Ақындар айтысындағы әзіл-әжуа

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 99 бет
Таңдаулыға:

2 Ақындар айтысындағы әзіл-әжуа

2.1 Қағысу мен қайымдасу. Қазақ мәдениетінің тарихында да, әдебиетінің
тарихында да XIX ғасыр ерекше бір кезең. Бүл кезеңнің жемісі мол, бағыт-
бағдары қальштасып ерекше теңдесі жоқ шырқау биікке көтерілген шағы болып
саналады. XIX ғасырда қазақ халық ауыз эдебиеті түрлі салада кемелдене
түсті, эр салада өсу, көркею байқалды. Әсіресе, айтысқа түскен ақындардың
біразы өнердің биік сатысына көтерілді. Мүнымен бірге жазба эдебиеттің де
іргесі қалана бастады. Қазақ ауыз әдебиетінің түрлі нүсқаларының, соның
ішінде айтыс өлеңдерінің де ең алғаш баспа бетін көріп жеке жинақ, немесе,
түрлі газет-жорналдарда, хрестоматияларда жарыққа шығуы да XIX ғасырдың
екінші жартысынан басталды.
Бүл дәуірдегі ақындық поэзия туралы М.Мағауин: XIX ғасырда дэстүрлі
ақындар поэзиясы халық арасында айырықша кең тыныс тапты. Жанақ, Орынбай,
Арыстанбай сияқты суырыпсалма ақындар бүкіл қазақ даласын өлең-жырға
толтырды, тек туған жүртына ғана емес, сахараға ат ізін салған орыс жэне
еуропа ғалымдары мен оқымыстыларына да кеңінен танылып, көшпенділердің
ақындық өнерінің жайсаң түлғалары ретінде мэшьүр болды. Жетісуда Сүйінбай
өзінің отты да өткір жырларымен бүқарашыл ақын ретінде көрінсе, түстікте
Майлықожа шығыс үлгісіне бейім назым жырга машығады. Ал Сыр өңірінде көне
жыраулықж эне ақындық поэзияның қүрыш қорытпасындай Базар жырлары өріс
табады - деп сипаттама береді [48, 17 б.].
Көпшілік жиналған отырыстарда қыз бен жігіттің немесе қатар қүрбының
бір-екі ауыз эзіл аралас тапқыр өлеңінің өзі елді ерекше серпІлтіп,
көңІлдендіріп тастайтынын екІнің бірі біледі. Ал бір ауыз үтқыр өлең айта
білгеннің өзі қабілеттілікке жатады. Қайым өлеңде эріптесіне бір шумақ сөз
таба алмаған адам үлкен, үзақ айтысқа ешқашан бара алмайды. Сондықтан,
қайым өлеңдер күллі айтыс өнерінің бастауы болып табылады [16, 183 б.]
Қапияда сөзді тауып, өз сөзінің жүйлі, логикалық күшінІң арқасында
асқынған дауды шешкен, бітіспес жауды бітімге жүгіндірген, күлместі
күлдіріп, жүрместі жүргізген өнерпазды халық шешен деп атап, олардың
билігін эділ қазылық деп үққан. Заманының қоғамдық ойын жүйелеп, түйінді
пікір айтып, асыл сөз термелеп, аффористік ақылдарға толы жыр шығарған сөз
өнерпаздарының жырау деген атауларға ие еткен. Белгілі ақындар мен жырау
шешендер шығармаларын қайталап айтып, елге кең таратушыларды - жыршы,
термеші, ертегіші, мысалшы, мысқылшы деген тэрізді атаулармен атап келген.
Татымды жыр, айшықты айтыстар кең сахараның қай бүрышында болса да өз
тыңдаушысын тауып отырған. Мүны зер сала жаттап, халыққа таратушылар да осы
үлгідегі ақындар. Әйтсе де эр ақын кез-келген жырды талғаусыз жаттап, жая
бермеген. Әрбір ақынның сүйікті үстазы болады да, соларды айрықша қүрмет
түтып, кең насихаттап отырады, - деп жазады М.Жармүхамедов [26, 154 б.].
Түрмыс-салт жырларында кездесетін айтыстың көне формалары бүгінгі
арналы ақындар айтысының бастауы, қайнар козі екені белгілі. Осы үлгілерді
дамыта келе көшпелі халқымыз қайым айтысты тудырған. Оны көбіне қыздар

41

мен жігіттер екіге бөлініп айтатын болғандықтан қыз бен жігіт айтысы деп
аталып жүр. Дүрысында қайым айтыстың негізгі шарты - айтысты бастаған
қарсыластың айтқан өлеңінің үйқасын бүзбай, алғашқы екі жолын мағыналық
түрғыда ғана сэл өзгертіп, немесе сол қалпында сақтап соңғы екі жолында
жауап қайтару. Қайым айтыс - нағыз суырып салмалықты, шапшаңдық пен
тапқырлықты басты талап қылып, жедел ой қорытып, салмақты жауап қайтаруды
қажетететін айтыстың ең қызық түрі. Сондықтан да болар қайым айтыс формасы
XIX ғ айтыстарда да, бүгінгі телеайтыстарда да элі жалғасып келеді.
Жүрт жиІ бас қосатын ас-тойларда көпшілік жастарға қайым айтыңдар деп
қолқа салатын болған. Ондай сәттерде бойында ақындық қабілеті бар жас
бозбалалар мен бойжеткендер қайым айтысты бастап кетсе, кейде суырыпсалатын
өнері болмаған жастар ел аузында айтылып жүрген жаттанды қараөлеңдерді
айтып жарысатын болған. Темірбек Қожакеев былай деп жазады: Тұрмыс-салт
жырларының жар-жар, бэдік сияқты көне айтыс түрлерінен беріректе қыз бен
жігіт айтысы келіп шыққан. Қыз бен жігіт қақтығысы шапшаң жауаптасып, бір-
бір шумақтан қайтарылып отыратын, диалог ретіндегі қайым, түре айтыс
түрінде келеді. МІне, айтыстың осы түрінде бүрынғы жар-жар, бэдіктегі
кездесетін эзіл- қалжың, сын-сықақ жаңа белең алады, түрлене түседі. Қыз
бен жігіт әрі бірін-бірі жеңу, эрі жүртты күлкіге кенелту ниетімен сөзбен
шалуға, кекетіп- кемсітуге көп бой үрады [32, 200 б.].
Жүртқа танымал болу үшін жас талаптар өздерін әуелі айтыстың жеңіл-
желпі, жартылай жаттанды немесе дайын формалар түрінде келетін түрлері
арқылы шынығу, ысылу секілді сатылардан өткізетін. Ондай түрлердің бірі
қайым айту жэне қара өлең айтысу. Қайым айтыстың бастапқы екі жолы екі
ақынға да ортақ болып келеді де, үшінші жол ұйқассыз болғандықтан тек
төртінші жолдың қисынын келтіру шарт. Ақындар төртінші жолдың үйқасын ойдан
табуға да, немесе эуелгі үйқасымен мағынасын өзгертіп айтуға да құқылы.
Мысалы:
Жігіт: Атыңды шешең сүйіп қойған Еркін,
Той болса түзетесің кэмшат бөркің.
Бүлаңдап үжымақтың хор қызындай,
Бітпеген еш адамға сенің көркің.

Қыз: Атымды шешем сүйіп қойған Еркін,
Той болса түзетемін кэмшат бөркім.
Сипатымды келе сап баяндадың,
Есіңді аударды ма менің көркім? -деген үлгіде өлең үйқасы еш
өзгермеген, бүл аса оңай болып көрінгенімен айтыста басты басымдылық өлең
үйқасында емес айтылар уэжде болатынын ескерсек, қыздың тапқырлығына
ойланбай қол қояр едік. Сонымен қатар, қарсы жақтың айтқан өлеңнің екі
жолын мағынасын да, үйқасын да бүзбай айту ақынның мүқият тыңдап, мүлт
жібермеуі үшін ғана емес, эсіресе, жадын, есте сақтау қабілетін тэрбилеуге
мүмкіндік береді.

42
Қыз бен жігіттің сөз қақтығысын қайым түрінде келмесе де қайымдасу деп
атайды. Бүл ретте қайымдасу деген сөздің айтысу, сөз жарыстыру деген
үғымдармен мэндес, синоним ретінде қолданғанын көреміз. Айтыстың осы
түрлерінде де, кейінгі ақындар айтысында да түрмыс-салт өлеңдеріндегі
бэдік, жар-жар секілді үлгілерінің кездесіп отыратыны байқалады. Оған дэлел
ретІнде Омар мен Жайсаң қыздың айтысын қарастырып көрейік. Омар: Бэдік
керім дегенде бәдік керім,
Көше берсін деп келдік бәдіктерің.
Бес алты ауыз бэдікті біздер айтсақ,
Бэдік түгіл қалмайды кэдіктерің.

Жайсаң: Бэдік самар дегенде бэдік самар,
Жақсы бие қазанат қүлын табар.
Тойдан қызық аулымда бэдігім бар -
Хабарласып түрмасаң қүдай табар. Айтыс, көріп отырғанымыздай,
бэдік айту үлгісінде басталады. Ғалым Бейсенбай Кенжебаев: бэдік айтысы
эуелде ескілікті шаман дін салтынан шыққан. Бірақ, бері келе халық оны жэй
ойын-сауыққа айналдырып экеткен. БэдІкті дін парызы, салты ретінде емес,
қол бос кезде бас қосып, ойнап-күлу, қалжыңдап әзілдесу, көңіл көтеру
ретінде айтатын болған. Айта білсек, бэдік айту тойдан қызық деп қараған да
кез болған деп жазады [7]. Қыз Жайсаң мен Омардың айтыс осындай бэдік
кештерінің бірінде өткенге үқсайды. Бүл айтыста да эзіл-қалжың, сын-сықақ
күшті көрінеді. Алайда екеуінің эзілі бойжеткен мен бозбаланың эзілі емес
қүда мен қүдашаның сөз қағысуы секілді. Бүны Қүдаларды жетелеп үзаққа
көш, Қүдашаны жетелеп алысқа көш деген сөздерден аңғарамыз. Сонымен
бірге, айтыстың өне бойында Бэдікті сіз де айтыңыз, бІз де айтайық,
Тілімді алып жөніме жүрсең бэдІк деген түрақты өлең жолдары қайталанып
отырады.
Омар:
Ылди емес, өр емес, қайқаңға көш,
Айғыр емес, ат емес, байталға көш.
Тілімді алып жөңіме жүрсең, бэдік,
Бэдік айтып отырған Жайсаңға көш.
Жайсаң:
Аулымның ақсақалы Арқабай-ды,
Бэдік көшпей қүмарым тарқамайды.
Кәдімгі айтып жүрген бэдік болса
Қүдалардың біреуі арқалайды.
Омар:
Түсің жылы жан екен нүр беттелген,
Тэрбиелеп сөйлейін күрметпенен.
Жүк көтеру еркектің жүмысы емес
Бүрын-соңды эйелге мінтеттелген.
Жайсаң:
Қатты кесек дегенде қатты кесек,

43

Қыз бен жігіттің сөз қақтығысын қайым түрінде келмесе де қайымдасу деп
атайды. Бүл ретте қайымдасу деген сөздің айтысу, сөз жарыстыру деген
үғымдармен мэндес, синоним ретінде қолданғанын көреміз. Айтыстың осы
түрлерінде де, кейінгі ақындар айтысында да түрмыс-салт өлеңдеріндегі
бэдік, жар-жар секілді үлгілерінің кездесіп отыратыны байқалады. Оған дэлел
ретІнде Омар мен Жайсаң қыздың айтысын қарастырып көрейік. Омар: Бэдік
керім дегенде бәдік керім,
Көше берсін деп келдік бәдіктерің.
Бес алты ауыз бэдікті біздер айтсақ,
Бэдік түгіл қалмайды кэдіктерің.

Жайсаң: Бэдік самар дегенде бэдік самар,
Жақсы бие қазанат қүлын табар.
Тойдан қызық аулымда бэдігім бар -
Хабарласып түрмасаң қүдай табар. Айтыс, көріп отырғанымыздай,
бэдік айту үлгісінде басталады. Ғалым Бейсенбай Кенжебаев: бэдік айтысы
эуелде ескілікті шаман дін салтынан шыққан. Бірақ, бері келе халық оны жэй
ойын-сауыққа айналдырып экеткен. БэдІкті дін парызы, салты ретінде емес,
қол бос кезде бас қосып, ойнап-күлу, қалжыңдап әзілдесу, көңіл көтеру
ретінде айтатын болған. Айта білсек, бэдік айту тойдан қызық деп қараған да
кез болған деп жазады [7]. Қыз Жайсаң мен Омардың айтыс осындай бэдік
кештерінің бірінде өткенге үқсайды. Бүл айтыста да эзіл-қалжың, сын-сықақ
күшті көрінеді. Алайда екеуінің эзілі бойжеткен мен бозбаланың эзілі емес
қүда мен қүдашаның сөз қағысуы секілді. Бүны Қүдаларды жетелеп үзаққа
көш, Қүдашаны жетелеп алысқа көш деген сөздерден аңғарамыз. Сонымен
бірге, айтыстың өне бойында Бэдікті сіз де айтыңыз, бІз де айтайық,
Тілімді алып жөніме жүрсең бэдІк деген түрақты өлең жолдары қайталанып
отырады.
Омар:
Ылди емес, өр емес, қайқаңға көш,
Айғыр емес, ат емес, байталға көш.
Тілімді алып жөңіме жүрсең, бэдік,
Бэдік айтып отырған Жайсаңға көш.
Жайсаң:
Аулымның ақсақалы Арқабай-ды,
Бэдік көшпей қүмарым тарқамайды.
Кәдімгі айтып жүрген бэдік болса
Қүдалардың біреуі арқалайды.
Омар:
Түсің жылы жан екен нүр беттелген,
Тэрбиелеп сөйлейін күрметпенен.
Жүк көтеру еркектің жүмысы емес
Бүрын-соңды эйелге мінтеттелген.
Жайсаң:
Қатты кесек дегенде қатты кесек,

43

Қатты кесек үстіне жайдым төсек. Бэдігіңді қойдағы өлеңіңді айт Енді бэдік
айтқанға шықсын шешек. Бірін-бірі әзілмен түқыртып, іліп-шалған қалжыңмен
басталған айтыс енді шын мәніндегі қайымдасуға үласады. Айтыстың басы
бүрынгы жаттанды трафарет түрінде болуынан, ортасында қүда мен қүдаша
болып қағысуынан, ал енді соңына қарай төрттік айтыс формасына өзгеруіне
қарап біз бүл айтысты қүрама айтыс, яғни, ауызша айтылып жеткендіктен көп
өзгеріске үшырап, жаттанды қараөлең шумақтары кІріккен айтыс деп
топшалаймыз. Себебі айтыс соңына қарай былай тэмамдалады. Омар:
Тауда түйе түрмайды Сырға қашып, Төртеуіміз ойнайық қырдан
асып. Төртеуіміз ойнасақ жарасады, Бүркіт алған қояндай
жүмарласып. Жайсаң:
Өлеңді айтушы адам эрқалай боп, Алдыңнан дөңгеленіп арбадай боп. Тэтті
жүріп ойнасақ жарасады, Сары майға қарыған жармадай боп. Ауыздан-ауызға
тарап, үрпақтан үпаққа үласып келе жатқан ауыз әдебиетінің озық үлгілерінің
бірі болып табылатын қараөлеңді ел аузынан жинап, жеке кітап етіп
бастырған ақын Оразақын Асқар өзі қүрастырған кітаптың
алғысөзінде: Ауыз эдебиетінің ең эріден келе жатқан түрлерінің бірі
айтыс десек, ол да осы қара өлеңнің бел баласы. Айтыс алуан себептерге
байланысты эр түрлі жағдайларға байланысты әр түрлі жағдайларда өтеді.
Соның бірі екі-екіден жүптасып, ер-әйел болып, төрт кісі бірігіп қара
өлеңмен айтысу... дауыстарының үйлесіміне қарай екі жігітекі қыз немесе қос
келіншектен -төртеуі екі жүп болып, бір-біріне қарсы қарап, бірі
бастаушы, екіншісі қостаушы болып отырысады... қос-қостан жүптасып
айтудырастайтын дэлел қараөлеңнің өз бойында да сақталған.
Өлеңде шабыста бар, желісте бар, Жеңіліс топ алдында жеңіс те бар. Қиыннан
қиыстырып тауып айтар, Аузында қос қалқаның періште бар, -деп жазады
[47, 6 б.].
Демек екі-екіден бөлініп қайым өлең айтысу ежелден келе жатқан айтыстың
бір үлгісі деп түйіндейміз.
БІз қарастырып отырған жайсаң мен Омардың айтысы мэреге жетер түста
төрттік айтысқа айналуы арнайы мэтінтанулық (текстологиялық) зерттеуді
қажет етеді. Ал айтыс жарияланған жинақтың түсініктемесінде Жырлап беруші
Омар ақын, тапсырушы Исақүл Ақылов. Айтыс Әдебиет пен өнер институтының
қолжазба қоры 864 - папка деп ескертіледі.Қалай десек те осынау айтыстың
негізгі арнасы әзіл-қалжың екені көрініп түр. Мүндай айтыстарда аяқ астынан
тауып айтылған өткір уэж, астарлы эзіл жеңіске

44

жетелейтін бірінші фактор болып табылады. Бабас пен қыз айтысында
Бабастың жеңіске жетуі осындай шапшаң ойлап, бұлтартпас уэж айтуына
байланысты. Бірнеше күн жол таба алмай адасып, далада қонып бір бай-қуатты
ауылға тап болған жігіт бір қыздан өлеңмен сусын сұрайды. Сусынын қандырған
қыз да өз кезегінде өлеңмен жөн сұрайды. Тоғызды кенжесі екенін білдіріп,
аты-жөнін, жүрген жайын айтып өлең сөзге дес бермеген Бабасқа қыз:
Ауылдың қонған жері қалың қусың,
Өлеңнің өлеңшілер аузын бусын.
Тіліңнен жағың бұрын сөйлеп барад,
Шешеңнен сені тапқан, тағы үл тусын, - деп тілек айтқан боп,
эзілмен шалмақ болады. Жігіттің өктем сөйлеп, мақтана кеткен сөзуарлығын
бетіне баспақ болады. Бабас та қапы қалмай жауап береді:
Апеке, қайдан қалдым мұндай іске,
Салармын ерегіссең, өре күшке.
Баланы мендей асыл сен таппасаң,
Шешемнің биыл жасы сексен үште. Осылайща, ойламай тілек
айтқан қызды ойнап отырып сүріндіреді. Мұндағы юмор тек іліп-шалуда
емес сөздің жүйесінде, айтылған пікірдің мэн-мазмұнында жатыр.
Қазақ халқы сын-сықақ, әзіл-оспаққа икемді екенін ертеден-ақ танытқан.
Бір ғана күлкіге қатысты эр түрлі күлкінің атауларына қарап-ақ, халқымыздың
күлкІшіл, әзілкеш, қалжыңбас болып келгенін байқаймыз. Қазақтағы қалжыңның
өзі жезде мен балдыз, жеңге мен қайын, қыз бен бозбала, нағашы мен жиен,
сол сияқты бажалар эзілі, құрдастар қалжыңы деп тарау-тарауға бөлініп
жатады. Әзілің жарасса атаңмен ойна деген мақалды тек қалжыңды күлкі үшін
емес үлгі-өнеге үшін, жаманнан жиренуді көздеген халық шығарғаны анық. Әзіл-
қалжың көңіл көтерумен қатар, пікір тапқырлығы, ой ұшқырлығы, шешендік
секілді қабылеттерді ұштайтын құрал ретінде жастар тэрбиесінде елеулі орын
алған.
Шынында да сатира халқымыздың бүкіл өмІрімен біте қайнасып, қанау мен
тонауға, эділетсіздік пен теңсіздікке қарсы күресінде ең айбынды қару болып
келді. Ол қуанып күлсе де, қайғырып күңіренсе де сатира онымен бірге жүрді,
қасында болды. Демек, сатира - қазақ халқының эр кездегі салт-санасының
көрінісі, күрес жолының елесі, белгілі бір халықтың ішкі дүниесі, жан сыры
оның күлкісінен айқын көрінеді дейтІні де сондықтан [32, 28 б.]
Қайым айтыстарда көбіне қыз бен бозбала эзілдеседі. Десе де, Кемпір
мен шал, Жеңгесі мен қайнысы секілді қайымдар да жоқ емес. Сэбит Мұқанов
қайымдасудың қыз бен бозбала өлеңмен эзілдесуі деген анықтама беріп, оған
мысал ретінде Күйкентай мен Оспантайдың және Омарқұл мен Тэбияның айтысын
талдайды [5,36 б.]. Демек, әйел мен еркектің сөз жарыстыруы қайымдасу деп
аталса, ер азаматтардың арасында болған өлең сайысы қағысу деп аталады.
Қайымның тағы бір түрі қарсыластың бастапқы екі жолдағы ойын
қайталамаса да ұйқасын бұзбай айту. Жолаушылап келе жатқан бір топ кісі бір
ауылдың шетІндегі үйден көрінген қызға өлең бастайды:

45

Алыстан келіп тұрмыз өңкей бектер,
Бектер тек көңіліне алған үйге беттер.
Отырған үй қасында ей, бойжеткен,
Шөлдедік бір-екі аяқ сусын ап кел.
Қыз:
О, бектер, ала кептер, ала кептер,
Қүдайым аларында өзі-ақ ептер.
Сусынды сүратпай-ақ берер едім,
Көңілім экем өліп, эптер-тэптер [47], -дегенде, қыз ұйкас
түрін өзінің айтар ойына қарай ыңғайлап өзгертеді, жэне бұл қайымға еш кері
эсерін тигізбейді. Бұдан эрмен қарай жолаушы қыздың айтқан екі жолын
өзгертпей жауаптасады. Айтыс шағын болғандықтан қайталана беретін екі
жолды қысқартып, айтыс мэтінін түгел келтірейік:

Жолаушы:
Өлгенін әкеңіздің білгеміз жоқ,
Иманды болсың экең аллауәкпәр!
Қыз:
Сусынды мен сіздерге беру үшін,
Қүдайдан экемді алған кегімді ап бер.
Жолаушы:
Кегіңді біз қүдайдан ап берейік,
Қүдайды экеңді алған көрсетіп бер, -деп келетін өлең
жолдарынан қуанышта да, қайғыда да ел көңіліне демеу болатынын қасиетті
қараөлең екенін көреміз. Қандай жағайда болмасын қазақтың қанжығаға
байлаған қалжыңы қалмайтыны эзілге гана емес тапқырлыққа, үшқырлыққа жүйрік
екенін көрсетеді. Орынсыз тілек, орындасмас талап қойған қызға жолаушы тырп
еткізбес жауап айтып, жөнге келтіреді.
Айтыс демократиясының тағы бІр қыры айтысқа түсетІн екі ақынның атақты-
атақсызы, жынысы, элеуметтік тобы, жас мөлшері есепке алынбайды. Осы
талапқа сай дүбірлі ірі айтыстарға бүрын топтан озып сыналған танымал
ақындармен қатар, бала бүркіт, жаңа талап жас ақындар да қатысатын болған.
Осындай жекпе-жек сөз сайысы үстінде ақындар бір-бірін аяусыз сынап-мінеп,
шарқ үрьш, сан қилы эдіс-айла қолдану арқылы жеңіске жетудің жолын
қарастырады, қапысын тауып, қарсыласының ең бір элсіз, жанды жерІне тиіп,
сөзбен буып, бүлтартпастай тізе бүктіруді көздейді. Сондықтан да бүл өнер
сайысы бетпе-бет келіп бэсекелі айтысқа түскен екі ақынның да суырыпсалма
өлеңге жүйрік, ақпа-төкпе дарынымен қатар, өз заманының тоқығаны мол,
зерделі де зерек адамдар болуын талап етеді. Осы себептерден айтыс ежелден
ел түрмысында ақынның бірден бір өнерін танытып, ақын деген киелі есімді
беретін өнер мектебі саналып келгенін С.Мүқанов өз еңбегінде айтқан болатын
[5, 17 б.]. Тіпті, жаңа талап жас ақынның өзі аты әйгілі жүйрік ақыннан
кейде

46

тосылып жеңілсе де, сол оқиғадан соң оның аты көпке жайылып, жалпақ жүртқа
танылатын болған.
Айтыстағы жас мөлшерінің есепке алынбайтынын Шөже мен баланың қағысынан
көреміз. Шөже ақын Алтай елінде ағып түрған ақын бала бар деп естІп, жол
жетекшісі екеуі арнайы іздеп келеді. Баланың өзінің басы таз, экесі ақсақ,
шешесі соқыр екен. Қой жайып жүрген баланы өлеңмен сынамақ болып Шөже бір
ауыз өлең айтады:
Басыңда таз тақияң кішкене екен,
Қолы сынғыр бір олақ пішкен екен.
Әкең ақсақ болғанда, шешең соқыр,
Қүдайым қыр соңыңа түскен екен, -дептІ, сол сэтте бала да
іркілместен:
Әзілдесіп қалайық эзіл сөзбен,
Өлсек орап қояды мата бөзбен.
Ел ақтап бүл Алтайға келіп едің,
Не таптың екеуара жалғыз көзбен? - дегенде Шөже жанындағы
жетекшісіне: - Сенің көзің де мүкіс пе еді, - деп, сөзден ұтылғанын
мойындаған екен [52].
Адамның кескін-келбетіндегі, дене мүшелеріндегі кемшіліктерді айтып,
сөзбен түйреген айтыс үстінде айыпқа салынбайды. Мысалы, Шөже ақынның
соқырлығын онымен айтысқан барлық ақын бетіне басқан. Бірақ, Шөженің осы
мінінің өзін артықшылыққа балауы, оның тапқырлығы мен ұтқырлығын, ақылды
эзілге жүйріктігін көрсетеді. Соқыр қылды қүдайым көрмесін деп,
Жамандықтың соңына ермесін деп, - деген сияқты ұтымды уэжбен қарсыласынан
артық екенін баян қылады. Шөже ақынмен айтысқан Орынбай ақын жасы кіші
болғасын:
Дегенде дауыл соқты, тына қалды,
Алтынды таспен өлшеп сынап алды.
Кемтарсың, жасың үлкен, аяймын ғой,
Әйтпесе берер едім сыбағаңды, -дегенде, Шөже:
Орынбай, мен сезімтал, сен көреген, Сонда сен сыбағама не берер ең? Бірін
бер екі көздің мені аясаң, Бір басқа жалғыз көз де жетер деген! -деп буып
тастайды. Мүнда Шөженің сатирасы тым уытты болып келген. Сенің көзің көреді
дегенді мысқылмен сен көреген деп, алысты, болашақты болжай білетін
эулие, көрегенге теңеп мысқылдайды. Әдетте, ақындар айтысында үлкен мен
кіші арасында әншейінде айтылмайтын шэлкем-шалыс сөздер айтыла береді.
Оны халық айып көрмейді, - деп жазады Қ.Сыдиықүлы [53, 120 б.]. Айтыс
үстінде айтылған мүндай сөздерді ақындар да ауыр санамайды. Оған айтыстың
бір шарты деп қарайды.
Тегінде айтыста кім тиісіп бастаса, сол міндетті түрде жеңіліп
отырады. Өйткені, берік қамалға бекініп алып, шабуылдың бетін қайтарып
отыру ең оңай тәсіл. Бірақ қарсы шабуылға шықпай қойсаң айтыс дамымай
қалуы мүмкін.

47

Бірақ жүдырықты бірінші болып жүмсағаннан гөрі, жүдырыққа жүдырық жүмсау
көрермендер жағынан жақтастарың көбірек болуына да әсер етеді. Сондықтанда
шабуылды бірінші болып бастаған, бірақ, жеңіліп қалған ақынға жиылған көп
жанашырлықтан гөрі өзіңе де сол керек деген сыңай танытатыны заңды.
Жалпы түре айтыстарда қыздар, сүре айтыста жігіттер жағы басымдық
танытқанымен, егер түре айтыс үстінде шабуылды қыздар бастаса, онда оңбай
ұтылуы ықтимал. Мысалы, қойшы мен қыздың мына қақтығысын байқайық. Қойшыға
бірінші болып қыздың өзі үрынады:

Мінгені бүл қойшының қүла байтал, Мінді деп қүла байтал эркім
айтар. Ботасы бос келеді біздің көштің, Қойыңды таптап кетер
эрі қайтар. Қойшы:
Мінгені бойжеткеннің қара ала ма, Күйгізбей жаман қатын тары
ала ма? Бой жеткен бірде адалсың, бірде арамсың, Бай малын
қызыр шалған аралама [47, 279 б.].

Айтыста амандасу, жөн сүрасу жоқ, бірден кекетіп, мазақет іп
масқаралауды ойлаған қыз қойшының байтал мінгенін мінеп сөз бастаса, жігіт
те айтыс шартын сақтай отырып, жауабын қыздың мінген атын сипаттаудан
бастайды. Сөйтеді де, жөн білмейтін олақ, іс білмейтін салақ эйелдің қарап
жүріп тарысын күйдіріп алатынын еске салады. Бүдан соң сатираның ишара
түрін қолданып бірде адал, бірде арам болғандықтан қызыр шалған малдан
аулақ жүр деп қарымта қайтарады. Енді қыз бай малын баққан қойшының жылына
алатын ақысының мөлшерін айтып кемітпек болғанда, жігіт сол ақыны саған
берсем, маған қатын болар едің деп тағы тауып кетеді. Қыз үшінші рет тағы
сүрінеді:

Ей, қойшы мүндаймысың, ондаймысың, Тілің тарт, мен емеспін
ондай кісің. Бестіні байдан алған маған берсең, Әкеңе
керегеңді қомдаймысың. Қойшы:
Дегенде мүндаймысың, ондаймысың, Ауылға біздің жүріп
қонбаймысың. Бестімді байдан алған сізге берсем, һэм бестім,
һэм эйелІм болмаймысың.

Айтыс эрі қарай екі жолы дайын түратын қайым үлгісінде жалғасады. Бірақ
қыз бірінші жолында қүс туралы айтса, жігІт арқар, киік деп, оның ойына
қайшы келе, қыз сөзінің екінші жолдағы көк өзен қойшының сөзінде айдын

48

көл болып өзгертіледі. Бұл - айтыстағы қарсыластықтың, қайшылықтың
екпінін күшейте түсетін деталь.
Қыз:
Бір құс бар маңғұс деген тауда биік,
Су ішер көк өзеннен мойнын иіп.
Айтысып мені жеңсең тиер едім,
Еліңнің бермекпісің итін жиып.
Қойшы:
Басында ұлы таудың арқар, киік,
Су ішер айдын көлден мойнын иіп.
Елімнің бер десең де итін жиып,
Бермеспін Бөріаламды көзІм қиып.
Қыз:
Бір құс бар маңғұс деген тауда биік,
Су ішер көк өзеннен мойнын иіп.
Бермесең Бөралаңды көзің қиып,
Құшақтап қойныңа ап жат қыздай сүйіп.
Қойшы:
Басында ұлы таудың арқар, киік,
Су ішер айдын көлден мойнын иіп.
Ап жатсам Бөраламды қыздай сүйіп,
Дөңбекшіп жата алмассың ішің күйіп.

Демек, қыздың мысқылы да, әжуасы да ешкімнен кем емес. Кез келген боз
өкпе бозбаланың қалпағын қайырып тастайтын қарқын да, қабілет те көрініп
тұр. Алайда, шабуылды бірінші бастағандықтан оны тыңдаушы да, оқушы да
қойшыға тілектес ниетте отырады. Айтыста жеңіске жеткізетін факторлардың
ішінде көрерменнің тілеуі үлкен орын алатыны осыдан да байқалады. Жігіттің
өлеңі тым қуатты болмағанымен, суырыпсалмалық айқын көрініп түргандықтан,
жэне оның олеңі қарымта, яғни, жауап соз болғандықтан эсері еселене түседі.
Жігіттің айтар уэжі сол себепті уытты шығып, бүлтартпас сапаға ие болады.
Айтыста байдың қызы кедей қойшыны қалай менсінбесе, бай баласының да
кедей қызды менсінбей мысқылдауы бар.

Бай жігіт:
Өлеңді қақсай айтқан зарлы қызсың,
Қабақты қатты түйген қарлы қызсың.
Уйіңде қағып салар киізің жоқ,
Сен емес менің теңім, жарлы қызсың.
Кедей қыз:
Сен едің бай баласы ашық ауыз,
Маңыма жақындама сасық ауыз.
Жарлы менен сорлының хақын жеген,
Белгілі атың шыққан сен бір жауыз, -

49

деп ашық сөгеді, кейде аяусыз кекетеді:
Мен сені жас ет десем сүр екенсің, Шық бермес Шығайбайдың бірі
екенсің. Өлді деп Қарынбайды естуші едім, Орнына өзің тірі жүр
екенсің.
Қазақтың төл өнері суырыпсалма ақындар айтысына сөз өнері ретінде емес,
салт-дэстүрі, әдеп-ғұрпы ретінде қарасақ ұлттық болмысты, рухты,
қалыптасқан игі сананы, этниқалық менталитетті осы айтыс дэстүрінен айқын
аңгарар едік. Айтыс - үлттың салт-дәстүрі тудырған өнер. Өнердің өзі
тудырған дэстүрлер болуы мүмкін. Бірақ ол дэстүрден гөрі эдетке, салттан
гөрі шартқа ұқсауы мүмкін. Ал үлттар мен үлыстардың, көшпенді этностардың
дэстүрінен, өмір сүру заңдылықтарынан, салт-санасынан туындаған өнер
түрлерінің шынайылығы, тазалығы һәм мөлдір тұнықтығы көзге ұрып, көңілге
түнып түрады.
Әдебиетші ғалымдардың көбі қыз бен жігіт айтысын эдет-салт айтысының
бір түрі ретінде қарастырады. Жар-жар, Бэдік, Жүмбақ айтыстарымен
қатар атайды. Әдет-салттан туған бүл айтыс түрлерін осылайша жүйелеген
біршама дүрыс секілді. Алайда, қыз бен жігіт айтысын басқа айтыстармен
бір қатарға қойып, айтыстың бір түрі деп қарастырған кате. Себебі, сөз
додасына, жыр жарысына міндетті түрде екі түрлі жыныс өкілдерін
қатыстырудың өзі дәстүр болған. Әрине, жарысқа екі шешен, дауға екі би,
күреске екі палуан шыққан. Ал айтысқа түскен екі ақынның бірі эйел затынан,
бірІ еркек затынан болған. Бұл жерде эдет-салт айтысын ғана қарастырып
отырғанымыз баса назарда болуы тиіс.
Ғалымдар эдет-салт деп жіктейтін айтыстардың қай түріне қарасақта, оған
екі ер адам емес, дэстүрлі түрде қыз бен жігіт қатынасатынын көреміз. Жар-
жар болсын, Бэдік айтысы болсын, Өтірік өлең, Жүмбақ айтысы болсын
оған қыз бен жігіт қатысып, айтыстың көрігін үрлейді, думанды қыздырады.
Ақындар айтысы - бүрын ең демократияшыл жанр болған. Әр ақын үлкен-
кіші демей айтыса берген. Жеңіл қақтығысу, әзіл-қалжың айтысу эрбір ойын-
сауықтың салтына айналған. Ауылдың алты ауызы мен қонақ кэделерінің айтысқа
үласып кете беретіні де аз болмаған. Бүл - жалпы айтыс жанрының қазақ
тұрмысына қаншалықты сІңісті болып кеткенін танытатын қүбылыс [16, 176
6.].
Ас-жиын, той-томалақта түрлі жол-жоралғылармен, салт-санамен қатар қара
өлең айту, қайым айтысу қазақ топырағында қалыптасқан дэстүр болатын.
Сондықтан да, оны өнер бэсекесінен гөрі, думан-тамашаның кілті деп түсінсек
бүрыс болмайды. Ал, сондай дэстүрлі айтыстардан шыңдалып, баптанып-
буырқанып арналы ақындар айтысына түсу кез-келген таңдайына тэңір түкірген
өнерлі өренге ақын деген атақты, қүрметті иеленуге мүмкіндік беретін
алтын баспалдақ, сындарлы саты болғаны еш дау тудырмайды. Ал, эдет-салт
айтысына қатысу үшін төкпе-ақпа дарын иесі болуы шарт емес. Әу дейтін
өнері, қүлаққа жағымды даусы бар кез-келген елеңшілер топқа түсіп, ел
ықыласына бөленуі мүмкін. Ел ықыласының, мейірімінің түсуі оларды дарын

50

қабілетінен емес, жүйе білген, жолдан аттамай, салтты сақтаған
ізеттІлігінен, тектілігінен болса керек.
Ауыз әдебиетінің ең эріден келе жатқан түрлерінің бірі айтыс десек, ол
да осы қараөлеңнің бел баласы, - дейді қараөлең сынды қымбат қазынаны ел
аузынан жинап, кітап етіп бастырған Оразақын Асқар. Айтыстың үстінде туған
талай төрт аяғын тең басқан өлең шумақтарьшың кейін қараөлең қорына қосылып
кеткенін ескерсек, айтысты қараөлеңнің анасы деп бағалар едік. Десек те,
бүл жерде айтыс өлеңдерін де, онда пайдаланылатын қараөлеңдерді де тудырған
тұрмыс-салт, эдет пен дэстүр екенін қадалап айтуымыз керек.
Сондай салт қайым айтысты тудырған дэстүр - тойда отырган көпшілікке,
келген қонақтарға өлең айт деп қолқа салу. Онда да біреудің энін шырқап
беру емес, өзіңнің жаныңнан шығарып, қолма-қол айту. Болмаса, қараөлең
үлгілерін пайдаланып ортаға эдемі эзіл тастау. Жамбас жеген, жүйе
білген жақсы атаның балалары қолқа салғанның көңілін қалдырмайды. Дэстүрді
сыйлап, сыпайылықпен өлең бастайды. Көптеген халық эндерінің,
қараөлеңдердің мэтіні Айт дегенде өлеңді деп басталуы осы игі дэстүрдің,
өлең айт деп қолқа салудың болғанын растайды.

Өлеңді айт дегенде қарсы айтамыз, Әріптес сөзді қарсы алса
айтамыз...

Өлеңді айт дегенде тайсалдық па, Салды екем өлеңімді қай
сандыққа...

Өлеңді айт дегенде айтқан қызық, Болмайды өлең айтқан кісі
бүзық...

Бастайын, баста десең өлеңімді, Арман не қыздан көрсем
көрерімді...

Өлеңді айт дегенде түрыс болмас, Іріккенмен өлең шіркін ырыс
болмас...

Өлеңді айт дегенде тіл айтады, Тіліме қандай адам мІн
айтады...

Өлеңді айт десе айтпай біз не дейміз, Көз сүзіп көктен өлең
іздемейміз...

Көріп отырғанымыздай тойдағы әдет-салт айтысының басталуының өзі қызық.
Жэне айтысты бастамай жатып арнасын эзілмен эдіптеп, ойын-күлкіге, қалжыңға
бүратыны көрінеді. Бірде керекті затын қай сандыққа салғанын үмытып қап,
сандалып сандық ақтарып отырған кемпірді еске салса, бірде қойнынан бөзі,
аузынан сөзі түскен бэзбіреулердей я жерге қарап, я көз сүзіп көктен өлең
іздемей-ақ көкіректегі жыр кенін ақтаратынын ескертеді. Айт

51

дегенде өлеңді аңырмаймын, Айт дегенде өлеңді іркілмеймін деген жолдар
кең тараған халық әндерінде де кездеседі.
Қайым айтудағы әзіл-қалжың өлең таба алмай сасқалақтаған, тоқыраған,
шашыраған ынжықтықты келемеждеуден, өнерсізді тіл бізімен тұқыртудан
басталады. Мүнда да үлттық бояу, этноколлорит анық, айқын байқалады.
Мысалы:
Кеш болса, күн үялап шам келеді,
Соңынан жүйрік аттың шаң келеді.
Өлеңді айт дегенде бэлсінетін,
Кей жаман менменсінген паң келеді.

Өлеңді орны келсе ағытпаған,
Жан ба едің жел сөзге де жарымаған...

Өлеңіңді айт, ендеше, өлеңіңді айт, Өлеңді айта алмасаң үйіңе
қайт...

Осылайша қарсыласын қағып-сілкіп алып, сергітіп қойғасын қызықты
қалжыңдармен ас-тойдың ажарын аша береді. Кейде мысқылдаса, кейде
желпіндіріп мақтап алады. Ол мақтаудың аржағында да астарлы ойы, жасырын
эжуә, мағынасы ауысқан мысқыл болуы мүмкін. Қара өлеңдердің көпшілігінде
үшінші жолы Мүнда айтпаған өлеңді қайда айтамын деп келеді.
Жігіттермен жұптасып айтысатын бойжеткен қыздар да, жас-келіншектер де
болуы ықтимал. Әрқайсысына айтылатын эзіл де әртүрлі болмақ. Қыздар жағы
жігіттерді желіктіріп:
Береді тойға жас сән, жасқа той сэн,
Өлеңді айта алмайсың асқа тойсаң.
Өлеңді он екі алуан қаптатайық,
Осындай бас қосқанда қасқа-жайсаң, -деп айтысты бастаса,
жігіттер де қыз-келіншектерді қағыта жауап қатады:
Өлең көп, өлең жастан сүйгеніміз,
Жоқ болса сіздер бізден үйреніңіз.
Жеңіліп осы тойда қос келіншек,
Жүрмесін жер тепкілеп үйдегіңіз! Мүндай ащы мысқылға қыздар жағы
да қарап қалмай, жылдам жауап қатуы лэзім. Үйдегіні қозғаған соң
қарымтаны жігіттерге сол түстан қайтарады:
Өрнектеп кестелеймін балағымды,
Ораймын берен көкпен тамағымды.
Сен мүнда өлең айтып отырғанда,
Жүр екен кім ермек қып қарағыңды.

Жәй эншейін бІр-бірін іліп-шалған зілі жоқ эзілмен басталған қара өлең
жарысы бірте-бірте шымбайға бататын шынайы қалжыңға үласып жатса, бүл
тойдағы көпшілікті сергітіп, көңілдерін көтеретін басты қызыққа
айналатынын

52

дода түрІне айналатыны түсінікті. Иесі жоқта біреудің меншігін ермек ету
қаншалықты ауыр сөз болса да, мұндай ашық майдан үстінде жел сөзді көңілге
алып, ашу шақыру сабырсыздық танытып, күйіп-пісу жеңісті алыстата түседі.
Қарсыластың мысын баса сөйлеу түқыртып тастау үшін, зілді сөз айту
ашуландыру үшін жасалатын айла-тэсілдің бірі. Мысы басылған ақын
аруақтанып, күшейіп сөйлей алмаса, ашуға булыққанда да жүйелі сөз тауып,
уәжбен үту мүмкіндігі азаяды. Олай болған жағдайда қарсыластан жеңілу
ештеңе емес, көпшіліктің күлкісіне қалу қауіптірек.
Айтыс демократиясының өзі сол бэсеке үстІнде айтылған сөз қаншалықты
ауыр, анайы болса да ол айыпқа саналмайды. Бас кеспек болса да, тіл кеспек
жоқ. Демек, кез-келген шындық есітуге ащы болғанымен, ақынның аузынан бір
шығып кеткен соң одан жалтаруға жол жоқ, Ал айтыстағы басты шарттың бірі
жолсыздан жол табу, тығырыққа тірелмеу, қиыннан қиыстырып бөгеттерде
бөгелмеу, асуларда аялдамау.
Сатираны зерттеушілер оны сынның қаруы деп бағалайды. Себебі сатира жеке
адамдардың үсақ мін-сыны ғана емес, қоғамға кесірін тигізетін кемшіліктерін
де, тіпті өмірдегі келеңсіздіктер мен жөнсіздіктерді де сынап-мінеп,
ауыздықтап отырады. Сын жанрларын жүйелеп зерттеп теориясын жазған ғалым
Д.Ысқақүлы сынның сатиралық жанрларын жеке қарастырады [58]. Айтыс үстінде
айтылатын эзілдердің де дені сыни тұрғыда айтылады. Өлеңде парық, сөзде
нарық болмас,
Өмірдің артық-кемін сынамаса, - деген өлең жолдарынан да сыни сипаты
жоқ өлеңнің багасы болмайтынын шамалаған ақынның пайымын шамалаймыз. Өлең
мен өнер ел ішінде бағалы болғандықтан оған жас та, кәрі де табынып,
өміріне серік ететін болған. Өнер алды - қызыл тіл деп түсінген, сөздің
киесін артық көрген ел ішінде ақынға деген қүрмет пен ықыластың ерекше
болганы даусыз. Осыны ойына арқау еткен бозбалалар қыздармен айтысқан жерде
өздерінің қадірін білдіру үшін кеудесін көтере сөйлеп:
Жел сөздің бір-екі ауыз арқасында,
Қасыма қүрбы-қүрдас үймелеген, -деп желпіне, шалқи сөйлейді.
Әр жерде сыйлы, қүрметті екенін баса айтып:
Әдейі мені мүнда шақырғызды,
Өлеңнің сары қымызын сапыргызды.
Қайда отыр әріптесім, эпкел бері,
Көре алмай отырмын ғой ақын қызды, -деген секілді жеңіл
юмормен қарсыласына сес көрсетпек болады. Бүндай шалқып-тасу мақтаныш емес
айла екенін білетін ақын қыздың мысқылы тіпті басымырақ болады:
Болмайды түнде үшқанмен үкі батыр,
Қайда әлгі ақын жігіт бермен шақыр.
Қыз жаққа шақыртпай-ақ келмей ме өзі,
Шөп алмас қой аузынан шығар пақыр, -деп кекетеді, Түнде
жортқанның бэрі батыр емес деген ойын көркем түрде жеткізуі шеберлік
белгісі болуымен қатар юморлық сезімнің де үшқырлығы. Қой аузынан шөп
алмас пақыр дегені ашық келемеждеу.

53

Сатираның ашық жэне астарлы болып екі түрде қолданылатынын айтатын
зерттеушілердің пікіріне сүйенсек, ашық сатираның келеке, мазақ ретінде,
астарлы сатираның мысқыл, кекесін түрінде көрінетінін байқау қиын емес. Қыз
жанына шақыртпай келу жазылмаған тэртіп. Біржанның бері кел көрісейік деген
сөзінен үстап, оны алғаш сүріндірген де осы ертеден келе жатқан тэртіп.
Сараның білгірлігі сол Қиссасул Әнбиені мысалға келтіріп, Біржанның
женсіз тілегінің бүрыстығын ашып айтады. Хауаға Адам атаның бүрын
барғанын Біржан білмейді емес. Бірақ, сүрінгенін сезгендіктен жасының
үлкендігіне басып, аға мен інідей көріспек болғанын айтады. Қыз да болса
Сараны үлдан кем көрмейтінін білдіріп тығырықтан жол табады.
Ақындар айтысына сатиралық сипаттың тән екені көптеген зерттеу
еңбектерінде айтылады зерттеуші Е.Әбдіхалықова жазба айтыстың негізгі
ерекшелігі туралы айта келе: кэдімді суырыпсалма айтыстардағыдай сатира
жағы басым болғанмен, кейбір жазба айтыстар уәж айту мэселесіне келгенде
ұзақ толғайды деп, сатира айтысқа тэн негізгі сипаттың бірі екнін нақтылай
түседі [60, 9 б.].
Қара өлең үлгілерінде юмордың бояуы тіпті қалың. Қарсыласының адымын
аштырмай түсап тастау үшін, шын дарындар айла-тэсілдердің сан түрін ойлап
табады. Түрлі ауыр мін-сын, естіген өсек сөзді де, кескін келбетіне қатысты
кемшіліктерді де, жеке басына, әке-шешесіне, туыстарына, кейде бүкіл ру-
тайпасының кемшіліктері мен жөнсіздіктерін теріп айтуына болады. Қарсыласы
осы сөздер ауыр тисе сабырсыздыққа үрынбауы керек. Оны елемей қойғанда да
қарсыласы айтар уэж табады. Қалам деп өлең таппай қорықпаймын, Жаныңа
қорқам сөздің батпауынан деген жолдардан тапқырлықтың тамырын бірден
танисың. Қарынынын ашқанына емес, қадірінің қашқанына жылаған адам есіңе
түседі, Айтыс барысында көрермендерді жалықтырып, талғамынан шықпай қарынын
ашырудан, киелі өлеңнің қадірін қашыру ауыр айып. Ондай айып эрине жанына
сөз батпайтын жаманның ғана үлесіне тиюі мүмкін.
Шаршы топта жарысып, бэсеке сайысына түскен екі сөз зергерінің
қабілетін анықтап өлең жырын саралап, дарынына лайықты баға беріп, өнерін
анықтайтын төрелік айтушы сөз мэнісін білетін көшелі билер, абыройлы
ақсақалдар және көпшілік қауым. Сол билік айтушылар мен тыңдаушы жүрттың
өзі екіге жарылып, іштей өз елінің, өз руының намысын қорғайтын ақынның
жеңіп шығуын тілеп отырса да, төреші қазылардың қай ақынның болса да
тапқырлықпен тауып айтқан уэжді де, аталы сөзін мойындамауға немесе билікті
көрер көзге бүрып айтуға ешбір қақысы жоқ, сол себепті екі жақ та сөз
тапқанға қолқа жоқ, аталы сөзге арсыз жауап қайтарады деген дуалы
ауыздан шыққан үлагатты бетке үстайды, Көбіне сөзден үтылғанын ақындар
өздері мойындап жеңген ақынға жолын жасап, тоғыз беріп отырған. Ал сөзге
тоқтау білмеген қарсыласқа:
Өлеңмен жеңгенімді неге үқпайсың, Бетіңнің алақандай ары бар
ма? -

54

деп ел алдында масқаралап отырған. Кейде өзінің эжуа болғанын түсінген
ақындар армен қарай өлең айтып абырой таппасын біліп, отырған орнынан түра
қашатын болған сыңайлы:
Құрбыжан, жеңілгеннің белгісі ме,
Орныңнан қайда кеттің түра қашып? Қараөлеңнің түрі көп болатыны
сондай оны жинастырушылар қарөлең қамтымайтын тақырып жоқтығын айта келіп
оны шартты түрде ғана жиырмадан астам топқа бөлгенін ескертеді. Ата өлең,
жер-су өлең, амандасу өлең, базар өлең т.б. бэрі эрине шартты түрде
алынған. Той үстінде қараөлең кез келген тақырыпқа арналуы мүмкін. Кейінгі
1980 жылдардың түсында да айтыс өнерін жаңғырту үшін оны үйымдастырушылар
ақындар бэсекесінің бірнеше түрін жаңаша мазмүнға лайықтап өткізген еді.
Соның бірі -ақындардың қолма-қол конверттен алып кез-келген тақырыпты
жырлауы.
Егерде өлеңдІ тақырыптық жағынан бөле берсек, оның түрлерін шектен
асырып алар едік. Мына бір түре айтысты тақырыбына қарай іріктейтін болсақ
қымыз айтыс деп бөлер едік. Себебі қымыздың түр- түрі, олардың атаулары,
эрқайсысының қасиеті, күші, пайдасы, ерекшелігі сөз болады. Сонымен қатар
мұнда эзілмен жауаптасу да жоқ емес. Қымыздың екі-үш кесе желігімен, Жел
сөзбен келіп отыр ұрынғымыз -деп алып, қымызды жырлап отырып, эріптесіне:
Мінекей, мына қымыз кұнан қымыз,
Аспайды бұл өңірде мұнан қымыз.
Сіміріп үш тостаған қандым дейсіз,
Шынымен қазақсыз ба, күмэндіміз? -деп эдемі эзіл
тастайды. Жігіт те қарап қалмай қарымтасына қалжың қайтарады.
Қыз ақ па, көңіл ақ па, қымыз ақ па,
Түсемін қымыз ішсем қызып бапқа.
Үсынсаң өзің қүйып, сэулетайым,
Қанбас ем, ішіп қымыз күн ұзаққа. Қараөлең айтыстарының
барлығы дерлік бір-бір шумақпен ғана жауаптасып айтылатын
болғандықтан оны мазмұндық, мағыналық жағынан емес, табиғатына қарай
жаттама немесе жартылай жаттама жэне суырыпсалма айтыс деп, немесе эр
кезекте айтылатын көлеміне қарай бөлген дұрыс.
М.Әуезов айтысты көлеміне қарай түре, сүре деп бөледі. Бұл атаудың
термин ретінде тегін алынбағаны анық. Түре айтыс деген қарсыласын көп
ұзатпай түріп отырып, немесе эр ойын бір ауыз өлеңге сиғызып түйіп отырып
айту дегенді білдіреді. Сүре айтыс керісінше ұзағырақ сілтеп, алыстан
орағытып, бір кезекте бірнеше ой айтып кеңінен көсілетін жарыс. Жүйрік
аттың ұшқыр жэне кең тынысты болып келетіні секілді, айтыскерлердің де
шапшаң ойлап, ұшқырлық танытатыны, жэне кеңінен толғап парасат биігін,
терең таным мен кемеңгерлік көрсететін екі тобы болады.
¥зақ толғайтын ірі айтыстарды осы табиғатына қарап, ат бәйгесінің ең
үлкені болып табылатын аламан деген атау қалыптасты. Айтыс мэтіндерінде
де түре, сүре атауларының кездесетіні тегін емес.

55

Басы еді өлеңімнің түре-сүре,
Айтайын түре өлеңді үйге кіре.
ӨлеңІм дауылдатып келе жатыр,
Кетпесін үйді жығып бақан тіре. Бүл шумақтың да сатиралық сипатта
келуі, шағын көлемді (айтыстың емес, эр кезекте айтылатын өлеңнің) болып
келетін айтыстардың негізгі арнасы, жүйесі эзіл-қалжыңға негізделетінін
көрсетеді. Әзіл өлең айтысып, өзі де ширап, шынығып, көпшілікке де көңілді
күлкі силайтын мүндай сэттерді кез-келген өлеңші бозбалалар мен
бойжеткендер аңсап, сағынып жүретін болған секілді. Себебі, күйкі
тіршіліктің күйбеңінен гөрі, той думанды сүйген дала перзенттері үшін өлең
киесі, сөз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.