Ақындар айтысындағы әзіл-әжуа

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 99 бет
Таңдаулыға:

2 Ақындар айтысындағы әзіл-әжуа

2. 1 Қағысу мен қайымдасу. Қазақ мәдениетінің тарихында да, әдебиетінің тарихында да XIX ғасыр ерекше бір кезең. Бүл кезеңнің жемісі мол, бағыт-бағдары қальштасып ерекше теңдесі жоқ шырқау биікке көтерілген шағы болып саналады. XIX ғасырда қазақ халық ауыз эдебиеті түрлі салада кемелдене түсті, эр салада өсу, көркею байқалды. Әсіресе, айтысқа түскен ақындардың біразы өнердің биік сатысына көтерілді. Мүнымен бірге жазба эдебиеттің де іргесі қалана бастады. Қазақ ауыз әдебиетінің түрлі нүсқаларының, соның ішінде айтыс өлеңдерінің де ең алғаш баспа бетін көріп жеке жинақ, немесе, түрлі газет-жорналдарда, хрестоматияларда жарыққа шығуы да XIX ғасырдың екінші жартысынан басталды.

Бүл дәуірдегі ақындық поэзия туралы М. Мағауин: «XIX ғасырда дэстүрлі ақындар поэзиясы халық арасында айырықша кең тыныс тапты. Жанақ, Орынбай, Арыстанбай сияқты суырыпсалма ақындар бүкіл қазақ даласын өлең-жырға толтырды, тек туған жүртына ғана емес, сахараға ат ізін салған орыс жэне еуропа ғалымдары мен оқымыстыларына да кеңінен танылып, көшпенділердің ақындық өнерінің жайсаң түлғалары ретінде мэшьүр болды. Жетісуда Сүйінбай өзінің отты да өткір жырларымен бүқарашыл ақын ретінде көрінсе, түстікте Майлықожа шығыс үлгісіне бейім назым жырга машығады. Ал Сыр өңірінде көне жыраулықж эне ақындық поэзияның қүрыш қорытпасындай Базар жырлары өріс табады» - деп сипаттама береді [48, 17 б. ] .

«Көпшілік жиналған отырыстарда қыз бен жігіттің немесе қатар қүрбының бір-екі ауыз эзіл аралас тапқыр өлеңінің өзі елді ерекше серпІлтіп, көңІлдендіріп тастайтынын екІнің бірі біледі. Ал бір ауыз үтқыр өлең айта білгеннің өзі қабілеттілікке жатады. Қайым өлеңде эріптесіне бір шумақ сөз таба алмаған адам үлкен, үзақ айтысқа ешқашан бара алмайды. Сондықтан, қайым өлеңдер күллі айтыс өнерінің бастауы болып табылады» [16, 183 б. ]

Қапияда сөзді тауып, өз сөзінің жүйлі, логикалық күшінІң арқасында асқынған дауды шешкен, бітіспес жауды бітімге жүгіндірген, күлместі күлдіріп, жүрместі жүргізген өнерпазды халық шешен деп атап, олардың билігін эділ қазылық деп үққан. Заманының қоғамдық ойын жүйелеп, түйінді пікір айтып, асыл сөз термелеп, аффористік ақылдарға толы жыр шығарған сөз өнерпаздарының жырау деген атауларға ие еткен. Белгілі ақындар мен жырау шешендер шығармаларын қайталап айтып, елге кең таратушыларды - жыршы, термеші, ертегіші, мысалшы, мысқылшы деген тэрізді атаулармен атап келген.

«Татымды жыр, айшықты айтыстар кең сахараның қай бүрышында болса да өз тыңдаушысын тауып отырған. Мүны зер сала жаттап, халыққа таратушылар да осы үлгідегі ақындар. Әйтсе де эр ақын кез-келген жырды талғаусыз жаттап, жая бермеген. Әрбір ақынның сүйікті үстазы болады да, соларды айрықша қүрмет түтып, кең насихаттап отырады», - деп жазады М. Жармүхамедов [26, 154 б. ] .

Түрмыс-салт жырларында кездесетін айтыстың көне формалары бүгінгі арналы ақындар айтысының бастауы, қайнар козі екені белгілі. Осы үлгілерді дамыта келе көшпелі халқымыз қайым айтысты тудырған. Оны көбіне қыздар

41

мен жігіттер екіге бөлініп айтатын болғандықтан қыз бен жігіт айтысы деп аталып жүр. Дүрысында қайым айтыстың негізгі шарты - айтысты бастаған қарсыластың айтқан өлеңінің үйқасын бүзбай, алғашқы екі жолын мағыналық түрғыда ғана сэл өзгертіп, немесе сол қалпында сақтап соңғы екі жолында жауап қайтару. Қайым айтыс - нағыз суырып салмалықты, шапшаңдық пен тапқырлықты басты талап қылып, жедел ой қорытып, салмақты жауап қайтаруды қажетететін айтыстың ең қызық түрі. Сондықтан да болар қайым айтыс формасы XIX ғ айтыстарда да, бүгінгі телеайтыстарда да элі жалғасып келеді.

Жүрт жиІ бас қосатын ас-тойларда көпшілік жастарға қайым айтыңдар деп қолқа салатын болған. Ондай сәттерде бойында ақындық қабілеті бар жас бозбалалар мен бойжеткендер қайым айтысты бастап кетсе, кейде суырыпсалатын өнері болмаған жастар ел аузында айтылып жүрген жаттанды қараөлеңдерді айтып жарысатын болған. Темірбек Қожакеев былай деп жазады: «Тұрмыс-салт жырларының жар-жар, бэдік сияқты көне айтыс түрлерінен беріректе қыз бен жігіт айтысы келіп шыққан. Қыз бен жігіт қақтығысы шапшаң жауаптасып, бір-бір шумақтан қайтарылып отыратын, диалог ретіндегі қайым, түре айтыс түрінде келеді. МІне, айтыстың осы түрінде бүрынғы жар-жар, бэдіктегі кездесетін эзіл- қалжың, сын-сықақ жаңа белең алады, түрлене түседі. Қыз бен жігіт әрі бірін-бірі жеңу, эрі жүртты күлкіге кенелту ниетімен сөзбен шалуға, кекетіп- кемсітуге көп бой үрады» [32, 200 б. ] .

Жүртқа танымал болу үшін жас талаптар өздерін әуелі айтыстың жеңіл-желпі, жартылай жаттанды немесе дайын формалар түрінде келетін түрлері арқылы шынығу, ысылу секілді сатылардан өткізетін. Ондай түрлердің бірі қайым айту жэне қара өлең айтысу. Қайым айтыстың бастапқы екі жолы екі ақынға да ортақ болып келеді де, үшінші жол ұйқассыз болғандықтан тек төртінші жолдың қисынын келтіру шарт. Ақындар төртінші жолдың үйқасын ойдан табуға да, немесе эуелгі үйқасымен мағынасын өзгертіп айтуға да құқылы. Мысалы:

Жігіт: Атыңды шешең сүйіп қойған Еркін,

Той болса түзетесің кэмшат бөркің.

Бүлаңдап үжымақтың хор қызындай,

Бітпеген еш адамға сенің көркің.

Қыз: Атымды шешем сүйіп қойған Еркін,

Той болса түзетемін кэмшат бөркім.

Сипатымды келе сап баяндадың,

Есіңді аударды ма менің көркім? -деген үлгіде өлең үйқасы еш өзгермеген, бүл аса оңай болып көрінгенімен айтыста басты басымдылық өлең үйқасында емес айтылар уэжде болатынын ескерсек, қыздың тапқырлығына ойланбай қол қояр едік. Сонымен қатар, қарсы жақтың айтқан өлеңнің екі жолын мағынасын да, үйқасын да бүзбай айту ақынның мүқият тыңдап, мүлт жібермеуі үшін ғана емес, эсіресе, жадын, есте сақтау қабілетін тэрбилеуге мүмкіндік береді.

42

Қыз бен жігіттің сөз қақтығысын қайым түрінде келмесе де қайымдасу деп атайды. Бүл ретте қайымдасу деген сөздің айтысу, сөз жарыстыру деген үғымдармен мэндес, синоним ретінде қолданғанын көреміз. Айтыстың осы түрлерінде де, кейінгі ақындар айтысында да түрмыс-салт өлеңдеріндегі бэдік, жар-жар секілді үлгілерінің кездесіп отыратыны байқалады. Оған дэлел ретІнде Омар мен Жайсаң қыздың айтысын қарастырып көрейік. Омар: Бэдік керім дегенде бәдік керім,

Көше берсін деп келдік бәдіктерің.

Бес алты ауыз бэдікті біздер айтсақ,

Бэдік түгіл қалмайды кэдіктерің.

Жайсаң: Бэдік самар дегенде бэдік самар,

Жақсы бие қазанат қүлын табар.

Тойдан қызық аулымда бэдігім бар -

Хабарласып түрмасаң қүдай табар. Айтыс, көріп отырғанымыздай, бэдік айту үлгісінде басталады. Ғалым Бейсенбай Кенжебаев: «бэдік айтысы эуелде ескілікті шаман дін салтынан шыққан. Бірақ, бері келе халық оны жэй ойын-сауыққа айналдырып экеткен. БэдІкті дін парызы, салты ретінде емес, қол бос кезде бас қосып, ойнап-күлу, қалжыңдап әзілдесу, көңіл көтеру ретінде айтатын болған. Айта білсек, бэдік айту тойдан қызық деп қараған да кез болған» деп жазады [7] . Қыз Жайсаң мен Омардың айтыс осындай бэдік кештерінің бірінде өткенге үқсайды. Бүл айтыста да эзіл-қалжың, сын-сықақ күшті көрінеді. Алайда екеуінің эзілі бойжеткен мен бозбаланың эзілі емес қүда мен қүдашаның сөз қағысуы секілді. Бүны «Қүдаларды жетелеп үзаққа көш», «Қүдашаны жетелеп алысқа көш» деген сөздерден аңғарамыз. Сонымен бірге, айтыстың өне бойында «Бэдікті сіз де айтыңыз, бІз де айтайық», «Тілімді алып жөніме жүрсең бэдІк» деген түрақты өлең жолдары қайталанып отырады.

Омар:

Ылди емес, өр емес, қайқаңға көш,

Айғыр емес, ат емес, байталға көш.

Тілімді алып жөңіме жүрсең, бэдік,

Бэдік айтып отырған Жайсаңға көш.

Жайсаң:

Аулымның ақсақалы Арқабай-ды,

Бэдік көшпей қүмарым тарқамайды.

Кәдімгі айтып жүрген бэдік болса

Қүдалардың біреуі арқалайды.

Омар:

Түсің жылы жан екен нүр беттелген,

Тэрбиелеп сөйлейін күрметпенен.

Жүк көтеру еркектің жүмысы емес

Бүрын-соңды эйелге мінтеттелген.

Жайсаң:

Қатты кесек дегенде қатты кесек,

43

Қатты кесек үстіне жайдым төсек. Бэдігіңді қойдағы өлеңіңді айт Енді бэдік айтқанға шықсын шешек. Бірін-бірі әзілмен түқыртып, іліп-шалған қалжыңмен басталған айтыс енді шын мәніндегі қайымдасуға үласады. Айтыстың басы бүрынгы жаттанды «трафарет» түрінде болуынан, ортасында қүда мен қүдаша болып қағысуынан, ал енді соңына қарай «төрттік айтыс» формасына өзгеруіне қарап біз бүл айтысты қүрама айтыс, яғни, ауызша айтылып жеткендіктен көп өзгеріске үшырап, жаттанды қараөлең шумақтары кІріккен айтыс деп топшалаймыз. Себебі айтыс соңына қарай былай тэмамдалады. Омар:

Тауда түйе түрмайды Сырға қашып, Төртеуіміз ойнайық қырдан асып. Төртеуіміз ойнасақ жарасады, Бүркіт алған қояндай жүмарласып. Жайсаң:

Өлеңді айтушы адам эрқалай боп, Алдыңнан дөңгеленіп арбадай боп. Тэтті жүріп ойнасақ жарасады, Сары майға қарыған жармадай боп. Ауыздан-ауызға тарап, үрпақтан үпаққа үласып келе жатқан ауыз әдебиетінің озық үлгілерінің бірі болып табылатын қараөлеңді ел аузынан жинап, жеке кітап етіп бастырған ақын Оразақын Асқар өзі қүрастырған кітаптың алғысөзінде: «Ауыз эдебиетінің ең эріден келе жатқан түрлерінің бірі айтыс десек, ол да осы қара өлеңнің бел баласы. Айтыс алуан себептерге байланысты эр түрлі жағдайларға байланысты әр түрлі жағдайларда өтеді. Соның бірі екі-екіден жүптасып, ер-әйел болып, төрт кісі бірігіп қара өлеңмен айтысу . . . дауыстарының үйлесіміне қарай екі жігітекі қыз немесе қос келіншектен -төртеуі екі жүп болып, бір-біріне қарсы қарап, бірі бастаушы, екіншісі қостаушы болып отырысады . . . қос-қостан жүптасып айтудырастайтын дэлел қараөлеңнің өз бойында да сақталған.

Өлеңде шабыста бар, желісте бар, Жеңіліс топ алдында жеңіс те бар. Қиыннан қиыстырып тауып айтар, Аузында қос қалқаның «періште» бар», -деп жазады [47, 6 б. ] .

Демек екі-екіден бөлініп қайым өлең айтысу ежелден келе жатқан айтыстың бір үлгісі деп түйіндейміз.

БІз қарастырып отырған жайсаң мен Омардың айтысы мэреге жетер түста төрттік айтысқа айналуы арнайы мэтінтанулық (текстологиялық) зерттеуді қажет етеді. Ал айтыс жарияланған жинақтың түсініктемесінде «Жырлап беруші Омар ақын, тапсырушы Исақүл Ақылов. Айтыс Әдебиет пен өнер институтының қолжазба қоры 864 - папка» деп ескертіледі. Қалай десек те осынау айтыстың негізгі арнасы әзіл-қалжың екені көрініп түр. Мүндай айтыстарда аяқ астынан тауып айтылған өткір уэж, астарлы эзіл жеңіске

44

жетелейтін бірінші фактор болып табылады. «Бабас пен қыз» айтысында Бабастың жеңіске жетуі осындай шапшаң ойлап, бұлтартпас уэж айтуына байланысты. Бірнеше күн жол таба алмай адасып, далада қонып бір бай-қуатты ауылға тап болған жігіт бір қыздан өлеңмен сусын сұрайды. Сусынын қандырған қыз да өз кезегінде өлеңмен жөн сұрайды. Тоғызды кенжесі екенін білдіріп, аты-жөнін, жүрген жайын айтып өлең сөзге дес бермеген Бабасқа қыз:

Ауылдың қонған жері қалың қусың,

Өлеңнің өлеңшілер аузын бусын.

Тіліңнен жағың бұрын сөйлеп барад,

Шешеңнен сені тапқан, тағы үл тусын, - деп тілек айтқан боп, эзілмен шалмақ болады. Жігіттің өктем сөйлеп, мақтана кеткен сөзуарлығын бетіне баспақ болады. Бабас та қапы қалмай жауап береді:

Апеке, қайдан қалдым мұндай іске,

Салармын ерегіссең, өре күшке.

Баланы мендей асыл сен таппасаң,

Шешемнің биыл жасы сексен үште. Осылайща, ойламай тілек айтқан қызды ойнап отырып сүріндіреді. Мұндағы юмор тек іліп-шалуда емес сөздің жүйесінде, айтылған пікірдің мэн-мазмұнында жатыр.

Қазақ халқы сын-сықақ, әзіл-оспаққа икемді екенін ертеден-ақ танытқан. Бір ғана күлкіге қатысты эр түрлі күлкінің атауларына қарап-ақ, халқымыздың күлкІшіл, әзілкеш, қалжыңбас болып келгенін байқаймыз. Қазақтағы қалжыңның өзі жезде мен балдыз, жеңге мен қайын, қыз бен бозбала, нағашы мен жиен, сол сияқты бажалар эзілі, құрдастар қалжыңы деп тарау-тарауға бөлініп жатады. «Әзілің жарасса атаңмен ойна» деген мақалды тек қалжыңды күлкі үшін емес үлгі-өнеге үшін, жаманнан жиренуді көздеген халық шығарғаны анық. Әзіл-қалжың көңіл көтерумен қатар, пікір тапқырлығы, ой ұшқырлығы, шешендік секілді қабылеттерді ұштайтын құрал ретінде жастар тэрбиесінде елеулі орын алған.

«Шынында да сатира халқымыздың бүкіл өмІрімен біте қайнасып, қанау мен тонауға, эділетсіздік пен теңсіздікке қарсы күресінде ең айбынды қару болып келді. Ол қуанып күлсе де, қайғырып күңіренсе де сатира онымен бірге жүрді, қасында болды. Демек, сатира - қазақ халқының эр кездегі салт-санасының көрінісі, күрес жолының елесі, белгілі бір халықтың ішкі дүниесі, жан сыры оның күлкісінен айқын көрінеді дейтІні де сондықтан» [32, 28 б. ]

Қайым айтыстарда көбіне қыз бен бозбала эзілдеседі. Десе де, «Кемпір мен шал», «Жеңгесі мен қайнысы» секілді қайымдар да жоқ емес. Сэбит Мұқанов қайымдасудың қыз бен бозбала өлеңмен эзілдесуі деген анықтама беріп, оған мысал ретінде Күйкентай мен Оспантайдың және Омарқұл мен Тэбияның айтысын талдайды [5, 36 б. ] . Демек, әйел мен еркектің сөз жарыстыруы «қайымдасу» деп аталса, ер азаматтардың арасында болған өлең сайысы «қағысу» деп аталады.

Қайымның тағы бір түрі қарсыластың бастапқы екі жолдағы ойын қайталамаса да ұйқасын бұзбай айту. Жолаушылап келе жатқан бір топ кісі бір ауылдың шетІндегі үйден көрінген қызға өлең бастайды:

45

Алыстан келіп тұрмыз өңкей бектер,

Бектер тек көңіліне алған үйге беттер.

Отырған үй қасында ей, бойжеткен,

Шөлдедік бір-екі аяқ сусын ап кел.

Қыз:

О, бектер, ала кептер, ала кептер,

Қүдайым аларында өзі-ақ ептер.

Сусынды сүратпай-ақ берер едім,

Көңілім экем өліп, эптер-тэптер [47], -дегенде, қыз ұйкас түрін өзінің айтар ойына қарай ыңғайлап өзгертеді, жэне бұл қайымға еш кері эсерін тигізбейді. Бұдан эрмен қарай жолаушы қыздың айтқан екі жолын өзгертпей жауаптасады. Айтыс шағын болғандықтан қайталана беретін екі жолды қысқартып, айтыс мэтінін түгел келтірейік:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.