Нацистік Германия мен сталиндік Кеңес одағындағы тоталитарлық жүйелердің қалыптасу және даму тарихы
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында тоталитарлық
қоғамның жалпы сипаты мен негізгі белгілеріне жан-жақты аналитикалық талдау
беріледі. Тоталитарлық жүйенің барлық белгілері орнаған Германия мен
Кеңестер Одағының ішкі-сыртқы саясатына терең тоқтала отырып, екі
мемлекеттегі тоталитарлы саяси жүйеге салыстырмалы тарихи шолу жасалынады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тарихта тоталитаризм мәселесі соңғы
жылдарда ғана талқыланып, өзіндік субъективті пікірлер айтылып жүр. Біздің
елде осы тақырып жөнінде Кеңестер Одағы ыдырағаннан кейін ғана ашық айтыла
бастады. Себебі, бұрынғы Кеңестер Одағында әсіресе, Сталиннің билік құрған
кезінде осы феноменнің барлық белгісі көрініс берген болатын.
Ғылыми-зерттеулерді оқи отырып, тоталитарлық жүйенің әр мемлекетте әр
алуан жағдайда қалыптасқандығын анғаруға болады. Мәселен, Италияда фашистік
қозғалыс 1919 жылы көктемде қалыптаса бастады. 1919 жылы 23 наурызда
Жауынгер Одақтар (Фаши ди Комбаттименто) құрылды. Кейіннен осы ұйымның
атынан фашист және фашизм деген терминдер қалыптасты. Ұйымға Бенито
Муссолини басшылық етті. Испания тоталитарлық мемлекеттер қатарына
жатпағанмен, Франко билігі тұсында Испанияның ішкі саясатында баспасөзге,
саяси партияларға тиым салу, өкіметке қарсы күштерді қудалау жүрді. Яғни,
бұдан Испанияда да Италиядағы сынды толық тоталитарлық жүйе болмаса да,
авторитарлық биліктің болғандығын байқаймыз.
Германиядағы тоталитарлық диктатура Гитлердің үкімет басына келуімен
тікелей байланысты. Мемлекеттің басына НСДАП-тың келуімен Германияда қуғын-
сүргін саясаты көбейе түсті. Гитлерлік өкіметтің шығарған қатаң заңдарына
ешкімнің қол сұғуына мүмкіндік берілмеді. Антихалықтық бейнеде көрінген
нәсілшілдікке қарсы халық жаулары деп аталған оңшыл категориямен қылмыс
жасаған жеке субьектілер заңмен белгіленген жаза бойынша айыпталды.
Мысалы, НСДАП-қа және оның қызметіне қарсы бағытталғандар өлім жазасына
немесе он бес жыл бас бостандығынан айрылды. 1936 жылы басты істерді
қарауға арналған Халықтық сот қылмыстыларды өмір бойы бас бостандығынан
айыру туралы заңға қол қойды. Заңның күшіне енуіне байланысты 225000 адам
600 жылға бас бостандығынан айырылды, бес мың адам өлім жазасына кесілді
[1, 149 б]. Сондай-ақ НСДАП бүкіл саяси билік монополиясын өз қолына алды,
армияның және шіркеудің үстінен қарады. Мемлекеттің ағзасындағы
идеологиялық машина қоғамның стратегиялық дамуына ықпал жасап қана қоймай,
қоғамдық қатынастардың қозғаушы күшіне айналды. Үгіт – насихат жүргізу
жұмысында нацистер жаңа нәтижелерге қол жеткізді, бұқаралық ақпарат
құралдарында, кинематографияда, фундаментальді және қолдпнбалы ғылымда,
өнерде, спортта, туризмде өзгерістер болды. Биліктің және идеологиялық
функцияның тағы бір көрінісі репрессиялық аппараттың қызметінің атқанынан
байқалды. Мемлекеттік террор жүйесі тек қылмыстыларды жазалап қоймай,
қоғамдағы саяси белсенді адамдарды, жаңа режимге қарсы оппозицияны
жазалады. Сонымен қатар, нацистердің әлеуметтік саясаттағы режимінде
бұрынғы неміс қоғамындағы әлеуметтік иерархия өзгертілді, арийлік
мемлекеттегі адамның орнын анықтайтын жаңа модель жасап шығарылды. Бұрынғы
мәдениетті жақтаушылар мемлекеттен қуылды немесе абақтыға жабылды.
Гитлерлік Германия үкіметінің сыртқы саясатының негізгі мақсаты агрессиялық
милитаристік бағыт болды. Капиталистік елдер АҚШ, Франция,
Ұлыбританиялардың профашистік топтарының қолдауымен Шығыс Европа елдерін
жаулап алу саясатын қалыптастырды.
КСРО-да мұндай жүйе И.В.Сталин тұсында кең өріс алды. И.В.Сталиннің
ұсынған автономияландыру жоспары бойынша, барлық кеңестік республикалар
РКФСР құрамына автономиялық республика құқығымен кіруге тиіс болды.
Коммунистік(большевиктік) партия қоғамның бүкіл өміріне және барлық
әлеуметтік топтарға жетекшілік жасады. Шаруашылықты дамытуда экономикалық
әдістердің орнына қатаң жоспарлау мен бұйрық-нұсқау әдістері қолданылды.
Экономиканың даму қарқынын жылдамдату үшін көтеріңкі мәліметтер алуда
экономиканың өзіндік даму заңдылықтарын мүлдем ескерілмеді. Партияны,
мемлекетті және әскерді басқару қызметтеріне білімі төмен, тек Сталинге
әбден берілген адамдар қойылды. Халықтың әл-ауқатын арттыруда асыра
сілтеушіліктер көп орын алды.
Нацизм мен сталинизмді тоталитаризм теориясы негізінде салыстыра талдау
батыс ғылымында ертеден-ақ қалыптасты. Салыстырмалы зерттеулер өткен
ғасырдың 90-жылдарында Ресейде де орын алған-ды. Алайда соңғы жылдарда
Ресей тарихшыларының көпшілігі сталинизмді тоталитаризм теориясы негізінде
зерттеуден бас тартып, сталиндік саясатты басқаша әдістермен түсіндіруге
тырысады. Әрине, сталинизмді әртүрлі теориялар мен концепциялар негізінде
түсіндіруге болады, бірақ сталинизм мен нацизмнің ортақ белгілерін жасыру
қиын-ақ. Тарихтағы ұқсас құбылыстарды салыстыра зерттеудің ғылым үшін
ешқандай да оғаштығы, сұмдығы жоқ, керісінше пайдасы бар. Посткеңестік
кеңістік қауымының бұл салыстыруды дұрыс көрмеуі кезіндегі Кеңес Одағының
басқа елдерден айрықшалығы, өзгешелігі, жалғыз социализм елі, ең
әділетті қоғам деген түсініктердің әбден ақыл-ойға сіңіп қалғандығымен
байланысты. Кеңестік лагерьлердегі жазықсыз қырылған адамдарды еске алсақ,
кеңес қоғамы айрықша қоғам деген ойдан арылып, сталинизмді оған ұқсас
тарихи құбылыстармен салыстыруға болады.
Тоталитарлық диктатураның негізгі белгілерінің барлық элементі анық
байқалған Германия мен КСРО елдерін салыстырмалы түрде алып қарастырғанда
өзіндік ұқсастықтар мен айырмашылықтарды байқаймыз. Бүгінгі күні
Қазақстанда әміршіл-әкімшіл жүйе негізіндегі сталиндік концепцияның ролі
мен қоғамдық саяси жүйеге тигізген әсерін Германиядағы Гитлер тұсындағы
тоталитарлық жүйемен ғылыми тұрғыда салыстырып, объективті баға беру өзекті
болып отыр. Себебі, сталиндік саяси жүйе КСРО халықтарын саяси тұрғыда
айыптап, қуғын-сүргінге ұшыратқан, жандарына жазылмастай таңба салған
өзінің өктем саясаты мен идеологиясын халық арасына таратқан болатын.
Сондықтан бұл мәселені тарихи салыстырмалы тұрғыдан зерттеп-зерделеу өте
маңызды.
Зерттеу жұмысының деректік қоры. Германия мен Кеңес Одағында
тоталитарлық жүйенің қалыптасуы және оның тәжірибесі мәселесіне байланысты
жинақталған дерек көздерін мағынасына қарай төрт топқа жіктеп
қарастыруымызға болады.
Зерттеу жұмысының дерек көздерінің бірінші тобын тоталитарлық жүйе
кезінде Германия мен Кеңестер Одағының қоғамдық-саяси өмірінде негізгі роль
атқарған НСДАП партиясы мен кеңестік большевиктік партияның құжаттары
құрайды [2, 3, 4].
Деректердің екінші тобын осы екі мемлекеттің партия жетекшілерінің,
сондай-ақ сол кезеңде мемлекеттік саясатты жүргізіп отырған идеологтардың,
мемлекет басшыларының сөйлеген сөздері мен еңбектері құрайды [6, 7, 8].
Деректердің үшінші тобын Германия мен Кеңестер Одағындағы бірнеше
пленумдардарда, коммунистік интернационалдың конгресінде талқылаған
мәселелері, жасаған баяндамалары, яғни коминтерн құжаттары құрайды [9, 10]
Деректердің төртінші тобын тоталитарлық жүйе кезеңінде екі мемлекет
басшыларының мемлекетті басқару кезінде өзара бір-бірімен жүргізген
саясаттары, сондай-ақ өзге мемлекеттермен жүргізген сыртқы саясаттарына
қатысты құжаттар құрайды [11, 12]
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы тоталитаризм деген сөз ағылшын
тіліндегі total жаппай, барлығына ортақ деген мағынаны білдіреді.
Мемлекеттің осындай жүйесіне анықтама бергенде әртүрлі пікірлер кездеседі.
Әсіресе, батыс елдері ғалымдарының беретін анықтамалары түрліше. Мәселен,
М.Н.Марченко мен П.Ф.Лунгудың Основы государства и права в вопросах и
ответах [13, 47 б] атты еңбегінде тоталитарлық жүйенің мынадай негізгі 13
белгісін атап көрсетеді: мемлекет қоғамдық өмірдің барлық салаларына толық
үстемдігін орнатуға ұмтылады; халық саяси биліктен шеттетілген; мемлекет
экономика, БАҚ, мәдениет, дін және адамдардың жеке өмірі мен іс-әрекетіне
толық бақылауын орнатады; Қоғамдық қатынастарға, адам құқығына шектеулер
қойылады; мемлекеттік билік бюрократтық тәсілге сүйенеді, жоғары
орындағылар өзара құпия іс-әрекетке көшіп, халық олардың шынайы
қызметінен бейхабар болады; Басқарудың негізгі әдістері: күштеу, зорлық-
зомбылық, террор; Бір партия үстемдік етеді, оппозициялық бағыттағы ой-
пікірлерге тыйым салынады; азаматтардың құқығы мен еркіндігі деклоративті
сипатта, яғни қағаз бетіне жазылғанмен іс жүзінде шектеулер қойылады немесе
орындалмайды; Экономика саласында ірі меншік иелері: қауым, монополист,
мемлекет болуы мүмкін; азаматтардың ой еркіндігінде шектеулер қойылып, бір
идеологияға бағындырылады; мемлекеттің қуғын-сүргіндерді ұйымдастырушы
органдары жұмысына қоғамның басқа мүшелері араластырылмайды, бақылау
қойылмайды; құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам белгілері болмайды;
мемлекеттік билік халықтың ой-пікірін ескермейді, демократиялық
механизмдерге, талаптарға қарама-қайшы іс-әрекеттерге барады.
АҚШ-тың философтар ұжымының бастамасымен өткізілген симпозиумда
тоталитаризм ұғымына ғылыми түсінік беруге талпыныс жасалды. Симпозиумда
жасалған баяндамалардың бірінде: Тоталитаризм- бұл батыстағы барлық
тарихи өркениеттерге қарсы көтеріліс деген анықтама берілген. [14, 51 б]
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін фашистік режимнің күйреуі, жер
шарындағы мемлекеттердің социалистік және капиталистік болып екі лагерьге
бөлінуі және қырғи-қабақ соғыстың басталуы тоталитаризм ұғымын
теориялық жағынан жетілдіре қайта зерделеу қажеттілігін байқатты [15, 56
б]; К.Фридрих пен З.Бжезинскийдің Тоталитарная диктатура и автократия
деген еңбектері жарық көрді.[16]
1952 жылы АҚШ-та осы мәселеге орай арнайы ғылыми конференция өткізілді.
Конференцияға қатысқан ғалымдар тарапынан тоталитаризм ұғымын әлеуметтік
және саяси жағынан жаңаша сипаттай келе тоталитаризмді- жабық қоғам деп
атауға болады, онда барлығы – бала тәрбиесінен бастап шығарылған өнімге
дейін бір орталықтан бақыланып отырды деген тың тұжырымдар жасалды. Ал,
саясаттанушылардың бір тобы тоталитаризмді саяси метафора санайды.
Мәселен, Американың Әлеуметтік ғылымдар энциклопедиясы тоталитаризмді
ғылыми емес концепция деп көрсетеді. Сондай-ақ ғалымдар арасында жалпы
тоталитаризм қашан пайда болды деген мәселеге де ортақ пікір жоқ.
Ғалымдардың бірі- тоталитаризмді адамзат тарихының мәңгі атрибуты десе,
енді бірі- индустриалдық қоғам жетістігі, үшіншісі-тек ХХ ғасырға тән
феномен санайды [17, 30-31 бб].
Ағылшын публицисті Д.Оруэллдің еңбегі тоталитарлық қоғамның шын бет-
бейнесін көрсете білген туындылар болып табылады. Оруэлл либералдық сананың
тұйығынан шығаратын жол социализм мен демократияның одағынан туатын
концепция деп санаған. Ол осы көзқарастар бүтіндігін өмірінің аяғына дейін
сақтаған. Бірақ оған қарамастан оның еңбектері тоталитарлық қоғамды сынауға
арналған, себебі Оруэлл интеллектуалдық сөз шындығы мен бостандығын жоғары
бағалаған. Ғалымның жаңа тілдің пайда болуымен сипатталған – жаңа қоғамның
идеяларын көрсетпейтін сөздер қысқартылған. Тілдің құрамын қысқарту арқылы
адам ойы, оның әлемді қабылдау көріністері шектеледі. Адам өз пікірінен,
өзіндік ойлау қабілетінен және жаңа идея жасаудан айырылады [18, 22-23 бб].
Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясының 8-томында тоталитаризмнің нақты 8
белгісін нақтылайды: бюрократияның бір партия арқылы саяси, экономикалық,
әскери және идеологиялық үстемдік жүргізуі; саясиланған иерархиялық
әлеуметтік құрылыс; міндетті түрде қолына жоғары, саяси, экономикалық,
әскери және идеологиялық билік шоғырланған көсемнің болуы; қуыршақ
парламенттің болуы; қоғамды қорқынышта және толық бағыныштылықта ұстау
мақсатымен қуғын сүргін науқанын жүргізіп тұратын қуатты қуғындау жазалау
керек; әскерилендірілген экономика, ішкі саясаттың әскери өндірістік
кешенге тәуелділігі; мәжбүрлеуші идеологияның болуы, оған мойынсұнбау ауыр
қылмыс ретінде бағалануы; қоғамда жау бейнесінің қалыптастырылуы, сол жауға
деген жек көрушілік режимнің мақсатына жету жолында бұқараның жұмылуына
себепші болады [19, 458 б].
Сондай-ақ, Европа және Америка елдері тарихымен айналысушы қазақстандық
ғалымдар тоталитаризм ұғымына мынадай түсінік береді: Тоталитаризм – бұл
ХХ ғ мемлекеттің бір нұсқасы, бұл мемлекетте қоғам өмірінің барлық
салаларына жаппай бақылау орнатылады, билік бір адамның немесе бір
партияның қолыа шоғырландырылады, конституциялық құқықтар мен бостандықтар
жойылады, бүкіл халық бір идеологияға бағындырылады, еркін ой қудаланады
[20, 252 б].
Көптеген ғалымдар тоталитаризмді фашизммен байланыстырады. Қарап
отырсақ, тоталитаризм мен фашизмнің арасындағы айырмашылықты табу қиын.
Сондықтан кейбір тарихшылар Кеңестер Одағындағы Сталиндік дәуірде Гитлерлік
Гермаиядағыдан кем фашизм болған жоқ деп көрсетеді.
Фашизмнің генезисі және оның әлеуметтік мазмұны басында-ақ
антифашистердің, саясаткерлердің назарынан тыс қалмаған. 1923ж Италиядағы
саяси жағдайға мән берген Клара Цеткин италиан фашизмінің жеңісіне ықпал
жасаған идеологияның мәнін түсіндірді: Ұмытпауымыз керек-деді ол –
террорлық акт жасай отырып идеологиялық және саяси жеңістерге жетті
[21, 218 б]. Бұл мәселе бойынша халықаралық коммунистік қозғалыстың
жетекшілері фашизмнің салдары туралы туралы проблемаларды талқылады.
“Біздің фашизмге қарсы мобилизациялық жұмыстарымыз және әскери
қауіпсіздікті сақтау мәселеміз – деп көрсетті ИККИ 13 пленумындағы сөзінде
О.В.Куусинен-қазіргі уақыттағы шовинистік идеологияға қарсы күрес жүргізу
басты деп саналды. Аталған күрес шаралары өте қауіпті, қиын проблеманың
бірі екендігі айтылды [22, 25 б]. Г.Димитров күрестің өте ауырлығын атап
Комунистік Интернационалдың 7 Конгресінде фашизмнің тереңге бой алдырғанын,
халықтың сезімін баурап алғанын баяндады. “Фашизм - деді ол – халықтың сана-
сезімінің әлсіз тұстарын пайдаланды [23, 13-14бб]. Біз фашизмнің
идеологиясын жұқтыруымыз керек деді”.
1991 жылы Ярославльде, Ярославль және Кассель университтерінің
ұйымдастыруымен ЖОО арасында 20-30-шы жылдардағы Кеңестер Одағы мен
Германияның әлеуметтік, саяси дамуы деген тақырыпта конференция болып
өтті. Профессор З.Хеннинг әлеуметтік зерттеу институтының Мемлекеттік
капитализм мен мемлекеттік социализм мәселелеріне талдау атты баяндамада
неміс тарихнамасындағы тоталитаризм мәселесіне талдау жасап, фашизм жайлы
Франкфурт мектебінің көзқарастарын келтіреді. Макс Хоркеймер, Фридрих
Толлак, Франц Нейман сияқты белгілі ғалымдардың концепциялары қаралды.
М.Е. Ериннің Веймар Республикасының партия жүйесінің ыдырауы және Ерин
мен А.Г.Чукареваның Гитлеризм және сталинизм(салыстырмалы мінездеме)
деген баяндамалары пікірталастар туғызды.
1992 жылы Берлинде 19-20 қараша күндері Ресей мен Германия тарихының
коллоквиумы болып өтті. Ол Гитлер-Сталин салыстыру мүмкіндіктері мен
шекаралары және де осы екі елдің қазіргі заман тарихының басқа қырлары
мәселелерін қарады. Кіріспе лекцияны Германия жағынан З.Нольте жасаса,
Ресей жағынан С.Драбкин жасады. Нольтенің концепциясы бойынша Германияда
гитлеризм Кеңестер Одағының үлгісін қайталаған, бірінші болып Кеңестер
Одағында болды деп есептейді. Берлиндегі коллоквиумда Нольте өз көзқарасын
әрі қарай дамытты. Осы мәселенің уақытша шеңберін кеңейтіп, оны Ленинмен
бастады. Драбкин неміс ғалымымен келіспейтіндігін білдіреді. В.В.Дальенің
ойынша гитлеризм мен сталинизм артта қалушылықты жоюға тырысқан
индустриализмнің түрлері болып табылады. Осы мәселені шешу үшін олар түрлі
төтенше шаралар қолданған. Ал Германия мен КСРО дамудың әр сатысында
тұрғандықтан екі елде бір-біріне ұқсас әдістермен түрлі мәселелерді шешуге
тырысты.
Гинцберг гитлеризм мен сталинизмнің кейбір жақтарын салыстырып, олардың
ұқсас белгілерін атап өтеді. Ол жоспарлар элементтерінің азды-көпті
қолданылуымен, орталықтанған экономикалық жүйенің болуы; Кеңес Одағындағы
бес жылдық жоспар, Германияда төрт жыл жоспардың болғандығын айтады.
Колхоздар мен Азық-түліктің империялық сословиесінің ортақ белгілері көп.
Сталинизм идеологиясының эволюциясы отызыншы жылдардың басынан бастап ұлы
державалық бағыттардың күшеюі және бейбіт құмар болуға мәжбүр болған сыртқы
саясатынан көрінеді деген ойлар айтылады.
Аталған дерек көздері мен ғылыми-зетттеу еңбектерді саралай отырып
Германия мен Кеңестер Одағында тоталитарлық жүйенің өзіндік қалыптасу
ерекшеліктерінің болғанын байқауға болады. Ресей және шетел тарихшылары мен
саясаттанушыларының зерттеулеріне сүйене отырып мынаны атап көрстеуге
болады: абсолюттік жеке билік, қоғамды бір доктринаға бағындыру,
адамгершілікке, моральға жат әрекеттерге бару, адамдарға күманмен қарау,
ұлы державалық шовинизм, әлемдік революцияның болатынына, социализмнің
жеңісіне деген үлкен сенім, т.б
Дегенмен осы айтылған ойлардың ішінде көпшілік ешқашандай күмән
келтірмейтін мына белгілерін атап өтуге болады. Тоталитаризм (латынша
totalis- тұтастай, түгелдей) деспотизмнің бір түрі. Тоталитаризм орнаған
мемлекетте қоғам өмірінің барлық саласы биліктің бақылауында болып, адам
бостандығы мен конституциялық құқықтары жойылады, оппазиция мен өзге саяси
ой өкілдері саяси қуғын-сүргінге ұшыратылады. Тоталитаризмнің тарихи
үлгілері КСРО-да Сталин мен Германияда Гитлер билігі тұсында тең орнады.
КСРО-ның он бес одақтас республикаларының бірі болған Қазақстанда да осы
жүйе орнықтырылды. Коммунистік партия жағынан біркелкі, саяси мәселелер
жөніндегі көзқарастары, ой-пікірлері бір жерде тоғысуы тиіс болды. Партия
мүшелерінің бәрі тең құқықты болған жоқ. Партия мүшелерінің тең құқықтығы
партия құжаттарында айтылғанмен, төменгілер партияның жоғарғы
органдарындағы көсемдерінің көзқарасын ұғынып істі жалғастыру істі
жалғастыру дәстүрі қалыптастырылды. Партияның басшылық ролі алғашқыда
социализм құрудағы қажеттіліктен туындаса, уақыт өте келе билікті толық
қолға алған соң тоталитарлық жүйенің асыра сілтеулерін ақтап қалуға қажет
болды. Төңкерістен кейін орнаған билік – жұмысшы мен шаруалар табының
билігі деп ұрандалғанымен, шын мәнінде партиялық билік орнады.
Большевиктердің көсемі В.И.Лениннің көзі тірісінде негізі қаланған
тоталитарлы бюрократиялық жүйені Сталин толық орнатты. Сталин билік құрған
жылдары идеялық бірлік мәселесін қолға алды. Партия мүшелері арасындағы
идеялық бірлік бұлжымас заңға айналды. Бұл идея қоғамдық-саяси өмірді
ғана емес, қоғамның барлық саласын, оның ішінде рухани мәдени өмірді, ғылым-
білімді қоса қамтыды. Бұл қитұрқы саясатқа қарсы шыққандардың барлығын
қуғын-сүргінге ұшыратты.
Қазақстан тарихында Сталиндік тоталитарлық жүйенің зерттелген негізгі
аспектісі – жаппай жазалау мәселесі болып табылады.
М.Қ.Қозыбаевтың Ақтаңдақтар ақиқаты деп аталатын еңбегінде Сталиннің
жүргізген әміршілдік-әкімшілдік саясатының Қазақстанға тигізген әсерін
ашып көрсетеді. Сталин жеке басқа табынушылық идеологиясы мен тәжірибесін
іске асырды. Сталинизмнің трагедиясына тек қазақ халқы ғана емес, барша
кеңес халқы ұшырады [24, 245 б].
Осы мәселе бойынша Т.Омарбековтың 20-30-жылдардағы Қазақстан қасіреті
деп аталатын еңбегінде қазақ халқын меншіктен айыру және күштеп
ұжымдастыру, қазақ шаруаларын күштеп отырықшыландыру саясаты сынды қазақ
халқын құртуға бағытталған көптеген Сталиннің жүргізген саясаттары және
оған қазақ халқынының наразылықтары мәселелері жан-жақты талқыланады. Автор
осы уақытқа дейін Қазақстан тарихында Қазақстан тарихында назар аударылмай
келген нәреснің бірі – мемлекетке астық және ет дайындаудың сталиндік
бағытын Қазақстанда күштеп жүзеге асыру туралы мәселе еді. И.Сталиннің 1928
жылдың басындағы Сібірге сапары барлық елдегідей Қазақстанда да шаруаларға
жаппай зорлық-зомбылық жасауға жол ашты. Астықты тауар деп есептеген
көсем оны айырбастағандарды немесе онымен сауда жасағандарды РКФСР ҚК-нің
107-бабымен жаппай соттауды ұсынды. Шаруа өз астығын мемлекетке
тапсырмағаны үшін айыпталды. Сталиндік зорлап астық дайындау науқаны –
күштеп ұжымдастырудың және еріксіз отырықшыландырудың беташары және соларға
алғашқы дайындық болатын- деп сталиндік күштеу саясатын ашып көрсетеді
[25, 316 б]
Сталиндік қуғындау кезінде Заки Уалиди Тоған, Әнуар Паша сынды Түркияға
кеткен эмигранттар мәселесі бойынша түрік ғалымдарының ебектерінен
алуымызға болады [26, 27]. Түркістан Иттихад және Таракки жамағаты
ұйымының өкілдері Кавказдағы Османлы әскерлерінің сәтті әрекеттерінің
ізімен Османлы астанасында түркілік оптимистердің үлкен лауазымға жетуіне
байланысты Стамбулда жиналды. Бұл жерде түркістан үлеме жамағаты
тарапынан Стамбулға аттандырылған Нуреддин хан Худайарханов та бұл жердегі
жиналысқа қатысады. Онда ұйым мүшелері Талат Паша, Енвер Паша, Хариджие
Назыры Несим бей сынды өкілдермен қоса Иттихат және сондай-ақ Теракки
жамағатының орталық жетекші ұйымының мүшелерімен жүздесті. Енвер Пашамен
болған жүздесуде оған Түркістанның саяси, әлеуметтік және экономикалық
жағдайының мәселелері қарастырылған. Оған сегіз беттік рапорт ұсынылды.
Рапорт мына түрде қарастырылған. Енді біздің жүрегіміз бүкіл Түркияны аса
ұлтжандылықпен күрес шарпыды. Бүкіл түркілердің бірігуі біздің ұлы
мақсатымызға ұласқан ояну жолы болып табылады. Барлық тілегіміз бен
амалымыз бул еді. Бұл аңсаған амал, арман, мақсат кіші-үлкен бүкіл халықтың
және топтардың ең қасиетті арманы еді [26, 335 б].
Алаш қайраткерлерін қудалау барысы 20-шы жылдары партия қатарын жат
элементтерден тазарту барысында да байқалды. Мәселен, 1921 жылы Қазақ Халық
ағарту комиссариатының партия ұясы А. Байтұрсыновқа бұрынғы Алашорда мүшесі
болғандығы, әрі партия жиналыстарына бармағаны, уақытылы мүшелік жарна
төлемегені үшін партия қатарынан шығарылатынын ескерткен. А. Байтұрсынов
1920 жылдың басында В. И. Ленинге жазған хатында кеңес үкіметінің қазақ
интеллигенттеріне әлі сенімсіздікпен қарап отырғандығын айтқан болатын.
Үкімет Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің мүшелерінің мемлекеттің
жауапты қызметте отыруынан қауіптенді. Оның басты себебі алашордашылардың
ықпалының коммунистер арасына жайылып кетуі мүмкін деген қорқыныш еді.
Бастапқы кездерде бұл мәселе ашық түрде айтылмаса да, бірте-бірте жәймен
өлкелік партияның конференциялары мен жиналыстарында қозғала бастады. Атап
айтсақ, қызметке алынғандардың алашордашыларға қатыстылығын немесе олармен
туысқандық байланыстылығы барлығын, жоқтығын тексеру қолға алынып, олар
турасында ашық айтыла бастады.
Саяси қуғын-сүргін Қазақстанда 1928 жылдың ортасынан Алаш қозғалысына
қатысқан қайраткерлерді тұтқындаудан басталды. Оларға буржуазияшыл-ұлтшыл
деген айып тағылды. Олар әртүрлі мерзімге түрмеге қамалды, ату жазасына
кесілді, еріксіз жер аударылды. 1930 жылдардың басында Қазақстанда саяси
айыпталғандарды қамауда ұстайтын еңбекпен түзеу лагерьлері (Казитлаг,
Карлаг, Алжир) жұмыс істей бастады. Мұнда түскен тұтқындар небір азапты
күндерді басынан өткерді. Бұл лагерьлерге түскен тұтқындардың жағдайы өте
мүшкіл еді.
Ұлт қайраткерлеріне негізінен КСРО-ны құлату үшін жасырын
контрреволюциялық ұйымдар құрды деген заңсыз жала жабылды. Сонымен қатар
молдалар мен діндарларды басқаша, бөтен ойлайтындар деп айыптады.
1937-1938 жж Сталин екінші рет (біріншісі – 1932-1933 жж. аштық кезінде)
жаппай, орасан зор, арнайы бағытталған және жомпарлы түрде адамды құртуды
ұйымдастырды. ХҮІІ съездің делегаттарының жартысын осы жоспар бойынша
репрессияланған еді. (1900 делегаттың 1800-і репрессияланған). Бірақ,
миллиондаған адамдарды құртуды жалпы саяси бағыты болды. ол эгоцентрист
Сталин мен оның төңірегіндегілердің коммунистік партия үшін билеумен
күреседі. Осы саясаттың ортасында жеке тұлға тұрды. Әңгіме бұл жерде жеке
еш алуда, ал қоғамдық қатынастардағы аяқталған жеке басқа табыну
жүйесінің орын алуы, яғни саяси төңкерісте болып отыр. 1936-1938 жылдары
Қазақстанда 25 833 адам партиядан шығарылып, олардың 8544-і халық жаулары
немесе халық жауларының сыбайластары ретінде айыпталды. Бұл көрсеткіштен
Сталин билігі тұсында Кеңестер Одағында жаппай жазалай саясатының өте
қатал түрде жүргізілгендігін байқаймыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының алдына
Германия мен Кеңес Одағындағы тоталитаризмнің ұқсас белгілеріне
салыстырмалы талдау жасай отырып, тоталитарлық қоғам туралы өзіндік пікір
қалыптастыру мақсаты қойылды. Осыған орай бірнеше міндеттер туындайды:
– Тоталитарлық қоғамның жалпы сипаты және негізгі белгілеріне жан-жақты
аналитикалық талдау жасау;
– Германия мен Кеңес Одағындағы тоталитарлық жүйенің қалыптасу
жағдайларына сипаттама беру;
– Германияда фашистік диктатураның орнауы және тоталитарлық жүйенің
сипатына арнайы тоқталып, жан-жақты ғылыми сараптама жасау;
- Кеңестер Одағында қалыптасқан әкімшілік-әміршілдік аппараттың
қалыптасуына өзіндік баға беру;
- Гитлерлік және Сталиндік тоталитарлық мемлекеттердің саясаты және
оның іске асыру тактикалары мен тәжірибелеріне ғылыми талдау жасау;
- Тоталитарлық жүйе тұсындағы фашистік Германияның ішкі және сыртқы
саясатына, сондай-ақ Кеңестер Одағының сталиндік кезеңдегі ішкі және сыртқы
саясатына тарихи шолу жасау ;
- Жалпы тоталитаризмнің күйреу жағдайларын жан-жақты талдау жасау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық және территориялық шеңбері. Зерттеу
жұмысының тақырыбы Германия мен Кеңестер Одағының тарихына қатысты
болғандықтан, зерттеу жұмысының территориялық шеңбері осы екі мемлекетті
қамтыса, хронологиялық шеңбері аталмыш екі мемлекеттегі тоталитарлық саяси
жүйе орнаған кезеңді, яғни ХХ ғасырдың 20-40 жылдары аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Нацистік Германия мен сталиндік Кеңес
одағындағы тоталитарлық жүйелердің қалыптасу және даму тарихы.
Зерттеу жұмысының пәні. Германия мен Кеңестер Одағындағы қоғамдық-
саяси, әлеуметтік-экономикалық, рухани-мәдени жүйе мен ұлттық идеологияға
тоталитарлық жүйенің тигізген әсерін зерттеу жұмысы барысында ашып жазу.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Зерттеу
жұмысының теориялық-методологиялық негізін қалыптастыруда тарих,
халықаралық қатынастар, саясаттану ғылымдары саласындағы жетекші
ғалымдардың, қоғам және мемлекет қайраткерлерінің мемлекетаралық саясат,
оның принциптері мен теориясы, тарихы туралы жазған еңбектері қолданыс
тапты. Тарихи оқиғалар мен құбылыстарды диалектикалық материалистік
тұрғыдан қарастыруда тарихи қағидалар мен объективті көзқарастар
пайдаланылды. Іргелі еңбектер мен зерттеулерді, деректерді ғылыми тұрғыда
сараптауда нақты – тарихи-салыстырмалы, сыннан өткізу, талдау, жинақтау
және қорыту әдістері қолданылды. Мұның өзі алынған ақпараттардың толықтығы
мен шынайылық деңгейін анықтауға көмектеседі.
Зерттеудің методологиялық негізін объективтілік, тарихилық, жүйелілік
сынды ғылыми танымның маңызды принциптері құрайды. Зерттеу жұмысын
жүргізуде қазіргі кезде халықаралық қатынастар теориясы мен сыртқы саясатта
қолданылып жүрген Мемлекеттердің сыртқы саясаттағы ұлттық және мемлекеттік
мүдделері принципі теориялық-методологиялық негізге алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Магистрлік зерттеу жұмысы барысында
Германия мен Кеңес Одағындағы тоталитарлық жүйенің қалыптасу жағдайлары мен
іске асырылу тәжірибелеріне кешенді түрде салыстырмалы ғылыми талдау
жасалынды. Екіншіден, Германияда фашистік диктатураның орнауы және
тоталитарлық жүйенің сипатына арнайы тоқталып, жан-жақты аналитикалық
сараптама жасалынды. Үшіншіден, Кеңестер Одағында қалыптасқан әкімшілік-
әміршілдік аппараттың қалыптасуына өзіндік сыни баға берілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми және теориялық-қолданбалық маңыздылығы.
Магистрлік диссертациялық жұмыстағы негізгі тұжырымдар мен ғылыми
зерттеулер тоталитарлық қоғамның негізгі белгілері мен даму жағдайларына
байланысты жан-жақты түсінік қалыптастыруға мүмкіндік береді. Зерттеу
жұмысында талқыланған фашистік диктатура мен кеңестік әміршілдік-
әкімшілдік жүйенің саяси-идеологиялық өктемдігі қоғамның ілгері жылжуына,
мемлекеттің дамуына қаншалықты зардабын тигізгенін дәйектеп көрсеткен
тағылымды тұстар, тың тұжырымдар демократиялық қоғамға өтпелі кезеңде
мемлекеттің іщкі саясатын, қоғамдық идеологиялық ұстанымдарды анықтауда
айтарлықтай қажет және маңызды.
Зерттеу жұмысында ұсынылған библиографиялық көрсеткіштерді ғылыми-
зерттеу мақалалары мен еңбектерін жазуда, тоталитаризм тарихына қатысты
библиографиялық көрсеткіштер әзірлеуде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Магистрлік зерттеу жұмысы әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университеті, тарих факультетінің дүние жүзі тарихы
кафедрасының отырысында талқылаудан өтті. Зерттеу жұмысының нәтижелері
үш ғылыми мақалада жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Магистрлік диссертация кіріспеден, үш
бөлімнен, жеті тармақтан, қорытындыдан және пайдаланылған деректер
тізімінен тұрады.
1 Тоталитарлық жүйенің негізгі сипаты және оның
Германия мен Кеңес Одағында қалыптасу жағдайлары
1.1 Германияда фашистік диктатураның орнауы және тоталитарлық
жүйенің қалыптасуы
Германиядағы фашистік диктатураның басшысы Гитлер 1889 жылы Австрияда
таможня чиновнигінің отбасында туған. Мектепте Гитлер нашар оқитындардың
бірі болып, 1906 жылы оқуды тастайды. Шешесі өмірден өткен соң ( әкесі 1903
ж. қайтыс болған) Венаға келді. Деректерге қарағанда бұл кез оның өмірінің
онша жақсы кезі болмаса керек. Венада Гитлер қала бургомистері К.
Люэгердің уағыздауымен антисемиттік идеяны бойына сіңіреді. Осы жерде
Гитлердің ұлтшылдық және нәсілшілдік көзқарасы қалыптасып, адам өмірі де
жабайы табиғат тәрізді өмір үшін күреспен өтеді деген сенімі түпкілікті
орнады. I-ші дүние жүзілік соғысқа қатынасып, ефрейтор атағынан жоғары
көтерілмеген.
Гитлер фашистік идеологияның жемісі ретінде ағылшындық консервативтік
бағыттың өкілі Томас Мальтустің ойларын негізге алды. Л.И. Гинцбергтің
зерттеуі бойынша Томас Мальтус халықтың негізгі бөлігі ешқашан өз
жағдайының жақсаратынына сенбейді, себебі табиғат заңы тұрғындардың өсуі
мен материалдық игіліктер өндіру арасындағы сәйкессіздіктен тұрады: Әрқашан
алғашқысы екіншісін басып озған және басып озады деген пікірді дәлелдеуге
ұмтылғанын, ол соғыстар мен эпидемиялар адамзат үшін жақсы, себебі солар
ғана халықтың кедергісіз жеріне қарсы тұрып, оның саны мен материалдық
игіліктер арасындағы қатынасты дұрыстауға әсер ететіндігін дәлелдегенін
атап көрсетуге болады.
Ғалымдардың ұстанымдары мен идеяларын дамытып, оны тәжірибе жүзінде
көрсетуге тырысқан Гитлершілдер, яғни фашистік жетекшілер жұмысшыларды
тұрақты жұмыспен және тіршілігін қамтамасыз етуге, шаруалардың, ұсақ
дүкеншілердің, қолөнершілердің қарыздарын жойып, салықтарын азайтуға
даурыға уәде берді. Олар монополиялар мен банктерді сөз жүзінде сынап,
буржуазиялық демократия мен парламентаризмге шабуыл жасады, өздерінің
насихатында Версаль шартының Германияны кемсітіп, басқа елдермен
салыстырғанда оны қомсыну жағдайына қойған баптарды кеңінен пайдаланды.
Нацистер адамның жеке басын құрметтеуге қарсы шығып, мейірімсіздік пен
озбырлыққа табынуды дәріптеді.
20ғасырдың 20жылдарынан басталған фашизмнің қауіпіне қарсы елдегі
қалыптасқан партиялар да жұмыла кірісті. Олар фашизм идеологиясының
қауіпінен сақтану үшін үгіт- насихаттар жүргізді.
Л.А. Безыменский өзінің “Разгадание загадки третьего рейха: книга не
только о прошлом” деп аталатын еңбегінде: “Герман коммунистері
милитаризмге, төтенше заң саясатына және реакцияның шабылуына қарсы батыл
күрес жүргізді. КПГ 1930жылы тамызда “Неміс халқына ұлттық және
әлеуметтік бостандық әперу бағдарламасын” жариялады. Ол халықтың қандай
бұқарасының мүддесіне сай келетін өкіметтерді фашизмнің тірегі-монополистік
капиталдан айыру, помещиктерді экспроприациялау талаптарынан тұрды.
Компартия неміс жұмысшы табы үшін, бүкіл неміс ұяты үшін және бүкіл
дүниежүзілік басты қауіп екенің ескертті. ГПК жұмысшы табы төңірегіне
барлық антиимпериалистік күштерді – шаруаларды, қаланың ұсақ және орташа
буржуазиясын, интеллигенцияны кеңінен топтастырды. Егер жұмысшы табының өзі
біріккен болса, онда мұндай бірлестік баянды да пәрменді болар еді” – деп
жазады [23, 117 б].
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Германияда барлық таптар, ағымдар
мен топтарда ұйықтап жататын фашистік элементтердің оянуына ықпал еткен
қиын әлеуметтік – экономикалық жағдай қалыптасты. Осындай топтың бірін
Мюнхенде Антон Дрекслер ұйымдастырады. 1919 жылы 5-ші қаңтарда осы ұйымның
негізінде Герман жұмысшы партиясын құрады (ДАП). 1919 жылы Баварияда Кеңес
үкіметін құру сәтсіз аяқталғасын Гитлер революцияға қатысушыларды тергейтін
комиссияда жұмыс атқарды. 1919 жылы маусымда әскери саяси үгіттеу сабағында
Германия жұмысшы партиясының алдыңғы қатарлы теоретиктерінің бірі Федердің
лекцияларын тыңдайды. Осы кезде ол керемет саясаткер болуға берік бекінген
еді.
Партияның үгіт-насихат жұмысын қолға алып Гитлер өте дұрыс жасады.
Үгіт-насихат кез келген саяси ұйым үшін ең маңызды нәрсе, ал аяғын тәй-тәй
басып келе жатқан саяси ұйым үшін екі есе маңызды. Өзінің қулығымен,
демагогиялық қасиеттерімен және табандылығымен ол партия лидері деген
атаққа қарай барған сайын сенімді қимылдады. 1920 жылы партияның аты Герман
ұлттық-социалистік жұмысшы партиясы (НСДАП) болып өзгертілді. 1921 жылы
НСДАП-тың жоғарғы тобындағы билік үшін күрес барысында Гитлер жеңіске
жетіп, оны 1-ші хатшы етіп сайлады. Бірақ ол әлі партияны шексіз билеу
деген сөз емес еді. Дрекслерді жеңуге оған достары көмектескен еді, және
әлі де солардың айтқандарынан шыға алмады. 1922 жылы шабуылшы топтар
құрылады (СА) . Гитлердің осы топқа ықпалының әлсіреуінен және бір жағынан
оған қарсы күш ретінде Гитлердің белсенді тобы (СС) дегенді құрады.
Бірақ СА Гитлерге керек- ақ болатын. Империя жалауы ұйымы мен
Оберланд бірігіп Германияның әскери одағы деген ұйым құрады. Оны
ұйымдастырушылардың бірі, Гитлердің досы З. Рем саналады. 1923 жылы Одақ
лидерлерінің мәжілісі болып онда Гитлер сөз сөйлейді. Онда Германия әскери
одағын өзіне тапсыруды сұрайды. Өзінің шешендік өнерінің арқасында бұл
дегеніне жетеді. Егер де шешендік өнер жұрттың қараңғы инстинктерімен
ойнау, миллиондаған адамдар мен жеке тұлғалардың психикасындағы сезімдік
ауытқуларды пайдалану қабілетін есептесек, онда бұл жағынан Гитлер тамаша
шешен болды деп айта аламыз.
Осы кезде партиядағы билік үшін күресте Гитлердің Штрассермен қарама-
қарсылығы шиеленісе түседі. Екеуінің арасындағы басты айқасқа себеп болған
мәселе, қараша революциясы кезіндегі Гогенцоллерндер мен жер иеленушілердің
кәмпескеленген мүліктерінің орнын өтеу. Штрассер орнын өтеуге қарсы болды.
Ал Гитлер жағдайды тез ұғынып, монополистер мен юнкерлердің қолдауынсыз
билік тек бос қиял екенін түсінді. Бұл Штрассердің үлкен қателігі еді.
Гитлер тағы беделге бедел қосты. Гитлердің Штрассердің жеңуін бекіткен
НСДАП-тың 1926 ж. 22- ші мамырдағы болған мәжілісте 3 маңызды шешім
қабылдады. Біріншіден, Гитлер округтік партия ұйымдарын оның өзі
тағайындайтын болды, екіншіден, шабылдаушы топтар жаңадан құрылатын,
үшіншіден, ымырласу және тергеу комиссиясы құрылатын (УША) болды. Гитлер
Германия әскери одағын өз қолына алғасын, жеңіс лебімен өзін Баварияның
саяси диктаторы санап, тіпті Берлинді шабуылмен алуға да бел буған. 1923 ж.
9 –шы қарашада әскери төңкеріс жасау әрекеті сәтсіз аяқталды. Ол тарихта
сыра бүлігі деген атпен белгілі. Өзін империялық үкіметтің басшысы орнына
ұсынған Гитлердің билік құмарлығы бүлікті басуға басты себеп болған жоқ..
Бірақ, Гитлердің билік құмарлығы қанша көңіл аудармаса да баттиып көрініп
тұрды. 1924 жылы партия заңсыз делініп, Гитлер түрмеге түсті. 1926 жылы
Гитлер партия съезінде өзін аяқталған диктатор ретінде танытады. 1928 жылы
мамыр айындағы сайлауда барлық оңшыл партиялар жеңіліс ұшырайды. Фашистер
810 мың дауыс алып, рейхстагтан 12 орынға ие болды. 1924 жылы партия заңсыз
делініп, Гитлер түрмеге түсті. 1926 жылы Гитлер партия съезінде өзін
аяқталған диктатор ретінде танытады. 1928 жылы мамыр айындағы сайлауда
барлық оңшыл партиялар жеңіліс ұшырайды. Фашистер 810 мың дауыс алып,
рейхстагтан 12 орынға ие болды.
1932 жылы қараша айындағы сайлауда НСДАП ірі жеңіліс тапқан соң
Гитлер мен Штрассер арасында шешуші қақтығыс болады. Партия ыдырауға шейін
таяп, шабуылдаушы топтар бүлік қаупын туғызды. Рейхканцлер Г.Шлейхер НСДАП-
ты жікке бөлуде Штрассерге арқа сүйеді. Гитлер мен Штрассер арасындағы
соңғы кездесуде де екеуінің ешқандай жақындасуы мүмкін еместігі айдан анық
болды. Осы әңгімеден соң Штрассер көсемге қарсы шығып, егер Гитлер
партияны басқарса, онда партия елді бытыраңқылыққа, жауыздыққа итермелейді.
Германияны үгіндіге айналдыруы ғажап емес деп айып тағады. Ақырында
Штрассер Гитлерді жеңе алмайтынына көзі жетіп, 1932 жылы сегізінші
желтоқсанда партиядағы бар қызметінен бас тартады. Штрассер кетісімен
Гитлер кезекті орын ауыстырулар жүргізді. Ұйымдастырушы бөлімінің басына,
өзінің сенімді жақтасы Лейді отырғызады. Төменгі партия ұйымдарын
бақылауды, осы мақсатқа әдейі құрылған Орталық саяси комиссияға тапсырып,
оның басына өзінің тікелей хатшысы Гессті қояды. Соңғы көсемнің хатшысы
деген атақ алады [28, 29 б].
Мемлекетте алдыңғы қатарға шықпайынша партияда шексіз билік орнату
мүмкін емес. 1934 жылы 30-шы маусымда Ұзын қанжарлар түні Гитлердің НСДАП-
ты шексіз билеуінің символы болды. Рем және шабуылдаушы топтардың басқадай
басшылары, Г.Штрассер және Гитлер кесел келтіретін басқа адамдар өлтірілді.
Міне, осыдан кейін ғана Гитлер партияның толық қожайынымын деп санай алды.
Ол егер бір аяғыңмен жауларыңның өлімтісінің үстінде тұрсақ, шексіз билік
тұрақты болатындығын дәлелдеді. Сөйтіп, 1934 жылдың ортасына қарай
партиядағы шексіз билік Гитлердің қолында шоғырланды. Бірақ ол әлі бүкіл
Германияны шексіз билеуші емес болатын.
Германияның фашистенуінің ең маңызды себептерінің бірі- мемлекетті
басқаруда буржуазиялық-демократиялық әдістерге сүйенген герман
капиталистеріне тән парламенттік әдіспен елді басқара алмауы.
Монополистердің бір тобы болса авторитарлы әдістерді тәнті қылып, күшті
қол билігімен байланысқан мемлекеттік байланысқан мемлекеттік басқаруға
сүйенді.
Неміс экономисі В.Зомбар мына жағдайды мойындайды: Түп келгенде бізде
билеуші таптың помщик-дворян идеалынан басқа идеалы қалыптасқан жоқ. Және
де біздің буржуазияның арманының шыңы Юнкер ғана болып қалды. Нәтижесінде
Германияда, 1920-шы жылдары дамудың шешуші кезеңінде капитализм дамыған ел
үшін қызық жағдай қалыптасты: пролетариаттың күшті саяси партиясы болса,
буржуазия ондай партия болмады. Неміс ұлттық партиясы, Демократиялық
партия, Неміс халық партиясы, Центр партиясы саясат саласында буржуазияның
экономикалық жағдайына сәйкес келетін орын ала алмады [29, 156].
Жұмысшы партиялары ше? революциялық ұрандардың фашистік ұрандармен
араласуы және неміс коммунистерінің теориялық қателіктері мынаған әкелді:
Германия Коммунистік партиясы (ГКП) өзінің саясатымен ұлтшылдардың
монополия иелерімен одағын тездеттірді.
Фашизмге қарсы белсенді күрес жүргізіп келген ГКП социал-демократия бұл
күресте өздеріне одақтас бола алмайды, деп есептеді, өйткені олардың солшыл
жетекшілері либерал буржуазиямен арадағы қарым-қатынасқа үміт артты. Осы
жағдайға байланысты герман коммунистері қатаң сыңға ұшыраған социал-
демократтардың ұйымынсыз-ақ төменнен антифашистік майдан құру керек деп
есептеді, айта кететін бір жағдай олар Сталиннің қатып-семген нұсқауына
сәйкес фашистер мен социал-демократтарды бір қатарға қойды. Пролетариат
бұқарасының бірлігіне қол жеткізуге Сталиннің сол кезде кең қанат жайған
социал-демократияны фашизмнің сол қанаты деген тұжырымдамасы кедергі
жасады. Шындығына келгенде, қарапайым жұмысшылар-социал демократтар, өз
партияларынан қол үзбесе де социал демократиялық жетекшілердің жүргізген
саясатына риза болмай, антифашистік көзқараста болды. Идеяның толығуы мен
дамуына әсерін тигізген жеке теоретик тұлғалар басты роль атқарды. Жалған
социализм ұранымен қаруланған фашизм социализмінің нағыз анықтамасына өте
қарсы болды. Халықты сендіру мен сананы жаулап алу үшін социализм ұғымы
қажет еді. Фашизмдегі адамзаттың адамгершілік құндылықтарына қарсы
түсініктері мен сөздері, әсіресе Фридрих Ницщенің еңбектерінен табылды.
Ницще “По ту сторону добра изла” деп аталатын философиялық еңбегінде: “Мен
социализмді қаламаймын, өйткені ол мейірімділік пен ақиқатты, тең құқылы
керемет өмірді армандайды”, - деп, социализмнің қарсыласы екенін танытады.
Фридрих Ницщенің “асқақ адам” идеясы “батылдық реализмімен ұштасады. “Асқақ
адам” идеясы адамдардың өмір мен күрес үстінде емес, керісінше оған қарсы
бағытталады. Ницщенің қоғамға көзқарасы, мемлекеттің саяси басқару
формасына, халыққа көзқарасы фашизмнің басты мазмұнының квинтэсенциясы.
Ницще демократизмнің де қарсыласы болды. “Мен парламентаризмді жақтаймын,
мен газетті ұнатпаймын, бұл жануардан адамға айналу, демократия ұлы
адамдарға деген және элитаға деген сенімсіздік”, - деп қарады [30, 57-58
бб]. Ницщені Бисмарктің уақытындағы бостандық шошындырды. “Көп құқыққа ие
болу”, кәсіподақтар мен жұмысшы партияларда адамдардың құқықтарының жүзеге
асуы. Бұл көріністер мемлекеттің құлауына алып келеді деп түсінді. Национал-
социалистердің концентрациялық лагерлер жүйесін жасауы, мемлекетке жаңа
тәртіп орнатуы, кейін жаулап алынған Европа елдеріне бостандық орнатпауы
демократизм мен социализмнің күнін қарайтты. Ницщеден туындаған идея
Гитлердің саясатында үлкен қолданысқа айналды. Ницще капитализмді
айыптаумен болды. Ницще үшін капитализм “тәртіпсіз рух” яғни ол декаданста,
нигилизмде, модернизмде көрінді. НСДАП-тың жақтаушысы және идеологияны
ушықтырушы философ, әрі ойшыл Освальд Шпенглер, ұлтшылдар үкімет басына
келгеннен кейін олармен бірге болды.
Шпенглер аспаннан абстрактілі жартылай утопиялық ницщеандық асқақ адамды
түсірді. Никоновтың айтуынша Шпенглер адамды жыртқыш аңға теңейді. Адамды
жыртқыш аң деп санап, адамдардың жалған моральдық пен әлсіз тұстарын
айтады. Шпенглерде жазылатын өмірді реалды күрес, билікке деген ұмтылыс деп
сипаттаса, Ницщенің пікірінше күрес – бұл өмірдің негізгі көзі, өмірдің
өзі. Қоғамдық жоспарда социализм Шпенглер тарапынан “либерализмнің”
логикалық антиподы. “Либерализм” – бұл анархия, күштердің еркін ойыны.
Социализм керісінше, бұл тәртіп, қатал мемлекеттік тәртіп, иерархия.
Шпенглердің пайымдауынша социализм қоғамға қажет, алайда фашизм
социализмнің талаптарын орындамағаны белгілі. Социализм ұғымының мәнін
ашып, Шпенглер интернационализм терминін кеңінен пайдаланды. Шовинистік
пиғылды іске асырып, тек герман империалистік саяси өміріне қажет екенің
айтады, бұл арқылы ол нәсілдік теорияны қолданыс аясына еңгізеді. Оның
негізінде ол “жаңа” тұжырымдама “нәсілдік интернационализмді”Шпенглер
“Социализмнің” практикалық мақсатының маңызы болды, біріктіру, деп жазады
ол, ескі пруссиялық идеядағы неғұрлым неміс жұмысшыларын тартудың қажет
бөлімі. Бұл біріктіру деп жазады Шпенглер, жеке сезімде із қалдыратын
дүние, себебі, басқару, өлу жеңіске жету, өз мақсатында бірнеше адамның
құрбан болуы. Шпенглердің бұл идеялары фашизмдегі социализмнің герман
халқына жүргізуі. Герман халқының бөтен билікке бағынуы, жеке адамның
жеңісі үшін құрбандыққа бару және сол жеңістің нәтижесінде, көптеген
адамдардың құрбандыққа айналуы басты мәселенің біріне айналды. Германияда
фашистердің тоқтаусыз жасаған әрекеттері ұйымдастырылған жалынды түрде
өтті, Германия фашизмнің құрығына ілінді. Идеологияның құрылысында Шпенглер
социалистік қызметтің негізін қалады. Сонымен бірге, Шпенглердің замандасы
герман буржуазиясының өкілі Меллер ван ден Брук гипертрафирленген
национализмнің негізін салды. Шпенглер мен ван ден Бруктың идеялары
Пруссияның ішкі саясаты мен өркениеттік қоғамы болды. Ван ден Брук
Пруссияны социализмсіз тұрақты деп санады. Ван ден Бруктің Шпенглерден
айырмашылығы Брук “батысшыл” болмады. Керісінше ол батысты құлдырайды деп
есептеді. Версаль келісім – шартынан көрінген Францияның жеңісін құптамай,
Францияның саясатына қарсы шықты. Германияға қатысты батыс және шығыс
Европаның шекарасын Рейн өзені арқылы бөлді. Германияны толықтай шығысқа
жатқызды. Бұл Бруктың немістерге байланысты “шығыстық” немесе “жас”
мемлекет түсінігіндегі теорияны шығаруына көмектесті. Динамикалық күш-қуат,
деп санады Брук, немістердің болашағына көп мүмкіншіліктер ашады., ескі
ауырлықтардан босатады.
Чемберлен мен Шпенглердің идеологиясы сияқты ван ден Бруктын шығармалары
нәсілшілдікке толы болды. Нәсілдің тазалығы тек өткенді ғана емес,
болашақты да анықтайды. Белгілі неміс тарихшысы У.Ширер Бруктың
нәсілшілдікке көзқарасын былай түсіндіреді: “нәсіл – бұл барлығы, ол рухани
және физикалық тұрғыдан жоғарға деңгейдегі адамдарды біріктіреді [31, 316
б]. Брук нәсілдік теорияны биологиялық жолмен шешуге қарсы бағыт алды. Ол
нәсілдік идеяны некелеу жолмен ғана емес, мәселені рухани күш арқылы
жүргізуді қалады. Шпенглер жоғарғы нәсіл мен фашизмнің болашағына
жұмысшылар мен элита өкілдерінің социализм жолына түсуінен деп санаса, ван
ден Брук ең қажетті ұлтжандылық деп тапты. Брук “ұлтжанды өзінің ұлты мен
оның болашағына сенуі тиіс және ұлттың мүддесі үшін құрбан болуы керек” –
деді. 20 ғасырдың бас кезіндегі герман ұлтжандылығын жоғары дәріптеген ван
ден Брук өзінің артына үлкен ізбасарлар қалдырды. Брук мектебінің көрнекті
өкілі Эрнст Юнгер болды. Юнгер публицистикамен айналысты. Ол национал-
социалистердің “интеллектуалды элитасын” жасады. Фашистер үкімет басына
келгенге дейін оның мектебі шовинистік ұлтшылдық идеологияны кеңістікке
таратуымен жұмыс жасады.
Географияға арналған еңбегінің тұжырымдамасы “кеңістікте мемлекеттің жер
аумағын ұлғайту”, сол арқылы халықтың санының өсуі мемлекеттің даму
үрдісін, шекараны кеңейтуге мүмкіндік береді. Экспансия және басқа да
ықпалдар: географиялық ашулар, транспорт пен байланыс құралдарын жетілдіру,
территорияны ұлғайту, экономиканың дамуы Ратцельдің идеяларында көп
байқалады. Мемлекеттер кеңістігін ұлғайту Ратцельдің пікірінше болашақта
ескі, бұрынғы державалар құрып, жаңа державалар өмірге келуі тиіс. Трайнин
И.П. “Механизм немецко-фашистской диктатуры” деген еңбегінде Ратцельдің
Германияның географиясына байланысты саяси идеяларды атайды. Бірінші идея
Германияның өмірінде отар елдердің қажеттілігі. Екінші идея – Европаға
экспансия жүргізу. “Европадағы бір селолық округ Африка сұлтанаттығына өте
қажет”. Бұл тұжырым бойынша Германия бүкіл Европа елдеріндегі ең үлкен
европалық державаға айналуы керек. Үшінші идея – кең мағынадағы Орталық
Европа, Германияның нәтижесінде ірі таулы өлкелер Альпі, Карпат, Балкан,
Рейн, Дунай, т.б. көптеген аймақтарды иеленуі [32, 256б] Нақты ғылыми
жобалар мен түсіндірмелер Гитлердің пангерманизм және фашизм жоспарларынан
тәжірибеде іске асты. Ратцельдің ұстанымдары мен бағыттары танымал швед
профессорларынан Рудольф Челлен мен неміс генералы Карл Хаусхофердің
пікірлері мен көзқарастарынан байқалды. Челлен пангерманизм идеясымен
жақындаса отырып, Ратцельдің реакциялық бағытын ұлғайтуды, яғни әлеуметтік-
географиялық зерттеулер жүргізу қажет деп санады.
Жоғарыда аталған теоретиктердің идеялары Гитлердің өзі жазған “Майн
кампф” атты еңбегінен көрінді. “Таза нәсіл” және “Нәсіл үшін күрес” , “Майн
Кампорта” анологиясынан байқалады, бұл анология жануарлар әлемі мен адамзат
әлеміндегі дүниеден көрініс табады. Чарльз Дарвиннің “Тіршілік үшін күрес”
заңы механикалық түрде адамзат қоғамына өтті. Сонымен бірге тарихқа дейінгі
уақыттағы жануарлар өліп, кейінгі өмір сүрушілерге жол берді, сол сияқты
бір адамдар екіншілеріне жол беруі тиіс. “Өмір сүру үшін күрес” екі
мәселені орындайды: әлсіз типтер күштілерге бағынады, әлсіздер күштілерге
тәуелді болады. Национал-социалистердің ұраны бұрынғы өмір сүрген басқа
нәсілдерді жер бетінен жойып, жаңа нәсілді арийліктерді көбейту қажеттігін
атады. “Бүгінгі таңдағы мәдениеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында тоталитарлық
қоғамның жалпы сипаты мен негізгі белгілеріне жан-жақты аналитикалық талдау
беріледі. Тоталитарлық жүйенің барлық белгілері орнаған Германия мен
Кеңестер Одағының ішкі-сыртқы саясатына терең тоқтала отырып, екі
мемлекеттегі тоталитарлы саяси жүйеге салыстырмалы тарихи шолу жасалынады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тарихта тоталитаризм мәселесі соңғы
жылдарда ғана талқыланып, өзіндік субъективті пікірлер айтылып жүр. Біздің
елде осы тақырып жөнінде Кеңестер Одағы ыдырағаннан кейін ғана ашық айтыла
бастады. Себебі, бұрынғы Кеңестер Одағында әсіресе, Сталиннің билік құрған
кезінде осы феноменнің барлық белгісі көрініс берген болатын.
Ғылыми-зерттеулерді оқи отырып, тоталитарлық жүйенің әр мемлекетте әр
алуан жағдайда қалыптасқандығын анғаруға болады. Мәселен, Италияда фашистік
қозғалыс 1919 жылы көктемде қалыптаса бастады. 1919 жылы 23 наурызда
Жауынгер Одақтар (Фаши ди Комбаттименто) құрылды. Кейіннен осы ұйымның
атынан фашист және фашизм деген терминдер қалыптасты. Ұйымға Бенито
Муссолини басшылық етті. Испания тоталитарлық мемлекеттер қатарына
жатпағанмен, Франко билігі тұсында Испанияның ішкі саясатында баспасөзге,
саяси партияларға тиым салу, өкіметке қарсы күштерді қудалау жүрді. Яғни,
бұдан Испанияда да Италиядағы сынды толық тоталитарлық жүйе болмаса да,
авторитарлық биліктің болғандығын байқаймыз.
Германиядағы тоталитарлық диктатура Гитлердің үкімет басына келуімен
тікелей байланысты. Мемлекеттің басына НСДАП-тың келуімен Германияда қуғын-
сүргін саясаты көбейе түсті. Гитлерлік өкіметтің шығарған қатаң заңдарына
ешкімнің қол сұғуына мүмкіндік берілмеді. Антихалықтық бейнеде көрінген
нәсілшілдікке қарсы халық жаулары деп аталған оңшыл категориямен қылмыс
жасаған жеке субьектілер заңмен белгіленген жаза бойынша айыпталды.
Мысалы, НСДАП-қа және оның қызметіне қарсы бағытталғандар өлім жазасына
немесе он бес жыл бас бостандығынан айрылды. 1936 жылы басты істерді
қарауға арналған Халықтық сот қылмыстыларды өмір бойы бас бостандығынан
айыру туралы заңға қол қойды. Заңның күшіне енуіне байланысты 225000 адам
600 жылға бас бостандығынан айырылды, бес мың адам өлім жазасына кесілді
[1, 149 б]. Сондай-ақ НСДАП бүкіл саяси билік монополиясын өз қолына алды,
армияның және шіркеудің үстінен қарады. Мемлекеттің ағзасындағы
идеологиялық машина қоғамның стратегиялық дамуына ықпал жасап қана қоймай,
қоғамдық қатынастардың қозғаушы күшіне айналды. Үгіт – насихат жүргізу
жұмысында нацистер жаңа нәтижелерге қол жеткізді, бұқаралық ақпарат
құралдарында, кинематографияда, фундаментальді және қолдпнбалы ғылымда,
өнерде, спортта, туризмде өзгерістер болды. Биліктің және идеологиялық
функцияның тағы бір көрінісі репрессиялық аппараттың қызметінің атқанынан
байқалды. Мемлекеттік террор жүйесі тек қылмыстыларды жазалап қоймай,
қоғамдағы саяси белсенді адамдарды, жаңа режимге қарсы оппозицияны
жазалады. Сонымен қатар, нацистердің әлеуметтік саясаттағы режимінде
бұрынғы неміс қоғамындағы әлеуметтік иерархия өзгертілді, арийлік
мемлекеттегі адамның орнын анықтайтын жаңа модель жасап шығарылды. Бұрынғы
мәдениетті жақтаушылар мемлекеттен қуылды немесе абақтыға жабылды.
Гитлерлік Германия үкіметінің сыртқы саясатының негізгі мақсаты агрессиялық
милитаристік бағыт болды. Капиталистік елдер АҚШ, Франция,
Ұлыбританиялардың профашистік топтарының қолдауымен Шығыс Европа елдерін
жаулап алу саясатын қалыптастырды.
КСРО-да мұндай жүйе И.В.Сталин тұсында кең өріс алды. И.В.Сталиннің
ұсынған автономияландыру жоспары бойынша, барлық кеңестік республикалар
РКФСР құрамына автономиялық республика құқығымен кіруге тиіс болды.
Коммунистік(большевиктік) партия қоғамның бүкіл өміріне және барлық
әлеуметтік топтарға жетекшілік жасады. Шаруашылықты дамытуда экономикалық
әдістердің орнына қатаң жоспарлау мен бұйрық-нұсқау әдістері қолданылды.
Экономиканың даму қарқынын жылдамдату үшін көтеріңкі мәліметтер алуда
экономиканың өзіндік даму заңдылықтарын мүлдем ескерілмеді. Партияны,
мемлекетті және әскерді басқару қызметтеріне білімі төмен, тек Сталинге
әбден берілген адамдар қойылды. Халықтың әл-ауқатын арттыруда асыра
сілтеушіліктер көп орын алды.
Нацизм мен сталинизмді тоталитаризм теориясы негізінде салыстыра талдау
батыс ғылымында ертеден-ақ қалыптасты. Салыстырмалы зерттеулер өткен
ғасырдың 90-жылдарында Ресейде де орын алған-ды. Алайда соңғы жылдарда
Ресей тарихшыларының көпшілігі сталинизмді тоталитаризм теориясы негізінде
зерттеуден бас тартып, сталиндік саясатты басқаша әдістермен түсіндіруге
тырысады. Әрине, сталинизмді әртүрлі теориялар мен концепциялар негізінде
түсіндіруге болады, бірақ сталинизм мен нацизмнің ортақ белгілерін жасыру
қиын-ақ. Тарихтағы ұқсас құбылыстарды салыстыра зерттеудің ғылым үшін
ешқандай да оғаштығы, сұмдығы жоқ, керісінше пайдасы бар. Посткеңестік
кеңістік қауымының бұл салыстыруды дұрыс көрмеуі кезіндегі Кеңес Одағының
басқа елдерден айрықшалығы, өзгешелігі, жалғыз социализм елі, ең
әділетті қоғам деген түсініктердің әбден ақыл-ойға сіңіп қалғандығымен
байланысты. Кеңестік лагерьлердегі жазықсыз қырылған адамдарды еске алсақ,
кеңес қоғамы айрықша қоғам деген ойдан арылып, сталинизмді оған ұқсас
тарихи құбылыстармен салыстыруға болады.
Тоталитарлық диктатураның негізгі белгілерінің барлық элементі анық
байқалған Германия мен КСРО елдерін салыстырмалы түрде алып қарастырғанда
өзіндік ұқсастықтар мен айырмашылықтарды байқаймыз. Бүгінгі күні
Қазақстанда әміршіл-әкімшіл жүйе негізіндегі сталиндік концепцияның ролі
мен қоғамдық саяси жүйеге тигізген әсерін Германиядағы Гитлер тұсындағы
тоталитарлық жүйемен ғылыми тұрғыда салыстырып, объективті баға беру өзекті
болып отыр. Себебі, сталиндік саяси жүйе КСРО халықтарын саяси тұрғыда
айыптап, қуғын-сүргінге ұшыратқан, жандарына жазылмастай таңба салған
өзінің өктем саясаты мен идеологиясын халық арасына таратқан болатын.
Сондықтан бұл мәселені тарихи салыстырмалы тұрғыдан зерттеп-зерделеу өте
маңызды.
Зерттеу жұмысының деректік қоры. Германия мен Кеңес Одағында
тоталитарлық жүйенің қалыптасуы және оның тәжірибесі мәселесіне байланысты
жинақталған дерек көздерін мағынасына қарай төрт топқа жіктеп
қарастыруымызға болады.
Зерттеу жұмысының дерек көздерінің бірінші тобын тоталитарлық жүйе
кезінде Германия мен Кеңестер Одағының қоғамдық-саяси өмірінде негізгі роль
атқарған НСДАП партиясы мен кеңестік большевиктік партияның құжаттары
құрайды [2, 3, 4].
Деректердің екінші тобын осы екі мемлекеттің партия жетекшілерінің,
сондай-ақ сол кезеңде мемлекеттік саясатты жүргізіп отырған идеологтардың,
мемлекет басшыларының сөйлеген сөздері мен еңбектері құрайды [6, 7, 8].
Деректердің үшінші тобын Германия мен Кеңестер Одағындағы бірнеше
пленумдардарда, коммунистік интернационалдың конгресінде талқылаған
мәселелері, жасаған баяндамалары, яғни коминтерн құжаттары құрайды [9, 10]
Деректердің төртінші тобын тоталитарлық жүйе кезеңінде екі мемлекет
басшыларының мемлекетті басқару кезінде өзара бір-бірімен жүргізген
саясаттары, сондай-ақ өзге мемлекеттермен жүргізген сыртқы саясаттарына
қатысты құжаттар құрайды [11, 12]
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы тоталитаризм деген сөз ағылшын
тіліндегі total жаппай, барлығына ортақ деген мағынаны білдіреді.
Мемлекеттің осындай жүйесіне анықтама бергенде әртүрлі пікірлер кездеседі.
Әсіресе, батыс елдері ғалымдарының беретін анықтамалары түрліше. Мәселен,
М.Н.Марченко мен П.Ф.Лунгудың Основы государства и права в вопросах и
ответах [13, 47 б] атты еңбегінде тоталитарлық жүйенің мынадай негізгі 13
белгісін атап көрсетеді: мемлекет қоғамдық өмірдің барлық салаларына толық
үстемдігін орнатуға ұмтылады; халық саяси биліктен шеттетілген; мемлекет
экономика, БАҚ, мәдениет, дін және адамдардың жеке өмірі мен іс-әрекетіне
толық бақылауын орнатады; Қоғамдық қатынастарға, адам құқығына шектеулер
қойылады; мемлекеттік билік бюрократтық тәсілге сүйенеді, жоғары
орындағылар өзара құпия іс-әрекетке көшіп, халық олардың шынайы
қызметінен бейхабар болады; Басқарудың негізгі әдістері: күштеу, зорлық-
зомбылық, террор; Бір партия үстемдік етеді, оппозициялық бағыттағы ой-
пікірлерге тыйым салынады; азаматтардың құқығы мен еркіндігі деклоративті
сипатта, яғни қағаз бетіне жазылғанмен іс жүзінде шектеулер қойылады немесе
орындалмайды; Экономика саласында ірі меншік иелері: қауым, монополист,
мемлекет болуы мүмкін; азаматтардың ой еркіндігінде шектеулер қойылып, бір
идеологияға бағындырылады; мемлекеттің қуғын-сүргіндерді ұйымдастырушы
органдары жұмысына қоғамның басқа мүшелері араластырылмайды, бақылау
қойылмайды; құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам белгілері болмайды;
мемлекеттік билік халықтың ой-пікірін ескермейді, демократиялық
механизмдерге, талаптарға қарама-қайшы іс-әрекеттерге барады.
АҚШ-тың философтар ұжымының бастамасымен өткізілген симпозиумда
тоталитаризм ұғымына ғылыми түсінік беруге талпыныс жасалды. Симпозиумда
жасалған баяндамалардың бірінде: Тоталитаризм- бұл батыстағы барлық
тарихи өркениеттерге қарсы көтеріліс деген анықтама берілген. [14, 51 б]
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін фашистік режимнің күйреуі, жер
шарындағы мемлекеттердің социалистік және капиталистік болып екі лагерьге
бөлінуі және қырғи-қабақ соғыстың басталуы тоталитаризм ұғымын
теориялық жағынан жетілдіре қайта зерделеу қажеттілігін байқатты [15, 56
б]; К.Фридрих пен З.Бжезинскийдің Тоталитарная диктатура и автократия
деген еңбектері жарық көрді.[16]
1952 жылы АҚШ-та осы мәселеге орай арнайы ғылыми конференция өткізілді.
Конференцияға қатысқан ғалымдар тарапынан тоталитаризм ұғымын әлеуметтік
және саяси жағынан жаңаша сипаттай келе тоталитаризмді- жабық қоғам деп
атауға болады, онда барлығы – бала тәрбиесінен бастап шығарылған өнімге
дейін бір орталықтан бақыланып отырды деген тың тұжырымдар жасалды. Ал,
саясаттанушылардың бір тобы тоталитаризмді саяси метафора санайды.
Мәселен, Американың Әлеуметтік ғылымдар энциклопедиясы тоталитаризмді
ғылыми емес концепция деп көрсетеді. Сондай-ақ ғалымдар арасында жалпы
тоталитаризм қашан пайда болды деген мәселеге де ортақ пікір жоқ.
Ғалымдардың бірі- тоталитаризмді адамзат тарихының мәңгі атрибуты десе,
енді бірі- индустриалдық қоғам жетістігі, үшіншісі-тек ХХ ғасырға тән
феномен санайды [17, 30-31 бб].
Ағылшын публицисті Д.Оруэллдің еңбегі тоталитарлық қоғамның шын бет-
бейнесін көрсете білген туындылар болып табылады. Оруэлл либералдық сананың
тұйығынан шығаратын жол социализм мен демократияның одағынан туатын
концепция деп санаған. Ол осы көзқарастар бүтіндігін өмірінің аяғына дейін
сақтаған. Бірақ оған қарамастан оның еңбектері тоталитарлық қоғамды сынауға
арналған, себебі Оруэлл интеллектуалдық сөз шындығы мен бостандығын жоғары
бағалаған. Ғалымның жаңа тілдің пайда болуымен сипатталған – жаңа қоғамның
идеяларын көрсетпейтін сөздер қысқартылған. Тілдің құрамын қысқарту арқылы
адам ойы, оның әлемді қабылдау көріністері шектеледі. Адам өз пікірінен,
өзіндік ойлау қабілетінен және жаңа идея жасаудан айырылады [18, 22-23 бб].
Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясының 8-томында тоталитаризмнің нақты 8
белгісін нақтылайды: бюрократияның бір партия арқылы саяси, экономикалық,
әскери және идеологиялық үстемдік жүргізуі; саясиланған иерархиялық
әлеуметтік құрылыс; міндетті түрде қолына жоғары, саяси, экономикалық,
әскери және идеологиялық билік шоғырланған көсемнің болуы; қуыршақ
парламенттің болуы; қоғамды қорқынышта және толық бағыныштылықта ұстау
мақсатымен қуғын сүргін науқанын жүргізіп тұратын қуатты қуғындау жазалау
керек; әскерилендірілген экономика, ішкі саясаттың әскери өндірістік
кешенге тәуелділігі; мәжбүрлеуші идеологияның болуы, оған мойынсұнбау ауыр
қылмыс ретінде бағалануы; қоғамда жау бейнесінің қалыптастырылуы, сол жауға
деген жек көрушілік режимнің мақсатына жету жолында бұқараның жұмылуына
себепші болады [19, 458 б].
Сондай-ақ, Европа және Америка елдері тарихымен айналысушы қазақстандық
ғалымдар тоталитаризм ұғымына мынадай түсінік береді: Тоталитаризм – бұл
ХХ ғ мемлекеттің бір нұсқасы, бұл мемлекетте қоғам өмірінің барлық
салаларына жаппай бақылау орнатылады, билік бір адамның немесе бір
партияның қолыа шоғырландырылады, конституциялық құқықтар мен бостандықтар
жойылады, бүкіл халық бір идеологияға бағындырылады, еркін ой қудаланады
[20, 252 б].
Көптеген ғалымдар тоталитаризмді фашизммен байланыстырады. Қарап
отырсақ, тоталитаризм мен фашизмнің арасындағы айырмашылықты табу қиын.
Сондықтан кейбір тарихшылар Кеңестер Одағындағы Сталиндік дәуірде Гитлерлік
Гермаиядағыдан кем фашизм болған жоқ деп көрсетеді.
Фашизмнің генезисі және оның әлеуметтік мазмұны басында-ақ
антифашистердің, саясаткерлердің назарынан тыс қалмаған. 1923ж Италиядағы
саяси жағдайға мән берген Клара Цеткин италиан фашизмінің жеңісіне ықпал
жасаған идеологияның мәнін түсіндірді: Ұмытпауымыз керек-деді ол –
террорлық акт жасай отырып идеологиялық және саяси жеңістерге жетті
[21, 218 б]. Бұл мәселе бойынша халықаралық коммунистік қозғалыстың
жетекшілері фашизмнің салдары туралы туралы проблемаларды талқылады.
“Біздің фашизмге қарсы мобилизациялық жұмыстарымыз және әскери
қауіпсіздікті сақтау мәселеміз – деп көрсетті ИККИ 13 пленумындағы сөзінде
О.В.Куусинен-қазіргі уақыттағы шовинистік идеологияға қарсы күрес жүргізу
басты деп саналды. Аталған күрес шаралары өте қауіпті, қиын проблеманың
бірі екендігі айтылды [22, 25 б]. Г.Димитров күрестің өте ауырлығын атап
Комунистік Интернационалдың 7 Конгресінде фашизмнің тереңге бой алдырғанын,
халықтың сезімін баурап алғанын баяндады. “Фашизм - деді ол – халықтың сана-
сезімінің әлсіз тұстарын пайдаланды [23, 13-14бб]. Біз фашизмнің
идеологиясын жұқтыруымыз керек деді”.
1991 жылы Ярославльде, Ярославль және Кассель университтерінің
ұйымдастыруымен ЖОО арасында 20-30-шы жылдардағы Кеңестер Одағы мен
Германияның әлеуметтік, саяси дамуы деген тақырыпта конференция болып
өтті. Профессор З.Хеннинг әлеуметтік зерттеу институтының Мемлекеттік
капитализм мен мемлекеттік социализм мәселелеріне талдау атты баяндамада
неміс тарихнамасындағы тоталитаризм мәселесіне талдау жасап, фашизм жайлы
Франкфурт мектебінің көзқарастарын келтіреді. Макс Хоркеймер, Фридрих
Толлак, Франц Нейман сияқты белгілі ғалымдардың концепциялары қаралды.
М.Е. Ериннің Веймар Республикасының партия жүйесінің ыдырауы және Ерин
мен А.Г.Чукареваның Гитлеризм және сталинизм(салыстырмалы мінездеме)
деген баяндамалары пікірталастар туғызды.
1992 жылы Берлинде 19-20 қараша күндері Ресей мен Германия тарихының
коллоквиумы болып өтті. Ол Гитлер-Сталин салыстыру мүмкіндіктері мен
шекаралары және де осы екі елдің қазіргі заман тарихының басқа қырлары
мәселелерін қарады. Кіріспе лекцияны Германия жағынан З.Нольте жасаса,
Ресей жағынан С.Драбкин жасады. Нольтенің концепциясы бойынша Германияда
гитлеризм Кеңестер Одағының үлгісін қайталаған, бірінші болып Кеңестер
Одағында болды деп есептейді. Берлиндегі коллоквиумда Нольте өз көзқарасын
әрі қарай дамытты. Осы мәселенің уақытша шеңберін кеңейтіп, оны Ленинмен
бастады. Драбкин неміс ғалымымен келіспейтіндігін білдіреді. В.В.Дальенің
ойынша гитлеризм мен сталинизм артта қалушылықты жоюға тырысқан
индустриализмнің түрлері болып табылады. Осы мәселені шешу үшін олар түрлі
төтенше шаралар қолданған. Ал Германия мен КСРО дамудың әр сатысында
тұрғандықтан екі елде бір-біріне ұқсас әдістермен түрлі мәселелерді шешуге
тырысты.
Гинцберг гитлеризм мен сталинизмнің кейбір жақтарын салыстырып, олардың
ұқсас белгілерін атап өтеді. Ол жоспарлар элементтерінің азды-көпті
қолданылуымен, орталықтанған экономикалық жүйенің болуы; Кеңес Одағындағы
бес жылдық жоспар, Германияда төрт жыл жоспардың болғандығын айтады.
Колхоздар мен Азық-түліктің империялық сословиесінің ортақ белгілері көп.
Сталинизм идеологиясының эволюциясы отызыншы жылдардың басынан бастап ұлы
державалық бағыттардың күшеюі және бейбіт құмар болуға мәжбүр болған сыртқы
саясатынан көрінеді деген ойлар айтылады.
Аталған дерек көздері мен ғылыми-зетттеу еңбектерді саралай отырып
Германия мен Кеңестер Одағында тоталитарлық жүйенің өзіндік қалыптасу
ерекшеліктерінің болғанын байқауға болады. Ресей және шетел тарихшылары мен
саясаттанушыларының зерттеулеріне сүйене отырып мынаны атап көрстеуге
болады: абсолюттік жеке билік, қоғамды бір доктринаға бағындыру,
адамгершілікке, моральға жат әрекеттерге бару, адамдарға күманмен қарау,
ұлы державалық шовинизм, әлемдік революцияның болатынына, социализмнің
жеңісіне деген үлкен сенім, т.б
Дегенмен осы айтылған ойлардың ішінде көпшілік ешқашандай күмән
келтірмейтін мына белгілерін атап өтуге болады. Тоталитаризм (латынша
totalis- тұтастай, түгелдей) деспотизмнің бір түрі. Тоталитаризм орнаған
мемлекетте қоғам өмірінің барлық саласы биліктің бақылауында болып, адам
бостандығы мен конституциялық құқықтары жойылады, оппазиция мен өзге саяси
ой өкілдері саяси қуғын-сүргінге ұшыратылады. Тоталитаризмнің тарихи
үлгілері КСРО-да Сталин мен Германияда Гитлер билігі тұсында тең орнады.
КСРО-ның он бес одақтас республикаларының бірі болған Қазақстанда да осы
жүйе орнықтырылды. Коммунистік партия жағынан біркелкі, саяси мәселелер
жөніндегі көзқарастары, ой-пікірлері бір жерде тоғысуы тиіс болды. Партия
мүшелерінің бәрі тең құқықты болған жоқ. Партия мүшелерінің тең құқықтығы
партия құжаттарында айтылғанмен, төменгілер партияның жоғарғы
органдарындағы көсемдерінің көзқарасын ұғынып істі жалғастыру істі
жалғастыру дәстүрі қалыптастырылды. Партияның басшылық ролі алғашқыда
социализм құрудағы қажеттіліктен туындаса, уақыт өте келе билікті толық
қолға алған соң тоталитарлық жүйенің асыра сілтеулерін ақтап қалуға қажет
болды. Төңкерістен кейін орнаған билік – жұмысшы мен шаруалар табының
билігі деп ұрандалғанымен, шын мәнінде партиялық билік орнады.
Большевиктердің көсемі В.И.Лениннің көзі тірісінде негізі қаланған
тоталитарлы бюрократиялық жүйені Сталин толық орнатты. Сталин билік құрған
жылдары идеялық бірлік мәселесін қолға алды. Партия мүшелері арасындағы
идеялық бірлік бұлжымас заңға айналды. Бұл идея қоғамдық-саяси өмірді
ғана емес, қоғамның барлық саласын, оның ішінде рухани мәдени өмірді, ғылым-
білімді қоса қамтыды. Бұл қитұрқы саясатқа қарсы шыққандардың барлығын
қуғын-сүргінге ұшыратты.
Қазақстан тарихында Сталиндік тоталитарлық жүйенің зерттелген негізгі
аспектісі – жаппай жазалау мәселесі болып табылады.
М.Қ.Қозыбаевтың Ақтаңдақтар ақиқаты деп аталатын еңбегінде Сталиннің
жүргізген әміршілдік-әкімшілдік саясатының Қазақстанға тигізген әсерін
ашып көрсетеді. Сталин жеке басқа табынушылық идеологиясы мен тәжірибесін
іске асырды. Сталинизмнің трагедиясына тек қазақ халқы ғана емес, барша
кеңес халқы ұшырады [24, 245 б].
Осы мәселе бойынша Т.Омарбековтың 20-30-жылдардағы Қазақстан қасіреті
деп аталатын еңбегінде қазақ халқын меншіктен айыру және күштеп
ұжымдастыру, қазақ шаруаларын күштеп отырықшыландыру саясаты сынды қазақ
халқын құртуға бағытталған көптеген Сталиннің жүргізген саясаттары және
оған қазақ халқынының наразылықтары мәселелері жан-жақты талқыланады. Автор
осы уақытқа дейін Қазақстан тарихында Қазақстан тарихында назар аударылмай
келген нәреснің бірі – мемлекетке астық және ет дайындаудың сталиндік
бағытын Қазақстанда күштеп жүзеге асыру туралы мәселе еді. И.Сталиннің 1928
жылдың басындағы Сібірге сапары барлық елдегідей Қазақстанда да шаруаларға
жаппай зорлық-зомбылық жасауға жол ашты. Астықты тауар деп есептеген
көсем оны айырбастағандарды немесе онымен сауда жасағандарды РКФСР ҚК-нің
107-бабымен жаппай соттауды ұсынды. Шаруа өз астығын мемлекетке
тапсырмағаны үшін айыпталды. Сталиндік зорлап астық дайындау науқаны –
күштеп ұжымдастырудың және еріксіз отырықшыландырудың беташары және соларға
алғашқы дайындық болатын- деп сталиндік күштеу саясатын ашып көрсетеді
[25, 316 б]
Сталиндік қуғындау кезінде Заки Уалиди Тоған, Әнуар Паша сынды Түркияға
кеткен эмигранттар мәселесі бойынша түрік ғалымдарының ебектерінен
алуымызға болады [26, 27]. Түркістан Иттихад және Таракки жамағаты
ұйымының өкілдері Кавказдағы Османлы әскерлерінің сәтті әрекеттерінің
ізімен Османлы астанасында түркілік оптимистердің үлкен лауазымға жетуіне
байланысты Стамбулда жиналды. Бұл жерде түркістан үлеме жамағаты
тарапынан Стамбулға аттандырылған Нуреддин хан Худайарханов та бұл жердегі
жиналысқа қатысады. Онда ұйым мүшелері Талат Паша, Енвер Паша, Хариджие
Назыры Несим бей сынды өкілдермен қоса Иттихат және сондай-ақ Теракки
жамағатының орталық жетекші ұйымының мүшелерімен жүздесті. Енвер Пашамен
болған жүздесуде оған Түркістанның саяси, әлеуметтік және экономикалық
жағдайының мәселелері қарастырылған. Оған сегіз беттік рапорт ұсынылды.
Рапорт мына түрде қарастырылған. Енді біздің жүрегіміз бүкіл Түркияны аса
ұлтжандылықпен күрес шарпыды. Бүкіл түркілердің бірігуі біздің ұлы
мақсатымызға ұласқан ояну жолы болып табылады. Барлық тілегіміз бен
амалымыз бул еді. Бұл аңсаған амал, арман, мақсат кіші-үлкен бүкіл халықтың
және топтардың ең қасиетті арманы еді [26, 335 б].
Алаш қайраткерлерін қудалау барысы 20-шы жылдары партия қатарын жат
элементтерден тазарту барысында да байқалды. Мәселен, 1921 жылы Қазақ Халық
ағарту комиссариатының партия ұясы А. Байтұрсыновқа бұрынғы Алашорда мүшесі
болғандығы, әрі партия жиналыстарына бармағаны, уақытылы мүшелік жарна
төлемегені үшін партия қатарынан шығарылатынын ескерткен. А. Байтұрсынов
1920 жылдың басында В. И. Ленинге жазған хатында кеңес үкіметінің қазақ
интеллигенттеріне әлі сенімсіздікпен қарап отырғандығын айтқан болатын.
Үкімет Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің мүшелерінің мемлекеттің
жауапты қызметте отыруынан қауіптенді. Оның басты себебі алашордашылардың
ықпалының коммунистер арасына жайылып кетуі мүмкін деген қорқыныш еді.
Бастапқы кездерде бұл мәселе ашық түрде айтылмаса да, бірте-бірте жәймен
өлкелік партияның конференциялары мен жиналыстарында қозғала бастады. Атап
айтсақ, қызметке алынғандардың алашордашыларға қатыстылығын немесе олармен
туысқандық байланыстылығы барлығын, жоқтығын тексеру қолға алынып, олар
турасында ашық айтыла бастады.
Саяси қуғын-сүргін Қазақстанда 1928 жылдың ортасынан Алаш қозғалысына
қатысқан қайраткерлерді тұтқындаудан басталды. Оларға буржуазияшыл-ұлтшыл
деген айып тағылды. Олар әртүрлі мерзімге түрмеге қамалды, ату жазасына
кесілді, еріксіз жер аударылды. 1930 жылдардың басында Қазақстанда саяси
айыпталғандарды қамауда ұстайтын еңбекпен түзеу лагерьлері (Казитлаг,
Карлаг, Алжир) жұмыс істей бастады. Мұнда түскен тұтқындар небір азапты
күндерді басынан өткерді. Бұл лагерьлерге түскен тұтқындардың жағдайы өте
мүшкіл еді.
Ұлт қайраткерлеріне негізінен КСРО-ны құлату үшін жасырын
контрреволюциялық ұйымдар құрды деген заңсыз жала жабылды. Сонымен қатар
молдалар мен діндарларды басқаша, бөтен ойлайтындар деп айыптады.
1937-1938 жж Сталин екінші рет (біріншісі – 1932-1933 жж. аштық кезінде)
жаппай, орасан зор, арнайы бағытталған және жомпарлы түрде адамды құртуды
ұйымдастырды. ХҮІІ съездің делегаттарының жартысын осы жоспар бойынша
репрессияланған еді. (1900 делегаттың 1800-і репрессияланған). Бірақ,
миллиондаған адамдарды құртуды жалпы саяси бағыты болды. ол эгоцентрист
Сталин мен оның төңірегіндегілердің коммунистік партия үшін билеумен
күреседі. Осы саясаттың ортасында жеке тұлға тұрды. Әңгіме бұл жерде жеке
еш алуда, ал қоғамдық қатынастардағы аяқталған жеке басқа табыну
жүйесінің орын алуы, яғни саяси төңкерісте болып отыр. 1936-1938 жылдары
Қазақстанда 25 833 адам партиядан шығарылып, олардың 8544-і халық жаулары
немесе халық жауларының сыбайластары ретінде айыпталды. Бұл көрсеткіштен
Сталин билігі тұсында Кеңестер Одағында жаппай жазалай саясатының өте
қатал түрде жүргізілгендігін байқаймыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының алдына
Германия мен Кеңес Одағындағы тоталитаризмнің ұқсас белгілеріне
салыстырмалы талдау жасай отырып, тоталитарлық қоғам туралы өзіндік пікір
қалыптастыру мақсаты қойылды. Осыған орай бірнеше міндеттер туындайды:
– Тоталитарлық қоғамның жалпы сипаты және негізгі белгілеріне жан-жақты
аналитикалық талдау жасау;
– Германия мен Кеңес Одағындағы тоталитарлық жүйенің қалыптасу
жағдайларына сипаттама беру;
– Германияда фашистік диктатураның орнауы және тоталитарлық жүйенің
сипатына арнайы тоқталып, жан-жақты ғылыми сараптама жасау;
- Кеңестер Одағында қалыптасқан әкімшілік-әміршілдік аппараттың
қалыптасуына өзіндік баға беру;
- Гитлерлік және Сталиндік тоталитарлық мемлекеттердің саясаты және
оның іске асыру тактикалары мен тәжірибелеріне ғылыми талдау жасау;
- Тоталитарлық жүйе тұсындағы фашистік Германияның ішкі және сыртқы
саясатына, сондай-ақ Кеңестер Одағының сталиндік кезеңдегі ішкі және сыртқы
саясатына тарихи шолу жасау ;
- Жалпы тоталитаризмнің күйреу жағдайларын жан-жақты талдау жасау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық және территориялық шеңбері. Зерттеу
жұмысының тақырыбы Германия мен Кеңестер Одағының тарихына қатысты
болғандықтан, зерттеу жұмысының территориялық шеңбері осы екі мемлекетті
қамтыса, хронологиялық шеңбері аталмыш екі мемлекеттегі тоталитарлық саяси
жүйе орнаған кезеңді, яғни ХХ ғасырдың 20-40 жылдары аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Нацистік Германия мен сталиндік Кеңес
одағындағы тоталитарлық жүйелердің қалыптасу және даму тарихы.
Зерттеу жұмысының пәні. Германия мен Кеңестер Одағындағы қоғамдық-
саяси, әлеуметтік-экономикалық, рухани-мәдени жүйе мен ұлттық идеологияға
тоталитарлық жүйенің тигізген әсерін зерттеу жұмысы барысында ашып жазу.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Зерттеу
жұмысының теориялық-методологиялық негізін қалыптастыруда тарих,
халықаралық қатынастар, саясаттану ғылымдары саласындағы жетекші
ғалымдардың, қоғам және мемлекет қайраткерлерінің мемлекетаралық саясат,
оның принциптері мен теориясы, тарихы туралы жазған еңбектері қолданыс
тапты. Тарихи оқиғалар мен құбылыстарды диалектикалық материалистік
тұрғыдан қарастыруда тарихи қағидалар мен объективті көзқарастар
пайдаланылды. Іргелі еңбектер мен зерттеулерді, деректерді ғылыми тұрғыда
сараптауда нақты – тарихи-салыстырмалы, сыннан өткізу, талдау, жинақтау
және қорыту әдістері қолданылды. Мұның өзі алынған ақпараттардың толықтығы
мен шынайылық деңгейін анықтауға көмектеседі.
Зерттеудің методологиялық негізін объективтілік, тарихилық, жүйелілік
сынды ғылыми танымның маңызды принциптері құрайды. Зерттеу жұмысын
жүргізуде қазіргі кезде халықаралық қатынастар теориясы мен сыртқы саясатта
қолданылып жүрген Мемлекеттердің сыртқы саясаттағы ұлттық және мемлекеттік
мүдделері принципі теориялық-методологиялық негізге алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Магистрлік зерттеу жұмысы барысында
Германия мен Кеңес Одағындағы тоталитарлық жүйенің қалыптасу жағдайлары мен
іске асырылу тәжірибелеріне кешенді түрде салыстырмалы ғылыми талдау
жасалынды. Екіншіден, Германияда фашистік диктатураның орнауы және
тоталитарлық жүйенің сипатына арнайы тоқталып, жан-жақты аналитикалық
сараптама жасалынды. Үшіншіден, Кеңестер Одағында қалыптасқан әкімшілік-
әміршілдік аппараттың қалыптасуына өзіндік сыни баға берілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми және теориялық-қолданбалық маңыздылығы.
Магистрлік диссертациялық жұмыстағы негізгі тұжырымдар мен ғылыми
зерттеулер тоталитарлық қоғамның негізгі белгілері мен даму жағдайларына
байланысты жан-жақты түсінік қалыптастыруға мүмкіндік береді. Зерттеу
жұмысында талқыланған фашистік диктатура мен кеңестік әміршілдік-
әкімшілдік жүйенің саяси-идеологиялық өктемдігі қоғамның ілгері жылжуына,
мемлекеттің дамуына қаншалықты зардабын тигізгенін дәйектеп көрсеткен
тағылымды тұстар, тың тұжырымдар демократиялық қоғамға өтпелі кезеңде
мемлекеттің іщкі саясатын, қоғамдық идеологиялық ұстанымдарды анықтауда
айтарлықтай қажет және маңызды.
Зерттеу жұмысында ұсынылған библиографиялық көрсеткіштерді ғылыми-
зерттеу мақалалары мен еңбектерін жазуда, тоталитаризм тарихына қатысты
библиографиялық көрсеткіштер әзірлеуде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Магистрлік зерттеу жұмысы әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университеті, тарих факультетінің дүние жүзі тарихы
кафедрасының отырысында талқылаудан өтті. Зерттеу жұмысының нәтижелері
үш ғылыми мақалада жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Магистрлік диссертация кіріспеден, үш
бөлімнен, жеті тармақтан, қорытындыдан және пайдаланылған деректер
тізімінен тұрады.
1 Тоталитарлық жүйенің негізгі сипаты және оның
Германия мен Кеңес Одағында қалыптасу жағдайлары
1.1 Германияда фашистік диктатураның орнауы және тоталитарлық
жүйенің қалыптасуы
Германиядағы фашистік диктатураның басшысы Гитлер 1889 жылы Австрияда
таможня чиновнигінің отбасында туған. Мектепте Гитлер нашар оқитындардың
бірі болып, 1906 жылы оқуды тастайды. Шешесі өмірден өткен соң ( әкесі 1903
ж. қайтыс болған) Венаға келді. Деректерге қарағанда бұл кез оның өмірінің
онша жақсы кезі болмаса керек. Венада Гитлер қала бургомистері К.
Люэгердің уағыздауымен антисемиттік идеяны бойына сіңіреді. Осы жерде
Гитлердің ұлтшылдық және нәсілшілдік көзқарасы қалыптасып, адам өмірі де
жабайы табиғат тәрізді өмір үшін күреспен өтеді деген сенімі түпкілікті
орнады. I-ші дүние жүзілік соғысқа қатынасып, ефрейтор атағынан жоғары
көтерілмеген.
Гитлер фашистік идеологияның жемісі ретінде ағылшындық консервативтік
бағыттың өкілі Томас Мальтустің ойларын негізге алды. Л.И. Гинцбергтің
зерттеуі бойынша Томас Мальтус халықтың негізгі бөлігі ешқашан өз
жағдайының жақсаратынына сенбейді, себебі табиғат заңы тұрғындардың өсуі
мен материалдық игіліктер өндіру арасындағы сәйкессіздіктен тұрады: Әрқашан
алғашқысы екіншісін басып озған және басып озады деген пікірді дәлелдеуге
ұмтылғанын, ол соғыстар мен эпидемиялар адамзат үшін жақсы, себебі солар
ғана халықтың кедергісіз жеріне қарсы тұрып, оның саны мен материалдық
игіліктер арасындағы қатынасты дұрыстауға әсер ететіндігін дәлелдегенін
атап көрсетуге болады.
Ғалымдардың ұстанымдары мен идеяларын дамытып, оны тәжірибе жүзінде
көрсетуге тырысқан Гитлершілдер, яғни фашистік жетекшілер жұмысшыларды
тұрақты жұмыспен және тіршілігін қамтамасыз етуге, шаруалардың, ұсақ
дүкеншілердің, қолөнершілердің қарыздарын жойып, салықтарын азайтуға
даурыға уәде берді. Олар монополиялар мен банктерді сөз жүзінде сынап,
буржуазиялық демократия мен парламентаризмге шабуыл жасады, өздерінің
насихатында Версаль шартының Германияны кемсітіп, басқа елдермен
салыстырғанда оны қомсыну жағдайына қойған баптарды кеңінен пайдаланды.
Нацистер адамның жеке басын құрметтеуге қарсы шығып, мейірімсіздік пен
озбырлыққа табынуды дәріптеді.
20ғасырдың 20жылдарынан басталған фашизмнің қауіпіне қарсы елдегі
қалыптасқан партиялар да жұмыла кірісті. Олар фашизм идеологиясының
қауіпінен сақтану үшін үгіт- насихаттар жүргізді.
Л.А. Безыменский өзінің “Разгадание загадки третьего рейха: книга не
только о прошлом” деп аталатын еңбегінде: “Герман коммунистері
милитаризмге, төтенше заң саясатына және реакцияның шабылуына қарсы батыл
күрес жүргізді. КПГ 1930жылы тамызда “Неміс халқына ұлттық және
әлеуметтік бостандық әперу бағдарламасын” жариялады. Ол халықтың қандай
бұқарасының мүддесіне сай келетін өкіметтерді фашизмнің тірегі-монополистік
капиталдан айыру, помещиктерді экспроприациялау талаптарынан тұрды.
Компартия неміс жұмысшы табы үшін, бүкіл неміс ұяты үшін және бүкіл
дүниежүзілік басты қауіп екенің ескертті. ГПК жұмысшы табы төңірегіне
барлық антиимпериалистік күштерді – шаруаларды, қаланың ұсақ және орташа
буржуазиясын, интеллигенцияны кеңінен топтастырды. Егер жұмысшы табының өзі
біріккен болса, онда мұндай бірлестік баянды да пәрменді болар еді” – деп
жазады [23, 117 б].
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Германияда барлық таптар, ағымдар
мен топтарда ұйықтап жататын фашистік элементтердің оянуына ықпал еткен
қиын әлеуметтік – экономикалық жағдай қалыптасты. Осындай топтың бірін
Мюнхенде Антон Дрекслер ұйымдастырады. 1919 жылы 5-ші қаңтарда осы ұйымның
негізінде Герман жұмысшы партиясын құрады (ДАП). 1919 жылы Баварияда Кеңес
үкіметін құру сәтсіз аяқталғасын Гитлер революцияға қатысушыларды тергейтін
комиссияда жұмыс атқарды. 1919 жылы маусымда әскери саяси үгіттеу сабағында
Германия жұмысшы партиясының алдыңғы қатарлы теоретиктерінің бірі Федердің
лекцияларын тыңдайды. Осы кезде ол керемет саясаткер болуға берік бекінген
еді.
Партияның үгіт-насихат жұмысын қолға алып Гитлер өте дұрыс жасады.
Үгіт-насихат кез келген саяси ұйым үшін ең маңызды нәрсе, ал аяғын тәй-тәй
басып келе жатқан саяси ұйым үшін екі есе маңызды. Өзінің қулығымен,
демагогиялық қасиеттерімен және табандылығымен ол партия лидері деген
атаққа қарай барған сайын сенімді қимылдады. 1920 жылы партияның аты Герман
ұлттық-социалистік жұмысшы партиясы (НСДАП) болып өзгертілді. 1921 жылы
НСДАП-тың жоғарғы тобындағы билік үшін күрес барысында Гитлер жеңіске
жетіп, оны 1-ші хатшы етіп сайлады. Бірақ ол әлі партияны шексіз билеу
деген сөз емес еді. Дрекслерді жеңуге оған достары көмектескен еді, және
әлі де солардың айтқандарынан шыға алмады. 1922 жылы шабуылшы топтар
құрылады (СА) . Гитлердің осы топқа ықпалының әлсіреуінен және бір жағынан
оған қарсы күш ретінде Гитлердің белсенді тобы (СС) дегенді құрады.
Бірақ СА Гитлерге керек- ақ болатын. Империя жалауы ұйымы мен
Оберланд бірігіп Германияның әскери одағы деген ұйым құрады. Оны
ұйымдастырушылардың бірі, Гитлердің досы З. Рем саналады. 1923 жылы Одақ
лидерлерінің мәжілісі болып онда Гитлер сөз сөйлейді. Онда Германия әскери
одағын өзіне тапсыруды сұрайды. Өзінің шешендік өнерінің арқасында бұл
дегеніне жетеді. Егер де шешендік өнер жұрттың қараңғы инстинктерімен
ойнау, миллиондаған адамдар мен жеке тұлғалардың психикасындағы сезімдік
ауытқуларды пайдалану қабілетін есептесек, онда бұл жағынан Гитлер тамаша
шешен болды деп айта аламыз.
Осы кезде партиядағы билік үшін күресте Гитлердің Штрассермен қарама-
қарсылығы шиеленісе түседі. Екеуінің арасындағы басты айқасқа себеп болған
мәселе, қараша революциясы кезіндегі Гогенцоллерндер мен жер иеленушілердің
кәмпескеленген мүліктерінің орнын өтеу. Штрассер орнын өтеуге қарсы болды.
Ал Гитлер жағдайды тез ұғынып, монополистер мен юнкерлердің қолдауынсыз
билік тек бос қиял екенін түсінді. Бұл Штрассердің үлкен қателігі еді.
Гитлер тағы беделге бедел қосты. Гитлердің Штрассердің жеңуін бекіткен
НСДАП-тың 1926 ж. 22- ші мамырдағы болған мәжілісте 3 маңызды шешім
қабылдады. Біріншіден, Гитлер округтік партия ұйымдарын оның өзі
тағайындайтын болды, екіншіден, шабылдаушы топтар жаңадан құрылатын,
үшіншіден, ымырласу және тергеу комиссиясы құрылатын (УША) болды. Гитлер
Германия әскери одағын өз қолына алғасын, жеңіс лебімен өзін Баварияның
саяси диктаторы санап, тіпті Берлинді шабуылмен алуға да бел буған. 1923 ж.
9 –шы қарашада әскери төңкеріс жасау әрекеті сәтсіз аяқталды. Ол тарихта
сыра бүлігі деген атпен белгілі. Өзін империялық үкіметтің басшысы орнына
ұсынған Гитлердің билік құмарлығы бүлікті басуға басты себеп болған жоқ..
Бірақ, Гитлердің билік құмарлығы қанша көңіл аудармаса да баттиып көрініп
тұрды. 1924 жылы партия заңсыз делініп, Гитлер түрмеге түсті. 1926 жылы
Гитлер партия съезінде өзін аяқталған диктатор ретінде танытады. 1928 жылы
мамыр айындағы сайлауда барлық оңшыл партиялар жеңіліс ұшырайды. Фашистер
810 мың дауыс алып, рейхстагтан 12 орынға ие болды. 1924 жылы партия заңсыз
делініп, Гитлер түрмеге түсті. 1926 жылы Гитлер партия съезінде өзін
аяқталған диктатор ретінде танытады. 1928 жылы мамыр айындағы сайлауда
барлық оңшыл партиялар жеңіліс ұшырайды. Фашистер 810 мың дауыс алып,
рейхстагтан 12 орынға ие болды.
1932 жылы қараша айындағы сайлауда НСДАП ірі жеңіліс тапқан соң
Гитлер мен Штрассер арасында шешуші қақтығыс болады. Партия ыдырауға шейін
таяп, шабуылдаушы топтар бүлік қаупын туғызды. Рейхканцлер Г.Шлейхер НСДАП-
ты жікке бөлуде Штрассерге арқа сүйеді. Гитлер мен Штрассер арасындағы
соңғы кездесуде де екеуінің ешқандай жақындасуы мүмкін еместігі айдан анық
болды. Осы әңгімеден соң Штрассер көсемге қарсы шығып, егер Гитлер
партияны басқарса, онда партия елді бытыраңқылыққа, жауыздыққа итермелейді.
Германияны үгіндіге айналдыруы ғажап емес деп айып тағады. Ақырында
Штрассер Гитлерді жеңе алмайтынына көзі жетіп, 1932 жылы сегізінші
желтоқсанда партиядағы бар қызметінен бас тартады. Штрассер кетісімен
Гитлер кезекті орын ауыстырулар жүргізді. Ұйымдастырушы бөлімінің басына,
өзінің сенімді жақтасы Лейді отырғызады. Төменгі партия ұйымдарын
бақылауды, осы мақсатқа әдейі құрылған Орталық саяси комиссияға тапсырып,
оның басына өзінің тікелей хатшысы Гессті қояды. Соңғы көсемнің хатшысы
деген атақ алады [28, 29 б].
Мемлекетте алдыңғы қатарға шықпайынша партияда шексіз билік орнату
мүмкін емес. 1934 жылы 30-шы маусымда Ұзын қанжарлар түні Гитлердің НСДАП-
ты шексіз билеуінің символы болды. Рем және шабуылдаушы топтардың басқадай
басшылары, Г.Штрассер және Гитлер кесел келтіретін басқа адамдар өлтірілді.
Міне, осыдан кейін ғана Гитлер партияның толық қожайынымын деп санай алды.
Ол егер бір аяғыңмен жауларыңның өлімтісінің үстінде тұрсақ, шексіз билік
тұрақты болатындығын дәлелдеді. Сөйтіп, 1934 жылдың ортасына қарай
партиядағы шексіз билік Гитлердің қолында шоғырланды. Бірақ ол әлі бүкіл
Германияны шексіз билеуші емес болатын.
Германияның фашистенуінің ең маңызды себептерінің бірі- мемлекетті
басқаруда буржуазиялық-демократиялық әдістерге сүйенген герман
капиталистеріне тән парламенттік әдіспен елді басқара алмауы.
Монополистердің бір тобы болса авторитарлы әдістерді тәнті қылып, күшті
қол билігімен байланысқан мемлекеттік байланысқан мемлекеттік басқаруға
сүйенді.
Неміс экономисі В.Зомбар мына жағдайды мойындайды: Түп келгенде бізде
билеуші таптың помщик-дворян идеалынан басқа идеалы қалыптасқан жоқ. Және
де біздің буржуазияның арманының шыңы Юнкер ғана болып қалды. Нәтижесінде
Германияда, 1920-шы жылдары дамудың шешуші кезеңінде капитализм дамыған ел
үшін қызық жағдай қалыптасты: пролетариаттың күшті саяси партиясы болса,
буржуазия ондай партия болмады. Неміс ұлттық партиясы, Демократиялық
партия, Неміс халық партиясы, Центр партиясы саясат саласында буржуазияның
экономикалық жағдайына сәйкес келетін орын ала алмады [29, 156].
Жұмысшы партиялары ше? революциялық ұрандардың фашистік ұрандармен
араласуы және неміс коммунистерінің теориялық қателіктері мынаған әкелді:
Германия Коммунистік партиясы (ГКП) өзінің саясатымен ұлтшылдардың
монополия иелерімен одағын тездеттірді.
Фашизмге қарсы белсенді күрес жүргізіп келген ГКП социал-демократия бұл
күресте өздеріне одақтас бола алмайды, деп есептеді, өйткені олардың солшыл
жетекшілері либерал буржуазиямен арадағы қарым-қатынасқа үміт артты. Осы
жағдайға байланысты герман коммунистері қатаң сыңға ұшыраған социал-
демократтардың ұйымынсыз-ақ төменнен антифашистік майдан құру керек деп
есептеді, айта кететін бір жағдай олар Сталиннің қатып-семген нұсқауына
сәйкес фашистер мен социал-демократтарды бір қатарға қойды. Пролетариат
бұқарасының бірлігіне қол жеткізуге Сталиннің сол кезде кең қанат жайған
социал-демократияны фашизмнің сол қанаты деген тұжырымдамасы кедергі
жасады. Шындығына келгенде, қарапайым жұмысшылар-социал демократтар, өз
партияларынан қол үзбесе де социал демократиялық жетекшілердің жүргізген
саясатына риза болмай, антифашистік көзқараста болды. Идеяның толығуы мен
дамуына әсерін тигізген жеке теоретик тұлғалар басты роль атқарды. Жалған
социализм ұранымен қаруланған фашизм социализмінің нағыз анықтамасына өте
қарсы болды. Халықты сендіру мен сананы жаулап алу үшін социализм ұғымы
қажет еді. Фашизмдегі адамзаттың адамгершілік құндылықтарына қарсы
түсініктері мен сөздері, әсіресе Фридрих Ницщенің еңбектерінен табылды.
Ницще “По ту сторону добра изла” деп аталатын философиялық еңбегінде: “Мен
социализмді қаламаймын, өйткені ол мейірімділік пен ақиқатты, тең құқылы
керемет өмірді армандайды”, - деп, социализмнің қарсыласы екенін танытады.
Фридрих Ницщенің “асқақ адам” идеясы “батылдық реализмімен ұштасады. “Асқақ
адам” идеясы адамдардың өмір мен күрес үстінде емес, керісінше оған қарсы
бағытталады. Ницщенің қоғамға көзқарасы, мемлекеттің саяси басқару
формасына, халыққа көзқарасы фашизмнің басты мазмұнының квинтэсенциясы.
Ницще демократизмнің де қарсыласы болды. “Мен парламентаризмді жақтаймын,
мен газетті ұнатпаймын, бұл жануардан адамға айналу, демократия ұлы
адамдарға деген және элитаға деген сенімсіздік”, - деп қарады [30, 57-58
бб]. Ницщені Бисмарктің уақытындағы бостандық шошындырды. “Көп құқыққа ие
болу”, кәсіподақтар мен жұмысшы партияларда адамдардың құқықтарының жүзеге
асуы. Бұл көріністер мемлекеттің құлауына алып келеді деп түсінді. Национал-
социалистердің концентрациялық лагерлер жүйесін жасауы, мемлекетке жаңа
тәртіп орнатуы, кейін жаулап алынған Европа елдеріне бостандық орнатпауы
демократизм мен социализмнің күнін қарайтты. Ницщеден туындаған идея
Гитлердің саясатында үлкен қолданысқа айналды. Ницще капитализмді
айыптаумен болды. Ницще үшін капитализм “тәртіпсіз рух” яғни ол декаданста,
нигилизмде, модернизмде көрінді. НСДАП-тың жақтаушысы және идеологияны
ушықтырушы философ, әрі ойшыл Освальд Шпенглер, ұлтшылдар үкімет басына
келгеннен кейін олармен бірге болды.
Шпенглер аспаннан абстрактілі жартылай утопиялық ницщеандық асқақ адамды
түсірді. Никоновтың айтуынша Шпенглер адамды жыртқыш аңға теңейді. Адамды
жыртқыш аң деп санап, адамдардың жалған моральдық пен әлсіз тұстарын
айтады. Шпенглерде жазылатын өмірді реалды күрес, билікке деген ұмтылыс деп
сипаттаса, Ницщенің пікірінше күрес – бұл өмірдің негізгі көзі, өмірдің
өзі. Қоғамдық жоспарда социализм Шпенглер тарапынан “либерализмнің”
логикалық антиподы. “Либерализм” – бұл анархия, күштердің еркін ойыны.
Социализм керісінше, бұл тәртіп, қатал мемлекеттік тәртіп, иерархия.
Шпенглердің пайымдауынша социализм қоғамға қажет, алайда фашизм
социализмнің талаптарын орындамағаны белгілі. Социализм ұғымының мәнін
ашып, Шпенглер интернационализм терминін кеңінен пайдаланды. Шовинистік
пиғылды іске асырып, тек герман империалистік саяси өміріне қажет екенің
айтады, бұл арқылы ол нәсілдік теорияны қолданыс аясына еңгізеді. Оның
негізінде ол “жаңа” тұжырымдама “нәсілдік интернационализмді”Шпенглер
“Социализмнің” практикалық мақсатының маңызы болды, біріктіру, деп жазады
ол, ескі пруссиялық идеядағы неғұрлым неміс жұмысшыларын тартудың қажет
бөлімі. Бұл біріктіру деп жазады Шпенглер, жеке сезімде із қалдыратын
дүние, себебі, басқару, өлу жеңіске жету, өз мақсатында бірнеше адамның
құрбан болуы. Шпенглердің бұл идеялары фашизмдегі социализмнің герман
халқына жүргізуі. Герман халқының бөтен билікке бағынуы, жеке адамның
жеңісі үшін құрбандыққа бару және сол жеңістің нәтижесінде, көптеген
адамдардың құрбандыққа айналуы басты мәселенің біріне айналды. Германияда
фашистердің тоқтаусыз жасаған әрекеттері ұйымдастырылған жалынды түрде
өтті, Германия фашизмнің құрығына ілінді. Идеологияның құрылысында Шпенглер
социалистік қызметтің негізін қалады. Сонымен бірге, Шпенглердің замандасы
герман буржуазиясының өкілі Меллер ван ден Брук гипертрафирленген
национализмнің негізін салды. Шпенглер мен ван ден Бруктың идеялары
Пруссияның ішкі саясаты мен өркениеттік қоғамы болды. Ван ден Брук
Пруссияны социализмсіз тұрақты деп санады. Ван ден Бруктің Шпенглерден
айырмашылығы Брук “батысшыл” болмады. Керісінше ол батысты құлдырайды деп
есептеді. Версаль келісім – шартынан көрінген Францияның жеңісін құптамай,
Францияның саясатына қарсы шықты. Германияға қатысты батыс және шығыс
Европаның шекарасын Рейн өзені арқылы бөлді. Германияны толықтай шығысқа
жатқызды. Бұл Бруктың немістерге байланысты “шығыстық” немесе “жас”
мемлекет түсінігіндегі теорияны шығаруына көмектесті. Динамикалық күш-қуат,
деп санады Брук, немістердің болашағына көп мүмкіншіліктер ашады., ескі
ауырлықтардан босатады.
Чемберлен мен Шпенглердің идеологиясы сияқты ван ден Бруктын шығармалары
нәсілшілдікке толы болды. Нәсілдің тазалығы тек өткенді ғана емес,
болашақты да анықтайды. Белгілі неміс тарихшысы У.Ширер Бруктың
нәсілшілдікке көзқарасын былай түсіндіреді: “нәсіл – бұл барлығы, ол рухани
және физикалық тұрғыдан жоғарға деңгейдегі адамдарды біріктіреді [31, 316
б]. Брук нәсілдік теорияны биологиялық жолмен шешуге қарсы бағыт алды. Ол
нәсілдік идеяны некелеу жолмен ғана емес, мәселені рухани күш арқылы
жүргізуді қалады. Шпенглер жоғарғы нәсіл мен фашизмнің болашағына
жұмысшылар мен элита өкілдерінің социализм жолына түсуінен деп санаса, ван
ден Брук ең қажетті ұлтжандылық деп тапты. Брук “ұлтжанды өзінің ұлты мен
оның болашағына сенуі тиіс және ұлттың мүддесі үшін құрбан болуы керек” –
деді. 20 ғасырдың бас кезіндегі герман ұлтжандылығын жоғары дәріптеген ван
ден Брук өзінің артына үлкен ізбасарлар қалдырды. Брук мектебінің көрнекті
өкілі Эрнст Юнгер болды. Юнгер публицистикамен айналысты. Ол национал-
социалистердің “интеллектуалды элитасын” жасады. Фашистер үкімет басына
келгенге дейін оның мектебі шовинистік ұлтшылдық идеологияны кеңістікке
таратуымен жұмыс жасады.
Географияға арналған еңбегінің тұжырымдамасы “кеңістікте мемлекеттің жер
аумағын ұлғайту”, сол арқылы халықтың санының өсуі мемлекеттің даму
үрдісін, шекараны кеңейтуге мүмкіндік береді. Экспансия және басқа да
ықпалдар: географиялық ашулар, транспорт пен байланыс құралдарын жетілдіру,
территорияны ұлғайту, экономиканың дамуы Ратцельдің идеяларында көп
байқалады. Мемлекеттер кеңістігін ұлғайту Ратцельдің пікірінше болашақта
ескі, бұрынғы державалар құрып, жаңа державалар өмірге келуі тиіс. Трайнин
И.П. “Механизм немецко-фашистской диктатуры” деген еңбегінде Ратцельдің
Германияның географиясына байланысты саяси идеяларды атайды. Бірінші идея
Германияның өмірінде отар елдердің қажеттілігі. Екінші идея – Европаға
экспансия жүргізу. “Европадағы бір селолық округ Африка сұлтанаттығына өте
қажет”. Бұл тұжырым бойынша Германия бүкіл Европа елдеріндегі ең үлкен
европалық державаға айналуы керек. Үшінші идея – кең мағынадағы Орталық
Европа, Германияның нәтижесінде ірі таулы өлкелер Альпі, Карпат, Балкан,
Рейн, Дунай, т.б. көптеген аймақтарды иеленуі [32, 256б] Нақты ғылыми
жобалар мен түсіндірмелер Гитлердің пангерманизм және фашизм жоспарларынан
тәжірибеде іске асты. Ратцельдің ұстанымдары мен бағыттары танымал швед
профессорларынан Рудольф Челлен мен неміс генералы Карл Хаусхофердің
пікірлері мен көзқарастарынан байқалды. Челлен пангерманизм идеясымен
жақындаса отырып, Ратцельдің реакциялық бағытын ұлғайтуды, яғни әлеуметтік-
географиялық зерттеулер жүргізу қажет деп санады.
Жоғарыда аталған теоретиктердің идеялары Гитлердің өзі жазған “Майн
кампф” атты еңбегінен көрінді. “Таза нәсіл” және “Нәсіл үшін күрес” , “Майн
Кампорта” анологиясынан байқалады, бұл анология жануарлар әлемі мен адамзат
әлеміндегі дүниеден көрініс табады. Чарльз Дарвиннің “Тіршілік үшін күрес”
заңы механикалық түрде адамзат қоғамына өтті. Сонымен бірге тарихқа дейінгі
уақыттағы жануарлар өліп, кейінгі өмір сүрушілерге жол берді, сол сияқты
бір адамдар екіншілеріне жол беруі тиіс. “Өмір сүру үшін күрес” екі
мәселені орындайды: әлсіз типтер күштілерге бағынады, әлсіздер күштілерге
тәуелді болады. Национал-социалистердің ұраны бұрынғы өмір сүрген басқа
нәсілдерді жер бетінен жойып, жаңа нәсілді арийліктерді көбейту қажеттігін
атады. “Бүгінгі таңдағы мәдениеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz