. Бұл бекітілетін құжаттардың қатарына мыналар жатады:
• Бухгалтерлік есептің уақытылы және есеп берудің толық тиісті
талаптарына сәйкес жүргізілуі;
• Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық және
аналитикалық шоттарының жұмысын жоспары;
• Алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
• Ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат нысандары;
• Актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
• Актив пен міндеттемелер түгендеуін (инвентарзациясын) өткізу тәртібі
(реті)
• Құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өндеу технологиясы;
• Шаруашылық операциялары бақылау тәртібі;
• Бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер.
Кәсіпорының қабылдаған есеп саясатын сол ұйымдағы бухгатерлік есептің
маңызды мәселелерінің бірі.
Ұйымның есеп саясатын таңдауы мен негіздеуіне келесі негізгі факторлар
әсер етеді.
• меншік нысанымен құқықтық-ұйымдастырушылық нысаны (жауапкершілігі
шектеулі серіктестік, ашық акционерлік қоғам, жабық акционерлік
қоғам, өндірістік кооператив және тағы басқа);
• салалық қызметтің түрі (өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік, ауыл
шаруашылығы және тағы басқа);
• Қызметінің көлемі, жұмысшылары мен қызметкерлерінің орташа тізімдік
саны және тағы басқа);
• салық салу жүйесімен арақатынасы (әр түрлі салық түрлері бойынша
жеңілдіктер немесе салық төлеуден босату, салық мөлшері және тағы
басқа);
• қаржы-шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы (ұйымның экономикалық
дамуының ұзақ мерзімдік перспективасының мақсаттары мен міндеттері,
инвестициялардың жұмсалу бағыты, келешектегі (перспективалық)
мәселелерді шешудің тактикалық тәсілдері);
• ұйымның ақпараттық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне қажетті
барлық бағыттары бойынша);
• материалдық базасының болуы (компьтерлік техника мен басқа да
оргтехника жабдықтарымен қамсыздандырылуы, бағдарламалық- әдістемелік
қамсыздандыру және тағы басқалар);
• кәсіпорындағы бухгалтерлік мамандарының (қаржы бөлімі
қызметкерлерінің) біліктілігі және басшылардың экономикалық
батылдылығы, ынталылығы мен тапқырлық деңгейі;
Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен
есеп саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама қайшылықсыздығы мен
орындылық талаптарына сай болу қажет.
Көрсетілген талаптардың әрқайсының мазмұнын қарастырайық.
Толықтылық.Кәсіпорынның таңдап алған есеп саясаты оның есептеу жолын
толық қамтамасыз етуі керек.
Уақыттық.Кәсіпорының шаруашылық әрекетінің фактілері бухгалтерлік есеп
пен беруде уақытында көрініс табуы қажет. Ешқандай операциялар
бухгалтерлік есеп шоттарында тіркеу барысында кешіктірілмейді немесе
орындалмай тұрып есепке алынбайды.
Сақтық.Қолданылатын есеп әдістері бухгалтерлік есепке алынуға тиісті
кірістер мен табыстарға қарағанда, жасырын резервтердің жасалуына жол
бермей, шығындар мен міндеттемелерді айқын бейнелеуге дайын болуды
қамтамасыз ету керек, яғни есепке алынған немесе алуға нақтылы мүмкіндік
(кепілдік) бар болатын кірістер алынады.
Қарама-қайшылықсыздығы. Есептің таңдалынған әдістері әр айдың соңғы
күнтізбелік күніне айналымның талдамалық есебі мен шоттар бойынша
қалдықтардың синтетикалық есеп мәліметтерінің теңдігін қамтамасыз етіп
отыруы қажет.
Орындылық. Кәсіпорынның есеп саясаты бухгалтерлік есепті орынды және
үнемді жүргізуді қамтамасыз етуі керек.
Есеп саясатының мазмұны
Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік
есеп жүйесінің тұтастығын және оны құраушы әдістемелік, техникалық,
ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды.
Есеп саясатының әдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік пен
міндеттемелерді бағалау әдістері, мүліктің әрбір түрлері бойынша
амортизация (тозу) есептеу әдістері, табысты (түсімді) есептеу әдістері
және тағы сол сияқты.
Осылайша белгіленген заңға сәйкес кез келген заңды тұлға болып
табылатын ұйым өзінің есеп саясатын құрастырған уақытта төменде аталған
бухгалтерлік есептің негізгі әдістемелік аспектілерін айқындауы қажет.
• Негізгі құралдарына амортизациялық аударым сомасын есептеу әдістері.
• Материалдық емес активтеріне амортизациялық аударым сомасы есептеу
және олаврды есептеп шығару жолдары.
• Шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу (апару) әдістері.
• Өндіріс шығындарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі.
• Жанама шығындарды анықтау және оларды объектілер арасында тарату
әдісі.
• Дайын өнімдерді кіріске алудың есебі.
• Аяқталмаған өндірісті анықтау және бағалау және бағалау жолдары.
• Материалдық қорларды бағалау әдістері.
• Негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру.
• Курстық айырманы есептеу.
Өндірістік шығындарды есептеу мен өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі. Өндірістің технологиялық және ұйымдастырушылық
ерекшеліктеріне, өндірістік циклдің ұзақтығына, өнім түріне, оның
күрделілігіне, өндірістің түрі мен сипатына байланысты кәсіпорындар
шығындарды есептеу мен өнім құнын калькуляциялау келесі негізгі әдістерін
қолдана алады:
• Нормативтік әдіс (нормативный),
• өндірістік өңдеу сатысы (попередельный),
• тапсырыстық әдіс (позаказный),
Жанама шығындарды калькуляциялау объектілері арасында тарату әдісі.
Жанама (қосымша) шығындарды тарату базасы ретінде кәсіпорын мына төменде
аталған әдістерді пайдалана алады:
• өндірістік жұмысшылардың еңбекақысын төлеуге байланысты тікелей
(прямые) шығындар;
• тікелей шығындардың жалпы сомасы;
• материалдық шығындардың сомасы;
• сметалық мөлшерлеме;
• өткізілген (шығарылған) өнім көлемі.
Аяқталмаған өндірістің бағалануы. Жаппай және сериялы өндірісте
аяқталмаған өндіріс құн бойынша бағаланады:
• нақты немесе нормативті (жоспарланған) өндірістік құн бойынша;
• тікелей шығындар бойынша;
• жұмсалынған шикізаттар мен материалдардың құндары бойынша.
Өнімнің бір ғана түрін өндіретін кәсіпорындардың бухгалтерлік
балансында аяақталмаған өндіріс нақты жұмсалған шығындар ба есептеледі.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қ.Р-ның заңы бойынша
кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепте қолданылатын тіркелімдердің мазмұны
мен бухгалтерлік ішкі есеп мәліметтері коммециялық құпия болып табылады.
3.Есеп саясатын дайындау.
Кәсіпорынның есеп саясаты осы ұйымның құрылған уақытша дайындалады.
Оны дайындаумен кәсіпорынның бас бухгалтері немесе арнайы есеп
(экономикалық) бөлімі айналысады. Дайындалған есеп саясатын кәсіпорынның
басшысы өзінің бұйрығымен немесе өкімімен бекітеді.
Бұйрықтың құрамында есеп саясатын есеп беру жылына қабылданған барлық
пункттерінің мазмұны толық ашылып жазылады. Сонымен қатар әр пунктке
тоқтала келіп қандай нормативтік құжат бойынша немесе қандай заң негізінде
есеп саясатының дайындалғандығы көрсетіледі. Қазақстан Республикасының
заңдарымен қатар есеп саясатын дайындауда ұйымның ішкі құжаттары негізге
алынған болса (лауазымды тұлғалар туралы, ішкі ережелер, бұйрықтар мен
өкімдер тағы да басқа) міндетті түрде ол туралы түсініктеме берілуі қажет.
Кәсіпорынның есеп саясатына енгізілген өзгертулер осы ұйымның басқару
құжаттарымен, яғни бұйрық, өкім немесе қаулыларымен ресімделуі қажет.
Ұйымның қабылдап бекіткен есеп саясаты сол кәсіпорынның қызмет атқаруы
барысында қолданылады. Оған өзгеріс енгізу мынадай жағдайларда жүргізізілу
мүмкін:
• Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
туралы заңының өзгеруіне сәйкес;
• бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілердің өзгеруі салдарынан;
• жаңа бухгалтерлік есеп стандартына көшуге байланысты және т.б.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есепті жүргізу жолдары ұйымның есеп
саясатының дайындарған кезінде таңдалып алынады. Бұл есеп саясаты
кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімшелерінде олардың орналасқан орындарына
қарамастан қолданылады. Ұйымның филиалдарының, еншілес және тәуелді
серіктестерінің және тағы басқа бөлімшелерінің өзіндік
бухгалтерлік есеп жолдарын жүргізуіне, яғни басқа есеп саясатын тағдауына
құқығы жоқ.
Бас кәсіпорын қаржылық қызметінің бөлімшелерінің есеп саясатындағы
болған өзгерістер туралы алдын ала қамтамасыз етуі қажет.
Ұйымдардың түсініктеме жазуларына (пояснительная записка) жыл бойы
орындалған жұмыстар бойынша жасалынған қаржылық талдаудың мәтінімен қатар
бухгалтерлік қорытынды есеп туралы шығарылған шешім және бөлу тәртібі
жазылады. Сонымен қатар осы түсініктеме жазуда кәсіпорынның келесі жылға
қабылдаған есеп саясаты (егер оған, яғни есеп беру жылына өзгерістер
енгізілген болса) жазылады.
1 САЛЫҚТЫҚ ЕСЕПТІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Салықтық есептің мәні мен принциптері.
Салықтық реформалар біздің еліміздегі ең бір қиыншылықты мәселелердің
бірі болып табылады, өйткені салықтық жүйе ‒ нарықтық қатынастардың маіызды
элементі және елдегі экономикалық жаңартулардың сәттілігі көбіне соның
дұрыстығына байланысты болады. Сондықтан да салықты алуға тырысатын
мемлекет қатаң салықтық міндеттемелер қоюына келеді, оларды орындамау
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен жазаланады, олар қылмыстық жазаға
тартылуға дейін де барады. Америка мемлекеттігінің негізін қалаушы әкесі
Бенджамин Франклин: Өмірде сөзсіз екі-ақ нәрсе: өлім мен салық, ‒ деп
тегіннен-тегін айтпаған [1, с.31].
Салық ‒ практика мен теорияда ұзақ уақыттық қалыптасуды бастан кешкен,
қисынды, көпфункционалды құндық категория. Салықтар, табысты жинау мен
қайта бөлу әдісі ретінде мемлекетпен бірге пайда болды.
Салықтардың түпнегізін түсінуге салық салу теорияларының классигі
А.Смит еңбектерінің маңызы зор [2, c.16], оның көзқарастары мемлекеттердің
негізін қалады. А.Смит салық салудың келесідей принциптерін көрсетті, оның
айтуынша, принциптер салықтардың сай болуы тиіс талаптары:
‒ азаматтар мүмкіндігінше қабілеттері мен күштеріне сәйкес үкіметті
ұстап тұруға қатысуы қажет, яғни мемлекеттің қамқорлығы мен қорғауына
сәйкес, алған табыстарына салық төлеуі тиіс. Кез келген салық міндетті
түрде теңсіздік болып табылады, себебі 13-ң алатыны болғандықтан, қалған 2-
не қатыстығы жоқ.
‒ әрбір жеке тұлға төлеуге мідеттелген салық өз еркінше емес, дәл
анықталуы тиіс. Төлеу мерзімі, әдісі, сомасы, барлығы төлеуші күшін де,
басқаға да анық болуы тиіс.
‒ әрбір салық төлеуші үшін ыңғайлы уақытпен әдіс бойынша алынуы тиіс.
‒ халықтың қалтасынан алынатын әрбір салықтың мемлекет қазынасына
артық түсімдерден мүмкіндігінше кең болуын қарастыра отырып белгілеуін
көздеу қажет.
Сөйтіп, біздің көзқарасымыз бойынша, салық салу салықтардың
практикалық арналымын жүзеге асыратын төрт функция орындайды, ол сурет 1-
де көрсетілген.
Фискалдық функция ‒ негізгі функция; ол табыстардың бюджет пен
зейнетақы кадрларының мемлекеттік бағдарламаларды орындау мақсатымен
қалыптасуын, шоғырлануын білдіреді. Бұл қаржылар әлеуметтік қызметтер,
ауылшаруашылық қажеттіліктер, сыртқы саясатты қолдауға, қорғаныс,
қауіпсіздік, әкімшілік басқарушылық шығындар, мемлекеттік қарыз бойынша
төлемдерге жұмсалады.
Сурет 1 ‒ Салықтардың маңызды функциялары (автордың арнайы әдебиеттерді
зерттеуі нәтижесінде жасалған).
Әлеуметтік фунция салық салудың әр түрлі сомалары негізінде жүзеге
асады. Бұл функцияның арқасында табыстары әр түрлі халық арасында бөлу
жүреді. Әлеуметтік функцияның мысалдары ретінде табысқа прогрессивті салық
салу, салықтық жеңілдіктер, бағалы заттарға акциздер.
Реттеушілік фунция мемлекеттік салықтық саясаттың мақсаттарын жүзеге
асыру механизмдерінің жұмысына бағытталған. Бұл функция салықтардың
инвестициялық процестерге, өндірістің өсімі мен төмендеуі және оның
құрылымына әсер етеді. Бұл функцияның мәні: салықтар тұтынуға арналған
ресурстарға салынады, ал өндірістік қорларға бағытталған ресурстар салықтан
босатылады, сондықтан да бұл функцияның үш құраушысы бар:
‒ ынталандырушы қосымша функциясы жеңілдіктер мен салықтан
босатулардан тұрады
‒ ынтасыздандырушы қосымша функциясы түрлі салықтық қойылымдарды
ынталандыру арқылы құмар ойын бизнесін, т.б. тежеу, кедендік баждарды
көтеру арқылы, елден капиталды шығаруды тоқтату.
‒ өндірушілік қосымша функциясы қолданылып жатқан ресурстарды қайта
жаңғырту үшін капиталды шоғырландыруға арналған.
Бақылау функциясы мемлекетке салықтық түсімдердің бюджетке дұрыс,
толық әрі дер кезінде түсуін қамтамасыз етуге, олардың көлемін қаржылық
ресурстарға деген қажеттілікпен салыстырып, нәтижесінде салық жүйесінің ,
бюджет саясатының реформаларын жүргізуге көмектеседі.
Жоғарыдағын жалпылай келе, келесідей қорытындыға келуге болады, салық
‒ бұл мемлекеттің ұйымдар мен азаматтардан белгілі мөлшерде, заңмен
белгіленген тәртіппен жиналатын алымдары.
Ол мемлекеттің пайда болуынан бастап қалыптаса бастаған және қоғамдағы
экономикалық қатынастардың міндетті бөлігі болып табылады. Қазіргі дамыған
қоғамда салықтар ‒ мемлекеттің негізгі табыс формасы. Бұдан басқа, салықтық
механизм мемлекеттің қоғамдық өндіріске, оның динамикасы мен құрылымына
экономикалық тұрғыдан әсер ету құралы болып табылады [3, c.21].
Cалықтық кезең және есептік кезең түсініктерін айыра білген жөн.
Кейде олар бір-біріне сәйкес келуі мүмкін, ал кейде есептілік салықтық
кезеңге бірнеше жасалуы мүмкін.
Бір салықтық кезең ішінде салық салу базасы куммулятивтік және
куммулятивтік емес әдістермен жүзеге асыруы мүмкін, яғни бөліп-бөліп немесе
кезең басындағы өспелі нәтижелермен. Белгіленген салықтық кезеңге карай,
салықтардың мерзімдік және периодтық-календарлық түрлерін ажыратады.
Мерзімдік салықтардың кезеңі салық салу объектісі пайда болғаннан кейін
басталады. Негізінен оларға акциздер жатады. Мысалға, спирттің барлық
түрлеріне, алкогольді өнімдерге, шылым өнімдеріне бюджетке акцизді төлеу
операциясының жүзеге асырылуынан кейін 10 күннен кешіктірілмей жүзеге
асурылуы тиіс. Сонымен қатар сатып алынған көлік қүралдарына салық оны
тіркеуге қойғанға дейін немесе тіркеген кезде төленуі қажет.
Периодтық салықтар белгіленген күнтізбелік мерзімде төленеді. Сонымен
қатар салық төлеушілер салықтық жеңілдіктерді қолданады. Жеңілдіктер
салықтық міндеттеме көлемін төмендетуге және кейінге қалдыруға қолданылады
(бұл жағдайда салық төлеушіге тегін несие немесе жеңілдетілген түрде
беріледі). Салықтық жеңілдіктер салық құрылымының қай элементтеріне өзгеріс
енгізілуіне қарай 3 түрге бөлінеді: салық төлеуден босату, жеңілдік
(скидки), салықтық несиелер.
Салық төлеуден босату ‒ бұл салық салу объектілері болып табылатын
кейбір салықтардан босату. Ондай жеңілдіктер барлық төлеушілер немесе
кейбір олардың категорияларына, тұрақты түрде немесе белгілі бір мерзімге
берілуі мүмкін.
Жеңілдіктер (скидки) ‒салықтық базаны белгілі бір мөлшерде төмендету
бағытталған жеңілдік түрі. Олар өз кезегінде лимиттелген (шектелген) және
лимиттелмеген (шектелмеген) болып бөлінеді. Яғни лимиттелген түрінде
жеңілдік көлемі шектеулі болады, ал лимиттелген жағдайда салықтық
міндеттеме төлеуші шығындарын толық қысқартуы да мүмкін. Жеңілдіктер
сонымен қатар жалпы (барлық салық төлеушілерге) және арнайы (кейбір жеке
категориялы субъектілерге) деп те бөлінеді.
Салықтық несиелер ‒ бұл салықтық қойылымды кемітуге бағытталған
жеңілдіктер түрі. Бұл кредиттің көпшілік түрі қайтарымсыз да, тегін де
болады. Салықтық несие берудің келесідей формалары белгілі:
‒ салық қойлымын төмендету
‒ жалпы салықтардан шегеріп, ұстап қалу
‒ салық төлеуді кейінге қалдыру, салықты бөліп төлеу
‒ бұрын төленген салықты қайтарып беру (белгілі бір бөлігін қайтару)
‒ бұрын төленген салықты есепке ала салу
‒ инвестициялық салықтық кредит [4, с.25]
Жалпы салықтардан шегерім жасау толық және бөлшектеп, белгілі бір
уақытқа немесе мерзімсіз жүзеге асырылуы мүмкін. Салық төлеуден белгілі бір
мерзімге толығымен босатылу салықтық демалыстар деп аталады.
Салық төлеуді кейінге қалдыру ‒ салықтық міндеттемені төлеу мерзімі
одан біраз уақытқа кейінге қалдыру.
Салықты бөліп төлеу ‒ салықтың толық көлемін бірнеше бөліктерге бөліп,
әрбір бөлікті төлеу мерзімін белгілеу.
Бұрын төленген салықты қайтарып берудің басқаша аты ‒ салықтық
амнистия.
Инвестициялық салықтық кредит ‒ бұл салықты (немесе оның бөлігін)
натуралды орындау болып табылады. Бұл қызмет жергілікті билік органдарымен
жергілікті бюджетке түсетін салық сомасы көлемінде беріледі. Салық төлеуші
ол міндеттемені өз қызмет ету аясымен немесе өзінің әлеуметтік статусы мен
мүліктік жағдайымен атқарады [5, c.63].
Инвестициялық салықтық несие ‒ бұл жаңа немесе қазіргі кезде бар
өндірістерді кеңейтуге, жаңғыртуға инвестициялар салатын төлеушілерге түрлі
салықтық жеңілдіктер беру болып табылады [6, c.72].
Нарықтық қатынастарға көшумен байланысты біздің елімізде салық жүйесін
және механизмін жақсарту процесі басталды. Сөйтіп, ҚР салық жүйесінің
негіздері қаланды, ол жүйенің жұмыс істеуінің методологиялық тетіктері
жасалып, жақсартылды, 2001жылдың 12 маусымында №209-II Салықтар және
бюджетке түсетін басқа да міндетті төлемдер туралы ҚР Кодексі қабылданып,
түзетілді. ҚР салық кодексі төлеуші түсінігін, салық салу принциптері мен
объектісін, салықтар сыныптамасын және т.б. сұрақтарды нақты әрі дәл
айқындайды. Алайда практикада көрінгендей, салық кодексінің осындай
қаланған негіздеріне қармастан, салықтарды дұрыс есептеу мен жинауда біраз
қиыншылықтар туындайды екен. Салық салу бойынша нормативтік актілер
анализы, қазір қолданылып жүрген есептеу заңнамалары мен бухгартерлік
есептегі өзгертулер халықаралық стандарттарға көшуге жарамсыз болып қалады.
Салық салуда болып жатқан өзгертулер салықтық төлемдер жасау кезіндегі
есептіліктерде мүлдем ескерілмейді екен [7, c.129].
Салықтарды есептеу жүйесінің негізінде салық салу талаптарын ескере
отыра қаржылық есептіліктің шеңберінде жүзеге асатын бюджет пен зейнетақы
қорларымен есеп айрысу жатады. Айта кететін жайт, бұл жүйенің негізгі
мақсаты қаржылық және салықтық есептіліктерін жасау үшін аса қажетті
ұйымның салықтық міндеттемелері туралы толық әрі сенімді ақпаратты
қалыптастыру. Бұл жағдайда, салықтарды есепке алу жүйесі төлеушінің
салықтық міндеттемелерін дұрыс есептеу үшін қажетті шарушылық және қаржылық
ақпаратты жинау, бекіту және өңдеу кешенін құрайды. Салықтарды есептеу
шоттарын реттейтін нормалар мен негіздер бухгалтерлік те, салықтық та
заңнамаларда көстетілген.
Салықтарды есептеу жүйесінің зерттеу пәні болып жалрылама түрде
ұйымдардың өндірістік және өндірістік емес іс-әрекеттері табылады, бұл
әрекеттер нәтижесінде салық төлеушіде салықтық міндеттемелер пайда болады,
яғни салықтық есептіліктің объектісі болып ұйымның қаржылық шаруашылық
қызметі нәтижесінде пайда болған табыс саналады, қаржылық шаруашылық қызмет
нәтижесіне келесілерді жатқызуға болады: белгілі бір тауарлар құны, өнімнің
қосымша құны, ұйым мүлкі, кейбір қызметтер түрі, т.б.
Салықтық есептіліктің мағынасы мен мазмұнын қарасытыра отыра, талдауды
бюджетке төленетін салықтық сомасын есептеуден бөлек жүргізуге болмайды,
өйткені салықтық есептіліктің басты мақсаты ‒‒ салықтық міндеттемелердің
нақты көлемін анықтау болып табылады.
Бұл жағдайда бухгалтерлік және салықтық есептіліктегі сәйкессіздіктер
салықтық есептілікті екі көзқарас тұрғысынан қарастыру болатындығын
көрсетеді: кең мағынада және тар мағынада.
Кең мағынада салықтық есептілік салық төлеушінің мүлкін тіркеу, оның
жүзеге асыратын шаруашылық операцияларын және олардың нәтижелерін есепке
алуға бағытталған бюджетке түсетін салық сомасын анықтау процесі. Яғни
салықтық есептілікті осы тұрғыдан қарастырсақ, ұйым ішінде болып жатқан
түрлі бухгалтерлік және статистикалық есептерді қоса алғанда, салықтарды
есептеуге байланысты барлық есептіліктерді салықтық есептілікке жатқызуға
болады. Басқаша айтқанда, бухгалтерлік есеп бюджетке түсуі қажет қандай да
бір бір салықты есептейтін болса, онда ол екі функция атқарады: есепті-
қаржылық (негізгі функциясы) және есепті-салықтық (көмекші функция).
Тар мағынада салықтық есептілік бюджетке төленетін салықтар соммаларын
есептеуде бухгалтерлік есептілік қолданылмайтын жағдайда іске қосылатын
арнайы жүйе. Яғни бұл күйде салықтық есептілікті жеке, тәуелсіз жүйе
қаржылық қатынастар жүйесі ретінде қарастыруға болады. Алайда, салықтық
есептілікті тек тар мағынасында қарастыру онша дұрыс емес, біріншіден,
бұндай анықтама беру салықты есептеу үшін маңызды бухгалтерлік қызметтердің
тұтас блогын алып тастайды, екіншіден, салықтық есептілік тарихи тұрғыдан
бухгалтерлік есептіліктен бастау алады [8, c.9].
Сонымен бірге, айта кететін жайт, таза күйінде салықтық есептілік аз
қолданылады, оның метадалогиясы барлық жерде бухгалтерлік есептілікке
негізделген. Басқаша айтқанда, бюджетке салықты аударуды есептей
бастағанда, бухгалтерлік есеп өзінің таза қаржылық-есептілік функциясынан
басқа қызметтерді де атқара бастайды да салықтық есептілікке айналады
(сурет 2) [8, c.11].
Cурет-2. Салықтық міндеттерді есептеу үшін жиналатын ақпарат жинау
жүйесі (арнайы әдебиеттерді зерттеу нәтижесіндегі автордың өзінің құрған
сызбасы).
Сонымен салықтық есептілік дегеніміз ‒ салықтық міндеттемені дұрыс
есептеу мен орындауға қажетті қаржылық-шаруашылық ақпаратты жинау, тіркеу
және өңдеу жүйесі.
Салық салу бойынша заңнамалық актілерде салықтық есептілік бойынша
қатынастардың регламентациясы әдетте салық салу мақсаттары
конструкцясында көрсетіледі, яғни қандай да болмасын негіз тек белгілі бір
салықтық көрсеткіштерге тікелей қолданылатынына баса назар аударылған.
Салықтық есептемені жүргізу жүйесінің келесі негізгі міндеттерін
ерекшелеуге болады, олар бірнеше топтарға бөлінген:
‒ салық төлеушінің міндеттерін дұрыс анықтауға көмектесетін алғашқы
ақпаратты жинау және тіркеу
‒ алғашқы салықтық ақпаратты бухгалтерлік және салықтық регистрлерде,
бухгалтерлік есептіліктің шоттарында мерзімінде көрсету
‒ салық төлеушінің салықтық міндеттемелерінің көлемін дұрыс анықтау
‒ нақты әрі сенімді салықтық есептіліктің қалыптасуы
‒ салықтық есептілік пен салықтық ақпараттың қалыптасуын бақылау
Бұл міндеттерді щешуде салықтарды есептеу жүйесі бірнеше маңызды
функцияларды атқарады, олар осы диссертациялық жұмыста көрініс табады.
Біріншіден, бұл фискалдық функция. Салықтарды есептеу арқылы мемлекеттің
бюджетті толтыру міндеттері орындалады. Салықтық төлемдерді қабылдау туралы
актілердің көбінде есеп айырысу жөнінде ақпарат алу үшін белгілі бір
есептеу жұмыстары жүргізілуі тиіс. Сөйтіп, ұйым өнімнің өзіндік құнына
барлық өндіру мен өткізуге кеткен шығындарды жатқызуы керек. Өнімнің
өзіндік құнына байланысты мәліметтер бухгалтерлік есептілікті жүргізу
арқылы қалыптасады. Алайда мемлекет, өзінің фискалдық қызығушылықтары мен
салық саясатына қарай өнімнің өзіндік құнына кіретін кейбір шығыстарды
шектеуі мүмкін немесе оларды келесі салық кезеңіне көшіруіне болады.
Салықтарды есептеу, сонымен қоса, бақылау функциясын да атқарады.
Қазіргі күнгі салық салу салықтық көрсеткіштердің едәуір қисынды
есептелуінің көрінісі, бұл көрсеткіштердің ішіне салық салу объектісі,
салық салу базасы, жеңілдіктер т.б. Салықтарды есептеу жүйесі салық
органдарына бекітілген салықтық-есептік формалар арқылы салықтық
міндеттемелердің дұрыс орындалуына бақылау жасауға көмектеседі.
Салықтардың есептілігі салықтық-есептеу процесін ақпаратпен жабдықтау
функциясын да атқарады. Сөйтіп, салықтық есептілік қазіргі жүзеге асып
жатқан заңнама аясында бухгалтерлік жүргізуге міндетті емес тұлғалардың да
салықтарды дұрыс әрі дәл мерзімде төлеуін қадағалайды. Бұл негізінен дара
табыс салығына қатысты.
Жалпы айтқанда, салықтарды есептеуді жақсарту ‒ бұл салық жүйесінің
әрі қарайғы дамуын жақсарту мен оңтайландыру. Салық салу саласында шетелдік
теориялық зерттеулерді ескере отырып және дамыған елдердің бұл саладағы
практикалық жетістіктерді келесі пікірге негіз болып отыр: салықтарды
есептеудің жүйесін жетілдіру ұйымдардың экономикалық қызметі туралы шынайы,
сенімді әрі толық ақпараттыалуға, салықтарды дұрыс есептеу мен төлеуге
мәліметтерді дайындауға көмектеседі.
Принцип латын тілінен аударғанда бастау, негіз, өзгермес қалып деген
сөзді білдіреді [9, c.18-21]. Принцип ‒ қандай да бір теориялық бастапқы
негіз болып табылады [10, c.43-49].
Арнайы әдебиеттерді зерттеу мен берілген принциптерді жүйелендіру
негізінде, біз келесідей негізгі принциптерді ұсынамыз: біртұтастылық,
үздіксіздік, сәйкестілік, қайшылықсыздық, нақтылық, коммуникация, дәл
мерзімділік, әділеттілік, бейтараптылық.
Біртұтастылық қағидасы салық жүйесінің барлық мәліметтерді бірдей
негізден бастау алып, біртұтас организм ретінде жұмыс істеуін білдіреді.
Біртұтастылық салақ салу жүйесі шаруашылық процестердің міндеттеріне жауап
беруі керек. Барлық элементтер бір-бірімен тығыз байланысты және бір-бірін
айқындайды.
Үздіксіздік принципі салықтық есептілікті жүргізу процесінің уақыттық
шектеулерін айқындайды. Бұдан шығатын түйін, ұйымдағы салық есептілігі онің
құрылуынан басталып, оның толық жабылуына дейін немесе басқа ұйым ретінде
қайта құрылуына дейін үздіксіз жүргізілуі керек.
Келесі қағида ‒ сәйкестілік. Ол ұйымның шыныйы табыстары, шынайы
мүмкіндіктерінің төленген салықтарға сәйкестігін білдіреді. Бұл принциптің
сақталуын тексеру салықтық бақылау арқылыжүзеге асады, оның өзі ішкі
(қызметкерлер мен басшылықтың жүргізуімен) және сыртқы(салық органдары
қызметкерлерімен) бақылау болып бөлінеді.
Сәйкестілік қағидасы мен қайшылықсыздық қағидасы тығыз байланысты,
яғни салық жүйесінде бір-біріне кереғар жайттар болмауы тиіс. Бұл принцип
тек үлгі ретінде ғана емес, сонымен бірге салық төлеушіге арналған
практикалық нұсқаулық ретінде де маңызды. Өйткені олар жұмыс жасайтын
заңнамалық құжаттарда көптеген қарамақайшылықтар бар. Заңгерлер осы
тұрғыдан екі ереже шығарды:
1. егер екі заңнамалық құжатта бір-біріне карамақайшы норма болатын
болса, онда жоғарырақ тұрған орган шығарған құжат дұрыс деп
танылады.
2. егер екі заңнамалық құжат та бір органмен шығарылған болса,
ондадұрыс деп соңғы шыққан норма танылады [6,7,11].
Бұл ережелер салық жұйесіндегі қандай да болмасын кереғарлықтарды
жояды.
Нақтылық принципіне сәйкес, салықтарды есептеу жүйесі оны қолданатын
әрбір субьетіге түсінікті болуы тиіс. Әрине бұндай мәліметтер барлық
қатысушыларға түсінікті болуы мүмкін емес, бұл қағиданың мәнін талдауда
мынадай түйін шығарады ‒ ол жай ғана пайдаланушыларға емес, оның нақты
керек контингентке түсініктілігі: әкімгерлерге, қаржыгерлерге, салық
инспекторлары мен салық полициясына. Ал қатардағы қызметкерлер,
акционерлерге келетін болсақ, олар маманданған аудиторлар мен
консультанттардың көмегіне жүгіне алады.
Бұл тұргыдан коммуникация принципі макңызды рөль ойнайды, ойткені бір
тұлғадан екіншісіне ақпарат тасымалдауда бұл қағида маңызды. Мәселе мынада
‒ салық жүйесінің мәліметтері әрбір қызығушылық танытқан тұлғалар мен
ұйымдарға қол жетімді болуы керек, егер осы мәліметтер коммерциялық құпия
болмаса ғана. Бұл ұйымдарға әскерлік әріптестікті кеңейтуге, инвесторлар
мен несиелер тартуға көмектеседі.
Дәл мерзімдік принципі салықтарды есептеуде негізінен өз мерзімінде
салық органдарына декларациялар мен есептемелерді толтыруда көрініс табады.
Бұл салық органдарының тұрғысынан айыппұл санкцияларының санының қысқаруына
көмектеседі, айыппұлдар ұйымның қаржылық жағдайына теріс әсер етеді.
Шынайылыққа келетін болсақ, ақпарат дұрыстығының және салық
есептілігіндегі қателіктер мен сәйкессіздіктерді болдырмауға арналған.
Бейтараптылық принципінің мәні мынада ‒ салықтық ақпарат әрбір
пайдаланушыларға бірдей қолданылуы тиіс, мейлі ол ұйымның басшысы немесе
салық органының өкілі болсын.
Қарстырылып өткен салықтық есептілік қағидалары бір-бірімен тығыз
байланысты, оларды бөлуге болмайды. Тек тығыз байланыста ғана олар салықтық
төлемдердің негізгі базасын құрайды. Бұл принциптерге осы жүйенің қалған
құрамдас бөліктері де сәйкес келуі керек.
1.2 Бухгалтерлік және салықтық есептердің арақатынасы.
Бухгалтерлік есеп нормативтік реттеу жүйесінде ұйымда жүргізілетін
есептілік жұмыс екі түрге бөлінетіндігі қарастырылған. Олар қаржылық және
басқарушылық есеп.
Басқарушылық есеп ‒ бұл өндіріс шығындарын есептеу, оларға бақылау
жасау, пайданы болжамдау.
Қаржылық есеп ‒ бухгалтерлік есеп шоттарының мәліметтерін жинау, ол
мәліметтерді қаржылық есептілікте қолдану, есепті кезең үшін қаржылық
нәтижелерді анықтау.
Қаржылық есептің зеттеу объектілерінің бірі ‒ ұйым міндеттемелері,
әсіресе, салықтар мен алымдар бойынша бюджетпен есеп айырысу. Алайда
есептік және салықтық заңнамаларының сәйкессіздігі, олардың арасындағы
қайшылықтардың өсуі келесіге әкеледі: қазіргі кездегі қаржылық есептілік
негізінде бюджетпен есеп айырысу тәсілі ұйымның салықтық міндеттемелерінің
көлемін нақты анықтау және салықтық есеп беруді қалыптастыру тек
бухгалтерлік есеп негізінде жүргізілсе мүмкін емес [12, c.21].
Экономикалық әдебиеттерде Г.Ю.Косьянова, А.В.Брызгалин, Д.Г.Черник,
Е.Н.Евстигнеев, А.И.Кочетков, Т.Ф.Юткина, В.И.Макарьева, Т.В.Бодрова
секілді ресейлік авторлар бұл қайшылықтардың екі негізгі бағыттарын бөліп
көрсетеді [13, c.23, 14, c.33, 15, c.47, 16, c.24, 17, c.15, 18, c.25, 19,
c.23, 20, c.9]:
1) Кәсіпорындарда өдірістік іс-әрекеттердің процесінде жүзеге
асатын барлық шаруашылық операциялардың бірегей бухгалтерлік
есебін жүргізу, соның ішінде салықтарды есептеу мен төлеу
операциялары.
2) Есептік жүйенің үш құраушысына бөлінеді: қаржылық, басқарушылық
және салықтық.
Біздің ойымызша, бірінші бағыт пайда болған қайшылықтарды шеше
алмайды, өйткені оның іске асуына және оптималды жұмыс істеуіне салықтық
пен бухгалтерлік заңнамаларды да өзгерту керек. Осылайша, бұндай өзгертулер
айтарлықтай уақыт, қаржы және еңбек шығындарына әкеледі. Бұдан басқа,
бухгалтерлік оған дейін де қаржылық және басқарушылық есепте бөлінген, олар
зеттеу объектілері мен мақсаттары бойынша, пайдаланушылары, есеп беру
формалары мен басқа да элементтері бойынша ерекшеленеді.
Екінші бағытқа келетін болсақ, салықтық есептің қаржылық есептен тыс
қалыптасуы мен қызмет етуі, біздің ойымызша, дұрыс емес. Өйткені бұл
қаржылық есептің жүйесінен біршама есептікпроцедуралардыалып тастар еді,
негізінен ұйымның салықтық міндеттемелерін анықтаумен байланысты, оларсыз
сенімді бухгалтерлік есептіліктің қалыптасуы мүмкін емес. Немесе екі
параллельді есептеу жүйелерінің болуына соқтырар еді. Сөйтіп, бухгалтерлік
есептіліктің мақсаты ұйымның қызметі, оның міндеттемелері туралы шынайы
ақпаратты қалыптастыру. Ал салықтық есептің мақсаты болса, ұйымның салықтық
міндеттемелері жөнінде шыныйы ақпарат қалыптастыру. Бұл жағдайларда
бухгалтерлік есептілікте пайда болған қайшылықтарды шешу үшін салықтық
есептілік жүйесінің бөлініп шыққан дұрыс, өйткені ол бухгалтерлік есеп
талаптарымен қатар, салықтық заңнама, талаптарын да ескереді.
Салықтық есептің қазіргі кездегі негізгі прооблеманы бірегей
методологиялық базаның жоқ болуы мен салықтық есептілікті құруға басқа
авторлардың альтернативті ұсыныстардың керемет болмауы. Біздің ойымызша,
салықтық есептің проблемаларының методологиялық шешімі салықтық есептілікті
жүргізудің ақпарат жылжуы мен есептілікті құрудың нұсқасын таңдауда
негізделуі керек. Сөйте тұра салықтық есепті есептің жеке, тәуесіз түрі
ретінде қарастыруға болмайды, өз ішіне қаржылық, салықтық және басқарушылық
құрамдастарды біріктіретін бухгалтерлік есептіліктің бір бөлігі.
Бухгалтерлік есепті жақсарту концепциясы Салық кодексі мен Қазақстан
Республикасының заңнамаларының талаптарына сәйкес жүргізілуі керек. Негізгі
ойы ‒ бухгалтерлік есептің комбинациялық регистрлерінің, (корпоративтік
табыс салығы бойынша декларацияларды дайындауға қолдану). Бухгалтерлік
анықтамалардың, аналитикалық регистрлердің корпоративтік табыс салығы
бойынша декларацияларды дайындауға қолдану.
Айта кететін жайт, салықтық есептілік корпоративтік табыс салығын
дұрыс есептеу үшін қажет, яғни корпоративтік табыс салығын есептеу үшін ол
бойынша декларация толтыруға болатын құжат қажет. Бухгалтерлік және
салықтық есептіліктер арасында принциптік айырмашылықтар көп емес.
Бухгалтерлік есепте көрсетілген және салықтық есепте түзетуді талап ететін
шаруашылық операциялар сурет 3-те көрсетілген.
Сурет 3-те көрсетілген операциялық салық салу мақсаттары үшін
түзетіледі, өйткені ұйымның кірістері мен шығыстарын мойындау үлкен мәнге
ие. Кесте 1-де ұйымдардың табыстарын мойындау тұрғысынан бухгалтерлік және
салықтық есептердің ережелерін салыстыру келтірілген, ол салық салу
ережелері заңнамалық құжаттарда көрсетілген бухгалтерлік ережелерімен
әрдайым сәйкес келе бермейді.
Бухгалтерлік және салықтық есептің жақындауы нормативтік талаптар
бойынша есептілікті ұйымдастыру мен корпоративтік табыс салығын ең аз
шығындармен есептеуге көмектесетін қажетті ақпарат алуға көмектеседі.
Салықтық есептің аналитикалық регистрлері ақпаратты жинақтау мен жүйелеуге
арналған, ол ақпарат есептілікке қатысты қабылданған құжаттарда, салықтық
базада көрсету үшін салықтық есептіліктің аналитикалық мәліметтерінде
болады.
Бухгалтерлік және салықтық есептерді жүргізу ережелерінің прициптік
айырмашылықтарын келесідей қорытындылауға болады:
‒ заңнама ұйымдардың бухгалтерлік есебін жүргізуді реттейтін ережелер,
нормалардың көп санын қамтиды, бұл нормалар мен ережелер негізінен
бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңда бар [21];
‒ бухгалтерлік есепті жүргізу реті түрлі атқарушылық билік
органдарымен нақтыланған, ол органдардың өкілекттілігіне бұндай мәселелерді
шешу кіреді. Әңгіме негізінен Қазақстан Республикасы қаржы министрлігінің
нормативтік-құқықтық қаулылары жөнінде;
‒ салықтық есептің негізгі ерекшелігі ‒ оның ұйымдағы жүргізу жүйесін
салық төлеуші өзі ұйымдастырады. Қазақстан Республика Салық кодексі салық
төлеудің тек негізгі прициптерін ғана бекітеді.
Сурет 3. Салықтық есепте түзетуді талап ететін операциялар (автордың
құрауымен).
2 КОРПОРАТИВТІ ТАБЫС САЛЫҒЫ БОЙЫНША ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ЕСЕПТІЛІКТІ
ҚАЛЫПТАСТЫРУ
2.1 Табыстың салық есебін ұйымдастыру
Салықтарды есептеу жүйесі - өзіне бірқатар құрылымдық
элементтерді қосатын күрделі жүйе. Бұл элементтердің барлығы өзара
байланысты болып келеді және салықты есептеудің ертеректе айтылған
қағидаларына сүйене отырып негізделуі тиіс. Сонымен қатар, салық есебі
жүйесінің жекелеген элементтерінің бухгалтерлік есепке тікелей қатысы
болмайды және оларды реттеу үшін ұйымдарда есеп саясаты жөніндегі
Положенияда қосымшаларды қалыптастыруды алдын ала ескеру қажет. Ұйымның осы
ішкі құжатында салықтарды есептеудің негізгі қағидалары мен ережелері,
салықтық төлемдерді жүргізуді ұйымдастыру мен әдістемесі қарастырылады. А
Қосымшасында қараңыз
Салықтық есепті ұйымдастыру салықтық есепті іске асыратын тұлғалардың
шеңберін, олардың лауазымдық нұсқауларын (құқықтары мен міндеттері),
салықтық есеп – қисапты дайындау кезінде қолданылатын есеп құжаттарының
нысандарын, есеп ақпараттарын өңдеудің тәртібі мен технологиясын, салық
есебін жүргізудің дұрыстығына ішкі бақылау өткізудің тәртібін және өзге
сұрақтарды қамтиды.
Салықтық есепті ұйымдастыру іскерлік (действующий) заңға негізделуі
керек, бірақ оның мазмұны түрлі факторларға тәуелді түрлендірілуі мүмкін.
Ол факторларға: ұйымдастырушылық қызметінің масштабы, ұйым жұмысшыларының
саны және басқалар жатады. Осы бөлімнің элементтері ұйымның, қызметінің
нақты жағдайларына байланысты, өзінде дербес өңделіп шығарылады.
Салықтық есепті ұйымдастыру есепті жүзеге асыратын тұлғалардың
шеңберін қарастыру міндетті. Көбінесе, салықтық төлемдердің есебі мен есеп
– қисабын ұйымдастыруды бухгалтерлік қызмет атқарады.
Ұйым нақты жағдайларға байланысты салық есебін жүргізуді:
1) құрылымдық бөлімше ретіндегі мамандандырылған салықтық қызметпен;
2) аудитормен немесе аудиторлық фирмамен;
3) салық бойынша штаттық маманмен немесе салық бойынша бухгалтермен;
4) ұйымның басшысының өзімен (көбінесе шағын бизнес ұйымдарына қатысты)
іске асырылады.
Ұйым басшысы салық бойынша маманды бас бухгалтердің келісімімен
жұмысқа тағайындайды немесе жұмыстан босатады. Салық бойынша маман салық
есебін жүргізуі үшін, толық және нақты салық есептілігін уақытылы тапсыруы
үшін, ұйымның ішкі салықтық бақылауын өткізуі үшін жауапты болуы тиіс.
Мамандардың лауазымдық нұсқаулары есеп саясаты жөніндегі Положениеның
қосымшасында келтірілуі міндетті.
Салық есебінің саясатында салық регистрлерінің нысандары қарастырылып,
бекітілуі қажет. Себебі кейбір жағдайларда бюджетке төленуге тиісті
сомаларды анықтау үшін бухгалтерлік есептің мәліметтері жеткліксіз болып
келеді. Осындай кездерде арнайы жасалған салық есебінің регистрлері
қолданылады.
Салықтар бойынша бастапқы ақпарат бухгалтерлік есептің регистрлерінде
жинақталып, бухгалтерлік есептің және салық салуға қажетті салықтық есептің
бастапқы құжаттарында жүйелендіріледі деп саналады. Регистрлерде
жүйелендірілгеннен кейін бұл ақпарат топтастырылған күйінде салықтық есеп –
қисаптарға көшу керек.
Салықтық есеп – қисап – бұл салық төлеуші негізгі салықтық
көрсеткіштерді көрсететін және салықтық міндеттеме сомасын есептеп беретін
арнайы типтік нысандар. Салықтың әр түрі бойынша салықтық есеп – қисаптың
сәйкес нысаны толтырылады. Салықтық есеп – қисап нысандарының саны ұйымның
төлейтін салықтар мен міндетті төлемдер көлеміне байланысты болып келеді.
Сондықтан салық саясатының қосымшасында салықтық есеп – қисаптың типтік
нысандарының тізімі келтірілуі тиіс.
Салық есебінің өзіндік ерекшелігі – бюджетке төленуге тиісті және
төленген салықтар мен міндетті төлемдер міндетті түрде бухгалтерлік есеп
регистрлерінде тіркелінуі. Сондықтан, салық есебі салықтық – есептік
ақпаратты өңдеудің ретін, алғашқы құжаттардан бастап, аналитикалық және
синтетикалық есеп регистрларына дейін қарастыру керек.
Салықтық есеп – қисаптың көрсеткіштерін дәлелдейтін құжаттама
анықтамалық материал рөлін ойнайды. Салықтық есептік регистрлердің
мәліметтері бірден синтетикалық есептің регистрлеріне жазылуға негіз бола
алмаған жағдайда аналитикалық есеп регистрлері пайдаланылады. Салықтық –
есептік ақпаратты өңдеудің жалпы схемасы ұйымның есеп саясаты жөніндегі
Положенияның қосымшасында көрсетілуі тиісті. Сонымен қатар, есеп саясаты
Положениясының осы бөлімінде шот – фактураларға қол қою құқығы бар
лауазымды тұлғалар тізімі бекітілген жөн. Салық есебін ұйымдастыру салық
есебінің дұрыс жүргізілуін қадағалайтын ішкі бақылауды жүргізуді қарастыру
керек. Ең алдымен ішкі бақылауды жүзеге асыратын тұлғалар шеңбері
бекітіледі. Ішкі бақылау ұйым басшысы, бас бухгалтер, бухгалтерия
жұмысшыларынан тұратын арнайы құрылған комиссиямен өткізілуі мүмкін.
Кейбір ұйымдарда ішкі аудит жүйесін – ұйымның ішіндегі бақылау
органын құру қарастырылуы мүмкін. Аталған қызметті құру жөніндегі шешімді
ұйым өз еркімен қабылдай алады. Осындай жағдайда ішкі аудитті бас бухгалтер
немесе бухгалтерия жұмысшылары емес, тікелей ұйым басшысына бағынатын
мамандандырылған аудиторлық бөлімше немесе бір ғана аудитор іске асырады.
Қызметтің басты мақсаты – ұйымның жұмыс қабілеттілігін арттыру, қаржылық
тұрақтылығын күшейту. Салық саясатының қосымшасында салықтық есеп
элементтері бойынша тексерісті өткізудің мерзімі мен кезектілік реті
анықталады.
Жоғарыда айтылғанмен қоса, ұйымның салық саясатында салықтық
төлемдерді өтеу мерзімі белгіленуі тиіс. Осыған сәйкес ұйымның төлейтін
салық түрлері бойынша және салық органдарына арнайы салықтық есеп –
қисаптарды тапсыру мерзімі көрсетілген қаржылық жылға салықтық календарь
қосылу қажет. Әрбір салық және алым бойынша салықтық төлемдерді өтеу және
арнайы салықтық есеп – қисаптарды тапсыру мерзімдері Салықтық кодексте
бекітіледі және кәсіпорынның ұйымдастырушылық – құқықтық нысанына тәуелсіз
барлық ұйымдарға міндетті болып табылады.
Салық кодексіне сәйкес кәсіпорындар корпоративті табыс салығын
өздерінің тұрғылықты орны бойынша төлейді. Ұйымдар корпоративті табыс
салығын аванстық төлемдер төлей отырып өтейді. Салық периоды ішіндегі
төленуге тиісті аванстық төлемдер сомасы салық төлеушінің өзімен ағымдағы
салықтық кезеңдегі корпоративті табыс салығының болжамды сомасын есепке ала
отырып, алдыңғы салықтық кезең декларациясында көрсетілген фактілік
салықтық міндеттеме мөлшерінде есептелінеді. Төленуге тиісті аванстық
төлемдер салықтық кезең ішінде тең үлестермен төленеді. Ұйым корпоративті
табыс салығы бойынша аванстық төлемдерді әр
айдың 20– нан кешіктірмей тапсыруы керек. Бюджетке төленуге тиісті
фактілік алынғын табыс пен алдыңғы салық кезеңіндегі аванстық төлемдер
сомасы арасындағы айырмашылық анықталуы қажет. Егер аванстық төлемдер
сомасы бюджетке төленуге тиісті фактілік алынған табыс сомасынан асып
кетсе, салықтық заңдылықта артық төленген салық сомалары зачетке алынады.
Салық саясаты қосымшасында салық салу мақсатындағы түзетілетін
шығындардың тізімін, шектелген есептеулер нормаларын, нормативті сомаларды
есептеу базасын, есептемелерге негіз болатын заңды құжаттарды көрсетеді.
Салық есебі бойынша әдістеме салық салу мақсатында күмәнді талаптар
бойынша резервті де қарастыруы мүмкін. Салық саясатындағы осы пунктті
Қазақстан Республикасы территориясында қызмет ететін барлық ұйымдар қосу
қажет. Себебі салық салу мақсатындағы табыс өнімді тиеп салған, жұмыс
атқарылған, қызметтерді көрсеткен және сатып алушыларға расчетты құжат
көрсеткен сәттен бастап танылады. Атқарушы заңға сәйкес резервтелуге тиісті
күмәнді талаптар сомалары салық салу кезінде есепке алынатын, қаржылық
нәтижені азайтатын, өткізушілік емес шығындарға жатады. Есепті кезеңнен
кейінгі жылы төленген сомалар салық салынатын табысты қайта қалпына
келтіреді. Егер күмәнді талаптар бойынша резерв құрылған жылдан кейінгі жыл
соңына дейін толық немесе бөлшектеп пайдаланылмаса, онда шығындалмаған
сома сәйкес кезеңнің салық салыну мақсатындағы табыс сомасына қосылады.
Осыдан шығатын қорытынды, әрбір күмәнді міндеттеме бойынша қарыз алушының
қаржылық жағдайына (төлем қабілеттілігіне) байланысты және қарызды тұтастай
не бөлшектеп өтей алу қабілетіне байланысты күмәнді талаптар бойынша
резервтің көлемін анықтау қажет.
Салық саясатын қалыптастыру арқасында ұйымның салықтық дисциплинасын
жақсарады, салықтық органдармен берілетін айыппұлдар саны минимумға дейін
төмендейді, бүкіл есеп жұмыстары рационалданып, ұйымның қаржылық жағдайы
тұрақтандырылады.
Сонымен, есеп саясаты жөніндегі Положения, әсіресе, салық есебі
бөлігі, ұйымның өзінде дербес түрде жасалынуға болады. Қиыншылықтар
туындаған жағдайда салық салу облысындағы жоғары квалификациялы мамандарға,
тәуелсіз аудиторларға немесе аудиторлық фирмаларға жүгінген жөн. Осындай
құжатты құрастыру ұйымдарға салық есебін жүргізгенде заңға қайшы келмеуін
және салықтық – төлемдік дисциплинаның нығайтылуын, салықтық төлемдерді
дұрыс есептеу мен уақытында төлеуге жәрдемдеседі.
Жоғарыда айтылғандарға қоса, ұйымның қызмет аясын, табыс алу
мақсатында орындалатын процестерді, есептеулердің әдістерін, табыстарды
танудың кепіл шарттарын анықтау керек. Жекеше алып қарағанда, әлемдік
тәжірибеде мынадай жалпы тараған әдістер қолданылады:
2– кесте Табысты есептеу әдістері
Әдіс аты Қысқаша сипаттамасы Қолданылу аясы
1 2 3
1. Рассрочкаға сату Консервативті әдістердіңБөлшек саудамен
әдісі біреуі және шектеулі айналысатын фирмалармен
қолданыста. қолданылады.
Табыс ақша алынған сәттеСпецификалық типтік
танылады. Есеп сатылымдар (аванстық
рассрочкаға сату шоттарытөлемі төмен, соңғы
бойынша жеке жазбалардыңтөлемі гарантталмаған
көмегімен немесе әр жылжымайтын мүлік есебін
жылдың рассрочкаға сату жүргізгенде)
бойынша жалпы табысы жағдайларында
негізінде жүргізіледі. пайдаланылады.
2. Шығындарды өтеу әдісіКөбінесе орны Ақша қаражаттарының
толтырылмайтын шығындар түспеу қалу қаупі бар,
әдісі деп аталыды. тәуекелділік деңгейі
Себебі шығысталған ерекше жоғары
шығындар табыс келісімшарттарға
танылғанға дейін өтелу қолданылады. Ақшаның
керек. конечный поступленияна
сенімсіздігі бар
рассрочкаға сату кезінде
орын алуы мүмкін.
3.Жұмыстың атқарылу Кірістерді, шығындарды, Көбінесе құрылыста
пайызы әдісі жалпы табысты тану әрбірнемесе материалдық
есепті кезеңде аяқталу өндірісте пайдаланылады.
пайызын табу негізінде Сонымен қатар, шығындар
мына формуламен мен орындалу көлемі
анықталады: арасында сызықтық емес
Аяқталу пайызы = есепті байланыс орнатылу керек.
кезең соңындағы шығындарТабыстар мен шығындардың
(барлығы) жоба бойынша тиімділігін анықтау үшін
жалпы шығындар сметасы. шығындардың немесе
шығарылымның мөлшерін
мұқият талдау міндетті.
4. Айқын атқарылу әдісі Табыс операция аяқталғанБір әрекет орындалған
уақытта танылады. Мыс, кездегі істелінген
келісімнен комиссиондық.қызметтер үшін алынған
табысты есептеу үшін
қолданылады.
5.Пропорционалды Қызмет көрсету есепті Қызмет көрсету аясында
орындалу әдісі кезең мерзімінен асатын жұмыс істейтін ұйымдар
көп этапты қызмет үшін:
көрсету нәтижесінде 1) ипотекалық банктің
табыс танылады. Түрлі ипотекалар бойынша ай
қызмет түрлеріне сайынғы төлемдерін
байланысты табысты өңдеу;
пропорционалды өлшеу 2)сабақтарды,
түрлері де бар: емтихандарды, сырттан
қызметтерді көрсетудің оқуды өткізу;
бірдей этаптары, яғни 3) периодтық төлем
әрбір қызмет көрсету орнатылған
этабы бойынша бірдей құрал–жабдықтарды жөндеу
мөлшерлі табыс алынады; бойынша қызмет көрсету.
қызмет көрсету этаптары
әр түрлі, қызметтерден
табыстар субъектінің әр
этаптағы тікелей
шығындарына
пропорционалды танылады;
фиксирленген мерзімі бар
ұқсас этаптар.
6. Аяқталған орындалу Табыс жұмыстардың Жүк тасымалымен және
әдісі барлығы аяқталып, актқа транспортировкамен
қол қойылған уақытта айналысатын
танылады. компаниялармен
қолданылады.
7. Инкассация әдісі Табыс ақша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz