Діни экстремизм мен терроризмнің саяси-әлеуметтік негіздері (Орталық Азия мемлекеттері мысалынан)
Абай атывдығы Қазақ Үлттық педагогикалық
университеті
Қолжазба қүқығында
Діни экстремизм мен терроризмнің саяси-әлеуметтік негіздері (Орталық
Азия мемлекеттері мысалынан)
Саясаттану ғылымдарының кандидаты ғылыми дэрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Алматы, 2006
Кіріспе 3
1 Діни экстремизм мен терроризмнің теориялық және
методологиялық мәселелері
1.1 Адамзат тарихывдағы дінге саяси көзқарас және діни
алауыздық 14
2. Діни экстремизм мен терроршылдықтың түрлері 29
3. Діни фундаментализм мен терроризмнің өзара байланысы және
олардың Қазақстанға ықпалы 45
2 Діни экстремизм мен терроризмге кдрсы күрестің негізгі
бағыттары
2.1 Орталық Азиядағы діни экстремизм мен лаңкестіктің саяси-
олеуметтік себептері 66
2. Қазақстан Республикасында терроризм қауіпіне қарсы
күрестің саяси-құқықтық шаралары 83
3. Діни экстремизм мен терроризмге қарсы күрестің
баламалы жолдары 99
2.4 Терроризм қауіпіне қарсы күрес саясатын жетілдіру
мәселелері 105
Қорытынды 119
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 127
Қосымша 142
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. XXI ғасырда әлем адам айтқысыз жылдам
өзгеруде. Ол барған сайын қауіп-қатерлі және болжап болмайтын сипат алуда.
Бүкіл әлемнің саяси, әлеуметтік, экономикалық, мэдени және рухани жағдайына
ықпал етіп отырған діни экстремизм мен терроризм XXI ғасырдың ең бір өзекті
мәселелерінің біріне айналып отыр. Террорлық актілерге итермелейтін
антагонизмдер және қайшылықтар өсе түсуде.
Жаһандану процесі мен идеологиялық қарама-қайшылықтар мен қауіп-
қатерлі үлттық-діни қайшылықтар да өршуде, бүлар бірімен-бірі астасып
күрделеніп кетті. Қазіргі кезде діни фундаментализм мен лаңкестік бір ғана
аймаққа, бір ғана мемлекетке тән нәрсе болмай отыр. Әлемдік дәрежеде
лаңкестікке апаратын діни экстремизм жалғаса түсуде. Түрлі топтар осыны
пайдалану арқылы саяси-экономикалық мәселелерді шешуге тырысуда. Оның
Қазақстанға да ықпалы болатыны белгілі. Қазақстан халқына президент
жолдауында айтылғандай, қазіргі кезде терроризмнің қатері туралы айта келіп
былай деп атап көрсетті: "Біріншіден, осы өңірде түрақсыздық пен діни
экстремизм етек жая бастады. Екіншіден, географиялық орналасуы жағынан
алғанда Қазақстан белортасында түрған өңірде есірткі таратудың тыйылмай
отыруы. Сондықтан да біз осы проблемаларды шешу үшін барлық мүдделі
мемлекеттермен жэне халықаралық үйымдармен бүрынғысынша белсене
ынтымақтасатын боламыз. XXI ғасыр қатерлерінің ішінде халықаралық лаңкестік
ерекше орын алып отыр" [1].
Қазіргі терроризмнің бір ерекшелігі - оның әлемдік сипат алуы. Жылдан-
жылға халықаралық терроризмнің бейбіт халық арасындағы қүрбандары көбейе
түсуде [2].
Дінді, әділеттілікті, еркіндікті, теңдікті өзінше түсінетіндер
арасында дау-жанжалдар күшейе түсуде. Ол экстремизм мен терроризмге, аяғы
антитерроризмге үласуда. Мүндай жағдай тарихта бүрын да болған. Ал 2001
жылғы 11 қыркүйектегі АҚШ-тағы болған террорлық акт жаңаша сипат алып,
терроризммен күрестің бүрын тарихта болмаған жаңа кезеңіне негіз болды.
Терроршылдық өршіп түрған қазіргі кезде адамзат онымен күрестің
бірден-бір жаңа және тиімді жолын таба алған жоқ, тек оның алгышарттарына
гана қол жеткізді. Әлемдік қауымдастық онымен күрес жөнінде әскери күш
қолдану үшін халықаралық дэрежеде күш біріктіру қажеттігін жариялады. Бірақ
бүл саланың өзінде де шешілмеген мәселелер жеткілікті.
Ал Орталық Азиядағы орын алып отырған дін атын жамылған экстремизм мен
терроршылдықтың саяси-әлеуметтік негіздерін зерттеу өз алдына актуальды
мәселе.
Біріншіден, дінге байланысты экстремизм мен террор кеше мен бүгін ғана
пайда болған құбылыс емес. Оның ертеден келе жатқан тарихи тамыры терең.
Қазіргі лаңкестік әрекеттердің мәнін түсінуде адамзат тарихындагы діни
көзқарастар мен саясаттарды ғылыми жағынан зерттеудің маңызы ерекше.
Өйткені ол, осы кездегі діни экстремизм мен терроризмнің саяси-әлеуметтік
негіздерін анықтауға жәрдемдеседі.
Екіншіден, қазіргі кезде Қазақстан Орталық Азияға қақпа рөлін атқарып
түр. Себебі, мүнда негізгі интеллектуалдық және техникалық потенциал және
үлкен табиғи ресурс шоғырланған. Қазақстан әрі Европалық, әрі Азиялық
мемлекет. Ал оның Орталық Азиядағы көршілері туралы бүлай деуге болмайды.
Қазақстандағы діни ахуалдың да басқалармен салыстырғанда өз ерекшелігі
болып отыр.
Орталық Азиядағы діни экстремизм мен терроризмнің Қазақстанға тигізер
ықпалы қандай? Ауғанстандағы талибандарға, Аль-Каеда үйымдарына соққы
бергенімен, ортаазиялық мемлекеттерге діни экстремизм қаупі сейілген жоқ.
Мүнда халықаралық экстремистік үйымдардың үялары сақталған. Оған есірткі,
қару-жарақ тасымалы, босқындар мәселесі қосылуда. Осы жағдайды саяси
түрғыдан салыстырып зерттеудің үлкен маңызы бар. Бүл ретте Қазақстан
Президенті Н.Э. Назарбаев былай деп атап көрсетті: "Қазақстанда терроризм,
сепаратизм және экстремизм проблемалары бар. Әсіресе халықаралық
терроризмнің кең қанат жайғанын жэне халықаралық қауымдастық пен
аймақтардың саяси-әлеуметтік және экономикалық мәселелермен үштасып,
саясиланғанын ескерсек, олардың тарапынан туындаған қауіп ойдан шығарылған
емес, нақты және шынайы өмірлік қауіп" [3].
Үшіншіден, Қазақстанда терроршылдықтың әлеуметтік негізі жоқ дейтін
жалған пікірді әшкерелеу де актуальды. Қазіргі кездегі мемлекет басшылары
мен саясаткерлердің Орталық Азия аймағында терроршылдықтың ислам дінімен
ешқандай байланысы жоқ деген пікірлері зерттеушілерді ойландырмай қоймайды.
Сондықтан бүның "сырын" ашу ісі де маңызды. Терроризмнің дінмен
байланыстырылуы, біздіңше, тегін емес. Осы күнге дейін діни фундаментализм
идеясының мәні және оның адамдардың психологиясы мен мінез-қүлқына эсері
толық зерттеліп болған жоқ. Лаңкестік жолға түскен адамдардың іс-әрекеті
неліктен дінмен байланыстырылады? Неліктен терроризм мен антитерроризм
арасындағы күрес діни белгілеріне қарай жүргізіледі? Діни идеялардың қайта
күшейе түсуінің Қазақстанда діни экстремизмнің
бас көтеруіне қаншалықты ықпалы бар? Адамның немесе белгілі бір топтың
лаңкес екенін анықтаудың критериі неде?
Дін атаулы, оның ішінде ислам діні, зиянды деп біржолата түйіндесек
қателескен болар едік. Мәселе діннің экстремизм мен терроризмге қатыстылыгы
жөнівде болып отыр. Сондықтан дінмен байланыстырылып жүрген лаңкестікті
тереңірек ғылыми зерттеу қажет.
Төртіншіден, астам державалар тарапынан лаңкестікке ғана күресте қарсы
кінәлілерді біліп алмай, оның туу себептерін анықтап алмай түрып беталды
соғыс жүргізу орын алуда. Олай болса "діни экстремизм", "исламдық
терроризм" туралы әлемдік ақпарат қүралдарывдағы даурықпа
науқаншылдықтарда, біздіңше, ғылыми дәлелдемелер жетіспейді, оны бағалауда
біржақтылық басым. Оны ашып көрсетпей болмайды.
Ең алдымен экстремисшілдік пен терроршылдықтың шығу себептерін анықтап
алу қажет. Онымен күресте эскери күш қолданудан басқа баламалы жолдарды да
қарастыру керек. Терроршылдыққа қарсы күрес жүргізіп жатқан коалициялық
күштердің өз саясаты да кінаратсыз емес. Ал ол ғылыми талдауды қажет етеді.
Үстем болып отырған күштердің тарапынан да қателіктер, әділетсіздіктер орын
алуда. Міне осыны да анықтап алу қажет.
Бесіншіден, еліміз тәуелсіздік алғалы діннің дамуына кең жол ашылды.
Көп жыл кеңес тегеурінін көрген мүсылман қауымы Қүран-Кәрімді еркін оқуға
мүмкіндік алды. Мүсылман дінін басқаратын, оның дамуын реттейтін,
үйымдастыратын, уағыздайтын тәуелсіз басқарма қүрылды. Мешіттердің жаппай
ашылуы өз алдына, жастар ислам дініне бет бүра бастады. Егер 90-шы жылдарға
дейін дін "апиын" деп келеек, енді діннің рухани жағынан пайдалы екеніне
көңіл бөліне бастады. Бірақ, әлі де болса елде діннің шынайылыгы қалыптасып
болган жоқ. Бүл салада бүрмалаушылықтар, діни дүмшеліктер жетіп жатыр.
Осының негізінде діни фанатизмге байланысты терроршылдық қауіпі пайда
болуда. Сондықтан оның себептерін зерттеу қажет болып отыр.
Аптыншыдан, көп ретте ислам дінін тек қана мәдениет пен адамгершілікке
байланысты қарастыру орын алуда. Осы кезге дейінгі дінді зерттеушілердің
көпшілігі өз ізденістерінде, ең алдымен нақтылы діни ілім негіздерін
саралаудың орнына діннің мынадай сыртқы мәдени және рухани жақтарын ғана
зерттеуге күш салады: храмдардың, шіркеулердің, мешіттердің сәулеті мен
мәдени қүрал-жабдықтарын, салтанатты рәсімдік әуендерін, діни мерекелерін,
пайғамбарлардың өмірбаяндарын, қасиетті жазбалардың қүрылымын, діни
қауымдастықтардың қүрамын, діндердің жіктерін анықтау және т.б.-Ал
дүрысында мақсат, біздіңше, басқаша болу
керек. Турасын айтқанда діни экстремизм қандай жағдайда пайда болады, ол
қалай терроршылдыққа айналады, не себептен саяси билікке жету қүралына
айналады деген мәселе ғылыми зерттеуді қажет етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Терроршылдықты зерттеу және оны жүйелі
түрде талдау қоғамдық ғылымдар үшін өте өзекті мәселелердің бірі екендігі
анық. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Э. Назарбаевтың еңбектерінде
терроризмге қарсы күрес жолдары ашып көрсетілген [4]. Осы тақырып бойынша
бірнеше дөңгелек үстелдер өткізіліп, ғылыми-практикалық маңызы бар
конференциялар, мерзімді басылым беттерінде көптеген мақалалар жарияланған,
әртүрлі көзқарастағы ғылыми еңбектерде жан-жақты сараптау және талдау
жасалынған. Әсіресе "Қазіргі жағдайдағы терроризммен күрес проблемалары"
[5] атты тақырыпта өткізілген ғылыми-практикалық конференцияны ерекше
атаған жөн.
Терроризм жөне онымен күрес мәселелері туралы мынадай көптеген шетел
ғалымдарының еңбектері жарық көргені мәлім: З.Бжезинский, Г.Киссинджер,
Э.Д.Кингстон-Макклори, Р.Конквест, К.Клаузевиц, Е.П.Кожушко, С.Хантингтон,
Reuven Paz, I.C. Johannes, P. Blanschard, R. Mathison [6].
Терроризмді ресей ғалымдары И.И. Артамонов, М. Азлиев, О.В. Будницкий,
К.Н.Салимов, М.Ф. Савелий, В.П. Емельянов, М. Креншо, В.В.Устинов және т.б.
зерттеген [7].
Қазақстанда дау-жанжалдарды болдырмау, түрақтылықты қамтамасыз ету
мәселелері жөніндегі қазақстандық ғалымдар С.М.Абдулпаттаев, А.И. Артемьев,
Р.Б. Әбсаттаров, F. Әзімбай, AC. Балғымбаев, М.Бүлүтай, С.М. Борбасов, Л.А
Байдельдинов, А.Х. Бижанов, Ә.Қ.Бақаев, Т.С.Садықов, Т.С.Сәрсенбаев, А.
Сәрсенбаев, К.Л.Сыроежкин, АС.Дьяченко, Ғ.Есім, Ж.Х. Жүнісова, А.М.
Жүнісов,Б.Жусипов,С. Жусипов, Д.А.Жамбылов,А.Ш.Ишмухамедов, Л.М.Иватова,
ЕАКузнецов, Р.К.Қадыржанов, М.Б. Қасымбеков, У.Т.Касенов, К.Е. Көшербаев,
Д.Кішібеков, Т.Кішібеков, М.Т.Лаумулин, М.С.Машан, М.Б. Мүхамедов,
С.Ш.Мүсатаев, Л.Матакбаева, Д.Т. Медеуова, Ә.Н. Нысанбаев, С.З.Нарматов,
Е.З.Нығматуллин, Б.Ж. Нүрмүхамедов, Н.В. Романова, М.М. Тажин,
И.Тасмағамбетов, М.Б. Татимов, С.Г. Федосеев [8] және т.б. еңбектерінің
мәні мен қүндылығы ерекше.
М.С.Әшімбаев, А.Г. Косиченко, Г.В. Малинин, Е.Т. Карин, Д.С.Сатпаев,
А.Ж.Шоманов және басқа да Қазақстандық авторлар дайындаған: "Современный
терроризм: взгляд из Центральной Азии", "Экстремизм в Центральной Азии"
(под общей редакцией К.Н.Бурханова) [9] атты жинақтарда қазіргі
терроршылдықтың моні мен коріністері зерттелген. Осы мәселелерге байланысты
САкимбековтың "Афганский узел и проблемы безопасности
Центральной Азии", Б. Абдығалиевтің "Государственная политика и
межнациональные отношения в Республике Казахстан", Д. Сатпаев, И. Давыдова,
Г. Илеуова , А. Чеботарев "Национальная безопасность Казахстана: иерархия
угроз" (под. ред. Е.Т. Карина), С.З. Канаевтьщ "О природе насилия",
Е.Т.Іңкәрбаевтың "Қазақстандағы интеграциялық процестер: мүдде мен
мүмкіндіктер", Г.Ж.Ибраеваның "Региональные конфликты и СМИ" атты
еңбектерін атауға болады [10].
Е.В. Түқүмов өзінің "Религиозно-политический экстремизм как угроза
региональной и национальной безопасности стран Центральной Азии"
диссертациясында [11] терроризм мөселесін КСРО-АҚШ бәсекелестігімен және
глобальды факторлармен байланысты зерттеген, олардьщ тарихи дамуын терт
кезеңге бөліп, Алжир-египеттік, түріктік-тунистік, ирандық түрлері ретінде
қарастырған. Онда біздің диссертацияға байланысты мәселелер зерттелмеген.
Бірақ діни экстремизм мен терроризмнің мәселелері осымен толық
зерттеліп болды деуге болмайды. Оның саяси-әлеуметтік негіздерін ғылыми
зерттеу жағы Орталық Азиядағы басқа мемлекеттермен қатар Қазақстан үшін де
өзекті болғанымен, тіпті жеткіліксіз, яғни терроризммен күрес мәселелері
актуальды күйінде қалып отыр.
Лаңкестік пен қарулы қақтығыстарға жол бермеу үшін ең алдымен
әлеуметтік, түрмыстық мәселелерді шешу маңызды.
Діни экстремизм - үлт қауіпсіздігіне төніп түрған қауіп. Дәстүрлі емес
діни бағыттагы секталардың көбін АҚІП қаржыландырып отырғаны, тіпті, бүл
мақсатқа жыл сайын 12 миллиард доллар қаржы жүмсайтыны баспасөзде жария
етілді. Христиандық, оның ішінде протестанттық қызметтегілер арасынан
шыққан түрлі секталар арнайы жүмыс істейді.
Діни радикализм жайында, әсіресе ваххабизмнің зиянды салдарлары туралы
ғылыми жүмыстар жеткіліксіз.
Экстремизмнің шығуының озі оның шалагай м^сылмандардан әлеуметтік
негізінің болуында. Сондықтан да, исламдық фанатизмге жол бермеу шаралары
керек-ақ.
Қазіргі кезде терроризммен күресте БАҚ-ң ролі ерекше, тіпті ол
екіүшты жағдайда. Террористер қатарының кобеюіне зорлық-зомбылықты
насихаттайтын БАҚ да жэрдемдеседі. Себебі террористерге керегі -
қүрбандықтардың өзінен гері, одан болатын насихаттың тиімділігі, яғни оның
саяси қысымның қүралы ретіндегі қорқынышы күшті.
Орталық Азиядағы діни экстремизм мен терроризм көптеген заңсыз
орекеттермен, мысалы, есірткі, қару сатумен, адамдарды үрлаумен тікелей
байланысты, Олармен күрес жолдары әлі де болса
толық жолға қойылған жоқ. Осы қылмысты әрекеттердің халықаралық дәрежеде
орын алуына жол бермеудің тиімді жолы, біздіңше, аймақтағы орбір тәуелсіз
мемлекеттер үкіметтерінің қару, есірткі сату істеріне ел ішінде тосқауыл
қоя алуына байланысты. Бүл елдерде, оның ішінде Қазақстанда да, халықтың
қару саудасына, есірткі бизнесіне сүранысын жоюдың саяси стратегиялық
шаралары жеткіліксіз. Әлеуетті министрліктердің бүл салалардағы іс-шаралары
әлі де болса паллиативті күйде.
Егер өркениеттердің диалогы барысында қүқықтық және моральдық
принциптер негізге алынбаса террорлық соғыстардың өрши беруі сөзсіз. Үшінші
мыңжылдықтың басында терроризмнің тотальды қаупі - үлттық қауымдастықтардың
жэне мемлекеттер шекарасының шеңберінен шығып, халықаралық сипат алып
кетті. Адам айтқысыз қантөгіске өкелетін зорлық идеологиясы күшейе түспесе
бәсеңдейтін емес. Онымен күресте барлық елдердің күшін біріктіру қажеттігі
де осында.
Бүл жүмыстың мақсаттары мен міндеттері осы айтылғандардан туындайды.
Зерттеу обьектісі: конфессияаралық және этникааралық қарым-қатынастар,
әлеуметтік саясат, Орталық Азия мемлекеттері мен Қазақстандағы әлеуметтік-
саяси жағдайлар, діни экстремизм мен терроризм көріністері.
Зерттеудің мақсаттары мен міңцетгері.
Орталық Азия аймағындағы діни экстремизм мен терроризмнің әлеуметтік-
саяси себептерін, дінді саяси күреске пайдаланудың мақсаттарын және олардың
халықаралық терроризммен байланысын ашып көрсету. Осылардың негізінде
онымен күрес тиімділігін арттыру мәселелері бойынша тиісті теориялық
қорытындылар мен үсыныстар жасау:
- тарихтағы діни қауымдастықтар мен қозғалыстардың әлеумепік-
саяси рөлін анықтау;
* діни фундаментализмнің пайда болуы және оның діни
алауыздықтарға ықпалы;
* Орталық Азия мемлекеттеріндегі исламның әлеуметтік-саяси
идеялары;
діни экстремизм мен терроршылдықтың түрлері мен
ерекшеліктерін ашып көрсету;
- діни фундаментализм мен терроризмнің өзара байланыс себептерін
анықтау;
* діни фундаментализм мен терроризмнің Қазақстанға ықпалын
анықтау;
* Орталық Азиядағы діни экстремизм мен лаңкестіктің саяси-
әлеуметтік себептерін саяси талдау;
* - ҚР-ғы терроризмнің пайда болуына қарсы күрестің саяси-
қүқықтық жолдарын ашып көрсету;
лаңкестікке қарсы күрестің баламалы жолдарын қарастыру;
терроризмге қарсы күрес саясатын жетілдіру жөнінде үсыныстар
жасау,
Диссертацияның методологаялық және теориялық негізі. Тақырыпты
зерттеуде қоғамдық ойда белгілі методологиялық-теориялық принциптер
қолданылды. Діни экстремизм мен терроризмнің саяси-әлеуметтік негіздерін
талдауда нақты-тарихи, диалектикалық, жүйелілік, салыстырмалық, логикалық,
әлеуметтанымдық және түтастық, методологиялық принциптері басшылыққа
алынды.
Зерттеу барысында ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың діни экстремизм мен
терроризмге қарсы күрес жөніндегі түжырымдары басшылыққа алынды.
Тақырыпты зерттеуде сол сияқты нақтылы әлеуметтік зерттеу әдісі
қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жүмыста діни экстремизм мен
терроршылдықтың саяси-өлеуметтік негіздері алғаш рет Қазақстан жағдайына
байланысты кешенді зерттелді.
Зерттеу барысында мынадай жаңа нәтижелерге қол жеткізілді.
- діни фундаментализм мен экстремизмнің тарихи тамырлары
анықталды;
Орталық Азия мемлекеттеріндегі діни экстремизм мен
терроризмнің себептеріне саяси талдау жасалған;
* діни экстремизмнің саяси астары талданған;
* діни экстремизм мен терроризмнің түрлері мен ерекшеліктері және
оның Қазақстанға ықпалы жан-жақты ашып көрсетілген;
* өлеуметтік факторлардың Орталық Азиядағы діни экстремизм мен
лаңкестіктің пайда болуындағы ролі айқындалған;
* Қазақстанда діни экстремизм мен лаңкестікті болдырмаудың
саяси-күқықтық шаралары талданып, үсыныстар енгізілген;
* лаңкестікке қарсы күрестің баламалы жолдарының қажеттілігі
дәлелденген;
* Қазақстан Республикасында терроризм қаупіне күрес саясатын
жетілдіру жөнінде үсыныстар берілген.
Қорғауға үсынылатын негізгі ғылыми түжырымдар. 1. Лаңкестіктің дінмен және
діни фундаментализм мен байланысы жөнінде пікір таластар жалғасуда.
Шындығында терроризм нағыз әлемдік діндердің нәтижесі болғанымен, діни
фундаментализмнің, яғни, жалған дінді бүркемелеп пайдалану саясаты әлемнің
түрлі аймақтарында орын алуында. Соның бірі Орталық Азия аймағындағы
фундаментализм және оның лаңкестікке әсері болып табылады.
"Діннің терроршылдықпен ешқандай байланысы жоқ" дейтін
тұжырымды алатын болсақ, мүнда да бір жаңсақтықтың барлығы
белгілі болып отыр. АҚШ - ғы 11 қыркүйектен кейін бүл террордың
ислам дінімен байланысы жоқ деген пікірі ғылымидан гөрі
дипломатиялық-саяси пікір деуге негіз бар. Көптеген терроршылдық
әрекеттердің дінмен байланысты екені тарихтан да, қазіргі элемдік
саясатта да дәлелденген. Бір діннің, мысалы, христиан дініндегі
"Варфоломей түні" қырғынын немесе ислам дінінен шыққан ағым
ваххабизмде - діни экстремизм мен терроршылдықтың бір-бірімен
байланысын, біздіңше, көрсетсе керек. Ғылыми түрғыдан, осыны
мойындаудың принциптік маңызы үлкен. Себебі діни экстремизм
мен терроршылдыққа қарсы күрес шараларының тиімділігі де
осында. Терроршылдықтың дінмен байланысы жоқ деп айта
бергенмен одан тыныштық кепілі бола алмайтыны белгілі болып
отыр.
Орталық Азиядағы діни экстремизм мен лаңкестіктің саяси-
әлеуметтік негіздерінің аймақтық жэне жалпы экономикалық
жағдайлармен байланысты екенін айтпауға болмайды. Өндірістің
қүлдырауы, жүмыссыздық және халықтың жаппай кедейленуі
терроршылдықтың бір тамыры екені сөзсіз. Бүл ретте Қазақстанның
жағдайы Орталық Азияағы басқа республикалардан өзгеше екені
белгілі. Бүндағы экономиканың түрақтануы, өнеркәсіптің дамуы,
күшті нефтедоллардың экономикаға қүйылуы Қазақстандықтардың
күн-көрісін басқа республикалармен салыстырғанда біршама
жоғарылығы - терроршылдық эмиссарларының Қазақстанда өз
жақтастарын тартуға кедергі болары сөзсіз. Бірақ бүған қарап
Республикаға терроршылдық қаупі жоқ деу дүрыс болмас еді. Көрші
мемлекеттердегі терроршылдық белсенділік дәрежесінің
жоғарылығы біздегі қауіпсіздік жүйесін жоғары дайындық
дәрежесінде үстауды қажет етеді.
4. Лаңкестік жолға түскен адамдардың іс-әрекеті неліктен
дінмен байланыстырылады? Неліктен терроризм мен антитерроризм
арасындағы күрес діни белгілеріне қарай жүргізіледі? Діни
идеялардың қайта күшейе түсуінің Қазақстанда діни экстремизмнің
бас көтеруіне қаншалықты ықпалы бар? Адамның немесе белгілі бір
топтың лаңкес екенін анықтаудың критериі неде? Бүл мәселелер
осы кезге дейін актуальды күйінде қалуда.
5. Фундаментализм дегеннің өзі діндердің өңін айландырған
түрі. "Фундаментализм" мен "экстремизм" үғымдары біріне-бірі
жақын. екендігі дәлелденді. Ислам мен христиан діндерінің ерекше
беделін пайдалану арқылы оны саясаттандыруға айналдыратын
күштер лаңкестікке бой үрады. Лаңкестіктің негізінде жанкешті
фанатик жанның исламдық ілімді жете игере алмай қателесуінде.
Осындай жағдай христиандық дінде де орын алады. Яғни,
ю
экстремизмнің шығуының өзі оның шалаеай мусылмандардан әлеуметтік негізінің
болуында. Сондықтан да, исламдық фанатизмге жол бермеу шаралары керек.
6. Орталық Азиядағы діни экстремизм мен терроризм көптеген
заңсыз әрекеттермен, мысалы, есірткі, қару сатумен, адамдарды
үрлаумен тікелей байланысты. Олармен күрес жолдары әлі де болса
толық жолға қойылған жоқ. Осы қылмысты әрекеттердің
халықаралық дәрежеде орын алуына жол бермеудің тиімді жолы,
біздіңше, аймақтағы әрбір тәуелсіз мемлекеттер үкіметтерінің қару,
есірткі сату істеріне ел ішінде тосқауыл қоя алуына байланысты. Бүл
елдерде, оның ішінде Қазақстанда да, халықтың қару саудасына,
есірткі бизнесіне сүранысын жоюдың саяси стратегиялык, шаралары
жеткіліксіз. Әлеуетті министрліктердің бүл салалардағы іс-шаралары
әлі де болса паллиативті күйде.
7. Қазақстанда көрші мемлекеттермен салыстырғанда
экстремизм бой көтерген жоқ деуге болады. Бүған қарап
экстремизмге Қазақстанда негіз жоқ десек қателескен боламыз.
Бүгінгі таңда Қазақстанда экстремистік үйымдардың қүрылуына
белгілі бір себептер де жоқ емес. Оны ішкі және сыртқы факторлар
деп белуге болады. Сыртқы факторларға, аймақтағы біраз локалды
конфликт туғызып отырған геосаяси жағдай жатады. Ішкі
факторларға дамымаған демократиялық институттар, үйымдасқан
қылмыстың өсуі, мемлекеттік аппарат қызметінің, әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың әлі де болса төмендігі жатады.
8. Діни интервенцияға қарсы тосқауыл қою, үлттық сананың
тазалығын сақтау, халқымыздың түрлі діндерге бөлінуіне жол
бермеу қажеттілік. Бір діндегі халықты қос дінді, көп дінді халыққа
айналдыру - болашақта сол елдің тыныштығын бүзып, бір-бірімен
соқтығыстыру саясаты екенін әшкерелеу міндеті түр.
9. Жалпы алғанда, терроризм біржақты исламдық дүниемен
ғана байланысты деуге болмайды. Бүған исламдық дүниеден
қалыспайтын батыстағы өркениетті де қосу керек. Ол жақта да
әлеуметік-экономикалық, саяси және руханилық салалардағы
шешілмеген мәселелер жеткілікті. Батыста, Шығыста, Оңтүстікте,
Солтүстікте орныққан өркениеттік аймақтар тартысы тоқталатын
түрі жоқ. Бүлардың өзара күресі әртүрлі сипатта.
10. Терроризм, біздіңше, ең алдымен мүдделер сәйкессіздігінен
туатын қарулы қақтығыс, екіншіден, дүниежүзі аймақтарының
дамуындағы сәйкессіздік болып табылады. Діни экстремизмнің негізі
болып табылатын кедейшілікке, әлеуметтік әділетсіздікке қарсы
күрестің тиімді шараларын белгілеу - әлем мемлекеттерінің
алдындағы кезек күттірмейтін мәселе.
11. Диссертацияда аталған проблема халықаралық
терроризммен байланысты зерттеледі. Себебі, қазіргі кезде
п
халықаралық байланыстан тыс, ешқавдай "үйдегі" немесе "аймақтағы" терроризм
жоқ. Біздің бүл пікіріміз БҮҮ-ң Контртеррорлық комитетінің өкілі Хавьер
Руперестің көзқарасына сәйкес келеді [12]. Сондықтан да Қазақстан 1992 жылы
ТМД-ғы Үжымдық Қауіпсіздік туралы келісімге Ресеймен бірге қол қойғаны
белгілі. Содан кейін Достастықтың антитеррорлық орталығы, ШЫҮ антитеррорлық
құрыльшы және БҮҮ-ң Контртеррористік комитеті құрылды.
Терроризм бірғана немесе бірнеше аймақтағы ғана қүбылыс емес, жаһавдық
(глобальдық) қатер: бай елдер мен кедей елдердің, түрлі діндер мен
идеологиялардың қақтығысының объективті туындысы болып табылады. Каспийдегі
мүнай қорын, сонда жүмыс істеп жатқан шетелдік компаниялардың мүддесін
ескерсек, "терроризм бізден қашық" деп үзілді-кесілді айту қиын. Көре
алмаушылық, айдап салу, арандату болуы мүмкін. Терроризм кейбір бәсекелес
мемлекеттердің қолындағы қару болуы да мүмкін.
12. Қазақстандағы діни ахуал уақыт өткен сайын күрделілене түсуде.
Бүның өзі халықаралық қарым-қатынастар саласында интеграциялық саясаттың
тиімділігін арттыру мәселесін алға тартады. Осы ретте Президент
Н.Э.Назарбаев Қазақстан Халқына жолдауында, Орталық Азия елдері Одағын
қүруды үсынды. "Біздің, -деп атап көрсетілген -, экономикалық мүдделеріміз
де, мэдени-тарихи тамырларымыз да, тіліміз, дініміз де экологиялық
проблемаларымыз да, керек десеңіз сыртқы қатерлеріміз де ортақ. Еуропалық
Одақтың сәулетшілерінің өздері де осындай алғышарттарды армандаған да
болар. Біз тығыз экономикалық интеграцияға көшуіміз және ортақ нарық пен
ортақ валютаға қарай ілгерілеуіміз керек"[13].
Зерттеудің ғылыми теориялық және тәжірбиелік маңызы. Оның теориялық
және қолданбалы жақтары үйлесімді. 1. Диссертация нәтижелері мен
түжырымдары мемлекет қауіпсіздігі жолында діни экстремизм мен лаңкестікке
қарсы күрес саясатын жетілдіруге жәрдемдеседі. 2. Білім мен ғылым саласында
ғылыми қызметкерлерге, оқытушыларға, аспиранттарға, студенттерге қажет.
3. Диссертацияның материа лдары " Орта л ық Азия е лд ерінің аймақтық
және үлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету", "Терроризмге қарсы күрес"
тақырыптары бойынша арнаулы курс үйымдастыруға болады.
Жүмыстың сараптамасы. Диссертацияның негізгі түжырымдары мен
қорытындылары педагогикалық практика барысында қолданылып, халықаралық
терроризм, Қазақстан Республикасының үлттық қауіпсіздігі мәселелері бойынша
арнайы курстар дайындау барысында қосымша материал ретінде үсынылып отырды.
Сондай-ақ, олар Халықаралық Қазақ-Араб университет! және т.б.
12
үйымдастырған Туханият мәселелері және діннің қазіргі қоғамдағы орны" атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Шымкент қаласы, 2001);
Философия және саясаттану институты , Қызылорда экономика, экология және
қүқық Академиялық университеті және т.б. өткізген "Қазақстан Республикасы:
тәуелсіз дамудың 10 жылдығы" атты Халықаралық конференцияда (Қызылорда,
2001); Абылай хан атындағы Қазақ Мемлекеттік Халықаралық қатынастар және
шет тілдер университетінде өткен "Центральная Азия и Казахстан в фокусе
современных международных отношений" атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияда, АлМУ-де өткен "Қазіргі жағдайдагы терроризммен күресу
проблемалары" атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда (Алматы,
2003) баяндалды.
Диссертацияның негізгі мазмүны автордың "Діни экстремизм мен
терроризм: мәні және Қазақстанға ықпалы" Алматы: "Домино", 2005, -207 бет.
-12,0 б.т. атты монография мен "Экстремизм мен терроризмге қарсы күрестің
баламалы жолдары туралы" Поиск №3 (2) 2003 және "Лаңкестікпен күрестің
жаңа кезеңі" Саясат №10, 2003, сонымен қатар "Орта Азия аймағындағы діни
фундаментализм мен лаңкестіктің саяси сипаты" Вестник КАЗГУ №3 2003
гылыми еңбектерінде жарияланды.
Диссертация жұмысының қүрылымы мен көлемі. Диссертациялық еңбек
кіріспеден, екі негізгі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған еңбектер
тізімінен, қосымшадан түрады. Диссертацияның жалпы көлемі компьютермен
терілген 145 бетті қамтиды.
13
1 Діни экстремизм мен терроризмнің теориялық және методологиялық
мәселелері
1.1 Адамзат гарихындағы дінге саяси көзқарас және діни алауыздық
а) Тарихтағы діни кдуымдастықгардың әлеуметтік-саяси ролі.
Діни сенім өте ертеде мәдениет те, әдебиет те жоқ кезде пайда болған. Олай
болса оның тарихи тамырлары да терең.
Дін - мемлекетке көмекші күш. Кез-келген мемлекеттегі конфессия өзінің
жақсылық, қайырымдылық шараларын жүргізіп отырған. Сөйтіп дін мен мемлекет
өмірді жақсарту жолывда бір-бірімен белсенді партнер бола алған. Мысалы,
жәрдем беру, қайырымдылық конфессиялар жанындағы интернаттар және т.б. Оның
бәрі теологиялық канондарға ғана қызмет емес, сол сияқты, ол мемлекеттік
мүдделерге де қызмет етуі тиіс болған. Осы ретте мемлекет өз ішіндегі түрлі
конфессиялардың іс-әрекеттерін реттеуге күш салған.
Дін - белгілі дәрежеде көзқараста болып табылады. Оның әлеуметтік
тамырлары бар. Дін элеуметтік саяси өмірден ешуақытта тыс қала алмайды.
Мысалы, кезінде христиан діні кедейлердің діні ретінде пайда болған. Ислам
діні де - әлеуметтік саяси өмірді түгел қамтиды.
Тарихта дін сол сияқты түрлі әлеуметтік саяси күштердің өзара
күресіндегі обьектісі мен қүралы да болған. Феодализм заманывда шіркеудің
күштеп көндіру саясатына қарсы ар-ождан боставдығы туралы үран тасталғаны
да сондықтан.
Діни қауымдастықтардың әлеуметтік-саяси рөліне келетін болсақ, дін мен
саясаттың арасындағы қарым-қатынас бар екендігі мәлім. Дін ешуақытта да
қүдайға, о дүниелік өмірге сенумен шектелген емес. Монотеистік діннің халық
бүқарасын баурап алуына негізінен әлеуметтік ілімдер жәрдемдескен. Дін
адамдар арасындағы қарым-қатынасты өзінше түсіндіріп реттейді. Олсыз дін
өзінің күрделі әлеуметтік және топтастыру қызметін атқара алмас еді, содан
өмір сүруін тоқтатқан болар еді.
Діни қозғалыстардың өзінің пайда болуының әлеуметтік- саяси себептері
бар. Яғни, ол қоғамдық өмірдің қажетсінушілігіне жауап ретінде пайда
болған. Шын мәнінде діни секталар әлеуметтік-саяси топ ретінде пайда
болған, ал оның көзқарастары діни түрдегі жаңа әлеуметтік-саяси доктриналық
сипат алған. Христиандықтың, исламның, буддизмнің және басқа діндердің
пайда болуының тарихы шын мәнінде осындай. Мысалы христиандықтың пайда
болуы Рим империясындағы қүлдардың азаттық күресіне байланысты пайда
болған. Христианшылдық өз қатарына қүлдар мен жоқ-жүқа
14
адамдарды тартып, оларды байларға, мықтыларға, құлиеленуші қоғамдағы үстем
элеуметтік топтарға жек көрушілігін тәрбиелеген. Алғашқы христиандық
қауымдастықтар өмірінің коммунистік идеология принциптеріне негізделіп
қүралғанын білуге болады. Бүл жөнінде апостолдардың бірі былай дейді: "Өз
қарауындағы нәрселерді ешкім өзімдікі деп атаған емес, олардағы бардың
барлығы ортақ болды. Қажет жағдайда бар нәрсенің бәрі зәру адамдарға бөліп
берілді" [14]. Иисус Христостың өмірі идея үшін өзін қүрбан еткен, ерлік
ретінде бейнеленеді, Ол кездегі оның сөздері идеологиялық және әлеуметтік
төңкерістерге шақыру болып табылатын. Өлімге басын тіккен адамдар бүрынғы
храмдық жрецтердің айтқанын жоққа шығарып, өздерін қүдайға теңеді. Өзінде
ешнәрсесі жоқ адам, бәрі де бармен теңестірілді. Иисус халықтық лидер
ретінде өзінің демократиялық пиғылдарымен бүкіл жоғарғы Иерусалимдік өмірді
кемсітті. Тақтан үміткер ол қүдайдың уәкілі ретінде қалаға есекиен кірген.
Бүл артықшылықтан бас тарту емей немене? Ол татуластырушы емес, тыныштықты
бүзған революционер ретінде танылды. Дәл осы жағдай оның азаптанушылығының
себебі еді. Исустың ілімі революциялық болғандықтан,- деп жазды Гегель, ол
кіналанып өлтірілді [15].
Мусылманшылдык, - христианшылдықтан кейінірек б.э. VII ғасырда пайда
болғаны белгілі. Ислам өзінің догматикалық және әлеуметтік доктриналарында
көп нәрсені Библиядан пайдаланған. Мысалы, ақырзамандық сот, пейіш пен
тозақ, шайтан (сотана) мен жын (бесы) туралы. Әлеуметтік сферадағы ертедегі
христиандыққа тән эгалитаризм (фр. egalitarisme -теңдік) Мүхаммед
пайғамбарға да тэн нәрсе. Ол өзінің алғашқы пайғамбарлық уағыздарында
кедейлерді белсенді түрде қорғаған. Ал кейінірек өз ілімінің әлеуметтік
жақтарын түсіндіргенде мүліктік айырмашылықтарды мойындаған, байлық пен
кедейлік Алладан деп түсіндірген.
Буддизм - барлық әлемдік діндердің ішіндегі ежелгісі болып табылады.
Ол Индияда б.э. дейінгі бірінші мыңжылдықта пайда болған. Бүл дін, оны
жақтаушылардың айтуынша, Сиддхартха Гаутама Будданың діни уағызының
нәтижесі. Ол 29 жасында адамдардың түрлі жоқшылықтарын көрудің нәтижесінде,
өзінің молшылықтағы салтанатты жағдайынан безіп, қайғы-қасіретті өмірден
қүтылудың жолдарын іздейді. Сөйтіп, ол шындықты таниды, білімділік пен
оқымыстылыққа жетеді. Бүл кезде буддизмнің Индия қоғамында орын алуының
біраз себептері болды: рулық қатынастар жойылып, ірі қүл иеленушілік
мемлекеттер пайда бола бастады. Буддалық идеология мен дәстүрлер осындай
әлеуметтік-саяси өзгерістерге халық бүқарасының жауабы еді. Өйткені,
бүрынғы діни сенімд;ер енді халықты иландыра алмады. Буддизм барлық
адамдарды теңестірді - кез-келген адам өзінің
15
әлеуметтік жағдайына қарамастан бақытсыз, одан оның "қүтылуына" болады.
Осылайша барлық адамдарға бірдей қүтқарылу жолы үсынылды. Буддизм
шывдығында касталық әлеуметтік құрылымды жақтаудан бас тартты.
Буддизмнің қоғамдық өмірге көзқарасы оның діни ілімінен туындайды.
Оның негізгі түжырымы - адамның ағзасы мен қайғы-қасіретінің бірдейлігінде.
Осының бәрі адамның ажырамас белгілері. Былайша айтқанда, адам азап шегуге
жаралған. Оның үстіне адамның сезімі, қүштарлығы, бірдемені қалауы өзіне
азап экеледі. Одан қүтылуды сыртқы өмірден іздеу нәтиже бермейді. Адам ол
үшін будда сияқты іштей жетілу ісімен айналысуы тиіс. Адам өмірге
қүштарлығынан, ләззаттан, биліктен, байлықтан бас тартуы тиіс. Буддизм
қүтқарудың әділ жолы деп, бірте-бірте тәннің қүмарлығынан бас тарту,
сөйтіп, тыныштық жағдайға көшуді айтады (нирвана). Өзін қүтқарудың тағы бір
жолы - буддизм адамның нақтылы қоғамнан тыс болуын, оның монахтық орденға
кетуін айтады (сангх). Бүл бойынша адам семьядан, меншіктен өзі өмір сүрген
әлеуметтік ортадан бас тартуы тиіс. Осылайша монахтық өмір дәріптелді.
Көріп отырғанымыздай, буддизм қоғамдық өмірді өзгертуді, оны
жақсартуды мақсат етпейді. Осы түрғыдан қарағанда буддизмнің әлеуметтік
доктринасы бүлдыр. Оны нирвананы үстанған жағдайда белгілі бір әлеуметтік
өзгерістерге әкелмей қоймайды деп түсінуге болады.
Католицизмнің әлеуметтік ілімінің негіздері, ол күрделі эволюциядан
өткен негізгі қүжаттарының бірі - 1891 жылғы энциклика (латынша - жалпы,
бәрі үшін). Папа ХІП-нің (1810-1903 жж.) кезінде қабылданған. Католицизмнің
әлеуметтік ілімін дамытуға Папа Иоанн Павел П-ші үлкен үлес қосқан. Қазіргі
кезде католицизм идеологиясы өзгеріп келе жатқан әлеуметтік шындықты сол
күйінде түсіндіруге тырысады. Ол бойынша қазіргі әлемдегі елдер мен
халықтар өзара байланысты, өзара бағынышты жағдайда қарастырылады. Басқаша
айтқанда элемнің бірлігі туралы принцип мойындалып қоймай, жер бетіндегі
халықтардың жаһандық мәселелерді қоян-қолтық ынтымақтасу жолымен шешу
үсынылады.
Шіркеудің пайда болуы діннің қоғамдық-саяси рөлінің күшеюінің басты
жаңа кезеңі болды. Шіркеу - діни мекеме ретінде пайда болды. Ол діни
қауымдастықтардың ішіндегі қарым-қатынастарды және оның зайырлы
қауымдастықтармен және басқа да үйымдармен қарым-қатынасын реттейтін болды.
Шындығында, шіркеу өзінің негізгі белгілері жағынан әлеуметтік институтқа
үқсайды. Оның негізгі элементтері мыналар: жалпы діни ілім (идеология),
діни қызмет (ғибадат және табыну), шіркеулік қүрылым (дінге сенушілердің
өмірін, мінез-қүлқын басқару жүйесі).
16
Шіркеуде белгілі бір реттеуші ережелер жүйесі болады (діни мораль, коновдық
қүқық және т.б.).
Шіркеудің нығайып, дамуы барысывда оның саяси қызметі де күшейе
түскен. Бірте-бірте шіркеу билігі жартылай саяси сипатқа ие болған себебі,
ол отбасы мәселелерін шешіп қана қоймай, одан жоғары беделге ие болған.
Енді ол бүкіл қоғам қажет ететін нормалар мен ережелердің жэне қоғамдық
моральдың сақталуына күш салатын болған. Онымен қоймай шіркеу мемлекеттік
билік беделін күшейтуде үлкен рөл атқара бастаған. Кейбір авторлардың
айтуынша, шіркеулердің қазіргі жағдайын еске алып, тіпті оны қоғамның саяси
жүйесінің бір компоненті деп есептейді. Шіркеу өз жүмысында руханилық пен
сенім мәселесін реттеп ғана қоймай, адамдардың бүл өмірдегі қажеттіліктерін
қанағаттандырудың діни негіздерін дәлелдейді.
Осындай қоғамдық қыметтерді атқару тиісті идеологиясыз мүмкін
болмайтыны белгілі. Совдықтан кез-келген шіркеудің қызметінде, әсіресе
католицизмде, әлеуметтік-саяси доктринаға мән береді. Сөйтіп, діни
идеология шіркеу басшыларының іліміне, қасиетті кітаптарына сүйене отырып,
бүл дүниедегі әлеуметтік теңдік мәселелерін шешкілері келеді. Осы ретте
дінге сенушілер қоғамның барлық саласына, оның ішівде саясатқа да қатысуға
тырысады.
Осыдан келіп, діннің қоғамдық өмірге кеңінен араласуы, діннің өзінің
шектен тыс саясаттандырылуы келіп шығады. Діни экстремизмнің пайда болуы
белгілі дәрежеде осымен байланысты.
Шынайы әлемдік дівдерді тікелей терроршылдықпен байланыстырып
жамавдай беру дүрыс болмас еді. Олар зүлымдықты уағыздамайды. Оның себебін
діни концепцияларды талдаудан көруге болады. Евді соны қарастырып көрейік.
Католик шіркеуінің әлеуметтік-саяси мақсаттары қандай дегенге келсек,
ең алдымен оның идеологиясының өзгеріп келе жатқан шындықты бүкпесіз
багалай білуінде. Қазіргі әлем барлық елдер мен халықтардың біріне-бірінің
тәуелсіздігі және әртүрлілігі ретінде қарастырылады. Жаһандық мәселелерді
ынтымақтасып шешуді қолдайды. Сөйтіп, католиктік-әлеуметтік доктрина
әлемнің әскери-саяси блоктарға бөлінуін жалпы адамзаттық ынтымақтастыққа
жат нәрсе деп қарайды. Сонымен қатар католик энцикликасында өмірді,
тіршілікті сақтау әрбір адамның қасиетті парызы. Оны бүзу - қылмыс
делінген. Әлемге ядролық соғыс қаупі төніп түр. Ол адамзатқа төнген қауіп,
ол соғыста жеңгевдер де, жеңілгендер де болмайды. Олай болса дау-жанжал мен
соғыстар прогресс факторы бола алмайды, ғылыми-техникалық революция соғыс
қаруына айналмауы тиіс [16]. Католицизмнің осы принциптері Ватикан
мемлекетінің сыртқы саясатының негізіне алынған [17].
17
Католиктік әлеуметтік доктринада нені істемеу керектігіне баса назар
аударылған. Осыған сэйкес капиталистік қоғамдық жүйе сынға алынған. Иоанн
Павел II пікірінше, меншік иелерінің қаскөйлігі мен эгоизмін ауыздықтау
қажет. Меншікке ие болу деген абсолютті қүқық ретінде қарауында меншігі
жоқтарға қарсы қандай да бір болмасын жасалатын зиян деген соз емес.
Энциклика сонымен қатар нарықтық қатынастарды абсолютті түрде жақтауға
қарсы. Себебі, нарық механизмдері адамзаттың қалыпты табиғи дамуын
қамтамасыз етуге күші жетпейді. Сондықтанда нарықтық тетіктер әр уақытта
қогамның жэне мемлекеттің бақылауында болуы тиіс.
Католицизмнің әлеуметтік доктринасында әлеуметтік шиеленіс мәселелері
басты орын алады. Шіркеудің қүжаттарында "тал күресі" туралы айтылады. Онда
элеуметтік дау-жанжалдың болу мүмкіндігіде мойындалады. Сондықтан
еңбекшілерді әлеуметтік жағынан қорғау саяси реформа жолымен жүзеге
асырылуы керек делінген. Кейінгі кезде котолик шіркеуі адам қүдайдың
жаратқан қүлы деумен қатар оған үлкен мән бере қарауда. Оның бөгделенуіне
қарсы адам қүқын жақтайды. Сонымен қатар ар-ождан бостандығын, діндер
теңдігін, сену немесе сенбеу мәселесін қарастырады.
Католицизмнің әлеуметтік қүжаттарында демократия мәселесіне де
көзқарас бар. Бүрын католицизм доктринасында "демократия" үғымы болмаған.
Билік көзі халық та емес, қүдайда делінген. Бүл түжырымды теріске шыгармай
католицизм сонымен қатар демократиялық жүйені де бағалайды. Бүл жүйе
азаматтарга сайлауға және сайлануга қүқық беріп, билік басындағыларды
бейбіт жолмен өзгерте алуына жағдай жасауы тиіс дейді [18]. Сонымен қатар,
шіркеу демократияның кемшілік жақтарын да байқап, азғантай билеуші топтың
мемлекет билігін өзінің идеологиялық мақсаттарына пайдалануға қарсы.
Кейінгі 100 жылдықта католицизмнің доктриналды позициясы біраз
бейімделу өзгерісіне үшырады. Энцикликада социализм идеясы теріске
шығарылып, пайдасынан гөрі зияны көп деген түжырым жасады. Бірақ кейінірек
ресми католицизм социализмді жақтаушылар мен христиандықтардың арасында
өзара байланыс және диалог болуын теріске шығармады. Оның біраз тарихы бар.
Олардың ресми қүжаттарында марксизм дағдарысын ілім ретінде және
тоталитарлық жүйедегі социализмнің күйреуі екеуі-екі нәрсе, айырмашылығы
бар делінеді. Онда марксизмнің сталиндік нүсқасы сынға алынады. Сонымен
қатар капиталисте қоғамға берілген маркстік бағалауларды осы кезге дейін
маңызы бар делінеді. Капитализм кезіндегі жат болу, әлеуметтік дау-
жанжалдар жоне түтыну моралы - міне капитализмге тән осы кемшіліктер
аталады. Жалпы алганда энциклика қоғам дамуының көп вариантты жолын
мойындайды [19]. Капитализмнің антикоммунизммен әуестенуі
18
мемлекеттік қүрылымдарда адам қүқын және еркшдігш шектейтін қауіпті
үйымдардың қүрылуына соқтыруы мүмкін дейді.
Католик шіркеуі өзінің әлеуметтік-саяси доктриналарын халық арасында
кеңінен таратуға тырысуда. Кейбір Европа елдерінде нацизммен істес болған
буржуазиялық партиялардың беделі түсіп, банкротқа үшырауларына байланысты
жаңа демохристиавдық партиялар мен топтар пайда болуда. Олар католиктік
әлеуметтік доктринаны қолдайтындықтарын білдіруде. Оларға күрт әлеуметтік
өзгерістен қауіптенетін шаруалар, орта таптың және жүмысшылардың бір бөлігі
кіреді. Православиенің католицизмнен ерекше айырмашылығы - оны басқарудың
бірыңғай орталығының жоқтығында. Яғни, ол бірыңғай шіркеу болып табылмайды.
Қазіргі кезде правоелавиялық дүниеде 15 автокефальдық (дербес) шіркеулер
бар. Оның ішінде ең ірісі және ықпалдысы Орыс православиялық шіркеуі болып
табылады. Автокефальдық шіркеулерді рухани жоғары дәрежеге ие патриархтар
немесе иерархтар басқарады. Барлық православиялық шіркеулер үшін діни
ілімнің канондық дербестігі бар. Ал Константинопольдық патриарх әлемдік
болып саналғаньшен, ол "теңдестердің ішіндегі бірінші" болып табылады.
Бірақ оған басқа православиялық шіркеулердің ішіне араласуға қүқық
берілмеген. Олай болса барлық православиялық шіркеулерге тән, барлығына да
міндетті әлеуметтік доктрина бар деуге болмайды. Солай бола түра олардың
әлеуметтік-саяси идеяларының бірінен бірінің айырмашылығы аз. Совдықтан
орыс православиялық шіркеуінің әлеуметтік-саяси доктринасын қарастыралық.
б)Православиенің әлеуметтік-саяси ілімінің көздері. Православиянің
католицизмдегі сияқты бір жүйеге келтірілген элеуметтік-саяси қүжаттары
жоқ. Олардың айтуынша Евангелияда айтылмағандықтан өзіндік, әлеуметтік
бағдарламаны жасау - бүл шіркеудің міндетіне кірмейді. Сонда да олар
қоғамдық өмірде өз міндеттерін орындауы тиіс деп есептейді. Олармен әлсін-
әлсін айналысатындар патриарх пен синод болып табылады. Олардың
қүжаттарының бірі - "Ядролық ғасырдағы соғыс пен бейбітшілік деп аталады".
Белгілі орыстың діни ойшылы және қүқықтанушысы И.А. Ильин (1883-1954)
айтуынша, православиялық шіркеу ешуақьпта зайырлы үстемдікке, мемлекеттік
билікке саяси партиялар сияқтанып таласқан емес. Шіркеу мен мемлекеттің
әрқайсының ерекше және ажыратылған қоғамдық міндеттері бар. Бірақ олар бір-
біріне көмектеседі. Мемлекет шіркеуге әмір етпейді, бүйырып жарлық
бермейді, еркін және дербес жүргізеді. Бірақ барлық нәрсені өзіндік
христиандық өлшеммен бағалайды. Оның қаруы -қылыш емес, партиялық саясатта
емес және ордендік интригада емес - ар, насихат және аластау т.б. 1917
жылдан кейін орыс православиялық
19
шіркеуі жаңа саяси режимге, совет үкіметше көзқарасын анықтады. Бүл ретте
шіркеу мен мемлекеттің көзқарасывда айырмашылықтар болды. Өзара
түсінбеушіліктерге тіпті антагонизмге дейін барды. Шіркеу социализм мен
христиандық ілімнің біріне-бірінің сәйкестігі туралы пікір айтты. Шіркеу
басшылығының пікірі бойынша Совет Одағының берілген азаматы бір жағынан
православие дінін, екінші жағынан Совет Одағының азаматы болуы тиіс.
Православиялық шіркеу мен діни конфессиялардың мәселелері ар-ождан
бостандығы туралы заң қабылданып реттелді. Одан кейін де түрлі эволюциялық
көзқарастар да орын алды. Кеңес Одағы тарқауына байланысты Алексий II 1991
жылдың 2 қыркүйегінде Кеңес Одағы тарқағанымен халықтар достығына зиян
келмеуі тиіс деді [20]. Шіркеу сонымен қатар әлеуметтік әділетті
жетістіктерді сақтауды және қорғауды жақтайды. Медицина, білім т.б.
салалардағы жетістіктерді сондай қүндылықтарға жатқызады. Шіркеу адамның
адамгершілік жетілу қажеттілігін уағыздайды. Әрине, христиандық мораль
негізінде орыс православиялық шіркеуі соғыс және бейбітшілік мәселелеріне
үлкен көңіл бөледі. Ешқандай жағдайда да ядролық қару қолданылмауы тиіс
дейді. Тіпті ол жер шарының атом қаруынан түгелдей тазаруына және оның
космосқа шығарылмауын жақтайды. Әлемдік глобальдық мәселелердің ішінде
православиялық шіркеу экологияға ерекше назар аударады. Бүл ретте ғылыми-
техникалық прогресс дүрыс бағытта қолданылуы тиіс дейді. Православиялық
шіркеу маңында саясаттандырылу процесі де назардан тыс қалдырылмаған. Атап
айтқанда шіркеу азаматтардың саяси өмірге қатысуына тиым салмайды. Ал,
бірақ, ол міндетті нәрсе емес делінген. Дегенмен айналадағы әлеуметтік-
саяси өмірге діншілдер бейтарап та қарай алмайды делінген. Шіркеу бір
жағынан ресми саяси бағытты қолдаса, екінші жағынан оны көп ретте сынайды
және талаптар қояды. Мысалы, олар дін мектептерде оқытылуы, от басында діни
нормалардың сақталуы тиіс дейді.
Православияның саясаттандырылу процесі басқа да белгілерден көрінеді.
Мысалы, христиандық демократиялық қозғалысқа дінге сенушілердің қатысуы.
Шіркеудің бағдарламалық бағыттарының бірі жекеменшікті қолдау, яғни
әлеуметтік, нарықтық экономикаға өту. Қоғамның рухани өмірін жаңғырту. Діни
тәрбиені, білімді қамтамасыз ету. Армияда діни қызметтің болуын жақтау және
т.б.
Енді діни қауымдастықтар мен мемлекеттің өзара қарым-катынасына
келетін болсақ, ол күрделі жағдайда дамып отырды. Алғашқыда дін мемлекеттен
жоғары қойылған болса, кейіннен мемлекет бірте-бірте өз билігін нығайта
берді.
Кезінде Джон Локк мемлекет пен дін мүдделерінің айырмашылығы олардың
бірінің ісіне бірінің араласпау қажеттілігін тудырады деген. Осы айтылған
ой шіркеудің мемлекеттен ажырату
20
идеясының негізі еді. Ол былай деп жазды: "Ар-ождан бостандығы әрбір
адамның табиғи қүқы болып табылады, сондықтан, дін мәселелеріне келгенде
ешкімді де заңмен немесе күшпен көндіруге болмайды" [21].
Ар-ождан бостандығы мэселелерін зерттеу ісіне XVIII ғасырдағы француз
материалистері П.Гольбах, Д.Дидро, Ж.Ламетри, К.Гельвеции үлкен еңбек
сіңірген. Олар деистік діни ілімді сынауда жарты жолда қалып қоймай,
Вольтерден, Монтескьеден, Руссодан да тереңірек өмірге материалистік
көзқарасты дамытқан. Бүл материалистер адамның діни ғибадат етіп табынуын
тиым салып тоқтатуға болатынын, бірақ адамдардың санасынан діни сенімдерді
өшіруге болмайтынын түсінген. Дін жөнінде күш қолдану, Гольбахтың
пікірінше, адамдардың ең қымбатты қасиетті дейтін дәстүрлеріне қиянат
жасап, оларды бақытсыз етеді. Керісінше, адамдардың дінге деген қүштарлығы
өрши түседі, олар қандай жағдайда болмасын өз сенімдерін аянбай қорғайды
және оны өздерінің зор қызметі деп санайды [22]. Сан ғасырлық адамзат
тарихында сонымен қатар шіркеулер тарапынан адамға деген қатыгездік саясат
та орын алған. Оны кейбір саяси күштер өз мақсаттарында жүзеге асырып
отырған.
Ватиканның Джордано Бруноны ғылыми көзқарасы үшін өлім жазасына
кескені белгілі. Ол кезінде өте бай монастырь библиотекасында білім алған.
Сөйтіп шіркеулік догматтарға қарсы пікір айтқан. Бірақ Коперниктің ілімін
жақтағаны үшін Бруно Европаның бірнеше елінде қуғында болған. Оның
шығармалары ішіндегі маңыздысы "Әлемнің шексіздігі туралы" еңбек еді. Онда
ол жердің қозғалмайтыны туралы жалған түсінікті теріске шығарды. Ол үшін ол
шіркеу тарапынан қатты қуғындалды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
университеті
Қолжазба қүқығында
Діни экстремизм мен терроризмнің саяси-әлеуметтік негіздері (Орталық
Азия мемлекеттері мысалынан)
Саясаттану ғылымдарының кандидаты ғылыми дэрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Алматы, 2006
Кіріспе 3
1 Діни экстремизм мен терроризмнің теориялық және
методологиялық мәселелері
1.1 Адамзат тарихывдағы дінге саяси көзқарас және діни
алауыздық 14
2. Діни экстремизм мен терроршылдықтың түрлері 29
3. Діни фундаментализм мен терроризмнің өзара байланысы және
олардың Қазақстанға ықпалы 45
2 Діни экстремизм мен терроризмге кдрсы күрестің негізгі
бағыттары
2.1 Орталық Азиядағы діни экстремизм мен лаңкестіктің саяси-
олеуметтік себептері 66
2. Қазақстан Республикасында терроризм қауіпіне қарсы
күрестің саяси-құқықтық шаралары 83
3. Діни экстремизм мен терроризмге қарсы күрестің
баламалы жолдары 99
2.4 Терроризм қауіпіне қарсы күрес саясатын жетілдіру
мәселелері 105
Қорытынды 119
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 127
Қосымша 142
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. XXI ғасырда әлем адам айтқысыз жылдам
өзгеруде. Ол барған сайын қауіп-қатерлі және болжап болмайтын сипат алуда.
Бүкіл әлемнің саяси, әлеуметтік, экономикалық, мэдени және рухани жағдайына
ықпал етіп отырған діни экстремизм мен терроризм XXI ғасырдың ең бір өзекті
мәселелерінің біріне айналып отыр. Террорлық актілерге итермелейтін
антагонизмдер және қайшылықтар өсе түсуде.
Жаһандану процесі мен идеологиялық қарама-қайшылықтар мен қауіп-
қатерлі үлттық-діни қайшылықтар да өршуде, бүлар бірімен-бірі астасып
күрделеніп кетті. Қазіргі кезде діни фундаментализм мен лаңкестік бір ғана
аймаққа, бір ғана мемлекетке тән нәрсе болмай отыр. Әлемдік дәрежеде
лаңкестікке апаратын діни экстремизм жалғаса түсуде. Түрлі топтар осыны
пайдалану арқылы саяси-экономикалық мәселелерді шешуге тырысуда. Оның
Қазақстанға да ықпалы болатыны белгілі. Қазақстан халқына президент
жолдауында айтылғандай, қазіргі кезде терроризмнің қатері туралы айта келіп
былай деп атап көрсетті: "Біріншіден, осы өңірде түрақсыздық пен діни
экстремизм етек жая бастады. Екіншіден, географиялық орналасуы жағынан
алғанда Қазақстан белортасында түрған өңірде есірткі таратудың тыйылмай
отыруы. Сондықтан да біз осы проблемаларды шешу үшін барлық мүдделі
мемлекеттермен жэне халықаралық үйымдармен бүрынғысынша белсене
ынтымақтасатын боламыз. XXI ғасыр қатерлерінің ішінде халықаралық лаңкестік
ерекше орын алып отыр" [1].
Қазіргі терроризмнің бір ерекшелігі - оның әлемдік сипат алуы. Жылдан-
жылға халықаралық терроризмнің бейбіт халық арасындағы қүрбандары көбейе
түсуде [2].
Дінді, әділеттілікті, еркіндікті, теңдікті өзінше түсінетіндер
арасында дау-жанжалдар күшейе түсуде. Ол экстремизм мен терроризмге, аяғы
антитерроризмге үласуда. Мүндай жағдай тарихта бүрын да болған. Ал 2001
жылғы 11 қыркүйектегі АҚШ-тағы болған террорлық акт жаңаша сипат алып,
терроризммен күрестің бүрын тарихта болмаған жаңа кезеңіне негіз болды.
Терроршылдық өршіп түрған қазіргі кезде адамзат онымен күрестің
бірден-бір жаңа және тиімді жолын таба алған жоқ, тек оның алгышарттарына
гана қол жеткізді. Әлемдік қауымдастық онымен күрес жөнінде әскери күш
қолдану үшін халықаралық дэрежеде күш біріктіру қажеттігін жариялады. Бірақ
бүл саланың өзінде де шешілмеген мәселелер жеткілікті.
Ал Орталық Азиядағы орын алып отырған дін атын жамылған экстремизм мен
терроршылдықтың саяси-әлеуметтік негіздерін зерттеу өз алдына актуальды
мәселе.
Біріншіден, дінге байланысты экстремизм мен террор кеше мен бүгін ғана
пайда болған құбылыс емес. Оның ертеден келе жатқан тарихи тамыры терең.
Қазіргі лаңкестік әрекеттердің мәнін түсінуде адамзат тарихындагы діни
көзқарастар мен саясаттарды ғылыми жағынан зерттеудің маңызы ерекше.
Өйткені ол, осы кездегі діни экстремизм мен терроризмнің саяси-әлеуметтік
негіздерін анықтауға жәрдемдеседі.
Екіншіден, қазіргі кезде Қазақстан Орталық Азияға қақпа рөлін атқарып
түр. Себебі, мүнда негізгі интеллектуалдық және техникалық потенциал және
үлкен табиғи ресурс шоғырланған. Қазақстан әрі Европалық, әрі Азиялық
мемлекет. Ал оның Орталық Азиядағы көршілері туралы бүлай деуге болмайды.
Қазақстандағы діни ахуалдың да басқалармен салыстырғанда өз ерекшелігі
болып отыр.
Орталық Азиядағы діни экстремизм мен терроризмнің Қазақстанға тигізер
ықпалы қандай? Ауғанстандағы талибандарға, Аль-Каеда үйымдарына соққы
бергенімен, ортаазиялық мемлекеттерге діни экстремизм қаупі сейілген жоқ.
Мүнда халықаралық экстремистік үйымдардың үялары сақталған. Оған есірткі,
қару-жарақ тасымалы, босқындар мәселесі қосылуда. Осы жағдайды саяси
түрғыдан салыстырып зерттеудің үлкен маңызы бар. Бүл ретте Қазақстан
Президенті Н.Э. Назарбаев былай деп атап көрсетті: "Қазақстанда терроризм,
сепаратизм және экстремизм проблемалары бар. Әсіресе халықаралық
терроризмнің кең қанат жайғанын жэне халықаралық қауымдастық пен
аймақтардың саяси-әлеуметтік және экономикалық мәселелермен үштасып,
саясиланғанын ескерсек, олардың тарапынан туындаған қауіп ойдан шығарылған
емес, нақты және шынайы өмірлік қауіп" [3].
Үшіншіден, Қазақстанда терроршылдықтың әлеуметтік негізі жоқ дейтін
жалған пікірді әшкерелеу де актуальды. Қазіргі кездегі мемлекет басшылары
мен саясаткерлердің Орталық Азия аймағында терроршылдықтың ислам дінімен
ешқандай байланысы жоқ деген пікірлері зерттеушілерді ойландырмай қоймайды.
Сондықтан бүның "сырын" ашу ісі де маңызды. Терроризмнің дінмен
байланыстырылуы, біздіңше, тегін емес. Осы күнге дейін діни фундаментализм
идеясының мәні және оның адамдардың психологиясы мен мінез-қүлқына эсері
толық зерттеліп болған жоқ. Лаңкестік жолға түскен адамдардың іс-әрекеті
неліктен дінмен байланыстырылады? Неліктен терроризм мен антитерроризм
арасындағы күрес діни белгілеріне қарай жүргізіледі? Діни идеялардың қайта
күшейе түсуінің Қазақстанда діни экстремизмнің
бас көтеруіне қаншалықты ықпалы бар? Адамның немесе белгілі бір топтың
лаңкес екенін анықтаудың критериі неде?
Дін атаулы, оның ішінде ислам діні, зиянды деп біржолата түйіндесек
қателескен болар едік. Мәселе діннің экстремизм мен терроризмге қатыстылыгы
жөнівде болып отыр. Сондықтан дінмен байланыстырылып жүрген лаңкестікті
тереңірек ғылыми зерттеу қажет.
Төртіншіден, астам державалар тарапынан лаңкестікке ғана күресте қарсы
кінәлілерді біліп алмай, оның туу себептерін анықтап алмай түрып беталды
соғыс жүргізу орын алуда. Олай болса "діни экстремизм", "исламдық
терроризм" туралы әлемдік ақпарат қүралдарывдағы даурықпа
науқаншылдықтарда, біздіңше, ғылыми дәлелдемелер жетіспейді, оны бағалауда
біржақтылық басым. Оны ашып көрсетпей болмайды.
Ең алдымен экстремисшілдік пен терроршылдықтың шығу себептерін анықтап
алу қажет. Онымен күресте эскери күш қолданудан басқа баламалы жолдарды да
қарастыру керек. Терроршылдыққа қарсы күрес жүргізіп жатқан коалициялық
күштердің өз саясаты да кінаратсыз емес. Ал ол ғылыми талдауды қажет етеді.
Үстем болып отырған күштердің тарапынан да қателіктер, әділетсіздіктер орын
алуда. Міне осыны да анықтап алу қажет.
Бесіншіден, еліміз тәуелсіздік алғалы діннің дамуына кең жол ашылды.
Көп жыл кеңес тегеурінін көрген мүсылман қауымы Қүран-Кәрімді еркін оқуға
мүмкіндік алды. Мүсылман дінін басқаратын, оның дамуын реттейтін,
үйымдастыратын, уағыздайтын тәуелсіз басқарма қүрылды. Мешіттердің жаппай
ашылуы өз алдына, жастар ислам дініне бет бүра бастады. Егер 90-шы жылдарға
дейін дін "апиын" деп келеек, енді діннің рухани жағынан пайдалы екеніне
көңіл бөліне бастады. Бірақ, әлі де болса елде діннің шынайылыгы қалыптасып
болган жоқ. Бүл салада бүрмалаушылықтар, діни дүмшеліктер жетіп жатыр.
Осының негізінде діни фанатизмге байланысты терроршылдық қауіпі пайда
болуда. Сондықтан оның себептерін зерттеу қажет болып отыр.
Аптыншыдан, көп ретте ислам дінін тек қана мәдениет пен адамгершілікке
байланысты қарастыру орын алуда. Осы кезге дейінгі дінді зерттеушілердің
көпшілігі өз ізденістерінде, ең алдымен нақтылы діни ілім негіздерін
саралаудың орнына діннің мынадай сыртқы мәдени және рухани жақтарын ғана
зерттеуге күш салады: храмдардың, шіркеулердің, мешіттердің сәулеті мен
мәдени қүрал-жабдықтарын, салтанатты рәсімдік әуендерін, діни мерекелерін,
пайғамбарлардың өмірбаяндарын, қасиетті жазбалардың қүрылымын, діни
қауымдастықтардың қүрамын, діндердің жіктерін анықтау және т.б.-Ал
дүрысында мақсат, біздіңше, басқаша болу
керек. Турасын айтқанда діни экстремизм қандай жағдайда пайда болады, ол
қалай терроршылдыққа айналады, не себептен саяси билікке жету қүралына
айналады деген мәселе ғылыми зерттеуді қажет етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Терроршылдықты зерттеу және оны жүйелі
түрде талдау қоғамдық ғылымдар үшін өте өзекті мәселелердің бірі екендігі
анық. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Э. Назарбаевтың еңбектерінде
терроризмге қарсы күрес жолдары ашып көрсетілген [4]. Осы тақырып бойынша
бірнеше дөңгелек үстелдер өткізіліп, ғылыми-практикалық маңызы бар
конференциялар, мерзімді басылым беттерінде көптеген мақалалар жарияланған,
әртүрлі көзқарастағы ғылыми еңбектерде жан-жақты сараптау және талдау
жасалынған. Әсіресе "Қазіргі жағдайдағы терроризммен күрес проблемалары"
[5] атты тақырыпта өткізілген ғылыми-практикалық конференцияны ерекше
атаған жөн.
Терроризм жөне онымен күрес мәселелері туралы мынадай көптеген шетел
ғалымдарының еңбектері жарық көргені мәлім: З.Бжезинский, Г.Киссинджер,
Э.Д.Кингстон-Макклори, Р.Конквест, К.Клаузевиц, Е.П.Кожушко, С.Хантингтон,
Reuven Paz, I.C. Johannes, P. Blanschard, R. Mathison [6].
Терроризмді ресей ғалымдары И.И. Артамонов, М. Азлиев, О.В. Будницкий,
К.Н.Салимов, М.Ф. Савелий, В.П. Емельянов, М. Креншо, В.В.Устинов және т.б.
зерттеген [7].
Қазақстанда дау-жанжалдарды болдырмау, түрақтылықты қамтамасыз ету
мәселелері жөніндегі қазақстандық ғалымдар С.М.Абдулпаттаев, А.И. Артемьев,
Р.Б. Әбсаттаров, F. Әзімбай, AC. Балғымбаев, М.Бүлүтай, С.М. Борбасов, Л.А
Байдельдинов, А.Х. Бижанов, Ә.Қ.Бақаев, Т.С.Садықов, Т.С.Сәрсенбаев, А.
Сәрсенбаев, К.Л.Сыроежкин, АС.Дьяченко, Ғ.Есім, Ж.Х. Жүнісова, А.М.
Жүнісов,Б.Жусипов,С. Жусипов, Д.А.Жамбылов,А.Ш.Ишмухамедов, Л.М.Иватова,
ЕАКузнецов, Р.К.Қадыржанов, М.Б. Қасымбеков, У.Т.Касенов, К.Е. Көшербаев,
Д.Кішібеков, Т.Кішібеков, М.Т.Лаумулин, М.С.Машан, М.Б. Мүхамедов,
С.Ш.Мүсатаев, Л.Матакбаева, Д.Т. Медеуова, Ә.Н. Нысанбаев, С.З.Нарматов,
Е.З.Нығматуллин, Б.Ж. Нүрмүхамедов, Н.В. Романова, М.М. Тажин,
И.Тасмағамбетов, М.Б. Татимов, С.Г. Федосеев [8] және т.б. еңбектерінің
мәні мен қүндылығы ерекше.
М.С.Әшімбаев, А.Г. Косиченко, Г.В. Малинин, Е.Т. Карин, Д.С.Сатпаев,
А.Ж.Шоманов және басқа да Қазақстандық авторлар дайындаған: "Современный
терроризм: взгляд из Центральной Азии", "Экстремизм в Центральной Азии"
(под общей редакцией К.Н.Бурханова) [9] атты жинақтарда қазіргі
терроршылдықтың моні мен коріністері зерттелген. Осы мәселелерге байланысты
САкимбековтың "Афганский узел и проблемы безопасности
Центральной Азии", Б. Абдығалиевтің "Государственная политика и
межнациональные отношения в Республике Казахстан", Д. Сатпаев, И. Давыдова,
Г. Илеуова , А. Чеботарев "Национальная безопасность Казахстана: иерархия
угроз" (под. ред. Е.Т. Карина), С.З. Канаевтьщ "О природе насилия",
Е.Т.Іңкәрбаевтың "Қазақстандағы интеграциялық процестер: мүдде мен
мүмкіндіктер", Г.Ж.Ибраеваның "Региональные конфликты и СМИ" атты
еңбектерін атауға болады [10].
Е.В. Түқүмов өзінің "Религиозно-политический экстремизм как угроза
региональной и национальной безопасности стран Центральной Азии"
диссертациясында [11] терроризм мөселесін КСРО-АҚШ бәсекелестігімен және
глобальды факторлармен байланысты зерттеген, олардьщ тарихи дамуын терт
кезеңге бөліп, Алжир-египеттік, түріктік-тунистік, ирандық түрлері ретінде
қарастырған. Онда біздің диссертацияға байланысты мәселелер зерттелмеген.
Бірақ діни экстремизм мен терроризмнің мәселелері осымен толық
зерттеліп болды деуге болмайды. Оның саяси-әлеуметтік негіздерін ғылыми
зерттеу жағы Орталық Азиядағы басқа мемлекеттермен қатар Қазақстан үшін де
өзекті болғанымен, тіпті жеткіліксіз, яғни терроризммен күрес мәселелері
актуальды күйінде қалып отыр.
Лаңкестік пен қарулы қақтығыстарға жол бермеу үшін ең алдымен
әлеуметтік, түрмыстық мәселелерді шешу маңызды.
Діни экстремизм - үлт қауіпсіздігіне төніп түрған қауіп. Дәстүрлі емес
діни бағыттагы секталардың көбін АҚІП қаржыландырып отырғаны, тіпті, бүл
мақсатқа жыл сайын 12 миллиард доллар қаржы жүмсайтыны баспасөзде жария
етілді. Христиандық, оның ішінде протестанттық қызметтегілер арасынан
шыққан түрлі секталар арнайы жүмыс істейді.
Діни радикализм жайында, әсіресе ваххабизмнің зиянды салдарлары туралы
ғылыми жүмыстар жеткіліксіз.
Экстремизмнің шығуының озі оның шалагай м^сылмандардан әлеуметтік
негізінің болуында. Сондықтан да, исламдық фанатизмге жол бермеу шаралары
керек-ақ.
Қазіргі кезде терроризммен күресте БАҚ-ң ролі ерекше, тіпті ол
екіүшты жағдайда. Террористер қатарының кобеюіне зорлық-зомбылықты
насихаттайтын БАҚ да жэрдемдеседі. Себебі террористерге керегі -
қүрбандықтардың өзінен гері, одан болатын насихаттың тиімділігі, яғни оның
саяси қысымның қүралы ретіндегі қорқынышы күшті.
Орталық Азиядағы діни экстремизм мен терроризм көптеген заңсыз
орекеттермен, мысалы, есірткі, қару сатумен, адамдарды үрлаумен тікелей
байланысты, Олармен күрес жолдары әлі де болса
толық жолға қойылған жоқ. Осы қылмысты әрекеттердің халықаралық дәрежеде
орын алуына жол бермеудің тиімді жолы, біздіңше, аймақтағы орбір тәуелсіз
мемлекеттер үкіметтерінің қару, есірткі сату істеріне ел ішінде тосқауыл
қоя алуына байланысты. Бүл елдерде, оның ішінде Қазақстанда да, халықтың
қару саудасына, есірткі бизнесіне сүранысын жоюдың саяси стратегиялық
шаралары жеткіліксіз. Әлеуетті министрліктердің бүл салалардағы іс-шаралары
әлі де болса паллиативті күйде.
Егер өркениеттердің диалогы барысында қүқықтық және моральдық
принциптер негізге алынбаса террорлық соғыстардың өрши беруі сөзсіз. Үшінші
мыңжылдықтың басында терроризмнің тотальды қаупі - үлттық қауымдастықтардың
жэне мемлекеттер шекарасының шеңберінен шығып, халықаралық сипат алып
кетті. Адам айтқысыз қантөгіске өкелетін зорлық идеологиясы күшейе түспесе
бәсеңдейтін емес. Онымен күресте барлық елдердің күшін біріктіру қажеттігі
де осында.
Бүл жүмыстың мақсаттары мен міндеттері осы айтылғандардан туындайды.
Зерттеу обьектісі: конфессияаралық және этникааралық қарым-қатынастар,
әлеуметтік саясат, Орталық Азия мемлекеттері мен Қазақстандағы әлеуметтік-
саяси жағдайлар, діни экстремизм мен терроризм көріністері.
Зерттеудің мақсаттары мен міңцетгері.
Орталық Азия аймағындағы діни экстремизм мен терроризмнің әлеуметтік-
саяси себептерін, дінді саяси күреске пайдаланудың мақсаттарын және олардың
халықаралық терроризммен байланысын ашып көрсету. Осылардың негізінде
онымен күрес тиімділігін арттыру мәселелері бойынша тиісті теориялық
қорытындылар мен үсыныстар жасау:
- тарихтағы діни қауымдастықтар мен қозғалыстардың әлеумепік-
саяси рөлін анықтау;
* діни фундаментализмнің пайда болуы және оның діни
алауыздықтарға ықпалы;
* Орталық Азия мемлекеттеріндегі исламның әлеуметтік-саяси
идеялары;
діни экстремизм мен терроршылдықтың түрлері мен
ерекшеліктерін ашып көрсету;
- діни фундаментализм мен терроризмнің өзара байланыс себептерін
анықтау;
* діни фундаментализм мен терроризмнің Қазақстанға ықпалын
анықтау;
* Орталық Азиядағы діни экстремизм мен лаңкестіктің саяси-
әлеуметтік себептерін саяси талдау;
* - ҚР-ғы терроризмнің пайда болуына қарсы күрестің саяси-
қүқықтық жолдарын ашып көрсету;
лаңкестікке қарсы күрестің баламалы жолдарын қарастыру;
терроризмге қарсы күрес саясатын жетілдіру жөнінде үсыныстар
жасау,
Диссертацияның методологаялық және теориялық негізі. Тақырыпты
зерттеуде қоғамдық ойда белгілі методологиялық-теориялық принциптер
қолданылды. Діни экстремизм мен терроризмнің саяси-әлеуметтік негіздерін
талдауда нақты-тарихи, диалектикалық, жүйелілік, салыстырмалық, логикалық,
әлеуметтанымдық және түтастық, методологиялық принциптері басшылыққа
алынды.
Зерттеу барысында ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың діни экстремизм мен
терроризмге қарсы күрес жөніндегі түжырымдары басшылыққа алынды.
Тақырыпты зерттеуде сол сияқты нақтылы әлеуметтік зерттеу әдісі
қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жүмыста діни экстремизм мен
терроршылдықтың саяси-өлеуметтік негіздері алғаш рет Қазақстан жағдайына
байланысты кешенді зерттелді.
Зерттеу барысында мынадай жаңа нәтижелерге қол жеткізілді.
- діни фундаментализм мен экстремизмнің тарихи тамырлары
анықталды;
Орталық Азия мемлекеттеріндегі діни экстремизм мен
терроризмнің себептеріне саяси талдау жасалған;
* діни экстремизмнің саяси астары талданған;
* діни экстремизм мен терроризмнің түрлері мен ерекшеліктері және
оның Қазақстанға ықпалы жан-жақты ашып көрсетілген;
* өлеуметтік факторлардың Орталық Азиядағы діни экстремизм мен
лаңкестіктің пайда болуындағы ролі айқындалған;
* Қазақстанда діни экстремизм мен лаңкестікті болдырмаудың
саяси-күқықтық шаралары талданып, үсыныстар енгізілген;
* лаңкестікке қарсы күрестің баламалы жолдарының қажеттілігі
дәлелденген;
* Қазақстан Республикасында терроризм қаупіне күрес саясатын
жетілдіру жөнінде үсыныстар берілген.
Қорғауға үсынылатын негізгі ғылыми түжырымдар. 1. Лаңкестіктің дінмен және
діни фундаментализм мен байланысы жөнінде пікір таластар жалғасуда.
Шындығында терроризм нағыз әлемдік діндердің нәтижесі болғанымен, діни
фундаментализмнің, яғни, жалған дінді бүркемелеп пайдалану саясаты әлемнің
түрлі аймақтарында орын алуында. Соның бірі Орталық Азия аймағындағы
фундаментализм және оның лаңкестікке әсері болып табылады.
"Діннің терроршылдықпен ешқандай байланысы жоқ" дейтін
тұжырымды алатын болсақ, мүнда да бір жаңсақтықтың барлығы
белгілі болып отыр. АҚШ - ғы 11 қыркүйектен кейін бүл террордың
ислам дінімен байланысы жоқ деген пікірі ғылымидан гөрі
дипломатиялық-саяси пікір деуге негіз бар. Көптеген терроршылдық
әрекеттердің дінмен байланысты екені тарихтан да, қазіргі элемдік
саясатта да дәлелденген. Бір діннің, мысалы, христиан дініндегі
"Варфоломей түні" қырғынын немесе ислам дінінен шыққан ағым
ваххабизмде - діни экстремизм мен терроршылдықтың бір-бірімен
байланысын, біздіңше, көрсетсе керек. Ғылыми түрғыдан, осыны
мойындаудың принциптік маңызы үлкен. Себебі діни экстремизм
мен терроршылдыққа қарсы күрес шараларының тиімділігі де
осында. Терроршылдықтың дінмен байланысы жоқ деп айта
бергенмен одан тыныштық кепілі бола алмайтыны белгілі болып
отыр.
Орталық Азиядағы діни экстремизм мен лаңкестіктің саяси-
әлеуметтік негіздерінің аймақтық жэне жалпы экономикалық
жағдайлармен байланысты екенін айтпауға болмайды. Өндірістің
қүлдырауы, жүмыссыздық және халықтың жаппай кедейленуі
терроршылдықтың бір тамыры екені сөзсіз. Бүл ретте Қазақстанның
жағдайы Орталық Азияағы басқа республикалардан өзгеше екені
белгілі. Бүндағы экономиканың түрақтануы, өнеркәсіптің дамуы,
күшті нефтедоллардың экономикаға қүйылуы Қазақстандықтардың
күн-көрісін басқа республикалармен салыстырғанда біршама
жоғарылығы - терроршылдық эмиссарларының Қазақстанда өз
жақтастарын тартуға кедергі болары сөзсіз. Бірақ бүған қарап
Республикаға терроршылдық қаупі жоқ деу дүрыс болмас еді. Көрші
мемлекеттердегі терроршылдық белсенділік дәрежесінің
жоғарылығы біздегі қауіпсіздік жүйесін жоғары дайындық
дәрежесінде үстауды қажет етеді.
4. Лаңкестік жолға түскен адамдардың іс-әрекеті неліктен
дінмен байланыстырылады? Неліктен терроризм мен антитерроризм
арасындағы күрес діни белгілеріне қарай жүргізіледі? Діни
идеялардың қайта күшейе түсуінің Қазақстанда діни экстремизмнің
бас көтеруіне қаншалықты ықпалы бар? Адамның немесе белгілі бір
топтың лаңкес екенін анықтаудың критериі неде? Бүл мәселелер
осы кезге дейін актуальды күйінде қалуда.
5. Фундаментализм дегеннің өзі діндердің өңін айландырған
түрі. "Фундаментализм" мен "экстремизм" үғымдары біріне-бірі
жақын. екендігі дәлелденді. Ислам мен христиан діндерінің ерекше
беделін пайдалану арқылы оны саясаттандыруға айналдыратын
күштер лаңкестікке бой үрады. Лаңкестіктің негізінде жанкешті
фанатик жанның исламдық ілімді жете игере алмай қателесуінде.
Осындай жағдай христиандық дінде де орын алады. Яғни,
ю
экстремизмнің шығуының өзі оның шалаеай мусылмандардан әлеуметтік негізінің
болуында. Сондықтан да, исламдық фанатизмге жол бермеу шаралары керек.
6. Орталық Азиядағы діни экстремизм мен терроризм көптеген
заңсыз әрекеттермен, мысалы, есірткі, қару сатумен, адамдарды
үрлаумен тікелей байланысты. Олармен күрес жолдары әлі де болса
толық жолға қойылған жоқ. Осы қылмысты әрекеттердің
халықаралық дәрежеде орын алуына жол бермеудің тиімді жолы,
біздіңше, аймақтағы әрбір тәуелсіз мемлекеттер үкіметтерінің қару,
есірткі сату істеріне ел ішінде тосқауыл қоя алуына байланысты. Бүл
елдерде, оның ішінде Қазақстанда да, халықтың қару саудасына,
есірткі бизнесіне сүранысын жоюдың саяси стратегиялык, шаралары
жеткіліксіз. Әлеуетті министрліктердің бүл салалардағы іс-шаралары
әлі де болса паллиативті күйде.
7. Қазақстанда көрші мемлекеттермен салыстырғанда
экстремизм бой көтерген жоқ деуге болады. Бүған қарап
экстремизмге Қазақстанда негіз жоқ десек қателескен боламыз.
Бүгінгі таңда Қазақстанда экстремистік үйымдардың қүрылуына
белгілі бір себептер де жоқ емес. Оны ішкі және сыртқы факторлар
деп белуге болады. Сыртқы факторларға, аймақтағы біраз локалды
конфликт туғызып отырған геосаяси жағдай жатады. Ішкі
факторларға дамымаған демократиялық институттар, үйымдасқан
қылмыстың өсуі, мемлекеттік аппарат қызметінің, әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың әлі де болса төмендігі жатады.
8. Діни интервенцияға қарсы тосқауыл қою, үлттық сананың
тазалығын сақтау, халқымыздың түрлі діндерге бөлінуіне жол
бермеу қажеттілік. Бір діндегі халықты қос дінді, көп дінді халыққа
айналдыру - болашақта сол елдің тыныштығын бүзып, бір-бірімен
соқтығыстыру саясаты екенін әшкерелеу міндеті түр.
9. Жалпы алғанда, терроризм біржақты исламдық дүниемен
ғана байланысты деуге болмайды. Бүған исламдық дүниеден
қалыспайтын батыстағы өркениетті де қосу керек. Ол жақта да
әлеуметік-экономикалық, саяси және руханилық салалардағы
шешілмеген мәселелер жеткілікті. Батыста, Шығыста, Оңтүстікте,
Солтүстікте орныққан өркениеттік аймақтар тартысы тоқталатын
түрі жоқ. Бүлардың өзара күресі әртүрлі сипатта.
10. Терроризм, біздіңше, ең алдымен мүдделер сәйкессіздігінен
туатын қарулы қақтығыс, екіншіден, дүниежүзі аймақтарының
дамуындағы сәйкессіздік болып табылады. Діни экстремизмнің негізі
болып табылатын кедейшілікке, әлеуметтік әділетсіздікке қарсы
күрестің тиімді шараларын белгілеу - әлем мемлекеттерінің
алдындағы кезек күттірмейтін мәселе.
11. Диссертацияда аталған проблема халықаралық
терроризммен байланысты зерттеледі. Себебі, қазіргі кезде
п
халықаралық байланыстан тыс, ешқавдай "үйдегі" немесе "аймақтағы" терроризм
жоқ. Біздің бүл пікіріміз БҮҮ-ң Контртеррорлық комитетінің өкілі Хавьер
Руперестің көзқарасына сәйкес келеді [12]. Сондықтан да Қазақстан 1992 жылы
ТМД-ғы Үжымдық Қауіпсіздік туралы келісімге Ресеймен бірге қол қойғаны
белгілі. Содан кейін Достастықтың антитеррорлық орталығы, ШЫҮ антитеррорлық
құрыльшы және БҮҮ-ң Контртеррористік комитеті құрылды.
Терроризм бірғана немесе бірнеше аймақтағы ғана қүбылыс емес, жаһавдық
(глобальдық) қатер: бай елдер мен кедей елдердің, түрлі діндер мен
идеологиялардың қақтығысының объективті туындысы болып табылады. Каспийдегі
мүнай қорын, сонда жүмыс істеп жатқан шетелдік компаниялардың мүддесін
ескерсек, "терроризм бізден қашық" деп үзілді-кесілді айту қиын. Көре
алмаушылық, айдап салу, арандату болуы мүмкін. Терроризм кейбір бәсекелес
мемлекеттердің қолындағы қару болуы да мүмкін.
12. Қазақстандағы діни ахуал уақыт өткен сайын күрделілене түсуде.
Бүның өзі халықаралық қарым-қатынастар саласында интеграциялық саясаттың
тиімділігін арттыру мәселесін алға тартады. Осы ретте Президент
Н.Э.Назарбаев Қазақстан Халқына жолдауында, Орталық Азия елдері Одағын
қүруды үсынды. "Біздің, -деп атап көрсетілген -, экономикалық мүдделеріміз
де, мэдени-тарихи тамырларымыз да, тіліміз, дініміз де экологиялық
проблемаларымыз да, керек десеңіз сыртқы қатерлеріміз де ортақ. Еуропалық
Одақтың сәулетшілерінің өздері де осындай алғышарттарды армандаған да
болар. Біз тығыз экономикалық интеграцияға көшуіміз және ортақ нарық пен
ортақ валютаға қарай ілгерілеуіміз керек"[13].
Зерттеудің ғылыми теориялық және тәжірбиелік маңызы. Оның теориялық
және қолданбалы жақтары үйлесімді. 1. Диссертация нәтижелері мен
түжырымдары мемлекет қауіпсіздігі жолында діни экстремизм мен лаңкестікке
қарсы күрес саясатын жетілдіруге жәрдемдеседі. 2. Білім мен ғылым саласында
ғылыми қызметкерлерге, оқытушыларға, аспиранттарға, студенттерге қажет.
3. Диссертацияның материа лдары " Орта л ық Азия е лд ерінің аймақтық
және үлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету", "Терроризмге қарсы күрес"
тақырыптары бойынша арнаулы курс үйымдастыруға болады.
Жүмыстың сараптамасы. Диссертацияның негізгі түжырымдары мен
қорытындылары педагогикалық практика барысында қолданылып, халықаралық
терроризм, Қазақстан Республикасының үлттық қауіпсіздігі мәселелері бойынша
арнайы курстар дайындау барысында қосымша материал ретінде үсынылып отырды.
Сондай-ақ, олар Халықаралық Қазақ-Араб университет! және т.б.
12
үйымдастырған Туханият мәселелері және діннің қазіргі қоғамдағы орны" атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Шымкент қаласы, 2001);
Философия және саясаттану институты , Қызылорда экономика, экология және
қүқық Академиялық университеті және т.б. өткізген "Қазақстан Республикасы:
тәуелсіз дамудың 10 жылдығы" атты Халықаралық конференцияда (Қызылорда,
2001); Абылай хан атындағы Қазақ Мемлекеттік Халықаралық қатынастар және
шет тілдер университетінде өткен "Центральная Азия и Казахстан в фокусе
современных международных отношений" атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияда, АлМУ-де өткен "Қазіргі жағдайдагы терроризммен күресу
проблемалары" атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда (Алматы,
2003) баяндалды.
Диссертацияның негізгі мазмүны автордың "Діни экстремизм мен
терроризм: мәні және Қазақстанға ықпалы" Алматы: "Домино", 2005, -207 бет.
-12,0 б.т. атты монография мен "Экстремизм мен терроризмге қарсы күрестің
баламалы жолдары туралы" Поиск №3 (2) 2003 және "Лаңкестікпен күрестің
жаңа кезеңі" Саясат №10, 2003, сонымен қатар "Орта Азия аймағындағы діни
фундаментализм мен лаңкестіктің саяси сипаты" Вестник КАЗГУ №3 2003
гылыми еңбектерінде жарияланды.
Диссертация жұмысының қүрылымы мен көлемі. Диссертациялық еңбек
кіріспеден, екі негізгі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған еңбектер
тізімінен, қосымшадан түрады. Диссертацияның жалпы көлемі компьютермен
терілген 145 бетті қамтиды.
13
1 Діни экстремизм мен терроризмнің теориялық және методологиялық
мәселелері
1.1 Адамзат гарихындағы дінге саяси көзқарас және діни алауыздық
а) Тарихтағы діни кдуымдастықгардың әлеуметтік-саяси ролі.
Діни сенім өте ертеде мәдениет те, әдебиет те жоқ кезде пайда болған. Олай
болса оның тарихи тамырлары да терең.
Дін - мемлекетке көмекші күш. Кез-келген мемлекеттегі конфессия өзінің
жақсылық, қайырымдылық шараларын жүргізіп отырған. Сөйтіп дін мен мемлекет
өмірді жақсарту жолывда бір-бірімен белсенді партнер бола алған. Мысалы,
жәрдем беру, қайырымдылық конфессиялар жанындағы интернаттар және т.б. Оның
бәрі теологиялық канондарға ғана қызмет емес, сол сияқты, ол мемлекеттік
мүдделерге де қызмет етуі тиіс болған. Осы ретте мемлекет өз ішіндегі түрлі
конфессиялардың іс-әрекеттерін реттеуге күш салған.
Дін - белгілі дәрежеде көзқараста болып табылады. Оның әлеуметтік
тамырлары бар. Дін элеуметтік саяси өмірден ешуақытта тыс қала алмайды.
Мысалы, кезінде христиан діні кедейлердің діні ретінде пайда болған. Ислам
діні де - әлеуметтік саяси өмірді түгел қамтиды.
Тарихта дін сол сияқты түрлі әлеуметтік саяси күштердің өзара
күресіндегі обьектісі мен қүралы да болған. Феодализм заманывда шіркеудің
күштеп көндіру саясатына қарсы ар-ождан боставдығы туралы үран тасталғаны
да сондықтан.
Діни қауымдастықтардың әлеуметтік-саяси рөліне келетін болсақ, дін мен
саясаттың арасындағы қарым-қатынас бар екендігі мәлім. Дін ешуақытта да
қүдайға, о дүниелік өмірге сенумен шектелген емес. Монотеистік діннің халық
бүқарасын баурап алуына негізінен әлеуметтік ілімдер жәрдемдескен. Дін
адамдар арасындағы қарым-қатынасты өзінше түсіндіріп реттейді. Олсыз дін
өзінің күрделі әлеуметтік және топтастыру қызметін атқара алмас еді, содан
өмір сүруін тоқтатқан болар еді.
Діни қозғалыстардың өзінің пайда болуының әлеуметтік- саяси себептері
бар. Яғни, ол қоғамдық өмірдің қажетсінушілігіне жауап ретінде пайда
болған. Шын мәнінде діни секталар әлеуметтік-саяси топ ретінде пайда
болған, ал оның көзқарастары діни түрдегі жаңа әлеуметтік-саяси доктриналық
сипат алған. Христиандықтың, исламның, буддизмнің және басқа діндердің
пайда болуының тарихы шын мәнінде осындай. Мысалы христиандықтың пайда
болуы Рим империясындағы қүлдардың азаттық күресіне байланысты пайда
болған. Христианшылдық өз қатарына қүлдар мен жоқ-жүқа
14
адамдарды тартып, оларды байларға, мықтыларға, құлиеленуші қоғамдағы үстем
элеуметтік топтарға жек көрушілігін тәрбиелеген. Алғашқы христиандық
қауымдастықтар өмірінің коммунистік идеология принциптеріне негізделіп
қүралғанын білуге болады. Бүл жөнінде апостолдардың бірі былай дейді: "Өз
қарауындағы нәрселерді ешкім өзімдікі деп атаған емес, олардағы бардың
барлығы ортақ болды. Қажет жағдайда бар нәрсенің бәрі зәру адамдарға бөліп
берілді" [14]. Иисус Христостың өмірі идея үшін өзін қүрбан еткен, ерлік
ретінде бейнеленеді, Ол кездегі оның сөздері идеологиялық және әлеуметтік
төңкерістерге шақыру болып табылатын. Өлімге басын тіккен адамдар бүрынғы
храмдық жрецтердің айтқанын жоққа шығарып, өздерін қүдайға теңеді. Өзінде
ешнәрсесі жоқ адам, бәрі де бармен теңестірілді. Иисус халықтық лидер
ретінде өзінің демократиялық пиғылдарымен бүкіл жоғарғы Иерусалимдік өмірді
кемсітті. Тақтан үміткер ол қүдайдың уәкілі ретінде қалаға есекиен кірген.
Бүл артықшылықтан бас тарту емей немене? Ол татуластырушы емес, тыныштықты
бүзған революционер ретінде танылды. Дәл осы жағдай оның азаптанушылығының
себебі еді. Исустың ілімі революциялық болғандықтан,- деп жазды Гегель, ол
кіналанып өлтірілді [15].
Мусылманшылдык, - христианшылдықтан кейінірек б.э. VII ғасырда пайда
болғаны белгілі. Ислам өзінің догматикалық және әлеуметтік доктриналарында
көп нәрсені Библиядан пайдаланған. Мысалы, ақырзамандық сот, пейіш пен
тозақ, шайтан (сотана) мен жын (бесы) туралы. Әлеуметтік сферадағы ертедегі
христиандыққа тән эгалитаризм (фр. egalitarisme -теңдік) Мүхаммед
пайғамбарға да тэн нәрсе. Ол өзінің алғашқы пайғамбарлық уағыздарында
кедейлерді белсенді түрде қорғаған. Ал кейінірек өз ілімінің әлеуметтік
жақтарын түсіндіргенде мүліктік айырмашылықтарды мойындаған, байлық пен
кедейлік Алладан деп түсіндірген.
Буддизм - барлық әлемдік діндердің ішіндегі ежелгісі болып табылады.
Ол Индияда б.э. дейінгі бірінші мыңжылдықта пайда болған. Бүл дін, оны
жақтаушылардың айтуынша, Сиддхартха Гаутама Будданың діни уағызының
нәтижесі. Ол 29 жасында адамдардың түрлі жоқшылықтарын көрудің нәтижесінде,
өзінің молшылықтағы салтанатты жағдайынан безіп, қайғы-қасіретті өмірден
қүтылудың жолдарын іздейді. Сөйтіп, ол шындықты таниды, білімділік пен
оқымыстылыққа жетеді. Бүл кезде буддизмнің Индия қоғамында орын алуының
біраз себептері болды: рулық қатынастар жойылып, ірі қүл иеленушілік
мемлекеттер пайда бола бастады. Буддалық идеология мен дәстүрлер осындай
әлеуметтік-саяси өзгерістерге халық бүқарасының жауабы еді. Өйткені,
бүрынғы діни сенімд;ер енді халықты иландыра алмады. Буддизм барлық
адамдарды теңестірді - кез-келген адам өзінің
15
әлеуметтік жағдайына қарамастан бақытсыз, одан оның "қүтылуына" болады.
Осылайша барлық адамдарға бірдей қүтқарылу жолы үсынылды. Буддизм
шывдығында касталық әлеуметтік құрылымды жақтаудан бас тартты.
Буддизмнің қоғамдық өмірге көзқарасы оның діни ілімінен туындайды.
Оның негізгі түжырымы - адамның ағзасы мен қайғы-қасіретінің бірдейлігінде.
Осының бәрі адамның ажырамас белгілері. Былайша айтқанда, адам азап шегуге
жаралған. Оның үстіне адамның сезімі, қүштарлығы, бірдемені қалауы өзіне
азап экеледі. Одан қүтылуды сыртқы өмірден іздеу нәтиже бермейді. Адам ол
үшін будда сияқты іштей жетілу ісімен айналысуы тиіс. Адам өмірге
қүштарлығынан, ләззаттан, биліктен, байлықтан бас тартуы тиіс. Буддизм
қүтқарудың әділ жолы деп, бірте-бірте тәннің қүмарлығынан бас тарту,
сөйтіп, тыныштық жағдайға көшуді айтады (нирвана). Өзін қүтқарудың тағы бір
жолы - буддизм адамның нақтылы қоғамнан тыс болуын, оның монахтық орденға
кетуін айтады (сангх). Бүл бойынша адам семьядан, меншіктен өзі өмір сүрген
әлеуметтік ортадан бас тартуы тиіс. Осылайша монахтық өмір дәріптелді.
Көріп отырғанымыздай, буддизм қоғамдық өмірді өзгертуді, оны
жақсартуды мақсат етпейді. Осы түрғыдан қарағанда буддизмнің әлеуметтік
доктринасы бүлдыр. Оны нирвананы үстанған жағдайда белгілі бір әлеуметтік
өзгерістерге әкелмей қоймайды деп түсінуге болады.
Католицизмнің әлеуметтік ілімінің негіздері, ол күрделі эволюциядан
өткен негізгі қүжаттарының бірі - 1891 жылғы энциклика (латынша - жалпы,
бәрі үшін). Папа ХІП-нің (1810-1903 жж.) кезінде қабылданған. Католицизмнің
әлеуметтік ілімін дамытуға Папа Иоанн Павел П-ші үлкен үлес қосқан. Қазіргі
кезде католицизм идеологиясы өзгеріп келе жатқан әлеуметтік шындықты сол
күйінде түсіндіруге тырысады. Ол бойынша қазіргі әлемдегі елдер мен
халықтар өзара байланысты, өзара бағынышты жағдайда қарастырылады. Басқаша
айтқанда элемнің бірлігі туралы принцип мойындалып қоймай, жер бетіндегі
халықтардың жаһандық мәселелерді қоян-қолтық ынтымақтасу жолымен шешу
үсынылады.
Шіркеудің пайда болуы діннің қоғамдық-саяси рөлінің күшеюінің басты
жаңа кезеңі болды. Шіркеу - діни мекеме ретінде пайда болды. Ол діни
қауымдастықтардың ішіндегі қарым-қатынастарды және оның зайырлы
қауымдастықтармен және басқа да үйымдармен қарым-қатынасын реттейтін болды.
Шындығында, шіркеу өзінің негізгі белгілері жағынан әлеуметтік институтқа
үқсайды. Оның негізгі элементтері мыналар: жалпы діни ілім (идеология),
діни қызмет (ғибадат және табыну), шіркеулік қүрылым (дінге сенушілердің
өмірін, мінез-қүлқын басқару жүйесі).
16
Шіркеуде белгілі бір реттеуші ережелер жүйесі болады (діни мораль, коновдық
қүқық және т.б.).
Шіркеудің нығайып, дамуы барысывда оның саяси қызметі де күшейе
түскен. Бірте-бірте шіркеу билігі жартылай саяси сипатқа ие болған себебі,
ол отбасы мәселелерін шешіп қана қоймай, одан жоғары беделге ие болған.
Енді ол бүкіл қоғам қажет ететін нормалар мен ережелердің жэне қоғамдық
моральдың сақталуына күш салатын болған. Онымен қоймай шіркеу мемлекеттік
билік беделін күшейтуде үлкен рөл атқара бастаған. Кейбір авторлардың
айтуынша, шіркеулердің қазіргі жағдайын еске алып, тіпті оны қоғамның саяси
жүйесінің бір компоненті деп есептейді. Шіркеу өз жүмысында руханилық пен
сенім мәселесін реттеп ғана қоймай, адамдардың бүл өмірдегі қажеттіліктерін
қанағаттандырудың діни негіздерін дәлелдейді.
Осындай қоғамдық қыметтерді атқару тиісті идеологиясыз мүмкін
болмайтыны белгілі. Совдықтан кез-келген шіркеудің қызметінде, әсіресе
католицизмде, әлеуметтік-саяси доктринаға мән береді. Сөйтіп, діни
идеология шіркеу басшыларының іліміне, қасиетті кітаптарына сүйене отырып,
бүл дүниедегі әлеуметтік теңдік мәселелерін шешкілері келеді. Осы ретте
дінге сенушілер қоғамның барлық саласына, оның ішівде саясатқа да қатысуға
тырысады.
Осыдан келіп, діннің қоғамдық өмірге кеңінен араласуы, діннің өзінің
шектен тыс саясаттандырылуы келіп шығады. Діни экстремизмнің пайда болуы
белгілі дәрежеде осымен байланысты.
Шынайы әлемдік дівдерді тікелей терроршылдықпен байланыстырып
жамавдай беру дүрыс болмас еді. Олар зүлымдықты уағыздамайды. Оның себебін
діни концепцияларды талдаудан көруге болады. Евді соны қарастырып көрейік.
Католик шіркеуінің әлеуметтік-саяси мақсаттары қандай дегенге келсек,
ең алдымен оның идеологиясының өзгеріп келе жатқан шындықты бүкпесіз
багалай білуінде. Қазіргі әлем барлық елдер мен халықтардың біріне-бірінің
тәуелсіздігі және әртүрлілігі ретінде қарастырылады. Жаһандық мәселелерді
ынтымақтасып шешуді қолдайды. Сөйтіп, католиктік-әлеуметтік доктрина
әлемнің әскери-саяси блоктарға бөлінуін жалпы адамзаттық ынтымақтастыққа
жат нәрсе деп қарайды. Сонымен қатар католик энцикликасында өмірді,
тіршілікті сақтау әрбір адамның қасиетті парызы. Оны бүзу - қылмыс
делінген. Әлемге ядролық соғыс қаупі төніп түр. Ол адамзатқа төнген қауіп,
ол соғыста жеңгевдер де, жеңілгендер де болмайды. Олай болса дау-жанжал мен
соғыстар прогресс факторы бола алмайды, ғылыми-техникалық революция соғыс
қаруына айналмауы тиіс [16]. Католицизмнің осы принциптері Ватикан
мемлекетінің сыртқы саясатының негізіне алынған [17].
17
Католиктік әлеуметтік доктринада нені істемеу керектігіне баса назар
аударылған. Осыған сэйкес капиталистік қоғамдық жүйе сынға алынған. Иоанн
Павел II пікірінше, меншік иелерінің қаскөйлігі мен эгоизмін ауыздықтау
қажет. Меншікке ие болу деген абсолютті қүқық ретінде қарауында меншігі
жоқтарға қарсы қандай да бір болмасын жасалатын зиян деген соз емес.
Энциклика сонымен қатар нарықтық қатынастарды абсолютті түрде жақтауға
қарсы. Себебі, нарық механизмдері адамзаттың қалыпты табиғи дамуын
қамтамасыз етуге күші жетпейді. Сондықтанда нарықтық тетіктер әр уақытта
қогамның жэне мемлекеттің бақылауында болуы тиіс.
Католицизмнің әлеуметтік доктринасында әлеуметтік шиеленіс мәселелері
басты орын алады. Шіркеудің қүжаттарында "тал күресі" туралы айтылады. Онда
элеуметтік дау-жанжалдың болу мүмкіндігіде мойындалады. Сондықтан
еңбекшілерді әлеуметтік жағынан қорғау саяси реформа жолымен жүзеге
асырылуы керек делінген. Кейінгі кезде котолик шіркеуі адам қүдайдың
жаратқан қүлы деумен қатар оған үлкен мән бере қарауда. Оның бөгделенуіне
қарсы адам қүқын жақтайды. Сонымен қатар ар-ождан бостандығын, діндер
теңдігін, сену немесе сенбеу мәселесін қарастырады.
Католицизмнің әлеуметтік қүжаттарында демократия мәселесіне де
көзқарас бар. Бүрын католицизм доктринасында "демократия" үғымы болмаған.
Билік көзі халық та емес, қүдайда делінген. Бүл түжырымды теріске шыгармай
католицизм сонымен қатар демократиялық жүйені де бағалайды. Бүл жүйе
азаматтарга сайлауға және сайлануга қүқық беріп, билік басындағыларды
бейбіт жолмен өзгерте алуына жағдай жасауы тиіс дейді [18]. Сонымен қатар,
шіркеу демократияның кемшілік жақтарын да байқап, азғантай билеуші топтың
мемлекет билігін өзінің идеологиялық мақсаттарына пайдалануға қарсы.
Кейінгі 100 жылдықта католицизмнің доктриналды позициясы біраз
бейімделу өзгерісіне үшырады. Энцикликада социализм идеясы теріске
шығарылып, пайдасынан гөрі зияны көп деген түжырым жасады. Бірақ кейінірек
ресми католицизм социализмді жақтаушылар мен христиандықтардың арасында
өзара байланыс және диалог болуын теріске шығармады. Оның біраз тарихы бар.
Олардың ресми қүжаттарында марксизм дағдарысын ілім ретінде және
тоталитарлық жүйедегі социализмнің күйреуі екеуі-екі нәрсе, айырмашылығы
бар делінеді. Онда марксизмнің сталиндік нүсқасы сынға алынады. Сонымен
қатар капиталисте қоғамға берілген маркстік бағалауларды осы кезге дейін
маңызы бар делінеді. Капитализм кезіндегі жат болу, әлеуметтік дау-
жанжалдар жоне түтыну моралы - міне капитализмге тән осы кемшіліктер
аталады. Жалпы алганда энциклика қоғам дамуының көп вариантты жолын
мойындайды [19]. Капитализмнің антикоммунизммен әуестенуі
18
мемлекеттік қүрылымдарда адам қүқын және еркшдігш шектейтін қауіпті
үйымдардың қүрылуына соқтыруы мүмкін дейді.
Католик шіркеуі өзінің әлеуметтік-саяси доктриналарын халық арасында
кеңінен таратуға тырысуда. Кейбір Европа елдерінде нацизммен істес болған
буржуазиялық партиялардың беделі түсіп, банкротқа үшырауларына байланысты
жаңа демохристиавдық партиялар мен топтар пайда болуда. Олар католиктік
әлеуметтік доктринаны қолдайтындықтарын білдіруде. Оларға күрт әлеуметтік
өзгерістен қауіптенетін шаруалар, орта таптың және жүмысшылардың бір бөлігі
кіреді. Православиенің католицизмнен ерекше айырмашылығы - оны басқарудың
бірыңғай орталығының жоқтығында. Яғни, ол бірыңғай шіркеу болып табылмайды.
Қазіргі кезде правоелавиялық дүниеде 15 автокефальдық (дербес) шіркеулер
бар. Оның ішінде ең ірісі және ықпалдысы Орыс православиялық шіркеуі болып
табылады. Автокефальдық шіркеулерді рухани жоғары дәрежеге ие патриархтар
немесе иерархтар басқарады. Барлық православиялық шіркеулер үшін діни
ілімнің канондық дербестігі бар. Ал Константинопольдық патриарх әлемдік
болып саналғаньшен, ол "теңдестердің ішіндегі бірінші" болып табылады.
Бірақ оған басқа православиялық шіркеулердің ішіне араласуға қүқық
берілмеген. Олай болса барлық православиялық шіркеулерге тән, барлығына да
міндетті әлеуметтік доктрина бар деуге болмайды. Солай бола түра олардың
әлеуметтік-саяси идеяларының бірінен бірінің айырмашылығы аз. Совдықтан
орыс православиялық шіркеуінің әлеуметтік-саяси доктринасын қарастыралық.
б)Православиенің әлеуметтік-саяси ілімінің көздері. Православиянің
католицизмдегі сияқты бір жүйеге келтірілген элеуметтік-саяси қүжаттары
жоқ. Олардың айтуынша Евангелияда айтылмағандықтан өзіндік, әлеуметтік
бағдарламаны жасау - бүл шіркеудің міндетіне кірмейді. Сонда да олар
қоғамдық өмірде өз міндеттерін орындауы тиіс деп есептейді. Олармен әлсін-
әлсін айналысатындар патриарх пен синод болып табылады. Олардың
қүжаттарының бірі - "Ядролық ғасырдағы соғыс пен бейбітшілік деп аталады".
Белгілі орыстың діни ойшылы және қүқықтанушысы И.А. Ильин (1883-1954)
айтуынша, православиялық шіркеу ешуақьпта зайырлы үстемдікке, мемлекеттік
билікке саяси партиялар сияқтанып таласқан емес. Шіркеу мен мемлекеттің
әрқайсының ерекше және ажыратылған қоғамдық міндеттері бар. Бірақ олар бір-
біріне көмектеседі. Мемлекет шіркеуге әмір етпейді, бүйырып жарлық
бермейді, еркін және дербес жүргізеді. Бірақ барлық нәрсені өзіндік
христиандық өлшеммен бағалайды. Оның қаруы -қылыш емес, партиялық саясатта
емес және ордендік интригада емес - ар, насихат және аластау т.б. 1917
жылдан кейін орыс православиялық
19
шіркеуі жаңа саяси режимге, совет үкіметше көзқарасын анықтады. Бүл ретте
шіркеу мен мемлекеттің көзқарасывда айырмашылықтар болды. Өзара
түсінбеушіліктерге тіпті антагонизмге дейін барды. Шіркеу социализм мен
христиандық ілімнің біріне-бірінің сәйкестігі туралы пікір айтты. Шіркеу
басшылығының пікірі бойынша Совет Одағының берілген азаматы бір жағынан
православие дінін, екінші жағынан Совет Одағының азаматы болуы тиіс.
Православиялық шіркеу мен діни конфессиялардың мәселелері ар-ождан
бостандығы туралы заң қабылданып реттелді. Одан кейін де түрлі эволюциялық
көзқарастар да орын алды. Кеңес Одағы тарқауына байланысты Алексий II 1991
жылдың 2 қыркүйегінде Кеңес Одағы тарқағанымен халықтар достығына зиян
келмеуі тиіс деді [20]. Шіркеу сонымен қатар әлеуметтік әділетті
жетістіктерді сақтауды және қорғауды жақтайды. Медицина, білім т.б.
салалардағы жетістіктерді сондай қүндылықтарға жатқызады. Шіркеу адамның
адамгершілік жетілу қажеттілігін уағыздайды. Әрине, христиандық мораль
негізінде орыс православиялық шіркеуі соғыс және бейбітшілік мәселелеріне
үлкен көңіл бөледі. Ешқандай жағдайда да ядролық қару қолданылмауы тиіс
дейді. Тіпті ол жер шарының атом қаруынан түгелдей тазаруына және оның
космосқа шығарылмауын жақтайды. Әлемдік глобальдық мәселелердің ішінде
православиялық шіркеу экологияға ерекше назар аударады. Бүл ретте ғылыми-
техникалық прогресс дүрыс бағытта қолданылуы тиіс дейді. Православиялық
шіркеу маңында саясаттандырылу процесі де назардан тыс қалдырылмаған. Атап
айтқанда шіркеу азаматтардың саяси өмірге қатысуына тиым салмайды. Ал,
бірақ, ол міндетті нәрсе емес делінген. Дегенмен айналадағы әлеуметтік-
саяси өмірге діншілдер бейтарап та қарай алмайды делінген. Шіркеу бір
жағынан ресми саяси бағытты қолдаса, екінші жағынан оны көп ретте сынайды
және талаптар қояды. Мысалы, олар дін мектептерде оқытылуы, от басында діни
нормалардың сақталуы тиіс дейді.
Православияның саясаттандырылу процесі басқа да белгілерден көрінеді.
Мысалы, христиандық демократиялық қозғалысқа дінге сенушілердің қатысуы.
Шіркеудің бағдарламалық бағыттарының бірі жекеменшікті қолдау, яғни
әлеуметтік, нарықтық экономикаға өту. Қоғамның рухани өмірін жаңғырту. Діни
тәрбиені, білімді қамтамасыз ету. Армияда діни қызметтің болуын жақтау және
т.б.
Енді діни қауымдастықтар мен мемлекеттің өзара қарым-катынасына
келетін болсақ, ол күрделі жағдайда дамып отырды. Алғашқыда дін мемлекеттен
жоғары қойылған болса, кейіннен мемлекет бірте-бірте өз билігін нығайта
берді.
Кезінде Джон Локк мемлекет пен дін мүдделерінің айырмашылығы олардың
бірінің ісіне бірінің араласпау қажеттілігін тудырады деген. Осы айтылған
ой шіркеудің мемлекеттен ажырату
20
идеясының негізі еді. Ол былай деп жазды: "Ар-ождан бостандығы әрбір
адамның табиғи қүқы болып табылады, сондықтан, дін мәселелеріне келгенде
ешкімді де заңмен немесе күшпен көндіруге болмайды" [21].
Ар-ождан бостандығы мэселелерін зерттеу ісіне XVIII ғасырдағы француз
материалистері П.Гольбах, Д.Дидро, Ж.Ламетри, К.Гельвеции үлкен еңбек
сіңірген. Олар деистік діни ілімді сынауда жарты жолда қалып қоймай,
Вольтерден, Монтескьеден, Руссодан да тереңірек өмірге материалистік
көзқарасты дамытқан. Бүл материалистер адамның діни ғибадат етіп табынуын
тиым салып тоқтатуға болатынын, бірақ адамдардың санасынан діни сенімдерді
өшіруге болмайтынын түсінген. Дін жөнінде күш қолдану, Гольбахтың
пікірінше, адамдардың ең қымбатты қасиетті дейтін дәстүрлеріне қиянат
жасап, оларды бақытсыз етеді. Керісінше, адамдардың дінге деген қүштарлығы
өрши түседі, олар қандай жағдайда болмасын өз сенімдерін аянбай қорғайды
және оны өздерінің зор қызметі деп санайды [22]. Сан ғасырлық адамзат
тарихында сонымен қатар шіркеулер тарапынан адамға деген қатыгездік саясат
та орын алған. Оны кейбір саяси күштер өз мақсаттарында жүзеге асырып
отырған.
Ватиканның Джордано Бруноны ғылыми көзқарасы үшін өлім жазасына
кескені белгілі. Ол кезінде өте бай монастырь библиотекасында білім алған.
Сөйтіп шіркеулік догматтарға қарсы пікір айтқан. Бірақ Коперниктің ілімін
жақтағаны үшін Бруно Европаның бірнеше елінде қуғында болған. Оның
шығармалары ішіндегі маңыздысы "Әлемнің шексіздігі туралы" еңбек еді. Онда
ол жердің қозғалмайтыны туралы жалған түсінікті теріске шығарды. Ол үшін ол
шіркеу тарапынан қатты қуғындалды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz