Қытай Халық Республикасында 1949-1959 жылдары социалистік жүйенің қалыптастыру мәселесі, оның қоғамның барлық саласындағы барысы мен мәні
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырда әлемнің көптеген елдерінде
социалистік қоғамды орнату жолында ауқымды саяси-идеологиялық, әлеуметтік
мәні бар науқандар мен эксперименттер жүргізілді. Социалистік жүйені
қалыптастыру әрекеті бір ғана елдің немесе халықтың емес, тұтастай
құрлықтар мен аймақтардың тарихи дамуына, жалпы бүкіл адамзат баласының
тағдырына ықпал етуші қуатты процеске айналғандығы белгілі. Қоғамдық
дамудың мұндай жүйесін орнату талпыныстары дүниенің барлық бөліктерінде
көрініс алды. Соның ішінде адамзат тарихындағы ең ежелгі өркениеттердің
бірі саналатын Қытай әлі күнге дейін социалистік жүйені құру бағытында
дамып келе жатыр.
1949 жылы Қытай Халық Республикасы құрылған соң Мао Цзэдуннің
жетекшілігіндегі коммунистік партия кешегі Қытайға ұқсамайтын жаңа Қытай
мемлекетін құруға шындап кірісті. Социалистік қоғамның салтанат құруы,
социалистік жүйенің қалыптасуы жаңа Қытайдың дамуының басты өзегі болды.
Коммунистік партия билік басына келгеннен кейін қытайлық ерекшеліктерге
ие болған марксизм идеологиясы негізінде бүкіл елде тарихи маңызы бар
ауқымды эксперименттерді жүргізе бастады. Мұндағы басты мақсат бүкіл қытай
қоғамын, барлық әлеуметтік топтарды бір идеологияның төңірегіне топтастыру
және сол идеологияға адал қызмет етуін мүмкін қылу болған еді. Қытай Халық
Республикасының басшылығының жүргізген социалистік жүйені қалыптастыру
жолындағы науқандары елдің саяси, әлеуметтік, рухани-мәдени, шаруашылық,
экономикалық, ғылым-білім салаларын толық қамтып, дәстүрлі Қытайдың саяси-
экономикалық тұрғыдан модернизациялануына, жаңаруына ерекше әсер етті.
Коммунистік партияның жетекшілігімен жүрген социалистік модернизация
процестері негізінен тотолитарлық басқару механизмін іске қосуының
нәтижесінде жүзеге асуы мүмкін болды. Яғни, егер Кеңес Одағындағы секілді
жаппай террорлық және қуғын-сүргін әдістерді қолданбаған жағдайда радикалды
науқандардың іске асуы екі талай болары сөзсіз еді. Социалистік жүйені
қалыптастыру барасында Қытайда нарықтық қатынастар, еркін бәсекелестік,
демократиялық еркіндіктер, басқаша ойлау, яғни сөз бостандығы секілді
құндылықтар жүйесі толықтай ығыстырылды.
Социалистік қоғамды құру барысында Қытайдың саяси жүйесі мен құрылысы,
мәдениеті, ғылым саласы өзгертіліп, социалистік сипатқа ие болды. Сонымен
қатар Қытайдың дәстүрлі ауыл шаруашылық саласы, экономикалық секторлары да
толығымен өзгертіліп, онда социалистік бақылау мен социалистік меншік
институты орнатылды. Коммунистік партияның бастамасы бойынша жүргізілген
барлық гүлдер шешек атсын, жалпы жарыса үн қатсын науқаны қоғамдағы
барлық күштер мен партияларға, барлық әлеуметтік топтарға, жекелей
тұлғаларға сөз бостандығы құқықығын бергенімен, ақыр аяғы бұл саясатты
жүргізудің саяси-идеологиялық мәні белгілі болды. Бұл науқан қысқа мерзімде
коммунистік партияға қарсы оппозициялық элементтердің анықталуына зор
мүмкіндік берді. Осының нәтижесінде өзіне қарсы шыққан идеологиялық
қарсыластарын тұншықтырған коммунистер мәдениет, ғылым, білім, ағартушылық,
өнер салаларына өздерінің күшті бақылауларын орнатуға қол жеткізді.
Социалистік лагерьдің құрамындағы өзге елдерге қарағанда қытай
коммунистері социалистік қоғамды былай қойғанда, коммунизмді орнату
стратегиясын барлығынан бұрын өте қысқа уақыт аралығында орнатуға талпынды.
1958-1959 жылдар аралағында жүргізілген үш қызыл ту саясаты осы
стратегиялық жоспарды толығымен жүзеге асыру үшін жасалынған аса ауқымды
науқан болатын. Үлкен секіріс саясаты мен халық коммуналарын құру
әрекеттерінің бүкіл қытай қоғамы үшін саяси-идеялық маңызы зор болғанымен,
объективті тұрғыдан алғанда бұл бағдарлама утопиялық сипатқа толы болған
еді. Сондықтан қытай коммунистерінің елде коммунистік қоғамды біржолата
орнату жолындағы әрекеттері толығымен сәтсіздікке ұшырады. Осыған
қарамастан 1949-1959 жылдар аралығындағы он жыл ішінде Қытай коммунистік
партиясы елде социалистік жүйенің қалыптасуының негіздерін қалауға қол
жеткізе алды.
Тақырыптың зерттелуі. 1949-1959 жылдар аралығындағы жалпы Қытайдың
тарихи дамуы, оның ішінде коммунистік партияның елде социалистік қоғамды
құру жолындағы саясаты төңірегіндегі мәселелер тарихшылар, қоғамтанушылар,
тіпті жекелей адамдар үшін де өзекті болып келгендігі белгілі. Бүгінгі
күнге дейін көптеген елдердің ғалымдары тарапынан толассыз
зерттелінгендіктен тақырыптың тарихнамасы өте ауқымды. Белгілі бір ғылыми
жұмыстың алдында қаралатын мәселе бойынша не жазылғанын, не істелінгенін
білмей талаптануға болмайтыны сөзсіз. Әр зерттеудің басты мәселесі
қарастырып отырған проблеманың жаңалығы мен өзектілігін айқындау үшін
ғылыми ізденістерді жан-жақты талдау арқылы объективті бағасын білдіретін
оның бүтін тарихнамалық сипаттамасы болып табылады.
1949-1959 жылдардағы Қытай Халық Республикасындағы социалистік
жүйенің қалыптасуы проблемасын зерттеуде барлығынан бұрын кеңестік тарих
және өзге де гуманитарлық ғылымдардың рөлі мен орны ерекше. Бұл проблема
бойынша кеңес ғылымы мол тарихнамалық мұра қалдырған. Дегенмен кеңестік
тарихнамада жан-жақты зерттеуде объективті ғылыми әдіс емес, белгілі бір
саяси мүдделерді көздеу, тарихи фактілерді сол тұрғыдан талдау мен бағалау
үстем болып келді. Халықтық Қытайдағы социалистік қоғамды орнату маңызына
баға беруде лениндік тұжырымдар басшылыққа алынып, ондағы пролетариаттың
рөлін дәріптеу берік орнықты.
Қарастырып отырған кезеңдегі Қытайдағы социалистік жүйенің қалыптасуы
проблемасының теориялық және практикалық тұстарын жан-жақты зерттеуде
М.И.Сладковский [1,2], М.С. Капица [3,4], О.Б. Борисов және Б.Т. Колосков
[5], Ф.М. Бурлацкий [6, 7, 8] Э. Корбаш [9], М.И. Алтайский, В. Георгиев
[10], И.В. Байков [11], П.Н. Федосеев [12], Л.П. Делюсин [13, 14, 15,
16], В.И. Вятский, Ф. Димин [17], Е.А. Конавалов [18], Г.А. Ганшин [19], Ю.
Яроменко [20], Н.И. Капченко [21], В.Г. Жуков [22], А. Бовин, Л.П. Делюсин
[23], Л.С. Кюзаджян [24, 25], А.Н. Желоховцев [26], В.Н. Никифоров [27],
В.Я. Сидихменов [28] К.А. Егоров [29] секілді зерттеушілердің еңбектері
зор.
Осы проблеманы арнайы терең зерттеуде Л.С. Кюзаджянның орны ерекше. Ол
қытай тіліндегі ауқымды материалдарға сүйене отырып 1949-1959 жылдардағы
Халықтық Қытайдағы социалистік жүйенің қалыптастыру мәселесінің барлық
салаларын, әсіресе социалистік қоғамды орнатудың саяси және идеологиялық
аспектілерін, соның төңірегіндегі идеологиялық талас-тартыстар
проблемаларын арнайы қарастырады. Автор революция жеңіске жеткен соң Қытай
коммунистерінің жаңа идеологияның (марксизм-ленинизм) негізінде жаңа қоғам
құру шараларын объективті құбылыс ретінде бағалайды. Алайда ол Қытай қоғамы
мыңдаған жылдар бойы дәстүрлі құндылықтардың аясында дамығандықтан Қытай
бұқарасы соңғы ширек ғасырда қанат жая бастаған марксистік идеологияны және
осы кезеңдегі коммунистердің жүргізген идеологиялық шараларының мәнін толық
түсіне алмады немесе оны қабылдай алмады деген түйін жасайды. Соның
салдарынан қоғамда бір-біріне қарама-қайшы екі бағыт – социалистік және
антисоциалистік тенденция туындады.
Дамыған капитализм дәуірінде Батыс өркениетінде туындаған ілімді
(марксизм) шығыс деспотизмі мен феодализм кезеңінен енді шыға бастаған
Қытайға әкеліп таңып, үлкен революциялық секіріс жасау арқылы жалпы
адамзаттық өркениеттік даму қоғамы саналатын – коммунизмге жетуді утопия
ретінде бағалаған Ф.М. Бурлацкийдің еңбектерінің де мәні зор. Ф.М.
Бурлацкиймен қатар М.И. Алтайский, В. Георгиев, И.В. Байков, П.Н. Федосеев
және Л.П. Делюсин секілді ғалымдар да Мао Цзэдунның әлеуметтік,
революциялық дүниетанымы мен көзқарастарын кеңінен зерттеп, баға
берулерімен ерекшеленеді. Аталған зерттеушілер Мао Цзэдунның идеялары
негізінде коммунистік Қытайда жүргізілген социалистік эксперименттерді
марксизм-ленинизм принциптеріне қарама-қайшы келді деген тұжырым жасайды.
Сонымен қатар бұл зерттеушілер қытай коммунистерінің көсемі Мао Цзэдуннің
философиялық дүниетанымын терең қарастыра келе, Халықтық Қытайдағы қоғамдық
ғылымдар саласындағы әсіресе, философия ғылымындағы идеялық күрестегі
комунистік және буржуазиялық дүниетанымның қайшылығына ерекше назар
аударады. Авторлар буржуазиялық ілімдермен күресте Қытай коммунистері
макрсизмнің орнына маоизм идеяларын басшылыққа алды деп пайымдайды.
Экономика саласындағы идеялық күреске баса назар аударып, революция
жеңіске жеткен соң Қытай коммунистерінің социалистік құрулардағы экономика
мен халық шаруашылығын басқару әдістерін және экономикалық реформаларды
жүргізуде идеялық күрестің мазұмынын ашып көрсететін еңбектердің авторлары
Е.А. Коновалов, Ю. Яроменко, Э. Корбаш. Олар Мао Цзэдуннің елде жүргізген
экономикалық эксперименттеріне (үлкен секіріс, халық коммуналары)
антилениндік және ұсақ буржуазияшыл сипатта деп баға береді. Авторлар Мао
Цзэдунның жетекшілігіндегі коммунистердің марксистік жолдан ауытқып кетуі
елдегі социалистік экономиканы құру әрекеттерінің сәтсіздікке ұшырауының
басты себебі ретінде көрсетулерімен ерекшеленеді.
Қарастырылған кезеңде Қытайдағы идеологиялық күрес мәдениет, өнер,
ағартушылық және ғылым, рухани өмірдің барлық салаларын түгел дерлік
қамтыған. Әдебиет пен мәдениет саласындағы осы күрестің рөліне аса көңіл
бөлген А.Н. Желоховцев коммунистердің әдеби шығармашылық құндылықтардың
дәстүрлі және буржуазиялық сипатта жазылған мұраларын ығыстыруын, оның
орнын басу әрекеттерін заңды құбылыс ретінде бағалауының да өзіндік себебі
бар. Автор осы кезеңдегі ескі әдеби мектептердің коммунистік әдеби
теорияға әлі де болса ұзақ уақыт қарсылық көрсетеді деп тұжырымын жасайды.
Сонымен қатар А.Н. Желоховцев нақ социалистік реализмге негізделген әдебиет
пен шығараманы қалыптастыру кемелденген социалистік қоғамның орнауының
бірден-бір кепілі деген ойды айтады.
Кеңестік және қазіргі ресейлік синологтардың ішіндегі ең
беделділерінің бірі саналатын Л.П. Делюсин Қытайдағы идеологиялық күрес
кезеңіндегі аграрлық мәселе мен коммунистердің буржуазиялық топтармен
күресін зерттеді. Ол Қытай коммунистерінің аграрлық салада жүргізген
саясаты лениндік принциптерден алшақ кеткен, сондай-ақ үлкен секіріс
кезеңіндегі Мао Цзэдуннің халық коммунасын коммунизмнің ең алғашқы сатысы
деп жариялауын бос сөз және утопия ретінде бағалаған. Бұған қоса автор 1956-
1957 жылдардағы компартияның қоғамдағы буржуазиялық элементтермен күрес
жүргізуі және оларды түбірімен жою шараларындағы жіберген басты
қателіктерін де айқындайды.
М.И. Сладковский, М.С. Капица, О.Б. Борисов және Б.Т. Колосков сынды
кеңестік ғалымдардың зерттеу объектісі Қытай Халық Республикасының сыртқы
экономикалық байланыстары төңірегіндегі проблемалар болды. Зерттеушілер
Қытайдағы социалистік модернизация мен социалистік индустриализация
процесінің жүруіндегі Кеңес Одағының рөлі мен орнын аса жоғары бағалай
келе, елдегі социалистік қоғамды құруда қытай коммунистерінің марксизм-
ленинизм принциптерінен ауытқып, маоизмнің экономикалық теорияларын
басшылыққа алуы барлық сәтсіздіктің бастау көзі болды деп тұжырым жасайды.
Халықтық Қытайдағы социалистік индустриализация үрдісінің жүруі
мәселесі мен қысқа мерзімде коммунистік қоғамды орнату бағытындағы
жүргізілген революциялық шараларды жан-жақты зерттеген Е.А. Коновалов, Г.А.
Гришин, Ю. Яроменко, В.И. Вятский және Ф. Димин секілді кеңес ғалымдарының
тұжырымдауынша коммунистік партияның басшылығы о бастан-ақ экономикалық
саясатты жүрізе алмай, объективті идеологиялық платформадан гөрі ұсақ
буржуазиялық сипатқа толы Мао Цзэдунның идеяларына бой алдырды. Зерттеуші
Г.А. Гришин негізінен үлкен секіріс саясатына дейінгі компартияның
социалистік экономикалық саясатын қарастыра келе қытай коммунистерінің
бауырлас Кеңес Одағымен арадағы достастық қарым-қатынастарға сызат түсіруі
қолға алынған шаралардың тығырыққа тіреліп, жүзеге аспай қалуының
түпкілікті себебі болды деген пікірін білдіреді.
1958-1959 жылдар аралығындағы Мао Цзэдун бастаған коммунистік
партияның бастамасымен жүргізілген үш қызыл ту саясатын терең
қарастырумен ерекшеленген Е.А. Коновалов пен Ю. Яроменко үлкен секіріс және
халық коммуналары саясатының саяси, идеологиялық және әлеуметтік мәні мен
олардың тарихи салдарын жан-жақты талдайды. Авторлар маоизм идеясының
негізінде жүзеге асырылған үлкен секіріс және халық коммуналарын құру
саясатын бұрын-соңды болып көрмеген утопиялық іс-әрекет деп бағалайды. Е.А.
Коновалов пен Ю. Яроменко үш қызыл ту саясатының ұсақ буржуазиялық және
шовинистік сипатқа ие болуы салдарынан жүргізілген эксперимент толық
сәтсіздікке ұшырады, және моаизмнің авантюрасы Қытайда социалистік қоғамның
орнауын көптеген жылдарға ысырып тастады деп пайымдайды.
Шетелдік тарихнамаға тоқталсақ, тақырыптың мәселесіне қатысты келесі
зерттеушілердің еңбектерін атап өтуге болады: Э. Сноу, Ф. Грин, К. Менерт,
С. Шрам, А. Лифтон, С. Карноу, Л. Делин , Р. Норт , Л. Харрисон, Ален Ру,
Жан-Эмиль Видаль, А. Кожаров, М. Мика, Д. Денеш, К. Мэнель, В. Вовчук [30],
Ф. Варнай [31].
Э.Сноу, Ф.Грин тақырыпқа қатысты кезеңдегі коммунистердің
диссиденттермен, яғни ресми идеологиядан тыс басқаша ойлайтындармен күрес
жүргізуіне аса көңіл бөле отырып, идеологиялық мәселелерді шешудегі Мао
Цзэдуннің практикалық әдіс-тәсілдерінің марксистік рухта екенін көрсетеді.
К. Менерт, С. Шрам, Дж. Левинсон секілді синологтар Халықтық Қытайда
идеологиялық күрес аса шеберлікпен жүргізіліп, соның нәтижесінде Мао Цзэдун
өз қарсыластарын жоюға зор мүмкіндік алды және таза коммунистік дүниетаным
негізінде қоғам орнатуға қол жетікізді деген пікір білдіреді.
Компартияның идеологиялық күрес барысында коммунист еместерге Барлық
гүлдер шешек атсын ұранының рухында компартияның және партия кадрлерінің
әрекеттерін ашық сынауға рұқсат беруі оның беделін арттырудағы акт ретінде
бағаланды. Осы пікірді қолдаушы А.Коэннің пікірінше Мао Цзэдун мен оның
жақтастары аз уақыт ішінде қоғамдық пікірдің осындай сипатта жарылысы орын
алады деп соншалықты күткен жоқ. Өз қателігін терең түсінген Мао мен оның
жақтастары басып-жаншу әдістерін қолдануға қайта оралуға мәжбүр болған.
Аталмыш курс Қытай қоғамында аз да болса біраз уақытша сөз еркіндігіне жол
бергенімен, ол Гоминданның немесе капитализмнің реставрациялануын, яғни
қайта қалпына келтіруін жоспарламады, оның басты мақсаты антикапиталистік
және антигоминдандық бағыттағы кмелденген социалистік қоғамдық жүйені
орнату болды деген пікірді ұстанған Дж.Левинсонның зерттеуінің де тақырыпты
аша түсетін тұстары бар-ақ.
А. Коэн мен Р. Норт Мао Цзэдуннің 1956 жылы идеологиялық курсын
жариялауға коммунистерді, либералдарды, патриоттарды өзара біріктірген
антижапондық майдан факторының себеп болғанын айта келіп, оның Халықтық
Қытай қоғамында қарама-қайшылықтың жойылуына да тікелей ықпал еткеніне баса
назар аударады. Бірақ 1957 жылы оңшыл күштер мен топтардың Қытай
коммунистік партиясының саясаты мен идеологиялық ұстанымын ашық сынауының
белең алуы қоғамда қарама-қайшылық жоқ деген пікірді теріске шығарды. Осы
кезеңдегі коммунистік партияның ішінде орын алған саяси-идеялық күрестердің
себептеріне бірқатар факторлардың ықпал еткендігін, әсіресе олардың ішінде
ең алдымен билік факторының ерекше екендігін Л. Харрисон өз еңбегінде атап
өтеді.
Ал Халықтық Қытайдың экономикалық дамуындағы коммунистердің
капиталистік қатынастарды жою әрекеттерін қоғамдық дамудың заңдылықтарына
қайшы келетінін тұжырымдап, Мао Цзэдуннің 50-ші жылдардың аяғындағы солшыл
экспериментіне утопиялық баға берген Л. Делиннің еңбегі де тарихи тұрғыдан
алғанда маңызды. Л. Делиннің тұжырымдауы бойынша маоистердің 1958-1959
жылдардағы үш қызыл ту саясаты негізінде идеологиялық тұрғыдан бауырлас
Кеңес Одағын ғана емес, сонымен бірге Америка Құрама Штаттары мен
Ұлыбритания секілді индустриалдық жғынан әлдеқайда алға кеткен, ең озық
мемлекеттерді қысқа мерзімді басып озу бағытында жүргізген іс-әрекеттерін
тарихи тұрғыдан орны толмас, үлкен қателік болды.
Ален Ру, Жан-Эмиль Видаль, Д. Денеш, Ф. Варнай Қытай коммунистерінің
елде социалистік қоғам орнату жолындағы капиталистік және фодалдық
идеологияны толық күйрету әрекеттеріне оң баға бергенімен, олар әлемдік
социалистік қауымдастықтың қағидаларынан ауытқыды деп тұжырым жасайды.
Чехословак ғалымдары А. Кожаров, М. Мика дүниежүзілік коммунистік
қозғалыста пайда болған маоизм ілімін жан-жақты қарастыру негізінде 1949-
1966 жылдардағы Халықтық Қытайдағы идеологиялық күрес марксизм-ленинизм
рухында емес, антисоциалистік сипаттағы Мао Цзэдуннің идеяларының негізінде
жүргізілді деген пікірде болды.
Неміс ғалымы К. Мэнель мен поляк ғалымы В. Вовчук бастапқы кезеңде
Қытай коммунистері экономика мен халық шаруашылығында реформа жүргізуде
лениндік үлгіні басшылыққа алды, бірақ көп уақыт өтпей-ақ ол жолдан
ауытқыды әрі оның ең жарқын көрінісі үлкен секіріс және халық
коммуналарының эксперименті деп көрсетті.
Тақырыптың мәселесіне қатысты бірен-саран зерттеулер ресейлік
тарихшылардың үлесіне тиетінін тілге тиек ете кеткен жөн. Осы ретте Қытай
Халық Республикасының саяси дамуын қарастырған әрі Компартия ішіндегі саяси-
идеялық күресті және онымен буржуазиялық топтар арасындағы идеологиялық
күрестің тек әлеуметтік қана емес, сондай-ақ гносеологиялық негізді
болғанын Л.П. Делюсин мен К.А. Егоров өз еңбектерінде үлкен баға береді.
Осы күресті тек әртүрлі таптардың әсіресе, пролетариат пен буржуазияның
мүдделерінің соқтығысы емес, түрлі деңгейдегі мәдениет пен әртүрлі
көзқарастағы тарихи тұлғалардың күресі деп есептейді.
Қытайдың көне заманнан бүгінге дейінгі тарихи дамуындағы Конфуций мен
оның ілімдерін қарастыруда Л.С. Переломовтың еңбегі зор. Ол Халықтық
Қытайдағы коммунистердің, әсіресе Мао Цзэдуннің ежелгі философқа деген
көзқарасының қандай болғанын анықтауға тырысады. Сонымен бірге тың
деректерді пайдалана отырып, Мао Цзэдуннің Конфуций мен оның ілімдерін
феодалдық және монархиялық жүйенің идеологы ретінде көргендігін, сондай-ақ
социализмнің қас жауы барлық жамандықтың күнәһары деп есептегенін айтады.
Тақырыптың деректік негізі. Зерттеу жұмысы барысында қолданысқа
түскен дерек көздері төмендегідей: Китай. Факты и цифры. Пекин, 1999. [32],
Конституция КНР Пер.с кит. Под ред А.Г.Крымова. М., 1954. [33],
Конституция и основные законодательные акты КНР (1954-1958) Пер. с кит.
Под ред А.Г.Крымова. М., 1959. [34], Законодательные акты Китайской
Народной Республики. М., 1952. [35], Образование КНР. Документы и
материалы. Пер. с кит. Под ред Е.Ф.Ковалева. М., 1950. [36], Общая
программа народного политического Консультативного Совета Китая Пер. с
кит. Под ред Е.Ф.Ковалева. М., 1950. [37], Материалы ҮІІІ Всекитайского
съезда Коммунистической партии Китая (15-27 сентября 1956 года). М.,1956.
Пер. с кит. Под ред А.Г.Крымова. М., 1956. [38], Материалы 6-го пленума
Центрального Комитета Коммунистической партии Китая 8-го созыва. Пекин,
1959. [39], Советско-китайские отношения 1917-1957. Сб. док. М.,1959. [40],
Мао Цзэдунның шығармалары мен естеліктері [41, 42], Китайская Народная
Республика: политика, экономика, идеология. М., 1979. [43].
Нормативтік-құқықтық актілер. Қытай Халық Республикасының ата заңы
ретінде оның мемлекеттілігінің қалыптасуын заңды түрде бекіткен алғашқы
конституциялық акт осы елдің Конституциясы болып саналады. 1949 жылы
құрылған Халықтық Республиканың құықтық негізі тек 1954 жылы заңдастырылды.
Оның өзіндік себебі 1945 жылы Коммунистік партия қабылдаған ережелерде
Қытайдың өтпелі кезеңдегі мемлекеттің құрылымы мен басқарылуының уақытша
ережесі қабылданған болатын.
Конституция и основные законодательные акты КНР (1954-1958) және
Законодательные акты Китайской Народной Республики. Бұл деректерге ата
заңмен қатар мемлекеттік билік органдарының, партияның съездерінде,
пленумдарында қабылданған мемлекеттік басқарудың мәселелерін толық қамтитын
заңдар енген.
Қытай Халық Республикасының орталық, партия және билік органдарының,
оның ішінде коммунистік партияның, Халықтық саяси кеңесші органның
идеологиялық күресті жүргізудің, социалистік қоғамды орнатудың негізіне
алынған құықтық актілері, сондай-ақ Қытай ХалықРеспубликасының құрылуы
туралы Декларация, коммунистік партия съездерінің, пленумдері мен
кеңстерінің, мәжілістерінің шешімдері және басқа да құжаттарды қамтитын
бірнеше құжат жинақтары жарық көрген.
Коммунистік партияның ҮІІІ съезді халықтық Қытайдың саяси өміріндегі
ең маңызды кезең болды. ҮІІІ съезд 1954 жылы Қытай Халық Республикасының
басты мемлекеттік заңы конституциясы қабылданған соң, Қытайдың саяси
өмірінде орын алған екінші маңызды оқиға болды. Өйткені съезд елде
социалистік модернизация мен социалистік қоғамды құру жолындағы шараларды
жүргізуге байланысты қажетті мемлекеттік маңызы бар құжаттар мен
жоспарларды қабылдады. Сонымен қатар бұл съезд Кеңес Одағының коммунистік
партиясының ХХ съездінде Иосиф Сталиннің жеке басына табынушылығын айыптау
актісінің орын алуы оқиғасымен қатар келуі де оның Қытайдың саяси өміріне
ықпалы айтарлықтай болды. Осының нәтижесінде ҮІІІ съезде коммунистік
партияның оңшыл-прагматикалық қанатының жетекшілерінің бастамасымен Мао
Цзэдунның саяси, әлеуметтік, экономикалық идеялары мен көзқарастары
дәстүрлі марксизм-ленинизмен қатар партияның басты идеясы деген бап күшін
жояды.
Қытай революциясының әртүрлі кезеңіне байланысты Мао Цзэдуннің
маңызды еңбектері мен шығармалары, естеліктері енген. Негізінен бұл
шығармаларда Мао орын алған барлық жағдайды өз көзқарасы, өз түсінігі, өз
ұстанымы бойынша баяндаған. Әсіресе Қытай коммунистерінің қоғамды түбегейлі
өзгертуді мақсат еткен жобалары, мақсат міндеттері жазылған стратегиялық
жоспарлары енген. Сондай-ақ аталмыш шығармалар мен естеліктер болашақта
революциялық, әрі коммунистік Қытайдың қоғамдық құрылысы қандай идеология
шеңберінде даму керек деген мәселені толық қамтуымен маңызды.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негіздері. Диплом
жұмысы барысында Қытай Халық Республикасында 1949-1959 жылдары социалистік
жүйенің қалыптастыру мәселесі, оның қоғамның барлық саласындағы барысы мен
мәнін саралай отырып, Қытай Коммунистік партиясының ұстанған саясаты нені
көздеді және неге қол жеткізді деген мазмұндық динамика қарастырылды. Мұны
талдауға қазіргі Отандық тарих ғылымы қол жеткізген тарихи шындық
тұрғысынан жаңа методологиялық және теориялық көзқарастар мен тұжырымдар
негізге алынды. Марксизм-ленинизм ілімін қоғамдық құрылыстың саяси-
идеологиялық негізіне алған Қытай коммунистік партиясының қоғамды дамытуда
ұстанған принциптері анықталды.
Мао Цзэдуннің еңбектеріндегі негізгі теориялық тұжырымдарды басты
методологиялық принцип ретінде басшылыққа ала отырып, маоизм ілімінің
қалыптасуының алғышарттары және нәтижелері ашып көрсетілді.
Зерттеу барысында объективті, жүйелілік, тарихи-салыстырмалық ғылыми
таным принциптерімен қатар жаңа пікірлер мен тұжырымдарды басшылыққа ала
отырып, нақты тарихи, талдау, қорыту зерттеу әдістері қолданылды. Осыған
орай Қытай коммунистік партиясының саяси-идеологиялық негіздері мен
бағдарламасы Қытай қоғамы мен мемлекетін басқарудың басты құралы деген
методологиялық бағдардың мәнін жан-жақты ашуға күш салынды.
Диплом жұмысыны мақсаты мен міндеттері. Қытай Халық Республикасындағы
1949-1959 жылдардағы социалистік жүйенің қалыптасуы проблемасын жаңа тарихи
көзқарас тұрғысынан қорытып, оның шынайы мәнін, ерекшеліктерін ашып көрсету
зерттеу жұмысының басты мақсаты болып отыр. Осыған орай зерттеу жұмысының
алдына келесі міндеттер қойылды:
- Қытай Халық Республикасындағы 1949-1959 жылдардағы социалистік
жүйенің қалыптасуының алғышарттарын айқындау;
- Социалистік жүйенің қалыптастыру мәселесі төңірегіндегі Қытай
коммунистік партиясының ішіндегі саяси-идеялық күрестің мәнін ашып көрсету;
- Социалистік жүйенің қалыптастыру мәселесі төңірегіндегі Қытай
коммунистік партиясы мен басқа да демократиялық партиялардың арасындағы
тартыстарды талдап, сипаттау;
- Қытай коммунистік партиясының социалистік саяси жүйе мен мелекеттік
құрылысты қалыптастырудағы саясатының ерекшелігін көрсету;
- Қытайдағы социалистік мәдениет және ғылымның, материалистік ілімнің
орнығуының маңыздылығын ашып көрсету;
- Қытай коммунистік партиясының ауыл шаруашылық саласындағы жүргізген
саясатының мәнін ашып көрсету;
- Қытайдағы социалистік индустриализация мен модернизация процесінің
мәнін айқындау;
- 1958-1959 жылдар аралығында коммунистік қоғамды орнату жолында
жүргізілген үш қызыл ту саясатының тарихи маңыздылығын ашып көрсету және
тарихи салдарына талдау жасау;
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Нақты деректер мен ауқымды
зерттеулер негізінде 1949-1959 жылдар аралығында жүргізілген социалистік
жүйенің қалыптастыру мәселесіне қазіргі заман талабына сай және тарихи
шындық пен объективті тұрғыдан жан-жақты талдап көрсету.
Диплом жұмысының хронологиялық шегі Қытай Халық Республикасындағы
1949-1959 жылдары аралығындағы социалистік жүйені қалыптастыру мәселесі
шеңберін қамтиды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспені, төрт параграфты
қамтитын екі тарауды, қорытындыны және пайдаланылған әдебиеттер тізімін
қамтиды.
1. ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СОЦИАЛИСТІК САЯСИ ЖҮЙЕ МЕН СОЦИАЛИСТІК
МӘДЕНИЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Қытай Халық Республикасының құрылуы және социалистік саяси жүйенің
қалыптасуы
1949 жылы 1 қазанда Қытай коммунистік партиясының төрағасы Мао Цзэдун
Қытай Халық Республикасының құрылуын ресми түрде жариялады [7, 76-б.].
Қытайдың халықтық саяси кеңесші конференциясы Қытай Халық Республикасын
империализмге, феодализмге, бюрократиялық капитализмге қарсы күресуші,
сондай-ақ тәуелсіздік, демократия, бейбітшілік үшін күресетін қуатты әрі
дәулетті Қытайды құруға талпынатын жаңа демократиялық мемлекет деп жария
етті [36, 6-б.]. Халықтың саяси кеңесші конференциясының жалпы
бағдарламасында Қытайдағы жаңа мемлекеттік билік жұмысшы-шаруалар табының
одағына негізделген халықтың демократиялық диктатурасы болып белгіленді.
Ал билікті халықтың атынан елдегі ең жетекші Қытай коммунистік партиясы
жүргізеді [37, 9-б.].
Қытай Халық Республикасы құрылғанға дейін Қытай коммунистік партиясы
ұзақ әрі күрделі кезеңдерді басынан өткізіп қана қоймай, сонымен қатар
айтарлықтай саяси-идеялық эволюциясынан өтті. 1949 жылы Қытай Халық
Республикасы құрылғаннан кейін мемлекеттік билікке ие болған Қытай
коммунистік партиясының басшылары елде социалистік жүйе орнатуға және
Бүкілқытай қоғамын сол жүйеге сай етіп тәрбиелеуді қолға алды. Бұл
шараларды жүргізуде Қытай коммунистік партиясының ауқымды идеологиялық
кампанияларды жүргізуде Орталық халықтық үкіметінің төрағасы және осы
партияның жетекшісі Мао Цзэдуннің теориялық бағдарламаларын басшылыққа
алды. Себебі 1945 жылғы Қытай коммунистік партиясының ҮІІ съездің шешімі
бойынша Мао Цзэдуннің идеялары марксизм-ленинизмен қатар партияның
жарғысына енген болатын [11, 56-б.].
Алайда, Мао Цзэдуннің ұсынған саяси-идеялық бағдарламасының
принциптерімен коммунистік партияның бірқатар беделді қайраткерлері
келіспеді. Бұл келіспеушілік барлық салаларды қамтып жатты. [6, 46-б.].
Қытай коммунистік партиясының ішіндегі топтар арасындағы бұл күрестің
бастаулары тереңге кетеді. Жапон басқыншылығына қарсы күрес кезеңінде және
азамат соғысы жылдарында Қытай коммунистік партиясы билікке жеткен жағдайда
Қытайдың болашақ дамуы қандай болуы қажет деген проблема әрқашан өзекті
болды. 1945 жылы Қытай коммунистік партиясының және басқа да антижапондық
майдандағы демократиялық партиялардың Жалпы бағдарламалық ережесінде
(коалициялық үкімет туралы) Қытайдың болашақ дамуының қағидалары берілген.
Онда жапон үстемдігін жойған соң Қытайда бүкіл халық пен жұмысшы табының
жетекшілігіне, сондай ақ біртұтас майданның демократиялық одағына
негізделген мемлекеттік құрылысты орнату мақсаты қойылады. Мұндай
мемлекеттік құрылыс жаңа демократиялық деп аталады. Ал бұл талаптар мен
мақсаттар Сун Ятсеннің революциялық бағдарламаларына негізделініп
жүргізілді [42, 503-504-бб.].
– Жаңа демократиядағы мемлекеттік басқару демократиялық орталық
(централизм) принципіне негізделеді.
– Жаңа демократияның экономикалық құрылымы Сун Ятсеннің
принциптеріне сүйенеді. Яғни халық шаруашылығы мемлекеттік, кооперативтік
және жеке меншік секторлардан құралады. Мұнда нарықтық қатынастардың ерікті
түрде дамуына мүмкіндік беріледі. Сондай- ақ бұлардың барлығы заңмен
қорғалатын болады.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы осы кезеңдегі Қытай
коммунистерінің негізгі бағдарламалары болып табылады. Бірақ біз
коммунистер болашақта социалистік қоғам құруды түпкі мақсат
ететіндіктерімізге орай қазіргі бағдарлама минимум болып есептеледі. Бұл
минимум бағдарламасының іске асуының нәтижиесінде біз қазіргі жартылай
отарлы, жартылай феодалдық жағдайдан жаңа демократиялық қоғамға өтеміз.
Осыны іске асырған соң біз социалистік қоғам орнатуымыз үшін максимум
бағдарламасын қабылдаймыз [42, 504-505-бб.].
1949 жылы Қытай коммунистік партиясы Орталық Комитетінің ІІ
Пленумінде Қытай революциясының перспективалары мен сипатын талқылау өте
маңызды болды. Мұнда Мао Цзэдун жаңа демократиялық революция
бағдарламасын халықтық-демократиялық революциямен ауыстыруды ұсынды [22,
68-б.]. Бірақ Қытай коммунистік партиясының басшылығындағы бірқатар
қайраткерелер 40-шы жылдардың басындағы тәжірибелерді ескере отырып, жаңа
демократиялық концепцияны Қытайдың ұзақ мерзімді дамуындағы саяси
стратегия ретінде көргендіктен Мао Цзэдуннің ұсынысын қабылдамады.Бірақ
Пленумде бір-біріне қарама-қайшы екі жақ бірқатар мәселелер бойынша ортақ
келісімге келді. Пленумнің жұмысында капиталистік қатынастарға байланысты
коммунистердің көзқарасы әртүрлі болғанымен, Қытайдағы капитализм
капиталистік елдердегі секілді шексіз болмайды, бірақ ол Шығыс Еуропаның
социалистік елдері мен Кеңес Одағындай қатты шектеулі сипат алмайды. Ол
қытайлық ерекшелікке ие болады. Сонымен қатар Қытайды аграрлық,
феодалдық, жартылай отарлы жағдайдан күшті әрі тәуелсіз индустриалды елге
айналдырумен қатар ұлы социалистік мемлекет құруды алға мақсат етіп қойды
[28, 63-б.].
Қытай коммунистік партиясының ішінде негізгі саяси-идеялық жағынан
бір-біріне қарама-қарсы екі қанат болды. Біріншісі, социализмге жетуде
революциялық, таптық жолды (халықтық демократиялық революция жолымен)
таңдаған солшылдар оның көрнекті өкілдері Мао Цзэдун, Гао Ган, Жао Жуши
тағы басқалары болды. Екіншісі, социализмге жетуде жаңа демократия
бағдарламасын басшылыққа алған оңшыл прагматиктер. Оның көрнекті өкілдері
Лю Шаоци, Дэн Сяопин, Бо Ибо, Чжоу Эньлай және тағы басқалар болды.
Алғашқы жылдарда халық шаруашылығы мен экономиканы нарықтық
қатынастар негізінде іске асыру жемісті болды. 1950-1951 жылдары жеңіл
өнеркәсіп пен барлық жеке меншік кәсіпорындар қайта қалпына келтірілді.
Алайда, 1952 жылдан бастап Қытай коммунистік партиясы буржуазия мен оның
саяси-экономикалық позицияларына қарсы шараларды белсенді түрде бастады
[15, 58-б.].
Бірақ жеке меншік капитал мен буржуазияға қарсы жүргізілген жаппай
жазалау шараларының салдарынан елде өндірістің шектелуі, тіпті кейбір
тауарлар мен азық-түлік түрлеріне тапшылық орын алып, жұмыссыздық күрт
өсті. Осы дағдарыстың алдын алу үшін Үкімет жеке меншік кәсіпкерлікті қайта
тұрақтандыруға әрекеттене бастады. Алайда Компартияның басшылығында бұл
мәселе бойынша ортақ келісім болмады. Прагматиктер жаңа демократиялық
концепция негізінде Қытайды модернизациялауды мақсат етті, бірақ солшыл
қанат жаңа демократиялық концепцияны әбден ескірген деп әлеуметтік-
экономикалық дамуда халықтық демократиялық концепцияны басшылыққа алуды
дұрыс деп санады [17, 59-62-бб.].
Халық шаруашылығын тұрақтандыру процесінің аяқталуы, аграрлық
реформаларды жүргізудегі бірқатар жетістіктер, мемлекеттің экономиканы
бақылауының күшеюі секілді факторлар коммунистік партиясының басшылығын
Қытай Халық Республикасының ары қарай даму бағдарламасын жасауға
итермеледі. Идеологиялық қарама-қайшылықты анықтау мен жаңа концепцияны
қалыптастыруда 1953 жылдың жазында өткен Бүкілқытайлық қаржы, экономикалық
кеңесінің отырысы үлкен маңызға ие болды. Кеңестің күн тәртібінде басты
мәселе қаржы министрі Бо Ибоның ұсынған барлық жеке меншік түрлерінің
құқығын қорғайтын салық салудың жаңа жүйесін талқылау өзекті болды.
Мемлекеттік әкімшілік кеңесінің төрағасы Чжоу Эньлай мен оның орынбасары
Дэн Сяопин қаржы министрінің бұл ұсынысын қолдады [9, 106-107-бб.].
Осыған жауап ретінде Мао Цзэдун жаңа демократияның жақтаушыларына
идеялық соққы беруді көздеді. Аталған кеңеске Қытай Халық Республикасының
барлық басшылары қатысты. Онда Гао Ган мен Мао Цзэдун Лю Шаоци бастаған
топты капитализмді қайта қалпына келтіруші деп кінәләді. Осылайша олардың
саяси-идеялық платформасын жоюға тырысты.
Мао Цзэдун кеңесте Қытай коммунистік партиясының ішіндегі жаңа
демократия концепциясы негізінде жаңа қоғам орнатуды мақсат еткен партия
қайраткерлерін тікелей айыптады. Ол жаңа демократияның идеологы Лю Шаоци
мен оның жақтастарын демократиялық революция жеңіске жеткен соң бір орында
қалды, сондай-ақ осы уақытқа дейін Қытай революциясының сипаты айтарлықтай
өзгерді дей келе Мао оңшылдардың социалистік қоғам құру істерімен
айналысудың орнына әлі күнге дейін өздерінің ескірген, мәнін жоғалтқан жаңа
демократиялық концепциясымен айналысып жүргенін айтты. Осыған орай ол
алғаш рет жоғарғы деңгейде жаңа демократия концепциясын заңсыз деп
жариялап, шұғыл түрде социалистік революцияға өтуді ұсынды [30, 188-189-
бб.]. Осылайша, кеңес Мао Цзэдун мен Гао Ганның қысымымен Бо Ибоның
ұсынысын буржуазиялық сипатта деп танумен қатар жаңа демократия
концепциясын тарихи тұрғыдан іріп-шіріген деп таныды.
Мао Цзэдунның коммунистік партияның ішіндегі саяси-идеялық күресте
жеңіске жетуі Қытай Халық Республикасының саяси жүйесі мен мемлекеттік
құрылысының өзгеріске ұшырауымен сәйкес келді. 1953 жылдың ақпан айында
Қытай коммунистік партиясы Орталық Комитетінің бастамасы бойынша Орталық
халық үкіметтік кеңесі барлық сатыдағы өкілетті органдарға сайлау өткізу
туралы заң қабылдады. 1954 жылдың көктемінің соңына дейін Қытайдың өкілетті
органдарының барлық сатысында (уездік, болыстық, ауылдық, провинциялық
т.с.с.) сайлау науқандары болып өтті. Ал осы жылдың шілдесінде құпия әдіс
арқылы Бүкілқытайлық халық өкілдерінің жиналысына депутаттар сайланды. Осы
уақыттан Қытай Халық Республикасының Конституциясының жобасы да талқылана
бастады [33, 2-3-бб.].
1954 жылдың 15 қыркүйегінде Пекинде Бүкілқытайлық халық өкілдерінің
жиналысының бірінші сессиясы ашылып, көп уақыт өтпей-ақ бірауыздан Қытай
Халық Республикасының Конституциясын қабылдады. Конституцияның 1-ші бабында
Қытай Халық Республикасы шаруалар мен жұмысшылардың одағына негізделген
және жұмысшы табының жетекшілігіндегі халықтық демократиялық мемлекет
ретінде көрсетілді. Ал мемлекеттік заңның 4-ші бабында Қытай Халық
Республикасы мемлекеттік басқару органдары мен қоғамдық күштерге арқа
сүйей отырып, социалистік индустриализация мен социалистік қайта құру
саясатын жүргізу негізінде біртіндеп зорлық-зомбылық пен қанау жүйесін
жойып, социалистік қоғамды құрады делінді. Бұған дейінгі мемлекеттік
заңдарға қарағанда Қытай Халық Республикасының Конституциясы қоғамдық
меншікті қасиетті, әрі қол сұғылмайтын, деп жария етті [34,7-9-бб.]. Жаңа
конституция Қытайда социалистік жүйенің қалыптасуына кепіл беретін қуатты
саяси-мемлекеттік заңға айналды.
Осы кезеңде Қытай коммунистік партиясының басшылығында партияның
болашақ дамуының негізгі бағдары талқыланды. Бұл Мао мен оның жақтастары
үшін жаңа демократиялық концепцияға балама ретінде болып қоймай,
социалистік революцияның өркендеуінің ең жарқын жолы ретінде қарастырылды.
Ал прагматиктер бұл жаңа бағдарламаға реформалық сипат беруге тырысып,
социалистік қоғам орнату ол жақын бес-он жылдың мәселесі емес екендігін
ескертті.
Қытай коммунистік партиясының ішіндегі солшылдар мен оңшылдар осы
мәселе бойынша тағы күреске түсті. Негізгі бағдар концепциясы бірте-бірте
партияның іші мен сыртында үгіт-насихаттаумен қатар бірқатар мемлекеттік
және партияның құжаттарына енді. Сонымен қатар ол Қытай Халық
Республикасының Конституциясына да енгізілді. Бұл жайт Мао Цзэдун мен оның
жақындастарының саяси-идеялық күрестегі жетістіктерін анық көрсетті. Осыдан
кейін Мао тек мемлекеттік идеологияға ықпал етіп қоймай, сонымен қатар ол
әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүргізу бойынша нұсқауларды да беріп
отырды [15, 70-71-бб.].
Оның бұл жеңісі партия жетекшілеріне жаңа демократиялық концепциядан
бас тарту, партияның әлеуметтік позициясындағы түбірлі өзгерістер Қытай
Халық Республикасының жаңа тарихи кезеңге аяқ басқандығын білдірді.
Мао Цзэдун партияның ішіндегі күресте тек прагматиктерге ғана соққы
беріп қана қоймай, сонымен қатар өзінің жақтастарын жолдан тайдыруды
мақсат етті. Оның бірінші құрбандары Қытай коммунистік партиясының Орталық
Комитетінің мүшесі Жао Жуши мен Саяси бюроның мүшесі Гао Ган болды. Неге
бұл жағдай орын алды? Себебі Гао Ган мен Жао Жуши әсіресе, алғашқысы
бұрынғы кезден Маоның күшті қарсыласы болған. Екеуіне партияның бірлігін
бұзушылар мен қастандық жасаушылар деген кінә тағылды. Гао Ган мен Жао
Жушидің істері 1954 жылдың ақпанындағы Қытай Компартиясы Орталық
Комитетінің ІҮ Пленумінде талқыланды. Пленумнің шешімі бойынша бұл
қайраткерлерді кінәлі деп тапты [24, 37-38-бб.].
Мао Цзэдун өзінің саяси беделін нығайту мақсатында 1955 жылдың
наурызында Гао Ган мен Жао Жушидің істерін коммунистік партиясының
Бүкілқытайлық конференциясының қарауына берді. Конференцияға қатысушылар
оның ұстанымына қолдау білдірді. Гао Ган мен Жао Жуши істері көсемнің билік
үшін күрес жолындағы күресінің көріністерінің бірі ғана еді. Оның
идеологиялық курсына сәйкес мемлекет бүкіл қоғамдық жүйені социалистік
ойлауға және социализм қоғамына бейімдеу шараларын жүргізе бастады. Бұл
идеологиялық шаралардың қаруы барлық диссиденттік топтарға қарсы
бағытталды. Алайда, оның өз қарсыластарын толығымен жою әрекеті толық іске
аспай қалды.
1956 жылдың аяғына таман елде үлкен ауқымдағы радикалды әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер байқалды. Атап айтқанда, мұнда жеке меншік
секторларын жою, нарықтық қатынастарды тежеу, ауыл шаруашылығын жаппай
кооперативтендіру істері жүзеге асырылды. Солшыл қанат бұл жетістіктерді
социалистік революцияны істері ретінде бағалады [14, 44-45-бб.].
1956 жылғы Кеңес Одағы коммунистік партиясының ХХ съездіндегі
Сталиннің жеке басына табынушылығының айыпталуына орай Қытай
Компартиясының ішіндегі саяси-идеялық күрес жаңа тұрпат алды. Бұл жаңа
тұрпаттағы күрес Қытай коммунистік партиясының 1956 жылдың қыркүйегіндегі
ҮІІІ съездінде ерекше көрініс алды. Съезд партия төрағасының пролетарлық
социалистік революция іс жүзінде жеңіске жетті деген тезисін қолдады.
Сонымен қатар оның идеясына негізделіп жүргізілген елдегі әлеуметтік-
экономикалық реформалар өте нәтижелі деп танылды. Бірақ ол үшін бұл сиез
негізінен сәтсіз болды. Сиез шешімі бойынша партияның жарғысынан Мао
Цзэдуннің идеялары марксизм-ленинизмен қатар партияның басты идеясы деген
баптың күшін жойды. Сондай-ақ Дэн Сяопиннің жеке басқа табынушылықтың алдын
алу үшін ұжымдық басқару принципін нығайту туралы ұсынысы үлкен қолдауға ие
болды [38, 61-62-бб.].
Осы кезеңдегі Қытай коммунистік партиясының ішіндегі саяси-идеялық
күрес ең жарқын көріністердің бірі үлкен секіріс саясатының төңірегінде
өрбіді. 1958 жылдың бас кезінде Мао Цзэдун өзінің жаңа әлеуметтік-
экономикалық дамуындағы жаңа бағдарламаны Компартияның ІІ сессиясында
ұсынды. Бағдарлама бойынша үш жылғы қажырлы еңбек, он мың жылдық бақ пен
берекеге жету. Сонымен қатар Англияны он жылда, АҚШ-ты он бес жылда басып
озу көзделді. Бұл идея партияның көптеген қайраткерлерінің тарапынан
қолдауға ие болды [9, 96-б.].
Партия төрағасының жаңа бағдарламасындағы үлкен секіріс саясатын
іске асыру нәтижесінде Қытайды әлемдегі ең озық индустриалды державаға
айналдыру көзделсе, ал Халық коммунасы оның пікірі бойынша социализмнен
коммунизмге біртіндеп өтудің ең объективті формасы болып табылады. Алайда
оның бастамасымен жүргізілген бұл әлеуметтік-экономикалық эксперименттің
нәтижесі Қытай қоғамы үшін үлкен залал болды. Елдің өнеркәсібі мен ауыл
шаруашылығы үлкен күйзеліс пен дағдарысқа ұшырады. Ел көлемінде жаппай
аштық орын алды. Осының салдарынан Мао Цзэдуннің беделіне зор нұқсан келді
[18, 49-50-бб.].
Осы сәтсіздіктердің салдарынан коммнистік партияның ішіндегі қарама-
қайшылық үлкен секіріс саясаты төңірегінде өрши түсті. 1958 жылдың
соғында Қытай коммунистік партиясы Орталық Комитетінің ҮІ Пленумінде партия
жетекшілерінің біраз бөлігі төрағаның тарапынан жүргізілген бұл
экономикалық саясатты дұрыс деп таныды. Мұнда елдегі орын алған келеңсіз
жағдайдығ басты күнәһары ретінде ол өзін мойындағанымен де өзінің
саясатының дұрыс екендігінен бас тартпады.
Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейін мемлекеттік билікті
коммунистік партия өз қолына алды. Бірақ, Кеңес Одағындағы секілді мұнда
тек бір партияның абсолюттік шексіз билігі болмады. Елде коммунистік
партиядан басқа ресми және заңды түрде сегіз демократиялық партия әрекет
етті. Бұл партиялар Халықтық Қытайдың саяси институттарының ажырамас
бөлігі. Демократиялық партиялардың барлығы революция жеңіске жетпей тұрып-
ақ пайда болған. Ұзақ жылдар бойы жапон басқыншылығына қарсы елді азат ету
күресінде, содан кейін азамат соғысы кезеңінде Чан Кайшилік Гоминдан
партиясымен күресінде Компартия мен демократиялық партиялар біртұтас
майдан құрып, өзара ынтымақтасты. Бұл ынтымақтастық революция жеңіске
жеткеннен кейін де ерекше көрініс алды.
Қытайдағы саяси партиялардың тізімін төмендегі кестеден көруге болады
[32, 36-б.].
1-кесте
КОММУНИСТІК ҚЫТАЙДАҒЫ САЯСИ ПАРТИЯЛАР
Партияның атауы Құрылған уақытыӘлеуметтік құрамы Мүшелер саны
1 2 3 4
Қытайлық Гоминданның1948 жылдың Гоминданның 57 000
революциялық қаңтары демократиялық қанаты
комитеті мен басқа да
патриоттық бағыттағы
қайраткерлер
1-кестенің жалғасы
1 2 3 4
Қытайдың 1941 жылдың Орта және жоғары 139 500
демократиялық лигасынаурызы деңгейдегі зиялылар
Қытай демократиялық 1945 жылдың Қоғамдық қайраткерлер 75 071
құрылысының желтоқсаны және экономика
ассоциациясы мамандары
Қытайдағы 1945 жылдың Ағартушылық, мәдениет,70 479
демократияның желтоқсаны баспа, ғылым
дамуына үлес қосу қайраткерлері
ассоциациясы
Қытайдың 1930 жыл Медицина, мәдениет, 70 657
жұмысшы-шаруа ағартушылық, ғылым мен
демократиялық техника қайраткерлері
партиясы
Қытайдың әділеттілік1925 жылдың Реэмигранттар мен 16 900
партиясы қазаны олардың туыстары және
шетелде байланысы бар
қоғам қайраткерлері
Үшінші қыркүйек 1946 жылдың Орта және жоғары 74 448
қоғамы наурызы деңгейдегі зиялылар,
медицина, ғылым
қайраткерлері
Демократиялық 1947 жылдың Қытайда тұрып жатқан 1500
өзін-өзі басқару желтоқсаны тайвандықтар
Тайвань Лигасы
ХХ ғасырдың бірінші жартясыныда Қытай мен оның халқының басына туған
қара күндерде, яғни азамат соғысы, жапон агрессиясына қарсы күрес, екінші
дүние жүзілік соғыс барысында Отанды қорғау секілді факторлар коммунистік
партия мен осы аталған коммунист емес партиялардың арасында одақтастық пен
өзара сенім білдіру байланыстары мықтап орнаған болатын. Революция
жеңіске жеткеннен кейін демократиялық партиялар Компартияның жетекшілігін
мойындаумен қатар, оны саяси тұрғыдан да қолдады. Қытай коммунистік
партиясы секілді барлық демократиялық партиялар өздерінің қайраткерлігінде
Конституцияның барлық қағидаларын сақтайды. Ұйымдастырылуы жағынан бұл
партиялар тәуелсіз болып табылды. Конституцияның принциптеріне сәйкес олар
саяси еркіндікке, өзін-өзі басқаруға және заң алдындағы теңдік құқына ие
болды. Коммунистік партия мен демократиялық партиялар арасындағы
ынтымақтастықтың негізгі принциптері төмендегідей: ұзақ мерзімді бейбіт
қатар өмір сүру, бірігіп бақылау, бір-біріне сенімділік, даңқ пен
сәтсіздікті бөлісуге дайындық т.с.с. [35, 101-102-бб.].
Демократиялық партиялар жалпы алғанда үкіметтік емес немесе
оппозициялық ұйымдар болып есептелмейді. Олар елдің саяси-қоғамдық өміріне
белсенді араласушы партиялар болып табылады. Сондай-ақ, олар мемлекеттік
билік істеріне, мемлекеттік қызмет орындарына қызметкерлерді тағайындау
істеріне, мемлекеттік заңдарды және саяси ұстанымдарды жасауға белсенді
араласады. Бұл партиялардан шыққан саяси қайраткерлер жоғарғы мемлекеттік
постарда қызмет етуіне, Бүкілқытайлық Халық өкілдерінің жиналысына депутат
болуына т.б. құқылы. Қытай коммунистік партиясы мен демократиялық
партиялардың біртұтас майдан уәкілетті органы Қытайдың көппартиялы саяси
институтының ажырамас бөлігі. Ол Қытайдың халықтық саяси кеңесші кеңесі
болып есептелінді [29, 76-бб.].
Алғашқы жылдарда Компартия тарапынан елде жүргізілген әлеуметтік-
экономикалық және саяси реформаларға демократиялық партиялар қолдау
білдірді. Бірақ Қытай коммунистік партиясының билікке деген монополиясының
артуы, тоталитарлық механизмнің өркендеуі, нарықтық қатынастарға түбегейлі
соққы беру жолындағы шаралары бұл партиялардың қарсылығын тудырды. Сондай-
ақ олар коммунистік партиясының коммунистік қоғам құрудағы идеологиялық
шараларына келіспей, тек марксизм-ленинизм рухында ғана емес, сонымен қатар
ескі құндылықтыр мен ілімдер негізінде жаңа Қытайдың дамуын жақтады.
Осы кезеңде идеологиялық күрестің барысында коммунистер өздерінің
ұстанымдарына қарсы болған топтар мен күштердің барлығын
контрреволюционерлер деп айыптап жолдан тайдырып отырды. Оңшыл күштер мен
демократиялық партиялардың бас көтеруіне Қытай коммунистік партиясы
жүргізген саясаты да, халықаралық социалистік жүйедегі коммунизмге қарсы
бірқатар бас көтерулер де ықпал етті. Сонымен қатар оңшылдардың бас
көтеруіне тағы да әсер еткен фактор ол коммунистік партияның тарапынан
жарияланған барлық гүлдер шешек атсын, жалпы жарыса үн қатсын курсы еді
[24, 114-б.].
Коммунистік партияның Барлық гүлдер шешек атсын, жалпы жарыса үн
қатсын деген идеологиялық жолдауының астарында үлкен мақсат болған. Осы
курстың негізінде бүкіл қоғамда сөз бостандығы заңдастырылып барлық саяси
топтар өздерінің пікірлерін ашық білдіруге, тіпті баспасөз және бұқаралық
ақпарат құралдарына еркіндік берілді. Батыс мамандары бұл курстың
нәтижесінде коммунистер қысқа мерзім ішінде өздеріне идеялық қарсы болған
элементтерді анықтап, содан кейін біртіндеп оларды жоюда күштеу әдісін
қолдануға мүмкіндік берді деп тұжырымдады.
Елдегі 1955-1957 жылдары жүргізілген нарықтық қатынастарды жою ауыл
шаруашылығындағы жаппай ұжымдастыру шаралары оңшылдардың қозғалысына зор
серпіліс берді. Бұл кезеңде оңшылдардың жетекшілері демократиялық
партиялардың көрнекті қайраткерлері Батыс Еуропа мен Америка Құрама
Штаттарында білім алған Чжан Боцзюан, Ло Лунцзи және Чжан Найци болды. Бұл
аталған үш демократ та жоғарғы постарда қызымет етті. Чжан Боцзюан Қытайдың
Демократиялық Лигасы төрағасының орынбасары және Жол байланыстарының
министрі, Ло Лунцзи Шаруа-жұмысшы демократиялық партиясының төрағасы және
Орман шаруашылығының министрі, ал Чжан Найци Азық-түлік министрі қызыметін
атқарды.
Чжан-Ло блогы коммунистерге қарсы ашық күреске шығу үшін үлкен
масштабтағы идеялық үгіт-насихаттарды жүргізе бастады. Олар өздерінің
айналасына зиялы қауымды, студенттерді, жұмысшылар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырда әлемнің көптеген елдерінде
социалистік қоғамды орнату жолында ауқымды саяси-идеологиялық, әлеуметтік
мәні бар науқандар мен эксперименттер жүргізілді. Социалистік жүйені
қалыптастыру әрекеті бір ғана елдің немесе халықтың емес, тұтастай
құрлықтар мен аймақтардың тарихи дамуына, жалпы бүкіл адамзат баласының
тағдырына ықпал етуші қуатты процеске айналғандығы белгілі. Қоғамдық
дамудың мұндай жүйесін орнату талпыныстары дүниенің барлық бөліктерінде
көрініс алды. Соның ішінде адамзат тарихындағы ең ежелгі өркениеттердің
бірі саналатын Қытай әлі күнге дейін социалистік жүйені құру бағытында
дамып келе жатыр.
1949 жылы Қытай Халық Республикасы құрылған соң Мао Цзэдуннің
жетекшілігіндегі коммунистік партия кешегі Қытайға ұқсамайтын жаңа Қытай
мемлекетін құруға шындап кірісті. Социалистік қоғамның салтанат құруы,
социалистік жүйенің қалыптасуы жаңа Қытайдың дамуының басты өзегі болды.
Коммунистік партия билік басына келгеннен кейін қытайлық ерекшеліктерге
ие болған марксизм идеологиясы негізінде бүкіл елде тарихи маңызы бар
ауқымды эксперименттерді жүргізе бастады. Мұндағы басты мақсат бүкіл қытай
қоғамын, барлық әлеуметтік топтарды бір идеологияның төңірегіне топтастыру
және сол идеологияға адал қызмет етуін мүмкін қылу болған еді. Қытай Халық
Республикасының басшылығының жүргізген социалистік жүйені қалыптастыру
жолындағы науқандары елдің саяси, әлеуметтік, рухани-мәдени, шаруашылық,
экономикалық, ғылым-білім салаларын толық қамтып, дәстүрлі Қытайдың саяси-
экономикалық тұрғыдан модернизациялануына, жаңаруына ерекше әсер етті.
Коммунистік партияның жетекшілігімен жүрген социалистік модернизация
процестері негізінен тотолитарлық басқару механизмін іске қосуының
нәтижесінде жүзеге асуы мүмкін болды. Яғни, егер Кеңес Одағындағы секілді
жаппай террорлық және қуғын-сүргін әдістерді қолданбаған жағдайда радикалды
науқандардың іске асуы екі талай болары сөзсіз еді. Социалистік жүйені
қалыптастыру барасында Қытайда нарықтық қатынастар, еркін бәсекелестік,
демократиялық еркіндіктер, басқаша ойлау, яғни сөз бостандығы секілді
құндылықтар жүйесі толықтай ығыстырылды.
Социалистік қоғамды құру барысында Қытайдың саяси жүйесі мен құрылысы,
мәдениеті, ғылым саласы өзгертіліп, социалистік сипатқа ие болды. Сонымен
қатар Қытайдың дәстүрлі ауыл шаруашылық саласы, экономикалық секторлары да
толығымен өзгертіліп, онда социалистік бақылау мен социалистік меншік
институты орнатылды. Коммунистік партияның бастамасы бойынша жүргізілген
барлық гүлдер шешек атсын, жалпы жарыса үн қатсын науқаны қоғамдағы
барлық күштер мен партияларға, барлық әлеуметтік топтарға, жекелей
тұлғаларға сөз бостандығы құқықығын бергенімен, ақыр аяғы бұл саясатты
жүргізудің саяси-идеологиялық мәні белгілі болды. Бұл науқан қысқа мерзімде
коммунистік партияға қарсы оппозициялық элементтердің анықталуына зор
мүмкіндік берді. Осының нәтижесінде өзіне қарсы шыққан идеологиялық
қарсыластарын тұншықтырған коммунистер мәдениет, ғылым, білім, ағартушылық,
өнер салаларына өздерінің күшті бақылауларын орнатуға қол жеткізді.
Социалистік лагерьдің құрамындағы өзге елдерге қарағанда қытай
коммунистері социалистік қоғамды былай қойғанда, коммунизмді орнату
стратегиясын барлығынан бұрын өте қысқа уақыт аралығында орнатуға талпынды.
1958-1959 жылдар аралағында жүргізілген үш қызыл ту саясаты осы
стратегиялық жоспарды толығымен жүзеге асыру үшін жасалынған аса ауқымды
науқан болатын. Үлкен секіріс саясаты мен халық коммуналарын құру
әрекеттерінің бүкіл қытай қоғамы үшін саяси-идеялық маңызы зор болғанымен,
объективті тұрғыдан алғанда бұл бағдарлама утопиялық сипатқа толы болған
еді. Сондықтан қытай коммунистерінің елде коммунистік қоғамды біржолата
орнату жолындағы әрекеттері толығымен сәтсіздікке ұшырады. Осыған
қарамастан 1949-1959 жылдар аралығындағы он жыл ішінде Қытай коммунистік
партиясы елде социалистік жүйенің қалыптасуының негіздерін қалауға қол
жеткізе алды.
Тақырыптың зерттелуі. 1949-1959 жылдар аралығындағы жалпы Қытайдың
тарихи дамуы, оның ішінде коммунистік партияның елде социалистік қоғамды
құру жолындағы саясаты төңірегіндегі мәселелер тарихшылар, қоғамтанушылар,
тіпті жекелей адамдар үшін де өзекті болып келгендігі белгілі. Бүгінгі
күнге дейін көптеген елдердің ғалымдары тарапынан толассыз
зерттелінгендіктен тақырыптың тарихнамасы өте ауқымды. Белгілі бір ғылыми
жұмыстың алдында қаралатын мәселе бойынша не жазылғанын, не істелінгенін
білмей талаптануға болмайтыны сөзсіз. Әр зерттеудің басты мәселесі
қарастырып отырған проблеманың жаңалығы мен өзектілігін айқындау үшін
ғылыми ізденістерді жан-жақты талдау арқылы объективті бағасын білдіретін
оның бүтін тарихнамалық сипаттамасы болып табылады.
1949-1959 жылдардағы Қытай Халық Республикасындағы социалистік
жүйенің қалыптасуы проблемасын зерттеуде барлығынан бұрын кеңестік тарих
және өзге де гуманитарлық ғылымдардың рөлі мен орны ерекше. Бұл проблема
бойынша кеңес ғылымы мол тарихнамалық мұра қалдырған. Дегенмен кеңестік
тарихнамада жан-жақты зерттеуде объективті ғылыми әдіс емес, белгілі бір
саяси мүдделерді көздеу, тарихи фактілерді сол тұрғыдан талдау мен бағалау
үстем болып келді. Халықтық Қытайдағы социалистік қоғамды орнату маңызына
баға беруде лениндік тұжырымдар басшылыққа алынып, ондағы пролетариаттың
рөлін дәріптеу берік орнықты.
Қарастырып отырған кезеңдегі Қытайдағы социалистік жүйенің қалыптасуы
проблемасының теориялық және практикалық тұстарын жан-жақты зерттеуде
М.И.Сладковский [1,2], М.С. Капица [3,4], О.Б. Борисов және Б.Т. Колосков
[5], Ф.М. Бурлацкий [6, 7, 8] Э. Корбаш [9], М.И. Алтайский, В. Георгиев
[10], И.В. Байков [11], П.Н. Федосеев [12], Л.П. Делюсин [13, 14, 15,
16], В.И. Вятский, Ф. Димин [17], Е.А. Конавалов [18], Г.А. Ганшин [19], Ю.
Яроменко [20], Н.И. Капченко [21], В.Г. Жуков [22], А. Бовин, Л.П. Делюсин
[23], Л.С. Кюзаджян [24, 25], А.Н. Желоховцев [26], В.Н. Никифоров [27],
В.Я. Сидихменов [28] К.А. Егоров [29] секілді зерттеушілердің еңбектері
зор.
Осы проблеманы арнайы терең зерттеуде Л.С. Кюзаджянның орны ерекше. Ол
қытай тіліндегі ауқымды материалдарға сүйене отырып 1949-1959 жылдардағы
Халықтық Қытайдағы социалистік жүйенің қалыптастыру мәселесінің барлық
салаларын, әсіресе социалистік қоғамды орнатудың саяси және идеологиялық
аспектілерін, соның төңірегіндегі идеологиялық талас-тартыстар
проблемаларын арнайы қарастырады. Автор революция жеңіске жеткен соң Қытай
коммунистерінің жаңа идеологияның (марксизм-ленинизм) негізінде жаңа қоғам
құру шараларын объективті құбылыс ретінде бағалайды. Алайда ол Қытай қоғамы
мыңдаған жылдар бойы дәстүрлі құндылықтардың аясында дамығандықтан Қытай
бұқарасы соңғы ширек ғасырда қанат жая бастаған марксистік идеологияны және
осы кезеңдегі коммунистердің жүргізген идеологиялық шараларының мәнін толық
түсіне алмады немесе оны қабылдай алмады деген түйін жасайды. Соның
салдарынан қоғамда бір-біріне қарама-қайшы екі бағыт – социалистік және
антисоциалистік тенденция туындады.
Дамыған капитализм дәуірінде Батыс өркениетінде туындаған ілімді
(марксизм) шығыс деспотизмі мен феодализм кезеңінен енді шыға бастаған
Қытайға әкеліп таңып, үлкен революциялық секіріс жасау арқылы жалпы
адамзаттық өркениеттік даму қоғамы саналатын – коммунизмге жетуді утопия
ретінде бағалаған Ф.М. Бурлацкийдің еңбектерінің де мәні зор. Ф.М.
Бурлацкиймен қатар М.И. Алтайский, В. Георгиев, И.В. Байков, П.Н. Федосеев
және Л.П. Делюсин секілді ғалымдар да Мао Цзэдунның әлеуметтік,
революциялық дүниетанымы мен көзқарастарын кеңінен зерттеп, баға
берулерімен ерекшеленеді. Аталған зерттеушілер Мао Цзэдунның идеялары
негізінде коммунистік Қытайда жүргізілген социалистік эксперименттерді
марксизм-ленинизм принциптеріне қарама-қайшы келді деген тұжырым жасайды.
Сонымен қатар бұл зерттеушілер қытай коммунистерінің көсемі Мао Цзэдуннің
философиялық дүниетанымын терең қарастыра келе, Халықтық Қытайдағы қоғамдық
ғылымдар саласындағы әсіресе, философия ғылымындағы идеялық күрестегі
комунистік және буржуазиялық дүниетанымның қайшылығына ерекше назар
аударады. Авторлар буржуазиялық ілімдермен күресте Қытай коммунистері
макрсизмнің орнына маоизм идеяларын басшылыққа алды деп пайымдайды.
Экономика саласындағы идеялық күреске баса назар аударып, революция
жеңіске жеткен соң Қытай коммунистерінің социалистік құрулардағы экономика
мен халық шаруашылығын басқару әдістерін және экономикалық реформаларды
жүргізуде идеялық күрестің мазұмынын ашып көрсететін еңбектердің авторлары
Е.А. Коновалов, Ю. Яроменко, Э. Корбаш. Олар Мао Цзэдуннің елде жүргізген
экономикалық эксперименттеріне (үлкен секіріс, халық коммуналары)
антилениндік және ұсақ буржуазияшыл сипатта деп баға береді. Авторлар Мао
Цзэдунның жетекшілігіндегі коммунистердің марксистік жолдан ауытқып кетуі
елдегі социалистік экономиканы құру әрекеттерінің сәтсіздікке ұшырауының
басты себебі ретінде көрсетулерімен ерекшеленеді.
Қарастырылған кезеңде Қытайдағы идеологиялық күрес мәдениет, өнер,
ағартушылық және ғылым, рухани өмірдің барлық салаларын түгел дерлік
қамтыған. Әдебиет пен мәдениет саласындағы осы күрестің рөліне аса көңіл
бөлген А.Н. Желоховцев коммунистердің әдеби шығармашылық құндылықтардың
дәстүрлі және буржуазиялық сипатта жазылған мұраларын ығыстыруын, оның
орнын басу әрекеттерін заңды құбылыс ретінде бағалауының да өзіндік себебі
бар. Автор осы кезеңдегі ескі әдеби мектептердің коммунистік әдеби
теорияға әлі де болса ұзақ уақыт қарсылық көрсетеді деп тұжырымын жасайды.
Сонымен қатар А.Н. Желоховцев нақ социалистік реализмге негізделген әдебиет
пен шығараманы қалыптастыру кемелденген социалистік қоғамның орнауының
бірден-бір кепілі деген ойды айтады.
Кеңестік және қазіргі ресейлік синологтардың ішіндегі ең
беделділерінің бірі саналатын Л.П. Делюсин Қытайдағы идеологиялық күрес
кезеңіндегі аграрлық мәселе мен коммунистердің буржуазиялық топтармен
күресін зерттеді. Ол Қытай коммунистерінің аграрлық салада жүргізген
саясаты лениндік принциптерден алшақ кеткен, сондай-ақ үлкен секіріс
кезеңіндегі Мао Цзэдуннің халық коммунасын коммунизмнің ең алғашқы сатысы
деп жариялауын бос сөз және утопия ретінде бағалаған. Бұған қоса автор 1956-
1957 жылдардағы компартияның қоғамдағы буржуазиялық элементтермен күрес
жүргізуі және оларды түбірімен жою шараларындағы жіберген басты
қателіктерін де айқындайды.
М.И. Сладковский, М.С. Капица, О.Б. Борисов және Б.Т. Колосков сынды
кеңестік ғалымдардың зерттеу объектісі Қытай Халық Республикасының сыртқы
экономикалық байланыстары төңірегіндегі проблемалар болды. Зерттеушілер
Қытайдағы социалистік модернизация мен социалистік индустриализация
процесінің жүруіндегі Кеңес Одағының рөлі мен орнын аса жоғары бағалай
келе, елдегі социалистік қоғамды құруда қытай коммунистерінің марксизм-
ленинизм принциптерінен ауытқып, маоизмнің экономикалық теорияларын
басшылыққа алуы барлық сәтсіздіктің бастау көзі болды деп тұжырым жасайды.
Халықтық Қытайдағы социалистік индустриализация үрдісінің жүруі
мәселесі мен қысқа мерзімде коммунистік қоғамды орнату бағытындағы
жүргізілген революциялық шараларды жан-жақты зерттеген Е.А. Коновалов, Г.А.
Гришин, Ю. Яроменко, В.И. Вятский және Ф. Димин секілді кеңес ғалымдарының
тұжырымдауынша коммунистік партияның басшылығы о бастан-ақ экономикалық
саясатты жүрізе алмай, объективті идеологиялық платформадан гөрі ұсақ
буржуазиялық сипатқа толы Мао Цзэдунның идеяларына бой алдырды. Зерттеуші
Г.А. Гришин негізінен үлкен секіріс саясатына дейінгі компартияның
социалистік экономикалық саясатын қарастыра келе қытай коммунистерінің
бауырлас Кеңес Одағымен арадағы достастық қарым-қатынастарға сызат түсіруі
қолға алынған шаралардың тығырыққа тіреліп, жүзеге аспай қалуының
түпкілікті себебі болды деген пікірін білдіреді.
1958-1959 жылдар аралығындағы Мао Цзэдун бастаған коммунистік
партияның бастамасымен жүргізілген үш қызыл ту саясатын терең
қарастырумен ерекшеленген Е.А. Коновалов пен Ю. Яроменко үлкен секіріс және
халық коммуналары саясатының саяси, идеологиялық және әлеуметтік мәні мен
олардың тарихи салдарын жан-жақты талдайды. Авторлар маоизм идеясының
негізінде жүзеге асырылған үлкен секіріс және халық коммуналарын құру
саясатын бұрын-соңды болып көрмеген утопиялық іс-әрекет деп бағалайды. Е.А.
Коновалов пен Ю. Яроменко үш қызыл ту саясатының ұсақ буржуазиялық және
шовинистік сипатқа ие болуы салдарынан жүргізілген эксперимент толық
сәтсіздікке ұшырады, және моаизмнің авантюрасы Қытайда социалистік қоғамның
орнауын көптеген жылдарға ысырып тастады деп пайымдайды.
Шетелдік тарихнамаға тоқталсақ, тақырыптың мәселесіне қатысты келесі
зерттеушілердің еңбектерін атап өтуге болады: Э. Сноу, Ф. Грин, К. Менерт,
С. Шрам, А. Лифтон, С. Карноу, Л. Делин , Р. Норт , Л. Харрисон, Ален Ру,
Жан-Эмиль Видаль, А. Кожаров, М. Мика, Д. Денеш, К. Мэнель, В. Вовчук [30],
Ф. Варнай [31].
Э.Сноу, Ф.Грин тақырыпқа қатысты кезеңдегі коммунистердің
диссиденттермен, яғни ресми идеологиядан тыс басқаша ойлайтындармен күрес
жүргізуіне аса көңіл бөле отырып, идеологиялық мәселелерді шешудегі Мао
Цзэдуннің практикалық әдіс-тәсілдерінің марксистік рухта екенін көрсетеді.
К. Менерт, С. Шрам, Дж. Левинсон секілді синологтар Халықтық Қытайда
идеологиялық күрес аса шеберлікпен жүргізіліп, соның нәтижесінде Мао Цзэдун
өз қарсыластарын жоюға зор мүмкіндік алды және таза коммунистік дүниетаным
негізінде қоғам орнатуға қол жетікізді деген пікір білдіреді.
Компартияның идеологиялық күрес барысында коммунист еместерге Барлық
гүлдер шешек атсын ұранының рухында компартияның және партия кадрлерінің
әрекеттерін ашық сынауға рұқсат беруі оның беделін арттырудағы акт ретінде
бағаланды. Осы пікірді қолдаушы А.Коэннің пікірінше Мао Цзэдун мен оның
жақтастары аз уақыт ішінде қоғамдық пікірдің осындай сипатта жарылысы орын
алады деп соншалықты күткен жоқ. Өз қателігін терең түсінген Мао мен оның
жақтастары басып-жаншу әдістерін қолдануға қайта оралуға мәжбүр болған.
Аталмыш курс Қытай қоғамында аз да болса біраз уақытша сөз еркіндігіне жол
бергенімен, ол Гоминданның немесе капитализмнің реставрациялануын, яғни
қайта қалпына келтіруін жоспарламады, оның басты мақсаты антикапиталистік
және антигоминдандық бағыттағы кмелденген социалистік қоғамдық жүйені
орнату болды деген пікірді ұстанған Дж.Левинсонның зерттеуінің де тақырыпты
аша түсетін тұстары бар-ақ.
А. Коэн мен Р. Норт Мао Цзэдуннің 1956 жылы идеологиялық курсын
жариялауға коммунистерді, либералдарды, патриоттарды өзара біріктірген
антижапондық майдан факторының себеп болғанын айта келіп, оның Халықтық
Қытай қоғамында қарама-қайшылықтың жойылуына да тікелей ықпал еткеніне баса
назар аударады. Бірақ 1957 жылы оңшыл күштер мен топтардың Қытай
коммунистік партиясының саясаты мен идеологиялық ұстанымын ашық сынауының
белең алуы қоғамда қарама-қайшылық жоқ деген пікірді теріске шығарды. Осы
кезеңдегі коммунистік партияның ішінде орын алған саяси-идеялық күрестердің
себептеріне бірқатар факторлардың ықпал еткендігін, әсіресе олардың ішінде
ең алдымен билік факторының ерекше екендігін Л. Харрисон өз еңбегінде атап
өтеді.
Ал Халықтық Қытайдың экономикалық дамуындағы коммунистердің
капиталистік қатынастарды жою әрекеттерін қоғамдық дамудың заңдылықтарына
қайшы келетінін тұжырымдап, Мао Цзэдуннің 50-ші жылдардың аяғындағы солшыл
экспериментіне утопиялық баға берген Л. Делиннің еңбегі де тарихи тұрғыдан
алғанда маңызды. Л. Делиннің тұжырымдауы бойынша маоистердің 1958-1959
жылдардағы үш қызыл ту саясаты негізінде идеологиялық тұрғыдан бауырлас
Кеңес Одағын ғана емес, сонымен бірге Америка Құрама Штаттары мен
Ұлыбритания секілді индустриалдық жғынан әлдеқайда алға кеткен, ең озық
мемлекеттерді қысқа мерзімді басып озу бағытында жүргізген іс-әрекеттерін
тарихи тұрғыдан орны толмас, үлкен қателік болды.
Ален Ру, Жан-Эмиль Видаль, Д. Денеш, Ф. Варнай Қытай коммунистерінің
елде социалистік қоғам орнату жолындағы капиталистік және фодалдық
идеологияны толық күйрету әрекеттеріне оң баға бергенімен, олар әлемдік
социалистік қауымдастықтың қағидаларынан ауытқыды деп тұжырым жасайды.
Чехословак ғалымдары А. Кожаров, М. Мика дүниежүзілік коммунистік
қозғалыста пайда болған маоизм ілімін жан-жақты қарастыру негізінде 1949-
1966 жылдардағы Халықтық Қытайдағы идеологиялық күрес марксизм-ленинизм
рухында емес, антисоциалистік сипаттағы Мао Цзэдуннің идеяларының негізінде
жүргізілді деген пікірде болды.
Неміс ғалымы К. Мэнель мен поляк ғалымы В. Вовчук бастапқы кезеңде
Қытай коммунистері экономика мен халық шаруашылығында реформа жүргізуде
лениндік үлгіні басшылыққа алды, бірақ көп уақыт өтпей-ақ ол жолдан
ауытқыды әрі оның ең жарқын көрінісі үлкен секіріс және халық
коммуналарының эксперименті деп көрсетті.
Тақырыптың мәселесіне қатысты бірен-саран зерттеулер ресейлік
тарихшылардың үлесіне тиетінін тілге тиек ете кеткен жөн. Осы ретте Қытай
Халық Республикасының саяси дамуын қарастырған әрі Компартия ішіндегі саяси-
идеялық күресті және онымен буржуазиялық топтар арасындағы идеологиялық
күрестің тек әлеуметтік қана емес, сондай-ақ гносеологиялық негізді
болғанын Л.П. Делюсин мен К.А. Егоров өз еңбектерінде үлкен баға береді.
Осы күресті тек әртүрлі таптардың әсіресе, пролетариат пен буржуазияның
мүдделерінің соқтығысы емес, түрлі деңгейдегі мәдениет пен әртүрлі
көзқарастағы тарихи тұлғалардың күресі деп есептейді.
Қытайдың көне заманнан бүгінге дейінгі тарихи дамуындағы Конфуций мен
оның ілімдерін қарастыруда Л.С. Переломовтың еңбегі зор. Ол Халықтық
Қытайдағы коммунистердің, әсіресе Мао Цзэдуннің ежелгі философқа деген
көзқарасының қандай болғанын анықтауға тырысады. Сонымен бірге тың
деректерді пайдалана отырып, Мао Цзэдуннің Конфуций мен оның ілімдерін
феодалдық және монархиялық жүйенің идеологы ретінде көргендігін, сондай-ақ
социализмнің қас жауы барлық жамандықтың күнәһары деп есептегенін айтады.
Тақырыптың деректік негізі. Зерттеу жұмысы барысында қолданысқа
түскен дерек көздері төмендегідей: Китай. Факты и цифры. Пекин, 1999. [32],
Конституция КНР Пер.с кит. Под ред А.Г.Крымова. М., 1954. [33],
Конституция и основные законодательные акты КНР (1954-1958) Пер. с кит.
Под ред А.Г.Крымова. М., 1959. [34], Законодательные акты Китайской
Народной Республики. М., 1952. [35], Образование КНР. Документы и
материалы. Пер. с кит. Под ред Е.Ф.Ковалева. М., 1950. [36], Общая
программа народного политического Консультативного Совета Китая Пер. с
кит. Под ред Е.Ф.Ковалева. М., 1950. [37], Материалы ҮІІІ Всекитайского
съезда Коммунистической партии Китая (15-27 сентября 1956 года). М.,1956.
Пер. с кит. Под ред А.Г.Крымова. М., 1956. [38], Материалы 6-го пленума
Центрального Комитета Коммунистической партии Китая 8-го созыва. Пекин,
1959. [39], Советско-китайские отношения 1917-1957. Сб. док. М.,1959. [40],
Мао Цзэдунның шығармалары мен естеліктері [41, 42], Китайская Народная
Республика: политика, экономика, идеология. М., 1979. [43].
Нормативтік-құқықтық актілер. Қытай Халық Республикасының ата заңы
ретінде оның мемлекеттілігінің қалыптасуын заңды түрде бекіткен алғашқы
конституциялық акт осы елдің Конституциясы болып саналады. 1949 жылы
құрылған Халықтық Республиканың құықтық негізі тек 1954 жылы заңдастырылды.
Оның өзіндік себебі 1945 жылы Коммунистік партия қабылдаған ережелерде
Қытайдың өтпелі кезеңдегі мемлекеттің құрылымы мен басқарылуының уақытша
ережесі қабылданған болатын.
Конституция и основные законодательные акты КНР (1954-1958) және
Законодательные акты Китайской Народной Республики. Бұл деректерге ата
заңмен қатар мемлекеттік билік органдарының, партияның съездерінде,
пленумдарында қабылданған мемлекеттік басқарудың мәселелерін толық қамтитын
заңдар енген.
Қытай Халық Республикасының орталық, партия және билік органдарының,
оның ішінде коммунистік партияның, Халықтық саяси кеңесші органның
идеологиялық күресті жүргізудің, социалистік қоғамды орнатудың негізіне
алынған құықтық актілері, сондай-ақ Қытай ХалықРеспубликасының құрылуы
туралы Декларация, коммунистік партия съездерінің, пленумдері мен
кеңстерінің, мәжілістерінің шешімдері және басқа да құжаттарды қамтитын
бірнеше құжат жинақтары жарық көрген.
Коммунистік партияның ҮІІІ съезді халықтық Қытайдың саяси өміріндегі
ең маңызды кезең болды. ҮІІІ съезд 1954 жылы Қытай Халық Республикасының
басты мемлекеттік заңы конституциясы қабылданған соң, Қытайдың саяси
өмірінде орын алған екінші маңызды оқиға болды. Өйткені съезд елде
социалистік модернизация мен социалистік қоғамды құру жолындағы шараларды
жүргізуге байланысты қажетті мемлекеттік маңызы бар құжаттар мен
жоспарларды қабылдады. Сонымен қатар бұл съезд Кеңес Одағының коммунистік
партиясының ХХ съездінде Иосиф Сталиннің жеке басына табынушылығын айыптау
актісінің орын алуы оқиғасымен қатар келуі де оның Қытайдың саяси өміріне
ықпалы айтарлықтай болды. Осының нәтижесінде ҮІІІ съезде коммунистік
партияның оңшыл-прагматикалық қанатының жетекшілерінің бастамасымен Мао
Цзэдунның саяси, әлеуметтік, экономикалық идеялары мен көзқарастары
дәстүрлі марксизм-ленинизмен қатар партияның басты идеясы деген бап күшін
жояды.
Қытай революциясының әртүрлі кезеңіне байланысты Мао Цзэдуннің
маңызды еңбектері мен шығармалары, естеліктері енген. Негізінен бұл
шығармаларда Мао орын алған барлық жағдайды өз көзқарасы, өз түсінігі, өз
ұстанымы бойынша баяндаған. Әсіресе Қытай коммунистерінің қоғамды түбегейлі
өзгертуді мақсат еткен жобалары, мақсат міндеттері жазылған стратегиялық
жоспарлары енген. Сондай-ақ аталмыш шығармалар мен естеліктер болашақта
революциялық, әрі коммунистік Қытайдың қоғамдық құрылысы қандай идеология
шеңберінде даму керек деген мәселені толық қамтуымен маңызды.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негіздері. Диплом
жұмысы барысында Қытай Халық Республикасында 1949-1959 жылдары социалистік
жүйенің қалыптастыру мәселесі, оның қоғамның барлық саласындағы барысы мен
мәнін саралай отырып, Қытай Коммунистік партиясының ұстанған саясаты нені
көздеді және неге қол жеткізді деген мазмұндық динамика қарастырылды. Мұны
талдауға қазіргі Отандық тарих ғылымы қол жеткізген тарихи шындық
тұрғысынан жаңа методологиялық және теориялық көзқарастар мен тұжырымдар
негізге алынды. Марксизм-ленинизм ілімін қоғамдық құрылыстың саяси-
идеологиялық негізіне алған Қытай коммунистік партиясының қоғамды дамытуда
ұстанған принциптері анықталды.
Мао Цзэдуннің еңбектеріндегі негізгі теориялық тұжырымдарды басты
методологиялық принцип ретінде басшылыққа ала отырып, маоизм ілімінің
қалыптасуының алғышарттары және нәтижелері ашып көрсетілді.
Зерттеу барысында объективті, жүйелілік, тарихи-салыстырмалық ғылыми
таным принциптерімен қатар жаңа пікірлер мен тұжырымдарды басшылыққа ала
отырып, нақты тарихи, талдау, қорыту зерттеу әдістері қолданылды. Осыған
орай Қытай коммунистік партиясының саяси-идеологиялық негіздері мен
бағдарламасы Қытай қоғамы мен мемлекетін басқарудың басты құралы деген
методологиялық бағдардың мәнін жан-жақты ашуға күш салынды.
Диплом жұмысыны мақсаты мен міндеттері. Қытай Халық Республикасындағы
1949-1959 жылдардағы социалистік жүйенің қалыптасуы проблемасын жаңа тарихи
көзқарас тұрғысынан қорытып, оның шынайы мәнін, ерекшеліктерін ашып көрсету
зерттеу жұмысының басты мақсаты болып отыр. Осыған орай зерттеу жұмысының
алдына келесі міндеттер қойылды:
- Қытай Халық Республикасындағы 1949-1959 жылдардағы социалистік
жүйенің қалыптасуының алғышарттарын айқындау;
- Социалистік жүйенің қалыптастыру мәселесі төңірегіндегі Қытай
коммунистік партиясының ішіндегі саяси-идеялық күрестің мәнін ашып көрсету;
- Социалистік жүйенің қалыптастыру мәселесі төңірегіндегі Қытай
коммунистік партиясы мен басқа да демократиялық партиялардың арасындағы
тартыстарды талдап, сипаттау;
- Қытай коммунистік партиясының социалистік саяси жүйе мен мелекеттік
құрылысты қалыптастырудағы саясатының ерекшелігін көрсету;
- Қытайдағы социалистік мәдениет және ғылымның, материалистік ілімнің
орнығуының маңыздылығын ашып көрсету;
- Қытай коммунистік партиясының ауыл шаруашылық саласындағы жүргізген
саясатының мәнін ашып көрсету;
- Қытайдағы социалистік индустриализация мен модернизация процесінің
мәнін айқындау;
- 1958-1959 жылдар аралығында коммунистік қоғамды орнату жолында
жүргізілген үш қызыл ту саясатының тарихи маңыздылығын ашып көрсету және
тарихи салдарына талдау жасау;
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Нақты деректер мен ауқымды
зерттеулер негізінде 1949-1959 жылдар аралығында жүргізілген социалистік
жүйенің қалыптастыру мәселесіне қазіргі заман талабына сай және тарихи
шындық пен объективті тұрғыдан жан-жақты талдап көрсету.
Диплом жұмысының хронологиялық шегі Қытай Халық Республикасындағы
1949-1959 жылдары аралығындағы социалистік жүйені қалыптастыру мәселесі
шеңберін қамтиды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспені, төрт параграфты
қамтитын екі тарауды, қорытындыны және пайдаланылған әдебиеттер тізімін
қамтиды.
1. ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СОЦИАЛИСТІК САЯСИ ЖҮЙЕ МЕН СОЦИАЛИСТІК
МӘДЕНИЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Қытай Халық Республикасының құрылуы және социалистік саяси жүйенің
қалыптасуы
1949 жылы 1 қазанда Қытай коммунистік партиясының төрағасы Мао Цзэдун
Қытай Халық Республикасының құрылуын ресми түрде жариялады [7, 76-б.].
Қытайдың халықтық саяси кеңесші конференциясы Қытай Халық Республикасын
империализмге, феодализмге, бюрократиялық капитализмге қарсы күресуші,
сондай-ақ тәуелсіздік, демократия, бейбітшілік үшін күресетін қуатты әрі
дәулетті Қытайды құруға талпынатын жаңа демократиялық мемлекет деп жария
етті [36, 6-б.]. Халықтың саяси кеңесші конференциясының жалпы
бағдарламасында Қытайдағы жаңа мемлекеттік билік жұмысшы-шаруалар табының
одағына негізделген халықтың демократиялық диктатурасы болып белгіленді.
Ал билікті халықтың атынан елдегі ең жетекші Қытай коммунистік партиясы
жүргізеді [37, 9-б.].
Қытай Халық Республикасы құрылғанға дейін Қытай коммунистік партиясы
ұзақ әрі күрделі кезеңдерді басынан өткізіп қана қоймай, сонымен қатар
айтарлықтай саяси-идеялық эволюциясынан өтті. 1949 жылы Қытай Халық
Республикасы құрылғаннан кейін мемлекеттік билікке ие болған Қытай
коммунистік партиясының басшылары елде социалистік жүйе орнатуға және
Бүкілқытай қоғамын сол жүйеге сай етіп тәрбиелеуді қолға алды. Бұл
шараларды жүргізуде Қытай коммунистік партиясының ауқымды идеологиялық
кампанияларды жүргізуде Орталық халықтық үкіметінің төрағасы және осы
партияның жетекшісі Мао Цзэдуннің теориялық бағдарламаларын басшылыққа
алды. Себебі 1945 жылғы Қытай коммунистік партиясының ҮІІ съездің шешімі
бойынша Мао Цзэдуннің идеялары марксизм-ленинизмен қатар партияның
жарғысына енген болатын [11, 56-б.].
Алайда, Мао Цзэдуннің ұсынған саяси-идеялық бағдарламасының
принциптерімен коммунистік партияның бірқатар беделді қайраткерлері
келіспеді. Бұл келіспеушілік барлық салаларды қамтып жатты. [6, 46-б.].
Қытай коммунистік партиясының ішіндегі топтар арасындағы бұл күрестің
бастаулары тереңге кетеді. Жапон басқыншылығына қарсы күрес кезеңінде және
азамат соғысы жылдарында Қытай коммунистік партиясы билікке жеткен жағдайда
Қытайдың болашақ дамуы қандай болуы қажет деген проблема әрқашан өзекті
болды. 1945 жылы Қытай коммунистік партиясының және басқа да антижапондық
майдандағы демократиялық партиялардың Жалпы бағдарламалық ережесінде
(коалициялық үкімет туралы) Қытайдың болашақ дамуының қағидалары берілген.
Онда жапон үстемдігін жойған соң Қытайда бүкіл халық пен жұмысшы табының
жетекшілігіне, сондай ақ біртұтас майданның демократиялық одағына
негізделген мемлекеттік құрылысты орнату мақсаты қойылады. Мұндай
мемлекеттік құрылыс жаңа демократиялық деп аталады. Ал бұл талаптар мен
мақсаттар Сун Ятсеннің революциялық бағдарламаларына негізделініп
жүргізілді [42, 503-504-бб.].
– Жаңа демократиядағы мемлекеттік басқару демократиялық орталық
(централизм) принципіне негізделеді.
– Жаңа демократияның экономикалық құрылымы Сун Ятсеннің
принциптеріне сүйенеді. Яғни халық шаруашылығы мемлекеттік, кооперативтік
және жеке меншік секторлардан құралады. Мұнда нарықтық қатынастардың ерікті
түрде дамуына мүмкіндік беріледі. Сондай- ақ бұлардың барлығы заңмен
қорғалатын болады.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы осы кезеңдегі Қытай
коммунистерінің негізгі бағдарламалары болып табылады. Бірақ біз
коммунистер болашақта социалистік қоғам құруды түпкі мақсат
ететіндіктерімізге орай қазіргі бағдарлама минимум болып есептеледі. Бұл
минимум бағдарламасының іске асуының нәтижиесінде біз қазіргі жартылай
отарлы, жартылай феодалдық жағдайдан жаңа демократиялық қоғамға өтеміз.
Осыны іске асырған соң біз социалистік қоғам орнатуымыз үшін максимум
бағдарламасын қабылдаймыз [42, 504-505-бб.].
1949 жылы Қытай коммунистік партиясы Орталық Комитетінің ІІ
Пленумінде Қытай революциясының перспективалары мен сипатын талқылау өте
маңызды болды. Мұнда Мао Цзэдун жаңа демократиялық революция
бағдарламасын халықтық-демократиялық революциямен ауыстыруды ұсынды [22,
68-б.]. Бірақ Қытай коммунистік партиясының басшылығындағы бірқатар
қайраткерелер 40-шы жылдардың басындағы тәжірибелерді ескере отырып, жаңа
демократиялық концепцияны Қытайдың ұзақ мерзімді дамуындағы саяси
стратегия ретінде көргендіктен Мао Цзэдуннің ұсынысын қабылдамады.Бірақ
Пленумде бір-біріне қарама-қайшы екі жақ бірқатар мәселелер бойынша ортақ
келісімге келді. Пленумнің жұмысында капиталистік қатынастарға байланысты
коммунистердің көзқарасы әртүрлі болғанымен, Қытайдағы капитализм
капиталистік елдердегі секілді шексіз болмайды, бірақ ол Шығыс Еуропаның
социалистік елдері мен Кеңес Одағындай қатты шектеулі сипат алмайды. Ол
қытайлық ерекшелікке ие болады. Сонымен қатар Қытайды аграрлық,
феодалдық, жартылай отарлы жағдайдан күшті әрі тәуелсіз индустриалды елге
айналдырумен қатар ұлы социалистік мемлекет құруды алға мақсат етіп қойды
[28, 63-б.].
Қытай коммунистік партиясының ішінде негізгі саяси-идеялық жағынан
бір-біріне қарама-қарсы екі қанат болды. Біріншісі, социализмге жетуде
революциялық, таптық жолды (халықтық демократиялық революция жолымен)
таңдаған солшылдар оның көрнекті өкілдері Мао Цзэдун, Гао Ган, Жао Жуши
тағы басқалары болды. Екіншісі, социализмге жетуде жаңа демократия
бағдарламасын басшылыққа алған оңшыл прагматиктер. Оның көрнекті өкілдері
Лю Шаоци, Дэн Сяопин, Бо Ибо, Чжоу Эньлай және тағы басқалар болды.
Алғашқы жылдарда халық шаруашылығы мен экономиканы нарықтық
қатынастар негізінде іске асыру жемісті болды. 1950-1951 жылдары жеңіл
өнеркәсіп пен барлық жеке меншік кәсіпорындар қайта қалпына келтірілді.
Алайда, 1952 жылдан бастап Қытай коммунистік партиясы буржуазия мен оның
саяси-экономикалық позицияларына қарсы шараларды белсенді түрде бастады
[15, 58-б.].
Бірақ жеке меншік капитал мен буржуазияға қарсы жүргізілген жаппай
жазалау шараларының салдарынан елде өндірістің шектелуі, тіпті кейбір
тауарлар мен азық-түлік түрлеріне тапшылық орын алып, жұмыссыздық күрт
өсті. Осы дағдарыстың алдын алу үшін Үкімет жеке меншік кәсіпкерлікті қайта
тұрақтандыруға әрекеттене бастады. Алайда Компартияның басшылығында бұл
мәселе бойынша ортақ келісім болмады. Прагматиктер жаңа демократиялық
концепция негізінде Қытайды модернизациялауды мақсат етті, бірақ солшыл
қанат жаңа демократиялық концепцияны әбден ескірген деп әлеуметтік-
экономикалық дамуда халықтық демократиялық концепцияны басшылыққа алуды
дұрыс деп санады [17, 59-62-бб.].
Халық шаруашылығын тұрақтандыру процесінің аяқталуы, аграрлық
реформаларды жүргізудегі бірқатар жетістіктер, мемлекеттің экономиканы
бақылауының күшеюі секілді факторлар коммунистік партиясының басшылығын
Қытай Халық Республикасының ары қарай даму бағдарламасын жасауға
итермеледі. Идеологиялық қарама-қайшылықты анықтау мен жаңа концепцияны
қалыптастыруда 1953 жылдың жазында өткен Бүкілқытайлық қаржы, экономикалық
кеңесінің отырысы үлкен маңызға ие болды. Кеңестің күн тәртібінде басты
мәселе қаржы министрі Бо Ибоның ұсынған барлық жеке меншік түрлерінің
құқығын қорғайтын салық салудың жаңа жүйесін талқылау өзекті болды.
Мемлекеттік әкімшілік кеңесінің төрағасы Чжоу Эньлай мен оның орынбасары
Дэн Сяопин қаржы министрінің бұл ұсынысын қолдады [9, 106-107-бб.].
Осыған жауап ретінде Мао Цзэдун жаңа демократияның жақтаушыларына
идеялық соққы беруді көздеді. Аталған кеңеске Қытай Халық Республикасының
барлық басшылары қатысты. Онда Гао Ган мен Мао Цзэдун Лю Шаоци бастаған
топты капитализмді қайта қалпына келтіруші деп кінәләді. Осылайша олардың
саяси-идеялық платформасын жоюға тырысты.
Мао Цзэдун кеңесте Қытай коммунистік партиясының ішіндегі жаңа
демократия концепциясы негізінде жаңа қоғам орнатуды мақсат еткен партия
қайраткерлерін тікелей айыптады. Ол жаңа демократияның идеологы Лю Шаоци
мен оның жақтастарын демократиялық революция жеңіске жеткен соң бір орында
қалды, сондай-ақ осы уақытқа дейін Қытай революциясының сипаты айтарлықтай
өзгерді дей келе Мао оңшылдардың социалистік қоғам құру істерімен
айналысудың орнына әлі күнге дейін өздерінің ескірген, мәнін жоғалтқан жаңа
демократиялық концепциясымен айналысып жүргенін айтты. Осыған орай ол
алғаш рет жоғарғы деңгейде жаңа демократия концепциясын заңсыз деп
жариялап, шұғыл түрде социалистік революцияға өтуді ұсынды [30, 188-189-
бб.]. Осылайша, кеңес Мао Цзэдун мен Гао Ганның қысымымен Бо Ибоның
ұсынысын буржуазиялық сипатта деп танумен қатар жаңа демократия
концепциясын тарихи тұрғыдан іріп-шіріген деп таныды.
Мао Цзэдунның коммунистік партияның ішіндегі саяси-идеялық күресте
жеңіске жетуі Қытай Халық Республикасының саяси жүйесі мен мемлекеттік
құрылысының өзгеріске ұшырауымен сәйкес келді. 1953 жылдың ақпан айында
Қытай коммунистік партиясы Орталық Комитетінің бастамасы бойынша Орталық
халық үкіметтік кеңесі барлық сатыдағы өкілетті органдарға сайлау өткізу
туралы заң қабылдады. 1954 жылдың көктемінің соңына дейін Қытайдың өкілетті
органдарының барлық сатысында (уездік, болыстық, ауылдық, провинциялық
т.с.с.) сайлау науқандары болып өтті. Ал осы жылдың шілдесінде құпия әдіс
арқылы Бүкілқытайлық халық өкілдерінің жиналысына депутаттар сайланды. Осы
уақыттан Қытай Халық Республикасының Конституциясының жобасы да талқылана
бастады [33, 2-3-бб.].
1954 жылдың 15 қыркүйегінде Пекинде Бүкілқытайлық халық өкілдерінің
жиналысының бірінші сессиясы ашылып, көп уақыт өтпей-ақ бірауыздан Қытай
Халық Республикасының Конституциясын қабылдады. Конституцияның 1-ші бабында
Қытай Халық Республикасы шаруалар мен жұмысшылардың одағына негізделген
және жұмысшы табының жетекшілігіндегі халықтық демократиялық мемлекет
ретінде көрсетілді. Ал мемлекеттік заңның 4-ші бабында Қытай Халық
Республикасы мемлекеттік басқару органдары мен қоғамдық күштерге арқа
сүйей отырып, социалистік индустриализация мен социалистік қайта құру
саясатын жүргізу негізінде біртіндеп зорлық-зомбылық пен қанау жүйесін
жойып, социалистік қоғамды құрады делінді. Бұған дейінгі мемлекеттік
заңдарға қарағанда Қытай Халық Республикасының Конституциясы қоғамдық
меншікті қасиетті, әрі қол сұғылмайтын, деп жария етті [34,7-9-бб.]. Жаңа
конституция Қытайда социалистік жүйенің қалыптасуына кепіл беретін қуатты
саяси-мемлекеттік заңға айналды.
Осы кезеңде Қытай коммунистік партиясының басшылығында партияның
болашақ дамуының негізгі бағдары талқыланды. Бұл Мао мен оның жақтастары
үшін жаңа демократиялық концепцияға балама ретінде болып қоймай,
социалистік революцияның өркендеуінің ең жарқын жолы ретінде қарастырылды.
Ал прагматиктер бұл жаңа бағдарламаға реформалық сипат беруге тырысып,
социалистік қоғам орнату ол жақын бес-он жылдың мәселесі емес екендігін
ескертті.
Қытай коммунистік партиясының ішіндегі солшылдар мен оңшылдар осы
мәселе бойынша тағы күреске түсті. Негізгі бағдар концепциясы бірте-бірте
партияның іші мен сыртында үгіт-насихаттаумен қатар бірқатар мемлекеттік
және партияның құжаттарына енді. Сонымен қатар ол Қытай Халық
Республикасының Конституциясына да енгізілді. Бұл жайт Мао Цзэдун мен оның
жақындастарының саяси-идеялық күрестегі жетістіктерін анық көрсетті. Осыдан
кейін Мао тек мемлекеттік идеологияға ықпал етіп қоймай, сонымен қатар ол
әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүргізу бойынша нұсқауларды да беріп
отырды [15, 70-71-бб.].
Оның бұл жеңісі партия жетекшілеріне жаңа демократиялық концепциядан
бас тарту, партияның әлеуметтік позициясындағы түбірлі өзгерістер Қытай
Халық Республикасының жаңа тарихи кезеңге аяқ басқандығын білдірді.
Мао Цзэдун партияның ішіндегі күресте тек прагматиктерге ғана соққы
беріп қана қоймай, сонымен қатар өзінің жақтастарын жолдан тайдыруды
мақсат етті. Оның бірінші құрбандары Қытай коммунистік партиясының Орталық
Комитетінің мүшесі Жао Жуши мен Саяси бюроның мүшесі Гао Ган болды. Неге
бұл жағдай орын алды? Себебі Гао Ган мен Жао Жуши әсіресе, алғашқысы
бұрынғы кезден Маоның күшті қарсыласы болған. Екеуіне партияның бірлігін
бұзушылар мен қастандық жасаушылар деген кінә тағылды. Гао Ган мен Жао
Жушидің істері 1954 жылдың ақпанындағы Қытай Компартиясы Орталық
Комитетінің ІҮ Пленумінде талқыланды. Пленумнің шешімі бойынша бұл
қайраткерлерді кінәлі деп тапты [24, 37-38-бб.].
Мао Цзэдун өзінің саяси беделін нығайту мақсатында 1955 жылдың
наурызында Гао Ган мен Жао Жушидің істерін коммунистік партиясының
Бүкілқытайлық конференциясының қарауына берді. Конференцияға қатысушылар
оның ұстанымына қолдау білдірді. Гао Ган мен Жао Жуши істері көсемнің билік
үшін күрес жолындағы күресінің көріністерінің бірі ғана еді. Оның
идеологиялық курсына сәйкес мемлекет бүкіл қоғамдық жүйені социалистік
ойлауға және социализм қоғамына бейімдеу шараларын жүргізе бастады. Бұл
идеологиялық шаралардың қаруы барлық диссиденттік топтарға қарсы
бағытталды. Алайда, оның өз қарсыластарын толығымен жою әрекеті толық іске
аспай қалды.
1956 жылдың аяғына таман елде үлкен ауқымдағы радикалды әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер байқалды. Атап айтқанда, мұнда жеке меншік
секторларын жою, нарықтық қатынастарды тежеу, ауыл шаруашылығын жаппай
кооперативтендіру істері жүзеге асырылды. Солшыл қанат бұл жетістіктерді
социалистік революцияны істері ретінде бағалады [14, 44-45-бб.].
1956 жылғы Кеңес Одағы коммунистік партиясының ХХ съездіндегі
Сталиннің жеке басына табынушылығының айыпталуына орай Қытай
Компартиясының ішіндегі саяси-идеялық күрес жаңа тұрпат алды. Бұл жаңа
тұрпаттағы күрес Қытай коммунистік партиясының 1956 жылдың қыркүйегіндегі
ҮІІІ съездінде ерекше көрініс алды. Съезд партия төрағасының пролетарлық
социалистік революция іс жүзінде жеңіске жетті деген тезисін қолдады.
Сонымен қатар оның идеясына негізделіп жүргізілген елдегі әлеуметтік-
экономикалық реформалар өте нәтижелі деп танылды. Бірақ ол үшін бұл сиез
негізінен сәтсіз болды. Сиез шешімі бойынша партияның жарғысынан Мао
Цзэдуннің идеялары марксизм-ленинизмен қатар партияның басты идеясы деген
баптың күшін жойды. Сондай-ақ Дэн Сяопиннің жеке басқа табынушылықтың алдын
алу үшін ұжымдық басқару принципін нығайту туралы ұсынысы үлкен қолдауға ие
болды [38, 61-62-бб.].
Осы кезеңдегі Қытай коммунистік партиясының ішіндегі саяси-идеялық
күрес ең жарқын көріністердің бірі үлкен секіріс саясатының төңірегінде
өрбіді. 1958 жылдың бас кезінде Мао Цзэдун өзінің жаңа әлеуметтік-
экономикалық дамуындағы жаңа бағдарламаны Компартияның ІІ сессиясында
ұсынды. Бағдарлама бойынша үш жылғы қажырлы еңбек, он мың жылдық бақ пен
берекеге жету. Сонымен қатар Англияны он жылда, АҚШ-ты он бес жылда басып
озу көзделді. Бұл идея партияның көптеген қайраткерлерінің тарапынан
қолдауға ие болды [9, 96-б.].
Партия төрағасының жаңа бағдарламасындағы үлкен секіріс саясатын
іске асыру нәтижесінде Қытайды әлемдегі ең озық индустриалды державаға
айналдыру көзделсе, ал Халық коммунасы оның пікірі бойынша социализмнен
коммунизмге біртіндеп өтудің ең объективті формасы болып табылады. Алайда
оның бастамасымен жүргізілген бұл әлеуметтік-экономикалық эксперименттің
нәтижесі Қытай қоғамы үшін үлкен залал болды. Елдің өнеркәсібі мен ауыл
шаруашылығы үлкен күйзеліс пен дағдарысқа ұшырады. Ел көлемінде жаппай
аштық орын алды. Осының салдарынан Мао Цзэдуннің беделіне зор нұқсан келді
[18, 49-50-бб.].
Осы сәтсіздіктердің салдарынан коммнистік партияның ішіндегі қарама-
қайшылық үлкен секіріс саясаты төңірегінде өрши түсті. 1958 жылдың
соғында Қытай коммунистік партиясы Орталық Комитетінің ҮІ Пленумінде партия
жетекшілерінің біраз бөлігі төрағаның тарапынан жүргізілген бұл
экономикалық саясатты дұрыс деп таныды. Мұнда елдегі орын алған келеңсіз
жағдайдығ басты күнәһары ретінде ол өзін мойындағанымен де өзінің
саясатының дұрыс екендігінен бас тартпады.
Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейін мемлекеттік билікті
коммунистік партия өз қолына алды. Бірақ, Кеңес Одағындағы секілді мұнда
тек бір партияның абсолюттік шексіз билігі болмады. Елде коммунистік
партиядан басқа ресми және заңды түрде сегіз демократиялық партия әрекет
етті. Бұл партиялар Халықтық Қытайдың саяси институттарының ажырамас
бөлігі. Демократиялық партиялардың барлығы революция жеңіске жетпей тұрып-
ақ пайда болған. Ұзақ жылдар бойы жапон басқыншылығына қарсы елді азат ету
күресінде, содан кейін азамат соғысы кезеңінде Чан Кайшилік Гоминдан
партиясымен күресінде Компартия мен демократиялық партиялар біртұтас
майдан құрып, өзара ынтымақтасты. Бұл ынтымақтастық революция жеңіске
жеткеннен кейін де ерекше көрініс алды.
Қытайдағы саяси партиялардың тізімін төмендегі кестеден көруге болады
[32, 36-б.].
1-кесте
КОММУНИСТІК ҚЫТАЙДАҒЫ САЯСИ ПАРТИЯЛАР
Партияның атауы Құрылған уақытыӘлеуметтік құрамы Мүшелер саны
1 2 3 4
Қытайлық Гоминданның1948 жылдың Гоминданның 57 000
революциялық қаңтары демократиялық қанаты
комитеті мен басқа да
патриоттық бағыттағы
қайраткерлер
1-кестенің жалғасы
1 2 3 4
Қытайдың 1941 жылдың Орта және жоғары 139 500
демократиялық лигасынаурызы деңгейдегі зиялылар
Қытай демократиялық 1945 жылдың Қоғамдық қайраткерлер 75 071
құрылысының желтоқсаны және экономика
ассоциациясы мамандары
Қытайдағы 1945 жылдың Ағартушылық, мәдениет,70 479
демократияның желтоқсаны баспа, ғылым
дамуына үлес қосу қайраткерлері
ассоциациясы
Қытайдың 1930 жыл Медицина, мәдениет, 70 657
жұмысшы-шаруа ағартушылық, ғылым мен
демократиялық техника қайраткерлері
партиясы
Қытайдың әділеттілік1925 жылдың Реэмигранттар мен 16 900
партиясы қазаны олардың туыстары және
шетелде байланысы бар
қоғам қайраткерлері
Үшінші қыркүйек 1946 жылдың Орта және жоғары 74 448
қоғамы наурызы деңгейдегі зиялылар,
медицина, ғылым
қайраткерлері
Демократиялық 1947 жылдың Қытайда тұрып жатқан 1500
өзін-өзі басқару желтоқсаны тайвандықтар
Тайвань Лигасы
ХХ ғасырдың бірінші жартясыныда Қытай мен оның халқының басына туған
қара күндерде, яғни азамат соғысы, жапон агрессиясына қарсы күрес, екінші
дүние жүзілік соғыс барысында Отанды қорғау секілді факторлар коммунистік
партия мен осы аталған коммунист емес партиялардың арасында одақтастық пен
өзара сенім білдіру байланыстары мықтап орнаған болатын. Революция
жеңіске жеткеннен кейін демократиялық партиялар Компартияның жетекшілігін
мойындаумен қатар, оны саяси тұрғыдан да қолдады. Қытай коммунистік
партиясы секілді барлық демократиялық партиялар өздерінің қайраткерлігінде
Конституцияның барлық қағидаларын сақтайды. Ұйымдастырылуы жағынан бұл
партиялар тәуелсіз болып табылды. Конституцияның принциптеріне сәйкес олар
саяси еркіндікке, өзін-өзі басқаруға және заң алдындағы теңдік құқына ие
болды. Коммунистік партия мен демократиялық партиялар арасындағы
ынтымақтастықтың негізгі принциптері төмендегідей: ұзақ мерзімді бейбіт
қатар өмір сүру, бірігіп бақылау, бір-біріне сенімділік, даңқ пен
сәтсіздікті бөлісуге дайындық т.с.с. [35, 101-102-бб.].
Демократиялық партиялар жалпы алғанда үкіметтік емес немесе
оппозициялық ұйымдар болып есептелмейді. Олар елдің саяси-қоғамдық өміріне
белсенді араласушы партиялар болып табылады. Сондай-ақ, олар мемлекеттік
билік істеріне, мемлекеттік қызмет орындарына қызметкерлерді тағайындау
істеріне, мемлекеттік заңдарды және саяси ұстанымдарды жасауға белсенді
араласады. Бұл партиялардан шыққан саяси қайраткерлер жоғарғы мемлекеттік
постарда қызмет етуіне, Бүкілқытайлық Халық өкілдерінің жиналысына депутат
болуына т.б. құқылы. Қытай коммунистік партиясы мен демократиялық
партиялардың біртұтас майдан уәкілетті органы Қытайдың көппартиялы саяси
институтының ажырамас бөлігі. Ол Қытайдың халықтық саяси кеңесші кеңесі
болып есептелінді [29, 76-бб.].
Алғашқы жылдарда Компартия тарапынан елде жүргізілген әлеуметтік-
экономикалық және саяси реформаларға демократиялық партиялар қолдау
білдірді. Бірақ Қытай коммунистік партиясының билікке деген монополиясының
артуы, тоталитарлық механизмнің өркендеуі, нарықтық қатынастарға түбегейлі
соққы беру жолындағы шаралары бұл партиялардың қарсылығын тудырды. Сондай-
ақ олар коммунистік партиясының коммунистік қоғам құрудағы идеологиялық
шараларына келіспей, тек марксизм-ленинизм рухында ғана емес, сонымен қатар
ескі құндылықтыр мен ілімдер негізінде жаңа Қытайдың дамуын жақтады.
Осы кезеңде идеологиялық күрестің барысында коммунистер өздерінің
ұстанымдарына қарсы болған топтар мен күштердің барлығын
контрреволюционерлер деп айыптап жолдан тайдырып отырды. Оңшыл күштер мен
демократиялық партиялардың бас көтеруіне Қытай коммунистік партиясы
жүргізген саясаты да, халықаралық социалистік жүйедегі коммунизмге қарсы
бірқатар бас көтерулер де ықпал етті. Сонымен қатар оңшылдардың бас
көтеруіне тағы да әсер еткен фактор ол коммунистік партияның тарапынан
жарияланған барлық гүлдер шешек атсын, жалпы жарыса үн қатсын курсы еді
[24, 114-б.].
Коммунистік партияның Барлық гүлдер шешек атсын, жалпы жарыса үн
қатсын деген идеологиялық жолдауының астарында үлкен мақсат болған. Осы
курстың негізінде бүкіл қоғамда сөз бостандығы заңдастырылып барлық саяси
топтар өздерінің пікірлерін ашық білдіруге, тіпті баспасөз және бұқаралық
ақпарат құралдарына еркіндік берілді. Батыс мамандары бұл курстың
нәтижесінде коммунистер қысқа мерзім ішінде өздеріне идеялық қарсы болған
элементтерді анықтап, содан кейін біртіндеп оларды жоюда күштеу әдісін
қолдануға мүмкіндік берді деп тұжырымдады.
Елдегі 1955-1957 жылдары жүргізілген нарықтық қатынастарды жою ауыл
шаруашылығындағы жаппай ұжымдастыру шаралары оңшылдардың қозғалысына зор
серпіліс берді. Бұл кезеңде оңшылдардың жетекшілері демократиялық
партиялардың көрнекті қайраткерлері Батыс Еуропа мен Америка Құрама
Штаттарында білім алған Чжан Боцзюан, Ло Лунцзи және Чжан Найци болды. Бұл
аталған үш демократ та жоғарғы постарда қызымет етті. Чжан Боцзюан Қытайдың
Демократиялық Лигасы төрағасының орынбасары және Жол байланыстарының
министрі, Ло Лунцзи Шаруа-жұмысшы демократиялық партиясының төрағасы және
Орман шаруашылығының министрі, ал Чжан Найци Азық-түлік министрі қызыметін
атқарды.
Чжан-Ло блогы коммунистерге қарсы ашық күреске шығу үшін үлкен
масштабтағы идеялық үгіт-насихаттарды жүргізе бастады. Олар өздерінің
айналасына зиялы қауымды, студенттерді, жұмысшылар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz