Аударма өнері – идеология майданындағы зор құралдардың бірі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Аударма дегеніміз – бір тілде ауызша айтылған ой-пікірді, болмаса
жазылған мәтінді тыңдаушыға, оқушыға екінші тілде, яғни оның ана тілінде
түсінікті етіп жазу. Бір тілден екінші тілге аударылып жазылған немес
баспадан басылып шыққан барлық әдеби және жазба еңбек аударма туынды деп
аталады.
Аударма туынды – көркем әдебиеттің егіз туған сыңары, бұлар екі ел
сөз өнерінің рухани қазынсына айналады.
Аударма жұмысы – бүгінгі таңда мақсат-мүддесі, тіршілік-әрекеті бір
адамзат қоғамындағы аса маңызды, шартты құбылыс.
Аударма – ұшан-теңіз өмір ағысының бүкіл процесін ұштастыруға себепші
болып отырған елеулі күштердің бірі.
Аударма өнері – идеология майданындағы зор құралдардың бірі. Аударма
әдебиет – халықтар достығының дәнекері.
Аударма біздің ана тіліміздің сөздік қорын байытып, дүниетану
өрісімізді ұлғайтады. Аудармашы жеке сөздерге балама іздеу арқылы ана
тілдің бүкіл қазнасын кеңінен сапырып, ішіндегі асыл сөз байлықтарын шебер
пайдалануға тырысады. Ескіріп бара жатқан көне сөздер қайта жаңғырып,
қазіргі жанды әдеби тіліміздің қорына жаңа сөз тіркестері, көркем сөз
баламалары қосылып жатады. Аударма қызметі жаңа сөздерді тілімізге енгізіп
қана қоймай, күн сайын аударылып жатқан сансыз көп еңбектер олардың
қолданылу аясын кеңейтіп, қолдану нәтижесінде тұрақтандыруға халықтың ойы
мен тіл байлығын өсіруге, сол сөздің ұғымдық шегін қалыптастыруға себепші
болады.
Аударма мәдениеттілігінің жоғары деңгейін қалыптастыру ұлттық
әдбиеттің өсуіне және оның өзіндік дәстүрлі сипатын жасауға мүмкіндігін
тудырады.
Аударма көркем шығармашылықтың өзгеше бір саласы болып табылады.
Шығармашылықтың бұл түрінде өзіңдікі өзгемен салыстырылады, жарысады, күш
сынасады. Аудармашы жасалғанды жаңадан қайта жасау, өз әдебиетінде ана
тілінде жаңа қорлар ашу және жаңа тың салаларды игеру арқылы автормен күш
сынасады.
Егер біз аударма ісімен байланысы бар адамдардан әлемдік мәдениет
үшін көркем әдебиеттің түпнұсқасы мен аудармасының қайсысы маңызды деп
сұрасақ, бәрі бір ауыздан түпнұсқа деп жауап қайтарары даусыз. Аудармаға
деген үлкен сый мен құрмет бола тұра біз түпнұсқаны маңыздырақ көреміз.
Аударма әдебиетті қосымша әдеби құбылыс ретінде қарап, көркемдік сапасы мен
әсері жағынан түпнұсқамен теңесе алмайды деп ойлаймыз. Әйтсе де, аударма
тұпнұсқаны алмастыра алады. Қазіргі мәдни алмасу дәрежесіне сай, қандай да
бір ұлттық мәнді көркем туынды екінші бір тілге аударылған кезде сол құнды
да көркем сапасында адамзат мәдениетінің қазынасына айналады. Ал
аударылмаған көркем шығарма өз әдебиетінде белгілі бір кезеңде өмір сүреді
де, уақыт өтекеле ұмытылады, әдебиетінде айтарлықтай із қалдырмайды деп
жазады Ю.Левин Аударма және әдебиет атты мақаласында.
Шынында да, аударма жалпы адамзат атаулының танымдық-рухани алмасуы
нәтижесінде мәдениет пен өркениеттің дамуына, адам баласының эстетикалық
көркемдікке қол жеткізуіне, санамыздың өсуіне апаратын жол секілді.
Көркем шығарманың әлем әдебиетіне енуі аудармасыз мүмкін емес болса,
аударма да түпнұсқасыз болмайды. Ендеше бұл екі әдеби құбылыс тек қатынаста
тұруы тиіс. Егіз көркем туындының қайсысы маңызды деген сұрақтан гөрі,
керісінше, көркем шығарманың қай түрінде болмасын, ол адамзат болмысына
қалай әсер етеді, адамзаттың даму жолында қандай рөл атқарады деген мәселе
ойландырғаны жөн секілді.
Қазіргі әдебиеттану ғылымында көркем аударма проблемасы аса өзекті
мәселенің бірі екені дау туғызбаса керек (Г.Қ.Қазыбек. Аударма тәжірибесі.
Хрестоматия. Алматы, 2006. 3 бет).
Қазақ тіліне аударма үлгісі XVII-XVIII ғасырларда келген. Араб-парсы,
шағатай тілдерінен ауысқан, ауызша айтылатын ертегілер, неше алуан ұсақ
мысал-нақылдар осы пікірдің тиянақты тірегіндей.
Таза қазақ тілінде аударма тәжірибесі ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
басталады, дәлірек айтқанда, 1879 жылдардағы Ыбырай Алтынсариннің
Киргизская хрестоматия кітабында көрінді. Бұл орыс тілінен аудару дәстүрі
еді. 1882 жылы орыс классиктерін Абай аударды. 1892 жылы Ыбырай Алтынсарин
аудаған.
Жалпы, қазақ тіліне орыс классиктерінің шығармаларымен қатар
дүниежүзілік әдебиет классиктерінің де шығармалары аударылды.
Орысшадан қазақшаға бұрын-соңды жасалған аудармаларды шолып өткенде,
қазақ елінің әр қилы мәдени сатысына сай, аудармада алған үш түрлі әдістің
бар екенін байқаймыз.
Біріншісі – еркін аударма, бұл тәсіл түпнұсқаның тілін, әдеби ырғағын
дәл білмеуден, оригиналдың өзіне тән ерекшелігін сақтаудан гөрі,
аудрмашының өзіне тиімділігін көрмеуден туады. Еркін аударма әрбір елдің
балау кезінде, мәдени шеңбердің тар кезінде пайда болады.
Аудармадағы екінші тәсіл – сөзбе-сөз аудару. Бұл тәсіл, көбінесе,
оригиналдың тілін мол түсіндіргенде болады, соның әуеніне еріп, құлдық
ұрудан шығады. Осыған қосымша ұлы елдің әдеби мұрасын аударғанда, ұсақ
елдің уәкілдері жаза басудан қаймығады да, әрбір жеке сөздерін де, тіпті
нүктелерін де дәл түсіруді түртейді. Осының салдарынан аударма сіресіп
шығады, істеп отырған еңбектерін аудармашылар да, оқырман жұртшылық та
түсінбейтін болып шығады.
Аударманың үшінші тәсілі – балама (адекватный) аударма. Бұл ең қиын
түрі: мұны екі тілді бірдей білумен қатар, сол шетел оригиналының ішкі
сырын сарқа түсіндіретіндер орындайды. Оның үстіне авторлардың дыбыс
ырғағын, тіл әдемілігін, сөз қолдану мәнерін қалтықсыз ұғынатындар жасайды.
Осыған қосымша екі елдің (аударушы ел мен аударылатын елдің) мәдени сатысы
бірдей болған мезгілде ымы-жымы білінбей, тігісі жатығып кетеді. Төл
әдебиет пен аударма әдебиеттің арасында айырма болмай қалады
Аударма әрқашанда адамдар, қауымдар, тайпалар, халықтар, ұлттар
арасындағы әлеуметтік, экологиялық, рухани, ғылыми қарым-қатынасының алмасу
құралы, ел танудың құралы, достықтың, ынтымақтастықтың тәжірибе-тағылым
алмасудың дәнекері.
Аудармашының алдында қашанда өзара қарма-қайшы, бірақ диалектикалық
бірліктегі үлкен проблема тұрады: бір жағынан, түпнұсқаның әрпін, рухын
сақтау қажет, екінші жағынан, аударма жасалып отырған тілдің
ерекшеліктерін, сол тілді оқуға тиіс жұртшылық талап-талғамын да ескеру
қажет. Аудармашы таразының екі басын тең ұстауы қажет.
Қай кезде де көркем аударманың теориясы мен тарихы оның
проблематикасымен тығыз байланыста болады. Аударма теориясының дамуы
белгілі бір проблемаларды күн тәртібіне қойса, керісінше, белгілі бір
проблемалардың шешімін табуы теорияны ілгерілетеді, соған орай аударма
тарихы дами түседі.
Аударма – көркем шығармашылықтың түрі және аудармашы да қаламгер
болғандықтан, суреткер сипатын ашатын нәзік сзімталдық, жіті бақылағыштық,
творчестволық фантазия, интуиция, азаматтық өмірбаян, сара парасат,
шеберлік, шабыт сияқты ерекшеліктер аудармашыларға да тән. Сонымен қатар,
аудармашы даралығы жазушы – аудармашы – оқырман арасындағы байланыстың
салтанат құруынан бастау алады.
Көркем әдебиетті аудару – шығармашылық жұмыс. Ол әдеби тілдің өсуіне,
ұстартылуына көмектеседі: оның үстіне шығармашылық адамы аудара отырып, көп
нәрсені үйренеді (Г.Қ.Қазыбек. Көркем аударма тәжірибесі. Алматы, 2005. 3
бет).
Аударма – сан қырлы, күрделі де қиын, жұмбақ та астарлы әрі
шығармашылық, әрі психологиялық үдеріс, көп қырлы құбылыс. Әлем
халықтарының қандай да бір мәдени, ғылыми, саяси, экономикалық
байланыстарында, қарым-қатынастарында аударманың тигізетін ықпалы зор. Ел
мен елдің бірін-бірі тануына, одан әрі мәдени байланыстарының дамуына
ұласқан аударма – қасиетті де қадірлі өнер. Адамзаттың тіршілік
қажеттіліктерінен туындаған тәржімалар ісі қай ғасырда да өз ізін, дәстүрін
қалдырып отырған.
Абай, Ыбырай жасаған алғашқы аудармалар, Шоқанның бірнеше тіл білу
дарындылығы да қазақ зиялы қауымының өркениетке ұмтылыстарын айғақтайды.
А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Қ.Кемеңгерұлы,
Ә.Бөкейханов т.б. асыл тұлғаларымыз аудармаға аянбай атсалысты. Бұл дәстүр
М.Әуезов, І.Жансүгіров, С.Сейфуллин, Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, т.б. айнымас
алыптар тобынан жаңаша қолдау тапты. Кеңестік кезеңде, әсіресе 1960-80
жылдары аударма ісі әр салада қарқын алды. Бұл уақытта жаңа аудармашылар
толқыны жарқырай көрінді. Танымал таланттарымыз прозада, поэзияда, драмада
аудармашылық шеберліктерін кеңінен көрсетті. Көрнекті жазушыларымыздың
аудармаға араласуы әдебиетімізді классикалық құндылықтармен байытты.
Ұлы классик М.Әуезовтен басталған зерттеушілік ой-тұжырымдамалар
бірден өрістеп кетпеді. Рас С.Талжанов, Р.Хайруллин, Ә.Сатыбалдиев,
Қ.Нұрмаханов, кейіннен Г.Бельгер, Н.Сағындықова аударма зерттеу ісіне
елеулі үлес қосты. Абай мен М.Әуезов аудармалары – көркем аудармашылық
шеберлікті шыңдаудың керемет тәжірибесі. Абай, М.Әуезов негізін қалаған
аудармашылық мектеп үйренудің үздік үлгісі. Аударма теориясы мен
тәжірибесіне зерттеу жасау, оқулық жазу назардан тыс қалды.
Әдебиетіміздің қайраткерлері әркез көркем аударма мәселелеріне қатысты
ақыл-кеңесін, ой-пайымдауларын ұсынып отырды. Кезінде жоғары оқу
орындарында аудармашы даярлау, мамандану қалыптаспағандықтан, көп жағдайда
тәжірибелік ой-пікірлер қағаз бетінде қалды.
Сондықтан да аударма зерттеуші Р.Хайруллин Аударма өнері туралы ұлт
әдебиеттерінің мысалына сүйенген білгір, білікті еңбектер өте қажет деп
өткен ғасырдың 70-жылдары айтып кеткендей, бұл мәселе ұзақ уақыт өткір
күйінде қалды. Соңғы кездері теориялық, тәжірибелік еңбектер біртіндеп
көріне бастады. Бірақ, нағыз ұлттық аударма ісіне пайда келтіретін, оны
кәсіптік, шығармашылық, өнер бірлігінде терең талдап, жүйелеп, зерттеген
үлкен еңбек зәрулігі айқын сезілді.
Кейінгі жылдары кітапханалар әртүрлі саладағы рыс аудармашылары
аударған шетелдік үлкен танымды, құнды ғылыми зерттеулер, монографиялармен,
ғылымның соңғы жетістігіне, жаңа да тың мәліметке, дәлелді ой-тұжырымға
негізделген еңбектермен, пән оқулықтарымен толығуда. Тіпті аударматану,
аударма теориясы, аударма ісі, тәржімалық тәжірибе туралы теориялық
еңбектер орыс тілінде жыл сайын шығарылуда. Тәуелсіз ел болсақ та, аударма
ісін зерттеуде әлі көштің қою шаңында қалғанымыз шындық. Өткен жылы
Иностранная литература журналында берген сұхбатында өзбек ақыны әрі
журналист Х.Закиров Орта Азияда, оның ішінде Қазақстан мен Қырғызстанда
аударма мектебі жоққа тән, аударма поэзиясы немесе прозасы да іс жүзінде
жоқ – деп айтыпты. Абайдың ұлттық поэзиялық аудару мектебінің негізін
қалағанын, М.Әуезов, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов т.б. әдебиет
тарландарымыздың көркем аудармаға проза, драматургия, поэзия аудармасына
үлкен үлес қосқанын білмей, қате пайымдау жасаған.
Көрші өзбек ағайындарда 1970 жылдардың өзінде аударма жайлы оқулықтар,
еңбектер, зерттеулер жарыса жарық көрді. Аударма зерттеу ісіне грузин,
әзірбайжан, тәжік, қырғыз, украин, Балтық бойы халықтары кеңестік кезеңде
батыл да белсене кірісті.
Қазақ аудармашылары кейбір кемшіліктерді атамағанда, өзге халықтар
әдеби шығармаларын тәржімалауда дарындылығын, білімділігін, зергерлігін
байқатты. Басқалардың әдеби қазынасын аударуда ар-ұятын, жанын салды. Орыс
аудармаларында, басқа ұлт аудармаларында қазақ көркем шығармалары
түсінбестіктен бұрмаланып, қысқартылып, мәтіні, мағынасы түбірімен өзгеріп,
анайылық пен жабайылыққа түсіп жатқанда үнсіз қалдық. Жақсы аударма
бағаланбады, нашары сыналмады. Өзгелердің тілін, мәдениетін үйренуге сондай
бейімбіз, өзіміздің тілді, қадыр-қасиетін тануға келгенде өзгеден кейінбіз
(Ә.Тарақ. Аударма әлемі. Алматы, 2007. 3 бет).
Әдебиет өз тілінде, ұлт көлемінде өсумен қатар, басқа да өскелең ұлт
әдебиетінің жақсы шығармаларын ұдайы қосып алып, байып отыратыны бәрімізге
белгілі. Біздің қазақ әдебиетінде де басқа тілдерден көптеген кітаптар
аударылып жатқаны да, бұл жұмыстың өте кең алуы да заңды. Бұл –
мәдениетіміздің өскелеңдігінің бір белгісі. Жазба әдебиет тілдің баюына,
өсуіне, қалыптасуына көп қызмет ететіні белгілі. Кейінгі ұрпақ тілдің ел
аузынан үйренумен қатар, кітаптан, газет-журналдардан, радио, теледидардан
үйренеді. Әдебиет тілі көпшілікке ұстаздық етеді. Әдебиеттің асқан
шеберлері шығармаларына өте жауапты қарап, Маяковскийдің тілімен айтқанда,
кейде бір сөз табу үшін мыңдаған тонна сөз рудасын ақтарған. Міне, осы
тұрғыдан қарағанда, аударма әдебиетінің тілі осы жоғарыда айтылған талапқа
сай келе ме? Бұл сұраққа жауап беру үшін алдымен төл шығарма мен аударма
шығарманың тілін салыстырып қарасақ, біраз нәрсені аңғарамыз. Сонда аударма
тілі мен төл шығарманың тілінде көп жағдайларда айырмашылық барын көреміз.
Төл шығарманың тілі неғұрлым жатық, қазақ тілінің заңдарына сәйкес, ұғымды
келсе, аударманың сөйлемдері іркіс-тіркіс, сөздері бір-біріне қабыспай,
оқуға ауыр болып келеді де, аударма екені бесенеден белгілі болып тұрады.
Мұның себебі неде?
Әрбір аудармашының тілге ұсталағын былай қойғанда, біздің ойымызша,
мұның екі себебі бар сияқты: біріншіден, біз орыс тілінен аударғанда, орыс
тілі мен қазақ тілінің өздеріне тән ерекшеліктерін, заңдарын, кейбір сөз
тіркестерінің әр ұлттың өзіне сәйкес калыптасу түрлерін ескермей, біріне-
бірін ықтиярсыз бағындыруға тырысамыз, яғни дәл аударуға тырысамыз. Әрине,
мүмкін болғанша, дәл аудару керек. Бірақ та дәл аудару дегенді мағына
жағынан дәл аудару деп ұғынып, осы тұрғыдан қолдануымыз керек (Ғалым
Ахметов. Аударма туралы кейбір ойлар. Аударматануға кіріспе).
Аударма теориясының басты кемшіліктерінің бірі жоғарыда айтылғандай,
жақсы, үлгілі аударма тәжірибелеріне жеткіліксіз, үстірт зер салу, шетел
деп қана зерттеу болып отыр. Ал, асылында, ондай аудармаларды бүкіл егжей-
тегжейіне жете жан-жақты талдау аса мәнді шарт, талдағанда, шығарманың
идеялық, көркемдік қасиеттерін аударманың бойына қалай сіңіргендігін,
образдылығын, түпнұсқаның ырғақтық, үндестік, шумақтық, ұйқастық, нәзік
ұтымды тетіктерін авторының сөз өрнегіндегі өзіне тән ерекшелігін, тарихи
нышандарын беруде аударма өнерінің бұрын-соңды аударма істерінен мүлде
басқаша екендігін дәлелдеу әбден керекті міндет. Бұл байқаулар мен
қорытындыларды біздің аударма өнерінің ең таңдаулы жетістіктері арқылы
түйіндеуге болар еді.
Аудармада сөздің жас айырымына қарай өзгешелігі, бала мен үлкеннің,
бала мен бала арасындағы сөздердің айырмашылығын жақсы білген жағдайларды
кездестіру де қиын. Өте қынжыларлық бір жағдай – түпнұсқа авторы сәтін
келістерген ділмар тапқырлықтар, сөйлем кестесінің гүл көріктері, прозаға
берілген өлең сынды үндестік қасиеттерінің бәрі де дарымай тыс қалады.
Белгілі бір кейіпкер үшін автор әдейі ойлап шығарған, халық мақалынан мүлде
өзге, тың нақыл сөздер де әлсіз аударылады, сөз құрамының ырғағы, әуені
сезілмейді, көптеген шебер жазушылардың шығармаларындағы сөз ойнақылығы да
өшіп кетеді.
Ұлттық көркем прозалардың аудармаларында орыс тілінің соншалықты
кедей, әсерсіз, сұрқой пішіндеріне қайран қаласың. Орыстың сөз
сұлулықтарының, сөйлем өрнектерінің, алуан қырлы, әсері, екпіндіктерінің
орасан мол қазынасынан аудармаларда, түпнұсқаның сорына қарай, ттіпті
дерлік сыбаға алынбайды, пайдаланбайды. Бұл өкініштің бастысы сол, аударма
орыс тіліне түпнұсқадан емес, дарынсыз, олақ қолдан шыққан әлгі бір жолма-
жол аударма (подстрочник) дегеннен аударылады, бұл - өзі өзге тіл оқушысы
мен түпнұсқа арасындағы берекесіз дәнекер. Бұлардың еңбектерінің басты
қасиет – олар Добролюбов айтқан шығарманың ішкі өмірін жақсы бере білді.
Түпнұсқаның негізгі қасиетін осылай көрсеті арқылы олар үздік шығармалардың
ұлттық үнін шығарып, аудармадағы басты мақсатқа жетеді. Творчестволық
жолменшешу арқылы олар бір кезде Тургенев, Гоголь, Белинский талап еткен
аударманың жақсы нәтижелеріне ие болды. Аударма бізге неғұрлым аударма
болып көрінбей, өзінше төлтума шығарма болып көрінсе, онда оның соғұрлым
тамаша болғандығы деген Тургенев. Белинский аударма автордың өзі орысша
жазған секілді көрінсін, көркем аударманы ондай етіп аудару үшін художник
болып туылу керек деп талап еткен.
Бұл секілді аудармалар кейбіреулері қазақ, өзбек, латыш, татар,
армиян, т.б. бола тұра олра шын орысша сөйлейді. Бұл біз аудармашы-автордың
жақсы орыс жазушысы екенін, оның өзіндік түбегейлі шығармаларында ерекше
стилист, ділмар сөздің шебері екенін білеміз, солай бола тұрса да, ол
аударылатын шығарма авторының стиліне өз стилін байланыстырмайды. Сонымен
бірге бұл аудармашы негізгі шығарма авторының тіл ойлау дүниесіне айрықша
ықтият болып, мұқият зер салады. Ол аудармаға сол шығарманың бар материалын
біліп алып кіріседі. Шығармада суреттелетін халық тарихын зерттейді,
кейіпкерлердің дәуірімен, ортасымен терң танысып алады. Әрі үлкен жазушы,
ірі талантты аудармашы болып өнеге көрсететін бұл секілді игіліктер, бір
өкініші, өте сирек кездеседі (М.Әуезов. Көркем аударманың кейбір теориялық
мәсе-рі).
Басқа тілде түпнұсқаның ұлттық ерекшелігін берудің неше алуан жолы
бар. Бірақ бізде бұл салада қалыптасқан, орныққан дәстүр жоқ, бір-біріне
қарама-қарсы келетін қағидалар ғана кездеседі.
Вергилийдің Энедидасын орысшаға аударғанда, В.Брюсовтың сәтсіздікке
ұшырағаны мәлім. В.Брюсов өзінің аудармасында түпнұсқаның гамматикалық
ерекшелігін сақтауға барынша күш салып бақты. Соның салдарынан оның
аудармасы дәл болғанымен, оқуға өте ыңғайсыз, ауыр болып шықты. В.
Брюсовтың аудармасы бр тілдегі сөздерді екінші тілдің синтаксистік
шеңберіне сыйғызамын, соның ырқына көндіремін деп талпынудың жемісті нәтиже
бермейтінін дәлелдеді. Демек, түпнұсқаның ұлттық ерекшелігін бұлай беремін
деп әрекеттену жемісті нәтиже бермейді екен.
Орыс тіліне ұлт ақын-жазушыларының шығармаларын аударғанда, орыс
тілінде жоқ, бірақ түпнұсқаның ұлт ерекшелігінен анық хабар беретін,
аудармаға ұлттық көрік беретін сөздерді аудармай, сол күйінде беру керек.
Бұл жөнінде Х.Ерғалиевтің Біздің ауылдың қызы поэмасын аударған
П.Железновтың әдісін дұрыс деп тапқан жөн. Ол ақсақал, той, ежегей,
бауырсақ, мұрап, шұбат және т.б. сөздерді, қазақтың тұрмыс-жайына
байланысты ұғымдарды сол күйінде алып, оларға орысша түсінік берген. Олар
аудармаға ұлттық көрік, ерекше бояу, көз тартар сипат беріп тұр.
Кейбір аудармашылар ұлт ақын-жазушыларының ерекшелігін беру мақсатымен
экзотикаға ұрынады. Экзотика – ұлт ерекшелігі емес, оған мүлдем жат нәрсе.
Кейбір аудармашылар осы жайды ескермейді.
Аудармада ұлт ерекшелігін мүмкіншілігі болғанша сақтау үшін аудармашы
халық өмірін аударайын деп отырған жазушыдай зерттеп білуге міндетті. Сонда
ғана оның еңбегі жемісті аяқталмақшы. Бірақ біздің ақын-жазушыларымыздың
шығармаларын орысшалап жүрген аудармашылардың көбісі халықтың өмірін
зерттеп білуі былай тұрсын, тіпті қазақ жерін басқан емес. Аудармалардың
шектен тыс болып шығуының басты себептерін ең алдымен осыдан іздеу керек
(Қ.Нұрмаханов. Түпнұсқа және аударма).
Көркем аударма жөнінде Қазақстанда да елеулі жұмыстар істелді. Тек
соңғы төрт, бес жыл ішінде ғана 300-ден аса көркем әдебиет шығармалары
қазақ тіліне аударылып, республикамыздың баспа орындарында 5.000000-ға жуық
данамен басылып шықты. Аударма әдебиетіміздің ішінде Пушкин, Лермонтов,
Гоголь, Толстой, Тургенев, Гончаров, Короленко, Чернышевский, Островский,
Горький, Мяковский тағы басқалары сияқты орыс әдебиетінің классиктерінің
шығармаларымен қатар Шекспир, Шиллер, Бальзак, Свифт, Дефо, Сервантес, Марк
Твен сияқты батыс-еуропа классиктерінің шығармалары да басылып шықты.
Сонымен қатар халық демократиясы елдері мен туысқн республикалардың ақын,
жазушыларының да шығармалары аударылып отыр. Дегенмен, аударма
әдебиетіміздің дені отанымыздың бүгінгі өмірін суреттейтін маңдай алды
шығармалар. Кеңес әдебиетінің Алексей Толстой, Шолохов, Фадеев, Фурманов,
Макаренко, Николай Островский, Павленко, Гайдар, Новиков-Прибой, Федин,
Лацис, Айни, Баширов, Кербебаев, Айбек, т.б. сияқты көрнекті жазушыларының
жүзден аса шығармалары шықты. Бұл әрине зор табыс (Г.Қ.Қазыбек. Аударма
тәжірибесі. Ә.Ипмағамбетов. Көркем аударманың кейбір мәселелері. Алматы,
2006. 58 бет).
Ал қазақ-өзбек әдеби байланыстарына келер болсақ, проза жанрында
болсын, поэзия жанрынада болсын, драматургия жанрында болсын, тіпті, ауыз
әдебиетінде шығармалар аударылып отырған. Мысалы, өзбек халқының ұлы
жазушысы Айбектің шығармаларын қазақ тіліне Қалтай Мұхамеджанов аударған.
Сонымен қатар проза саласында Н.Келімбетов А.Қадыридың Мешіттегі бүйі
романын, П.Қадыровтың Жұлдызды түндер романын, С.Ахмадтың Көкжиек
романын өзбек тілінен қазақ тіліне аударды. Поэзия саласында И.Сапарбай
өзбек ақыны М.Салықтың Өрік дәнегі, Әйелдер үшін өлеңдерін, А.Шердің
Шығыс балладасы, Балақтың соңғы күні атты өлеңдерін қазақ тіліне
аударды. Драматургия саласында Қ.Тұрсынқұлов өзбек драматургі К.Яшеннің
Менің Бұхарам атты пьесаларын қазақ тіліне аударды.
Жалпы қай халықтың болсын әдебиеттерінің достығы, алдымен, сол
халықтардың ақын-жазушыларының достығынан басталады.
Кең тынысты, кемел суреткерлеріміздің бірі – Сәбит Мұқанов өзбек
әдебиетінің ең жақын досы, өзбек қаламгерлерінің қадірменді сыйласы да
сырласы болатын. Өзбек өңірімен ертеден танысқан қаламгер бауырлас халықтың
дарқан дарындары Айбек, Камил Яшен, Ойғұн, Міртемір, Нәсір Фазылов сияқты
т.б суреткерлерімен жақын қарым-қатынас жасаған. Әсіресе, көрнекті ақын
Ғафур Ғұламмен өте жақын дос, сырлас болған (Қ.Сейданов. Өзбек әдебиетінің
досы. Социалистік Қазақстан. 1990. 21 сәуір).
Қазақстан қаламгерлерінің өз шығармаларын бірнеше тілде, сан түрлі
жанрда жазып, жыл сайын жүздеген жинақтар жариялап, әдеби процесте екіпн
де, сапа да, буырқану да болған кезеңде ұлттық әдебиеттердің өзара
жақындасуы мен бір-біріне әсер етуі бүгінгі өлшеммен алғанда, таңғажайып
сипатқа ие болды. Бұл достыққа әдеби апталықтар, жазушылар съезі сияқты
алқалы жиындар тамаша дәнекер бола алады. Мұндай әдеби той-жиындардың
екінші бір қыры – осындай сәтте әр түрлі ұлт өкілдерінің бас
қосатындығында, танысып-табысатындығында, пікір алысып, рухы байып
қайтатындығында. Қай елде қандай әдеби, мәдени жаңалық болып жатқанын
білудің өзі бір ғанибет. Кейде ұзақ жылдара созылатын әдеби достық осындай
кездердегі таныстықтан басталады. Бастапқыда жай таныстық уқыт өте келе
жолдың алыс жақындығын да білдірмейтін үлкен достыққа ұласады. Баяғы Шоқан
Уәлиханов пен Федор Достоевскийдің шынайы достық дәстүрлері қазақ
жазушылары мен басқа ұлт жазушыларының қарым-қатынасына арнасын салып
кетті.
– Бұл сапар жай сапар емес. Мен Әлімжан досыма бара жатырмын. Ол
екеуміз талай заманнан бері доспыз. Өзбекстанда біздегі сияқты
жазушыларының қатары көп емес. Бірақ классикалық әдебиеттің алтын қазығы
Ресейде қағылған деп есептесек, осы Әлімжанның жазғандарында орыс
жазушыларының керемет көркем үлгілері ұшырасады. Бұл өзінше жазған,
Өзбекстандағы өз қаламдастарының ешқайсысына ұқсамаған, орыс әдебиетінің
жаңашыл әдістеріне жақындатып жазған жазушы. Жалпы, адам мен адамның
арасындағы достықтың түрі де, сипаты да әртүрлі болады ғой, бірақ
әдебиеттегі достық өзгеше. Әлімжан екеумізді жақындатқан да,
байланыстыратын да жайттар көп. Әлімжан екеуміз ғана емес, қаламгерлік
арасындағы достық қарым-қатынастар сонау Мұхаңдар, Мұхатр Әуезовтерден
басталады. Саясаттың салқыны, басқа келеңсіз нәрселердің көлеңкесі түспеген
кезеңде, қазақ пен өзбектің көптеген ақын-жазушысы жарасты көңілмен бір-
бірімен өте жақын араласты. Мысалы, Мұхтар Әуезов пен Айбек дос болды,
Сәбит Мұқанов пен Ғафур Ғұламның құшақтары жазылмаған жолдастар еді,– деді.
Екі елдің өмір бойы құшақ айқастырған қос қаламгері Әбдіжәміл
Нұрпейісов пен Әлімжан Якубов жай ғана достар емес, әдебиеттің күшімен ел
мен елді теңгерген ерлер де (А.Аханбайқызы. Көңіл ұйығын іздеп барды
Әбекең! Айқын. 9 қараша. 2006).
Бүгінгі таңда қазақ және өзбек әдебиетінің сүбелі, марқа әдебиетке
айналғандығын барлық жанрларында да аңғартып отыр. Өйткені, қазіргі күнде
екі әдебиеттің қай жанрын ауызға алсақ та, құнарлы құнды шығармаларды мол
ұшыратамыз. Екі әдебиетте де халықтар достығы тақырыбы әрқашан алғы орында.
Әсіресе, поэзияда бұл тақырып әріден басталған. Оның тартар тамыры тым
тереңде. 15 ғасырда өмір сүрген ұлы гуманист Ә.Науаидан бастап Лутфи,
Бабыр, Мәжилиси, Мухими, Фурхат, ал қазақ әдебиетінде Шоқан, Ыбырай, Абай
сияқты асыл ой иелерінің мейірлене қастерлеген, тамсана жырлаған
тақырыптары осы. Ә.Науаидың Хамса кітабындағы әрбір дастаны, сондай-ақ
Лутфидың Гүл мен Наурыз, Бабырдың Бабырнама, Мәжилисидің Хассиси
Сейфулмул сияқты шығармалары мен Абай, Фурхат, Ыбырай шығармашылығының
арасында үзілмес байланыс бар. Олар туған халық қараңғылық пен мешеуліктен
жаңалыққа, ұлы идеяларға үндеп, үнемі ілгерілеу жаршысы, халықтар
арасындағы бірлік пен туысқандықтың, достықтың уағыздаушысы болды.
Міне, бұл қасиетті бастау бұл күнде Сәкен мен Хамза, Сәбит пен Ғафур,
Мұхтар мен Айбек, Ілияс пен Хамит, Әлімжан, Бейімбет пен А.Қаһһар, Ұйғын
мен Әбділда Тәжібаев, Ғали Орманов пен Тайыр Жароков, Хамит Ерғалиев пен
Сырбай Мәуленов, Дихан Әбілов пен Жұбан Молдағалиев, Міртемір мен Зүлфия
сияқты ақындардан желі тартып, кең арнаға айналып отыр. Бұл кезде қазақ
поэзиясында өзбек тақырыбы, өзбек поэзиясында қазақ тақырыбы өзіндік үн,
ерекшелігімен күн сайын кең жырланып, соны серпілістер жасауда (Қ.Сейданов.
Достық жыры.Жұлдыз. 1968. №9 144 б).
Жазушы, публицист, ғалым, аударма сыншысы, шебер аудармашы
Ә.Сатыбалдиев өзбек жазушыларының шығармаларын аудару барысында: Аударма
деген сөзбе-сөз көшіру емес, мағынасын түсініп, өзбекше сөйлету,
сөйлеткенде оқырман қақалып-шашалып қалмайтындай, рахаттанып, қызығып
оқитындай етіп беру керек екенін түсіне бастадым,- деп, А.Қаһһар,
Ш.Рашидов, Н.Фазылов шығармаларын қазақ тіліне еркін сөйлете отырып, екі
елдің әдебиетін байланыстырудың нағыз дәнекері бола білді. Әрине, өзбектің
тілін, дәстүрін жақсы білгендіктен оның аудармаларының тілі жатық, ұғымға
жеңіл болып келеді.
Басы Абайдан бастап қазақ әдебиетінің азды-көпті елеулі
шығармаларының өзбек тіліне аударылмағаны жоқ деуге болады. Солардың бәрі
қазақ тілінен өзбекшеге тікелей аударылған. Аудармашы өзбек жазушыларының
шығармаларын аудару барысында, авторлармен тікелей хат алысып, ақылдасып
отырған екен.
Ә.Сатыбалдиевтің тек аудармамен айналысып қана қоймай, ондағы қазақ
жазушыларының өзбек тіліне аударылып жатқан, не болмаса аударылатын
шығармаларынан хабар алып, ақылдасып отырған хаттарының өзі бір төбе. Жалпы
хаттарының мазмұнынан Ә.Сатыбалдиевтің өзбек, қазақ халқының достығын
әдебиетте де тереңдетуге ұмтылған тұлға екенін байқаймыз (Л.Дәуренбекова.
Эпистолярлық жанрдың көркем аудармаға ықпалы.Ақиқат. 2004. №4 85 б).
Әлем әдебиетінің мақтанышына айналған Мұхтар Омарханұлы Әуезов Орталық
Азия халықтары әдебиетінің, оның ішінде туысқан өзбек әдебиетінің ең жақын
дрсы, өзбек жазушыларының қадірменді сырласы еді. Өйткені Мұхтар Әуезов
1922 жылы Ташкент табалдырығын аттап басқан кезден-ақ, өзбек өміріне, өзбек
әдебиеті мен мәдениетіне ыстық ықыласпен назар аударып, оны өмірінің соңғы
сәттеріне дейін кең өріс алдырды.
Расында, да Мұқаң өзбек әдебиетінің өткен дәуірі мен 20-ғасырдың 60-
жылдарында қол жеткен табыстарына дейін ден қойып, оны ыждағатпен үйреніп,
зерттеп, өзбек ақын-жазушылары жайлы құнды да құнарлы пікірлер айтты. Өзбек
әдебиетінің ірі саңлағы Абдулла Қадири мен тәжік, өзбек әдебиетінің
мақтанышына айналған Садриддин Айниді ұлағатты ұстаз ретінде танып, Айбек,
Ғафур Ғұлам, Уйғұн, Миртемир, Иззат Сұлтан, Асқад Мұхтар сияқты т.б өзбек
суреткерлерімен достық қатынаста болып жүріп олармен етене, жақын араласты.
Мәселен, Мұқаң: Біз жас кезімізде Абдулла Қадири романдарын бас алмай
оқитын едік. Біз оның адам характерін жасаудағы шеберлігіне, адам жанына
құштарлығына өз геройына сүйсінетін ғажайыбына таң қалатынбыз. Абдулла
адамзаттың қас дұшпанына деген кекшілдігімен бізді қайран қалдырды. Ол
біздің кеудемізде өмірі өшпес із қалдырды,– десе, белгілі өзбек ғалымы
және драматургі Иззат Сұлтанов: мен Мұхтар Әуезовпен 1953-1954 жылдарда
Москвада, МГУ-дің СССР халықтар әдебиеті кафедрасында біраз уақыт бірге
қызметтес бола жүріп оынң дархан дарынына, терең біліміне талай рет тәнті
болғам. Ол шын мәніндегі талантты ғалым, аса үлкен суреткер еді ғой. Біздің
Абдулла Қадиридің ақталып, әдебиетіміздің майданына қайта келуіне Мұқаңның
ой түйіндері себепші болады,– дейді.
Рас, Мұхтар Әуезов 1922, 1928-30 жылдары Ташкентте болған шағында Орта
Азия Мемлекеттік Университетінің аспирантурасын тәмамдап, Алматыға
оралғаннан кейін де, ақ алтынды аймақ – Өзбекстанда өткізілген әдеби
жиындар мен симпозиумға, ғылыми конференциялар мен торқалы тойларға
қатынасып, Орта Азия әдебиеті жайлы, оның көрнекті өкілдері туралы өз
ойларын ылғи да ортаға салып, Халықтар достығы мен туысқандығын биікке
көтерді.
Әдебиеттер байланысының алуан сырларын ашып, достық идеяларын кең өріс
алдырады. Мәселен: 1944 жылы Ташкентте өткізілген Орта Азия халықтар
достастығының апталығына қатысып, өзінің қаламдас достары Айбек, Ғафур,
Ғайрати, Миртемир, Иззат Сұлтанов, Асхат сияқты т.б өзбек қаламгерлерімен
сұхбаттас болды. Нәтижесінде туысқан өзбек халқының халқының өмірі, тірлік
тыныстарымен кеңірек танысып, олардың достық көңілін, ағайындық бейілін
аңғарады. Сонда халықтар достығы мен туысқандығы жайлы ой толғап, Орта Азия
әдебиеті мен қазақ әдебиетінің байланысы жайлы пікір білдіреді.
1957 жылы Мұхтар Әуезов белгілі тілші ғалым Сәрсен Аманжоловпен бірге
Ташкентке келіп, Шығысты зерттеушілердің Бүкіл Одақтық бірінші
конференциясына қатысады. Әрі, осы келісінде Низами атындағы Ташкенттің
Мемлекеттік педагогикалық институт студенттерімен кездеседі. Ұлы суреткер
кездесу кешінде Орта Азия әдебиетінің қол жеткен табыстарына кеңірек
тоқтала келіп, өзбек әдебиетінің бұрынғысы мен бүгінгісіне барлау жасайды.
Өзбек әдебиетінің ірі тұлғалары Айбек, Ғафур Ғұлам, Камил Яшен, Ұйғұн,
Абдулла Қаһһар, Асқар Мұхтар шығармаларын құрметпен тілге алып, қазақ,
өзбек халықтары достығы мен туысқандығы, әдебиеттерінің байланысы жайлы ой
түйді, кемел пікір қозғайды (Қ.Сейданов. Мұхтар Әуезов және өзбек
әдебиеті.Айғақ. 2004. 29 қыркүйек. 11 б).
Партияның көмегі мен халықтың қолдауы арқасында жадиттерді
идеологиялық майданда бас көтермейтіндей етіп талқандаған өзбек кеңес
әдебиеті 20 жылдардың аяқ кезінде дамудың сара жолына түсті. Әдебиетке
Хамид Әлімжан, Ғафур Ғұлам, Айбек, Ұйғын, Яшен, Сафар, Айдын, Абдулла
Қаһһар тағы басқа талантты ақын-жазушылар келді. Бұл қаламгерлер тобы жас
кеңес әдебиетін тамаша туындылармен молықтырды. Х.Әлімжанның Аймақтың
бақыты, Жоғалсын жау!, Ғ.Ғұламның Кукан жалшы, Айбектің Ұста Жора
атты шығармалары осы жылдары жарық көрді.
Көп ұзамай бірінші буынды өкшелей өзбек әдебиетінің отрядына тағы бір
топ жазушы келіп қосылды. Бұл жақсы дайындықпен, баянды біліммен келген
талант иелерінің арқасында Әмин Умари, Хасан Пулат, Зульфия, Сұлтан Жора,
Темір Фаттахтар бар еді. Бұл ақын-жазушылар, өздерімен бірге жаңа леп, жаңа
сапа ала келді.
Отан соғысы кезінде жазылған кесек-кесек романдар, ұзақ желілі
дастандар, драмалық шығармалар, жауынгерлік отты очерктер мен
публицистикалық мақалалар бүкіл өзбек кеңес әдебиеттерінің даңқты беттерін
құрайды. Х.Әлімжанның Роксанның көз жасы, Ғ.Ғұламның Сен жетім емессің,
Шығыстан келемін атты өлеңдері, Ұйғынның Жеңіс жыры деген өлеңдер
жинағы Яшеннің Генерал Рахимов, Басқыншыларға өлім пьесалары,
Зульфияның Оның аты Фархад еді деген дастаны, Х.Ғұламның Мен кек
аламын, Ескерткіш, Салют атты өлеңдер жинақтары, А.Қаһһардың
Әңгімелері мен очерктері бұған айқын дәлел бола алады. Бұлар өзбек
әдебиетінің алтын қорына енген сүйікті шығармалар.
Соғыстан кейінгі жылдарда өзбек әдебиеті барлық жанрда қаулап өсті.
Бұрынғы аға буындардың қатары жас таланттармен молықты. Проза жанрында –
А.Қаһһардың Қос шынар, Қыштақ, Айбектің Алтын алқаптан ескен самал,
Парда Тұрсынның Оқытушы, Ш.Рашидовтың Жеңімпаздар, Дауылдан да күшті,
Асхад Мұхтардың Апалы-сіңлілер романдары мен повестері, драматургияда –
Ұйғынның Новбахор, А.Қаһһардың Жаңа жерде, Ауру тістер, Н.Сафаровтың
Шығыс таңы, Ш.Тұйғынның Махаббат атты пьесалары, пэзия саласында –
Ғ.Ғұламның, Х.Ғұламның, Зүльфияның, Ұйғынның, Р.Бабажанның, М.Бабавтың
түрлі тақырыптарға арналған сазды өлең-жырлары, дастандары жарыққа шықты.
Бұл шығармалардың тақырыптары әр алуан.
Өзбек кеңес әдебиеті шығармашылық өсу жолында. Ол күн санап қанатын
кең жайып, барлық жанры кемелденіп, өркендеп келеді. Қазіргі өзбек әдебиеті
тамырын тереңге жіберген, жасыл жапырақтар бұтақтарын кең аспанға созған
алып емен тәрізді. Бұл теңеу тым қарадүрсін болғанмен бүгінгі өзбек
әдебиетінің мағына-мазмұнын шынайы бейнелейтін тәрізді. Қазір оның еңбекші
елге түсірер саясы мен рухани жағынан шөліркеген жанға берер сусыны мол
(Қ.Нұрмаханов. Кемелдеген әдебиет.Коммунизм таңы. 1962. 15 мамыр).

Проза

Өзбек жазушыларымен, зиялыларымен кездесіп, жиі-жиі сұхбаттас болған
Сәбит Мұқанов туысқан халық өмірін, қазақ-өзбек халықтарының достығын өз
шығармаларына арналы арқау, өрісті өзек етті. Мысалы, 1943 жылдың 31
қаңтарында Ташкентте неміс басқыншылығына қарсы ұйымдастырылған жиынға
академик Қ.И.Сәтбаевпен бірге С.Мұқанов та қатысады. Сонда өзінің қаламдас
достары Хамит, Әлімжан, Айбек, Ғафур Ғұлам, Камил Яшен сияқты өзбек
жазушыларымен кедеседі. Өзбек-қазақ халықтарының достығы туралы ой толғап,
әдеби байланыстар жайында сыр шертіседі. Нәтижесінде, 1946 жылы жазылған
Сырдария романынан өзбек әйелі – Шаадат образын көреміз. Автор осы
туындысында өзбек елінің тірлік-тынысын суреттей отырып, өзбек әйелдеріне
тән биязылық пен нәзіктік сырларын аша түседі.
Қазақ-өзбек халықтарының дәстүрлі достығы мен туысқандығына ерекше
ілтипат пен айрықша мән бере қараған Сәбең, екі халық достығы жайлы,
әдебиеттерінің байланысы туралы, өзбек қалмгерлері жөнінде ойлы да мәнді
мақалалар да жазды. Бұл ретте оның Туысқандығымыз жайлы бірер сөз, Үлкен
мәдениет қайраткері, Әдебиетіміздің достық жаршысы, Жас жігіттей
гүлденсін, Туысқандар сияқты т.б мақаларын атауға болады. Мәселен, ол
екі халықтың тарихи тамырластығы жайлы тоқтала келіп: Өзбек – өз ағам
деген сөз, қазақ, қазақ болғалы айтылып келе жатқан сөз. Бұлай деудің
тарихи мәні бар. Өзбек пен қазақ белгісіз замандардан бері төскейде малы,
төсекте басы қосылған, аралас-құралас елдер,– десе, тағы бір ұлағатты ой
түйінінде: Науаи заманынан басталған әдебиеттік байланыс, кеңестік дәуірде
де әлдеқайда өркендеді,– деп үлкен бір салиқалы байлам жасады.
Соңғы рет 1971 жылы Өзбекстан жазушылар одағы басқармасының пленумына
қатысып, екі халық достығы жайлы, әдебиеттер байланысы туралы келелі
пікірлер қозғады. Ғафур Ғұлам, Айбек, Мақсұт Шайхзада секілді ардақ тұтар
қаламгерлер өмірден өткен соң, өзінің де байланысуы бәсеңст түскендігін
айта келіп, өзбек-қазақ халықтарының дәстүрлі достығын, соның кең өрісін
сақтай түсу жөнінде өнегелі лебіз білдірген еді. Сонда өзбек жазушыларынан
Хамит Ғұлам, Мирмухсин, Иззат Сұлтанов, Асқад Мұхтар, Нәсір Фазылов, Вахоб
Розыматовтармен пікір алыса отырып, Бақыт – достықта, ырыс – ынтымақта,
біз қазақ-өзбек халықтары достығын, әдебиеттер байланысын күшейтуіміз
керек, – деген болатын.
С.Мұқанов соңғы сапарында кәрі тарих куәгері болған Самарқанд
қаласында да болып, өзбек өңірінен алған әсерлері Аспаз, Азамат
адамдар, Туысқаныма, Достық белгісі, Ғафур Ғұлам, Досыма деген
прозалық, поэтикалық шығрмаларында кең өріс тапқан (Қ.Сейданов. Өзбек
әдебиетінің досы. Социалистік Қазақстан. 1990. 21 сәуір).
Өзбек әдебиетінің ең жақын досы, өзбек жазушыларының қадірменді
сыйласы да сырласы – Сәбит Мұқановты туысқан өзбек халқы да, оның
қаламгерлері де ерекше қадір тұтып, өздерінің Ғафур Ғұламы мен Айбегіндей
көреді. Біздің Сәбит аға деп, құрметпен тілге алып, оның шығармаларын
сүйіп оқып, сүйсіне пікір айтады. Ерекше қадірлеп, ардақ тұтады.
Социалистік Еңбек Ері, белгілі драматург К.Яшен: Сәбит аға Өзбекстанда
құрметпен еске алынатын сүйікті қаламгер. Оның туындылары біздің елімізде
сүйіп оқылады, – десе, белгілі өзбек ақыны және прозтгі Мирмухсин: Сәбит
ағаны мен Ғафур Ғұлам, Айбек, Абдулла Қаһһар қатарларына қоямын. Онымен
талай рет сөйлескенде оның дарқан дарындылығына тәнті болғанмын, – дейді.
Расында да Сәбит Мұқановтың шығармалары өзбек тіліне аударылып, өзбек
оқырмандарының кітапханалары арасынан өз орнын тапқаны қашан. Сәбиттің
Өмір мектебі 1954 жылы Нәсір Фазылов аудармасында өзбек оқырандарына
жетсе, оның Ботакөз романы 1962 жылы Хабиба Зияханов аударуымен өзбек
тілінде жарық көрді. Сондай-ақ Сәбиттің Балуан Шолақ шығармасы да Нәсір
Фазылов аудармасында өзбек оқырмандарының жүрегінен орын алды. Оның үстіне,
1960, 1971 жылдары Өзбекстанда қазақ әдебиеті мен өнерінің апталығы болып
өтуіне орй Өзбекстанда Қазақ әңгімелері, Қазақ қындары, Алатау оттары
сияқты т.б жинақтар өзбек тілінде жарық көрді. Бұл жинақтарға Сәбит
Мұқановтың өлеңдері мен әңгімелері де енген.
Көптеген қазақ жазушыларының шығармаларын өзбек тіліне аударылып, екі
әдебиеттің достық байланысуында қыруар қызметтер атқарып, жүрген аудармашы,
әрі прозаик Нәсір Фазыловтың Ғафур Ғұлам мен Сәбит Мұқанов туралы Қос
шынар атты повесть жазуы, туысқан өзбек халқының, қаламгерлерінің Сәбит
Мұқановқа деген үлкен құрметінің, ыстық ілтипаттарының айғағы (Қ.Сейданов.
Өзбек әдебиетінің досы. Жалын. 1987. №6. 67 б).
Н.Фазылов Ә.Сатыбалдиевке жазған хатында қазақ жазушыларының
шығармаларын өзбек тіліне аударып басып шыға салысымен Ә.Сатыбалдиевпен
хабарласып, бір-бір данасынан жіберіп, пікір білдіруін өтініп отыратыны
байқалады. Оның аудармаларына ерекше көңіл бөлген Ә.Сатыбалдиев: Отыз мың,
қырық мың дана болып өзбек тілінде басылып шығып, қазіргі уақытта жұртшылық
арасына кеңінен тарапкеткен қазақ жазушыларының сүбелі туындылары өзбек
жазушыларына Нәсірдің аудармсымен жетіп жатыр, – деп Н.Фазыловтың
шығармашылығына ризашылығын да білдіреді.
Ә.Сатыбалдиев Н.Фазыловтың Жүрек әмірі атты повесін қазақ тіліне
аударған. Онда колхоз құрылысының алғашқы дәуірі баяндалады. Орыс, қазақ,
өзбек халықтарының бірігіп байларға қарсы күресі кезіндегі достығы
суреттелінеді. Сондай-ақ, Ұлы Отан соғысы тұсындағы ауылдың тыныс-
тіршілігі, сол кездегі қоян-қолтық еңбек етіп жатқан қазақ, өзбек
еңбектерінің туысқандық қарым-қатынасы, өзара ынтымағын, жастықтың шынайы
махаббаты бейнеленеді. Бұл повесті аудармас бұрын аудармашы алдымен
автормен ақылдасып, ол келісімін бергеннен кейін аударуға кірісті.
Аудармашы түпнұсқа мазмұны, түрі, идеясы, тақырыбы, композициясы,
қысқасы барлық құрылымдық жүйесін, көркемдік элементтерін аударма
шығармашылығында нақты да айқын қамтумен бірге, мәтіннің толық сәйкестікте
оқырманға жетуіне жауапкер екенін сезінуі тиіс – бұны тек аудармашыға ғана
емес, авторға қатысты айтсақ болады. Себебі, автор өзінің шығармасының өзге
тілге аударылуына назар аударып, аудармашыға көмектесіп отырса, аударма
шығарма түпнұсқадағыдай болып шығатыны даусыз. Н.Фазылов та өзге ұлт
оқырмандары алдында жауапкершілікті сезіне отырып, туындысының аударылуына
селқос қарамай, аудармашыны кеңесіп отыруға шақырып тұр.
Ә.Сатыбалдиевтің мұрағатымен таныса отырып, оның көзі тірі авторлармен
шығармашылық қарым-қатынаста болып, сапалы көркем аударма жасағанды жөн
көретінін байқаймыз. Бұл, әрине, аударма сапасын арттыруға септігін
тигізеді. Ол тек Н.Фазыловпен ғана емес, сондай-ақ, А.Қаһһар,
Ш.Рашидовтармен де хат арқылы пірік алысып отырған.
А.Қаһһардың Синчалак повесін Қыштақ деген атпен аударып, қазақ
оқырмандарына ұсынады. Повестегі негізгі идея – басты кейіпкер Сайда
образын үлгі ете отырып, адамгершілікті дәріптеу. Ел басшысы Сайда – қайсар
әйел. Сайданы ауызға алғанда Б.Майлиннің Раушан коммунисі еске түседі.
Раушан біртіндеп өсу сатысында көрінсе, Сайданың одан өзгешелігі – ол
қалыптасқан күйде көрінуі. Раушан – 30-жылдардың кейіпкері, кеңес
өкіметінің алғашқы жылдарының кейіпкері. Ал, Сайда бертінгі, кеңес өкіметі
жаңа орнаған социализм жаңа қоғамдық құрылыстың, халықтың көзі ашылып,
көңілі оянып болған кездің кейіпкері. Сайдада Б.Майлиннің Биқасабының да
мінездері де ұшырасады. Ол да кейде тік айтып, тіліп түседі. Бірақ, Биқасап
оқымаған ауыл әйелі, қатты айтып қайырып тастаудан ары аса алмайды. Сайда
айтыса да, тартыса да біледі. Жалпы бұл жазушының қай шығармасын алмайық
психологияға, характерлер қақтығысына құрылады. Сюжетін де, композициясын
да соған бейімдейді – деп, кезінде профессор Ф.Оразаев та бұл шығармаға өз
бағасын берген екен. Жалпы Ә.Сатыбалдиев бұл шығарманы түпнұсқамен пара-пар
етіп сәтті аударған.
Жазушымен осындай қарым-қатынасы аударманың табысты жасалуына
жәрдемдеседі.
Түпнұсқадағы ең басты дүниені түсініп алмайынша аударма жасау мүмкін
емес. Ә.Сатыбалдиевтің аудармадағы ұстанымы – аударманы әрі дәл, әрі
түсінікті етіп шығара білу. Себебі, Бөгде сөздің дәл мағынасын тауып
алмай, оны мағыналық жағынан үйлеспейтін сөзбен ауыстыру, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.