XVI ғасырдың бiрiншi жартысындағы Қазақ хандығы мен Шайбанилер әулетi арасындағы экономикалық – мәдени қарым қатыныстар

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

1 тарау
XVI ғасырдың бiрiншi жартысындағы Қазақ хандығы мен
Шайбанилер әулетi арасындағы экономикалық – мәдени қарым
қатыныстар

XVI ғасыр Қазақстан тарихының негiзгi кезеңi болып табылады,
бұл қазақ мемлекеттiлiгiнiң күшеюi мен нығаю кезеңi. Осы кезеңде
қазақ хандығы көршi елдермен тығыз байланыстар орнатып, әскери-
саяси, сауда – экономика, мәдени қатынастарды белсендiләк
көрсеттi. Қазақ хандығының нығаюы және күшеюi мемлекеттiң беделiн
арттырып, сыртқы саясат пен дипломатиялық қарым – қатынас
саласында белгiлi табыстарға қол жеткiздi. Қазақ хандығы өз
кезiнде өмiр сүрген Орта Азия хандарымен, Едiл бойындағы елдермен,
батыс Сiбiр хандығымен және орыс мемлекетiмен сауда – саттық және
дипломатиялық қарым – қатынас орнатты.
Орта ғасырдағы Қазақстан мен Орталық Азия халықтарының
қарым–қатынастарын зерттеу, көшпелi қоғамның дамуы, отырықшы және
көшпелi мәдениеттiң қатынастары, өркениеттердiң байланысы мен
қарым – қатынасы және түрлi мәселелердi шешуде сол елдердiң
тарихында ғана емес, сонымен қатар дүние жүзiлiк тарихта да
маңызды рольдi атқарады.
XVI ғасырдағы Қазақ хандығының тарихын зерттеушi ғалымдар
қазақтардың көршi елдермен қарым – қатынастарын зерттегенде көбiне
саяси қатынастарға көңiл аударып, ал экономикалық мәдени
қатынастар тысқары қалып отырды.
XVI ғасырдағы қазақтардың тарихы басқа Орталық Азияның
халықтарымен тығыз және түрлi бағыттардағы байланыстармен дамады.
Олардың даму жолдары тоғыса араласып жатты, соғыс - қақтығыстары,
достық – одақтар, сауда – экономикалық, мәдени қатынастар әр
кезеңде жүрiп отырды. Қазақтардың көршi елдермен тарихи – мәдени
байланстары алуан түрлi болды.
Қазақстан, Орта және Орталық Азия халықтарының өзара
байланыстарының түп тарихы тереңде жатыр. Көптеген деректер мен
экспедициялық материялдардан Шығыс пен Батыс мәдениетiнiң өзара
ықпалдасуы мен дамуында Қазақстан байланыстырушы көпiр болғандығын
көруiмiзге болады. XVI – XVI ғасырлардағы
Қазақстанның Орта Азиялық хандықтарымен, Үндiстан, Ауғаныстан,
Ресеймен саяси және сауда байланыстары едәүiр кеңеиiп, сауда –
дипломатиялық елшiлiктермен алмасулар орын алды. Оған бiрден бiр
себеп Қазақстанның Қытймен, Үндiстанмен, Орта Азиямен байланысатын
сауда жолының өтетiндiгi және қазақтардың мал шаруашылығынан
өндiретiн шикiзаты жоғары сапада, сүраныста болған едi.
Орта ғасырдағы Қазақстан халқы көршiлес Орта Азияның отырықшы
– егiншi халқымен бейбiт қарым – қатынастар орнатты. Тату көршiлiк
қатынастар бейбiт сауда – экономикалық байланыстар арқылы жасалды.
Ал сауда байланыстардың дамуы көршi елдермен қатынастарды
нығайтып, экономиканың дамуына ықпал жасады.
Шығыс Автордың деректерiнде қазақтар мен көршi елдер
арасындағы сауда тоқтаусыз соғыс пен ауыр жылдары да
жалғасқандығы, және соғыстың, сауданың дамуына куерi әсер
ететiндiгi туралы мәлiметтер кездеседi. Көршi халықтардың
экономикалық мазмұны мен ерекшелiктерi олардың бiр – бiрiмен тығыз
араласуын қажет еттi. Көшпелi қазақтар көбiнесе қалалық қол өнер
кәсiпшiлiгiнiң бұйымдарымен және отырықшы еңбекшiлер еңбегiнiң
өнiмдерiмен жабдықтауды қажет еттi, өз кезегiнде олар артық
малымен кқшпелi мал шаруашылықта өндiрiлген өнiмдерiн өткiзуге
мұқтаж болды Қазақстан мен орта Азияның көршiлес аймақтары
халықтарының шаруашылық, сауда байланыстары өзара мүдделiкке
негiзделген дағдылы құбылыс едi. Көшпелiлер мен Орта Азияның
халықтарының сауда орталықтары Сыр бойының қалалары едi. Олар: Ясы
( Түркiстан ), Отрар, Сығанақ, Сауран, Ақ қорған және т.б. едi.
Шаруашылық байланытар мәдени алмасуға, материалдық
мәдениет, тұрмыс элементтерiн, шаруашылық дағдыларын, әдет –
ғұрыпты, заңдарды, қоғамдық өмiр ұшадын, мемлекеттiк құрылыс
нысандарын, әскери өнерiн және болмасуға жетеледi. Қазақстан мен
Орта Азияның көшпелi және отырықшы халқының орта ғасырларда
отырықшы халқының орта ғасырларда шаруашылық және мәдени
байланыстар жасауға өзара мүддесi болғаны, сауда керуендерi
туралы, тауарлар алу қажеттiгi туралы айтылған деректемелерде
көрiнiс тапқан.
Қазақ хандығы өзiнiң төңiрегiндегi елдермен, әсiресе
Орта Азияның отырықшы қалалы аудандармен сауда – саттық жасап
отырды. XVI ғасырдың жазба деректерi қазақ саудагерлерiнiң “ Үнемi
ислам елдерiне бұрын да, кәзiр де барып отырғанын ” атап
көрсетедi... (1) Бұл саудагерлер егiншiлiк пен қолөнер өнiмдерiне
өздерiнiң мал немесе мал шаруашылығының шикiзаттарын ғана
айырбастап қойған жоқ, сонымен қатар қазақтардың үй кәсiбiнiң
өнiмдерiн де, мәселең, жүннен тоқыған шекпендердi айырбастап
отырды; бұл жүн шекпендердi деректердiң мәiметiне қарағанда
бұқарада сатылатын атлас шапандардың бағасы мен тең болған деген
мiлiметтерден де көремiз.Қазақтардың негiзгi кәсiбi мал
шаруашылығы болды.
Қазақтардың басты байлығы болған мал оларды тамақ өнiмдерiмен,
киiм – кешек және тұрғын үй материалымен қамтамасыз етiп отырды,
сндай – ақ көлiк қызметiн де атқарды. Көшпелi өмiрде жықы ерекше
рөл атқарды. Бұл жөнiнде Мұхаммед Хайдар Дулатидiң “ Тарихи –
Рашиди” дерегiнде Қасым ханның ордасына келген Сұлтан Саид ханға
Қасыи ханның айтқан мына бiр сөзi дәлел: “ Бiз дала халқымыз, бұл
жерде қымбат бұйымдар мен тағамдар жоқ. Ең қымбат байлығымыз –
жылқы және ең дәмдi тамағымыз – оның етi, әрi ең сүйкiмдi
сусынымыз – оның қымызы мен одан дайындалатын тағамдар. Бiздiң
өлкемiзде бау – бақша мен зәулiм үйлер жоқ. Серуендейтiн жерiмiз –
малдың жағалауы, сонда барып бәрiмiз бiрге бой жазып, сайран
салып, жылқыларды қызықтаймыз”, - дейдi.
Қазақтардын шаруашылығында түе өсiру едәуiр орын алған, көшкен
кезде және жүк тасығанда түе малы пайдаланған. Ибн Рузбейханның
айтуынша, қазақтар өгiзбен қатар туе малы мен де арбаға орнатылған
үлерiн сүретiп алып жүрген. Сонымен қатар “отар қойы мен
сиырынның,жылқы табындарынның саны тек бiр Аллаға аян, бiрде-бiр
санаушы, бiрде-бiр жазушы олрдың малының санына жете алмайды” ,-
дейдi Рузбихан. Шайбани ханның жорықтарында жалында жүрген
Рузбихан қазақтардың сыйлы қонақтарына қойдың басын беретiндiгi
туралы да баяндалған. Мұнда Рузбихан қазақтардың негiзгi
шаруашылығы жайында және әдет – ғұрыптарына байланысты бiр шама
мәлiмет келтiредi.
Қазақтар осы өсiрiп отырған малдарын қалаға алып барып керектi
заттары мен мұхтаж бұйымдарына алмастырып отырған. Ол туралы
Рузбихан Сығанақ қаласын сүйреттегенде айтады: “ Бұл елге Дештi
жақтан көптеген қымбат заттар алып келiнедi, семiз қой, жылқы,
түйе және басқа да терi мен жүннен тiгiлген қымбат тон мен бас
киiмдер болды”,- дейдi. “Дештi Қыпшақтың иелiктерi мен жерлерiнiң
көпестерi Сығанақ қаласын өз қоймаларын сақтайтын орынға
айналдырған және мұнда сауда тауарларын әкелiп жүредi. Түркiстан
өңiрiнiң, Мәурениахрдың және Шығыстан Қашқар, Қотам шектерiне
дейiнгi жердiң көпiстерi Сығанаққа бұл елдердiң тауарларын әкелiп,
Дештi адамдарымен сауда келiсiмдерiн және айырбастар жасайды. Бұл
сауда келiсiмдерi Сығанақта жасалатын болғандықтан, бұл иелiк
түрлi елдер көпестерiнiң үнемi келiп жүретiн орны болып отыр,
сондықтан да мұнда барлық елдердiң жақсы заттары мен тауарлары
малшылық”.
“ Михмам наме им Бұхара” авторының сөздерiне қарағанда,
көшпелi малшылар мұнда малын (семiз қойларын, жылқыларын,
түйелерiн) айдап әкелiп, мал өнiмдерiн (ет, терi,жүн,одан жасалған
бұйымдар ), аң терiсiн жеткiзiп тұрған Сығанаққа сату үшiн “құндыз
бен тиiн терiлерiнен тiгiлген iшектер, ақ қайыңнан жонылған садақ,
жебе, жiбек маталар сияқты бағалы тауарлар және басқа асыл
бұйымдар әкелiнген ”. Яғни бұл мәлiметтен көшпелiлердiң қалаларға
келiп отырықшы халықтардың өндiрген өнiмдерiн айырбастап, екi ел
арасындағы сауда – айырбастың жүргендiгiн көрсетедi.
Фазаллах ибн Рузбихан Исфаханидың “ Бұхара қонағының
жазбаларында ”. XVI ғасырдың басындағы қазақтардың, Қазақстан
қалаларының тарихы жайлы, экономикасы мен саудасы, тұрмысы мен
шаруашылығы жайында басқа деректерде кездеспейтiн мәлiметтер бар.
Рузбиханда сонымен қатар қазақтар аңшылықпен айналысатындығы,
етiн жеп, терiсiнен сырт киiм, әсiресе, қыстық киiм тiгiп
кигендiгi жөнiнде мәлiмет кездеседi, олар негiзiнен киiмдерiн Орта
Азиядан алынатын хлопчотобумажный маталардан тiккен. Осы үшiн
қазақ көпестерi Мәуереннахр мен Хорезмге, ал ортаазиялық көпестер
қазақтардың тұрақтарына сапар шеккен.
Бұхара және Самарқанд көпестерi далалы аймақтарға, мақта-мата,
жiбек, қағаз маталар мен киiмдерi де болды, сонымен қатар кейде
шойын қазандар қол жуатын құнғамдар т.б. заттар әкелiп малға айыр
басталды. Ондай саудадан олар көп олжаға тiрелiп отырды, яғни олар
үшiн ұтымды болды.
1.Б.А. Ахмедов (Государство кочевых узбеков) М., 1965.
Iрi сауда орталығы Сыр бойындағы Сығанақ, Түркiстан, Сайран
қалалары болған. Онда көшпелiлер мен қала халқы арасында тығыз
сауда қатынастары жұрген. Қазақтар тек тон, жүн, малдарымен ғана
айырбас жүргiбедi, оларда да шебер қолөнершiлер болды, олар көршi
елдерде жоғары бағаланатын садақ пен жебе бұйымдарын жасап,
айырбастады.
“Сансыз көп атар малымен бiрге қазақтардың арбалы үйлерiнiң 10
мыңнан көбiне олжаны салды. Ондай үйлер өте әдемi және шебер
жасалған” – делiнген. Сонымен қатар бай дәулеттi адамдардың үйлерi
ерекше үлкен, сәндi өрнектермен әшекейленген, 20 адам қысылыспай
енетiн едi деп, Рузбихан қазақтардың тұрмыс үйлерiнде суреттеп
бередi.Осы қолөнершiлердiң қолынан жасалған қазақтардың арбасы,
үлкен дөңгелектi үйлерi аса шеберлiкпен икемдiлiкпен жасалғандығын
Рузбихан таңдана суреттейдi. “Олар осы арбаны үйлерiн түйе мен
жылқыға жегiп бiр тұрақтан екiншi тұраққа көшiп отырған”, - дейдi
Исфахани Шайбани ханның бiр жорығында 10 мыңға жуық арба үйлердi
олжа ретiнде алып кеткендiгi жөнiнде дерек бар.
Сауда – экономикалық байланыстың екi жаққа да зор маңызы
болады, сондықтан қазақтардың күш-қуатын әсереткiсi келген
қазақтардың қалаларда сауда жасауына тиым салуға тырысқаны
кездей соқ емес. Қазақтардың қалалармен сауда байланысының
тұрақтылығын қамтамасыз етуге ұмтылуы қазақ және өзбек хандарының
күресiн туғызған себептердiң бiрi болды.
Осы тұрыста XVI-ғ басына дейiн жалғасып келе жатқан сауда
қатынастардың шырқын Шайбаш ханның экономикалық заңдарын
бұзады.
Дештi Қыпшақта дүниеге келiп, өмiрiнiң 20-30 жылы сонда
өткiзген Шайбани хан Дештi ортаазиялықтар арасындағы сауда –
айырбас, экономикалық байланыстар жағыдайына жете бiлдi. Екi жақ
бiр-бiрiне қандай өнiмдер өткiзетiнiн, қандай өнiмдерге зәру
екендiгiн және олардың қандай түрлерiн жүзеге асыратындығын бiлiп
отырады. Шайбанилық деректiң авторы Фозлаллах Ибн Рузбихан
Исфахан:
“Жиi болып тұратын байланыстың нәтежесiнде бұл елге (қазақ
елiне) өте жақсы, әдемi заттар, әсiресе, киiм-кешек пен киiмдер,
күмiс және алтын бұйымдар және әкеледi ... ”, және де ол мұндай
өнiмдерг Дештi қыпшақ тұрғындары өте қат болғандықтан, олардың
ханбилiгiне басып кiруi мүмкiн екендiгiн жазады. Ежелгi және
ортағасыр дәуiрiнде отырықшы халақтар мен мол шаруашылығымен
айналысатын тайпалар арасындағы экономикалық байланыстарды жетiп
бiлген билеушiлер соңғыларын өздерiне бағыныштылықта ұстап түзу
үшiн, олардан салық жинау үшiн, олармен болатын сауда жолдарын
қолдарына алуға, қажет кезiнде оны жауып тастауға ұмтылады. Тiптi
мал сатушылардың қалаларға енуiне ғана емес, қала саудагерiнiң
малшы тайпалардың арасына баруына да тыйым салып отырған. XVI
ғасыр басында дәл осындай жағыдайда қазақ хандығы мен
Мауреннахрдағы Шайбанилар әулетi арасындағы қарым- қатынастан
байқалады.Орта Азиядағы биiгiн әбден нығайтқан Мұхамед Шайбани
хан қазақ хандығын жiрету мақсатымен 1504 жылы экономиканың
күрес сипаттындағы бiр неше заңдар мен сол заңдарға сәйкес тыйым
салатын жарықтар шығарады.Ол жөнiнде Исфаханш былай деп жазды :
“Түркiстан тұрғындарына қазақ саудагерлерiмен ешқандай сауда
байланысы жасалмасын және олармен өзара қатысу, олардың жерiне
саудагерлердiң баруы тоқтамастан” деген бiрнеше жарықа шығарады.
Сондай-ақ бiрнеше рет Түркiстаның кейбiр өңiрлерiнде және Хорезм
қалаларында саудагерлерiн тонауға бұйрық бердi
Бұл жөнiнде Әбдiкәрiм Хасенов : “Орта Азия билеушiсi XVI
ғасыр басында олармен қазақтарды эконамикалық тәуелдiлiкте ұстау
үшiн 1505 жылы жарықа шығарады.Қазақтар толық сауда айырбасты,
байланысты тоқтату жөнiнде айтады. Және де Орта Азияда жүрген
қазақ саудагерiн тонауға бұйрық бередi. Бiрақбұл шара оған оқ
нәтеже бергiзбейдi, керiсiнше қазақ хандығы торапынан қаосы
әрекеттер туғызады”,- деп жазған болатын.
Мұхамед Шайбани ханның қазақтарға қарсы экономикалық қыспақ
саясатын қолданудағы мақсаты.
Рузбихан былай деп бастайды: “Ұлы мәртебедегi таңсырдың
(М.Шайбаш хан) өзiне қарасты уәлияттарға қазақтардың келуiне
тыйым салуды ойлаған себептерi блды.Қазақтар келсе, бұл
уәлияттардағы толқыған сәндi өмiрдi, өзбектердiң артықшылықтарын
өз көздерiмен көрер едi. Өзбектердiң бүкiл осы иглiктерiн
көрiп,осылар үшiн өзбектермен қиян-кескi ұрыс- керiс,жан жол
шығара көрнесiн, өмiрдi гүл жайнататын нәрселердiң бәрiне және
алуан-алуан жемiстердiң рахатын көруге өздерi оралу үшiн, осы
уәлияттарды тауып бағындырып өз мақсатымен соғыс , дау-жан жал
қылышын көрмесiн құдайын мұның бетiн аулақ оларға тойтырыс беру
өте қиын iс болар едi; ол қазiр олар өзбектердiң тұрмысының
рахатты тұрмыс екендiгiн, өздерiнiң күй толғайтын ауыр өмiрлiк
өздерiнiң тыныштығы мен бостандығының негiзi деп есептйдi. Өзбек
халқын белгiлi бiр жерлерде ғана , тар мекенде қысылып отырған
халық деп бiледi, оны өз үйлерiнiң тұрақты деп қарайды,еш қандай
қадiрлеуге тұрмайтын адамдар деп қарайды”,-деп жазады. Бiрақ
оқиғаның барысы Мұхамед Шайбаштың көздеген мақсатынанмүлде
керiсiнше болды. Қазақтардың Орта Азиялық халықтарымен сауда
жасауына тыйым салу саясаты Шайбани мен қазақ хандығы
арасындағы ұзаққа сорлаған соғысқа да тұрындық болды, қиян-кескi
қан төгiстердiң экономикалық негiзiне айналды.
Бұл жөнiнде Рузбихан Исфахани былай дейдi: “Дештi қыпшақтың
хандарының (қазақ хандарының) қызғаныш тамырлары бүкiлдеп соған
басады.Шынында да оларға бiр анық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.